de wereld van de architect | architectuur.nl architectuurnl | 4/15
4/15
DIERENTUINEN + POP-UPS VAN LA BOLLEUR + IDEEﾃ起 VOOR DE KOEPEL + JAN DE JONG + BUITENCENTRUM DE KEMPHAAN + INTERVIEW TEMP.ARCHITECTURE + DE MAKROON + WINKELPAND STEENWEG UTRECHT + VAN BINNENUIT ONTWERPEN + SALONE 2015 + STUDIO 1:1 01_Cover_lossepagina.indd 1
10-06-15 15:17
t Juist waar het schuurt tussen de stad en de natuur ligt onze interesse 40-41-42-43-44-45_platform.indd 40
Eveline Visser (1982) en Lucas Zoutendijk (1985) volgden beiden in de jaren 2005-2010 de opleiding Man and Public Space aan de Design Academy Eindhoven. In 2010 richtten ze samen STUDIO 1:1 op in Rotterdam, een bureau voor ontwerp en onderzoek in de openbare ruimte Foto Mike Roelofs
•
10-06-15 09:11
PLATFORM
Spanning tussen stad en natuur Onderzoek en ontwerp in de openbare ruimte van STUDIO 1:1
Wat is de bijdrage van natuur aan een lokale economie, dat is tegenwoordig een normale vraag. De waarde van natuur uitdrukken in euro’s lijkt vreemd en niet te kunnen. Wat is bijvoorbeeld een boom waard en wat levert hij op? Toch wordt die vraag gesteld. Naar die spanning tussen natuurlijke en stedelijke facetten zijn ruimtelijk ontwerpers Lucas Zoutendijk en Eveline Visser van STUDIO 1:1 op zoek, getuige fascinerende projecten als de
Stedelijke Zoogdieren Collectie, de Biologische Klok en het Ecologisch Energie Netwerk.
41 40-41-42-43-44-45_platform.indd 41
10-06-15 09:11
1
De terugkeer van de wolf op Nederlandse bodem is door ruimtelijk ontwerpers Lucas Zoutendijk en Eveline Visser van STUDIO 1:1 met grote interesse gevolgd. Het ontwerpduo werkt momenteel aan de Stedelijke Zoogdieren Collectie, een grootschalig onderzoek naar de biodiversiteit in Nederlandse steden. ‘Kan biodiversiteit een graadmeter zijn voor de kwaliteit van onze leefomgeving, die vraag onderzoeken wij’, legt Visser uit. ‘Daarom hebben we van een aantal steden geïnventariseerd welke dieren er leven, zoals vossen en herten maar ook muizensoorten. Want als bewoners zich bewust zijn van de hoeveelheid en het belang van zoogdieren in hun woonomgeving, dan wordt ook het draagvlak voor het behoud en ontwikkeling van natuur in stedelijk gebied versterkt. Misschien kunnen steden zich profileren met deze biodiversiteit. Zo van: bij ons is het goed wonen, want hier leeft ook de zeldzame das.’ Maar toen liep daar dus opeens een wolf door Drenthe. ‘Wat bleek, daar weet men zich helemaal geen raad mee.’ Dit spanningsveld tussen de stedelijke omgeving en natuur is de focus van STUDIO 1:1. ‘Alles is zorgvuldig gepland en gebouwd in Nederland, ook de natuur. Het monitoren en reguleren van oorspronkelijke natuur vinden wij interessant, omdat hierbij sprake is van een spanningsveld tussen vrije natuur en reguleren. Hierin zien wij mooie ontwerpaanleidingen’, aldus Visser. Achter het onderzoek naar stedelijke biodiversiteit broeit ook de tendens dat zelfs de natuur onderhevig is aan het oprukkende rendementsdenken. Visser: ‘Wat is de bijdrage van natuur aan een lokale economie, dat is tegenwoordig een normale vraag. De waarde van natuur uitdrukken in euro’s lijkt vreemd en niet te kunnen. Wat is bijvoorbeeld een boom waard en wat levert hij op? Toch wordt daar om gevraagd. Naar die spanning tussen natuurlijke en stedelijke facetten zijn wij op zoek.'
ArchitectuurNL
40-41-42-43-44-45_platform.indd 42
2
3
Healing environment Naast het aftasten van het contrast tussen natuur en bebouwde omgeving werkt STUDIO 1:1 ook aan scenario’s waarbij de twee landschappen elkaar juist versterken. De Biologische Klok is een methodiek die het duo ontwikkelde om de groene omgeving van een ziekenhuis in te zetten voor het welzijn van de patiënt. Zoutendijk legt uit: ‘Natuur staat in contrast met de strak georganiseerde wereld in een ziekenhuis waar niets aan het toeval wordt overgelaten. De bedden staan bijvoorbeeld aan de gang, zodat ze efficiënt zijn te bereiken door de verzorgers. Zou het niet beter zijn dat de bedden zo veel mogelijk langs de ramen staan, zodat mensen het groen kunnen ervaren?’ Oftewel: ‘Hoe kan het ritme in de natuur worden ingezet voor het welzijn van ziekenhuispatiënten?’ Biologische Klok is genomineerd voor de Innovation for Health Award. In samenwerking met DS landschapsarchitecten, een medicus van het Erasmus MC en een omgevingspsycholoog als extern deskundigen werd onderzoek gedaan naar de healing environment van verschillende ziekenhuizen. In een casestudy werd de door het team ontwikkelde methodiek toegepast op het Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch. De vliegperiodes van vogels, bloeiperiodes van planten, maar ook wanneer een vlinderpopulatie vliegt – het is allemaal letterlijk in kaart gebracht. ‘Dit zijn de mogelijke natuurlijke activiteiten aan de noordzijde van de gevel, dit van de zuidzijde’, zegt Visser, gebogen over aan enorme kaart van vier bij twee meter met ziekenhuisplattegronden, staafdiagrammen, onderzoekscijfers en seizoenstabellen. Vervolgens werd een plan opgesteld hoe met subtiele ingrepen als vogelhuisjes en gewassenaanplant de aanwezigheid van dit leven kan worden gestimuleerd. ‘Het is toch leuk als bij de kinderafdeling vlinders voor het raam vliegen.’
42 10-06-15 09:11
4
Om de patiënten inzicht te geven in de omliggende natuur is een speciale klok ontwikkeld, die het bioritme ervan aangeeft. De klok heeft één wijzer, die in een jaar rond draait; een reliëfstructuur geeft aan welke dieren actief zijn. Om de band met de natuur zo hecht mogelijk te maken, kunnen er op verschillende plekken, zoals aan de noord- of de zuidgevel, verschillende klokken hangen. ‘Patiënten kunnen bijvoorbeeld aflezen dat de tjiftjaf zingt.’ Zoutendijk vult aan: ‘We hebben ons in dit onderzoek gericht op ziekenhuizen als meest sterke voorbeeld, maar ook scholen en zelfs kantoren kunnen baat hebben bij zo’n Biologische Klok.’
Een groen energienetwerk Een grootschalige integratie van natuur en stedelijke gebieden is een plan, dat Zoutendijk als afstudeerproject aan de Design Academy ontwikkelde, om het maaiveld onder het landelijke netwerk van elektriciteitsmasten om te vormen tot een samenhangend ecologisch gebied met een waardevolle recreatieve structuur. De tracés van dit energienetwerk snijden dwars door alle types land; water, weilanden, bossen, kassen, snelwegen en steden. ‘In potentie kan hiermee het grootste nationale park van Nederland worden gecreëerd, dat verbonden kan zijn met de rest van Europa. Door de versnippering van grondeigendom is dit beeld een utopie, maar wel een sterk beeld om een vernieuwende denkwijze te communiceren. Door dit totaalbeeld van een netwerk kun je telkens inzoomen op een gebied en daarvoor een specifieke functie ontwikkelen, zoals een wandelgebied, waterberging of een educatief energiepark voor jongeren', licht Zoutendijk toe. Voor de uitwerking van dit ontwerp tot een concreet Ecologisch Energie Netwerk heeft STUDIO 1:1 de samenwerking gezocht met stedenbouwkundig bureau .FABRIC en LOLA Landscape Architects naar aanleiding van de ‘Studio for Unsolicited Architecture’ van het
43 40-41-42-43-44-45_platform.indd 43
5
STUDIO 1:1
PROTOTYPING NATURE
1. Sport stadhuis. Eveline Visser combineerde in dit ontwerp de visuele kenmerken van het gesloopte markante oude stadhuis in Eindhoven met de functionaliteit van een sportkooi om zo jongeren een prominente plek in de stad te bieden en op hetzelfde moment een toevoeging te realiseren voor het stadsaanzicht. 2010, m.m.v. Regionaal Historisch Centrum Eindhoven. 2-4. De biologische klok. STUDIO 1:1 heeft i.s.m. DS landschapsarchitecten en externe deskundigen een methodiek ontwikkeld waardoor zorginstellingen de grens tussen natuur en patiënt kunnen verkleinen ter verbetering van het welbevinden van patiënten en personeel. In een casestudy heeft het team ruimtelijke ingrepen ontwikkeld. Het gebouw en zijn omgeving krijgt een aantal op de juiste plaats gemonteerde protheses waarin de natuur zich kan vestigen en de ervaring van de natuur intenser wordt. Onderzoek in opdracht van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, 2012-2013. 5. De Stedelijke Zoogdieren Collectie is een collectie van levensgrote diersoorten die in een bepaalde stad voorkomen. Door deze collectie wordt de stedelijk biodiversiteit zichtbaar gemaakt, waardoor mensen zich bewust worden en belang gaan hechten aan deze soorten. Elke stad heeft zijn eigen ‘Zoogdieren Collectie’ die bestaat uit alle soorten zoogdieren die in dat gebied voorkomen. De stad waarvan de collectie het grootst is, staat bovenaan. Op deze manier kunnen steden zich profileren waardoor ze zich kunnen onderscheiden en aantrekkelijk worden. Eigen initiatief, vanaf 2013. ArchitectuurNL
10-06-15 09:11
6
voormalige NAi. Tijdens deze onderzoeksperiode werd ook het Planbureau voor de Leefomgeving en ecologisch onderzoeksinstituut Alterra betrokken, waardoor het concept in realiteitsgehalte steeg. Tijdens deze onderzoeksperiode won het team de 1e prijs van ‘The Green Architecture Competition’. Het initiatief wordt inmiddels ondersteund door TenneT (beheerder van het hoogspanningsnet) en het Ministerie van Economische Zaken. Met deze coalitie wordt gewerkt om een pilot van het Ecologisch Energie Netwerk te realiseren in Noord-Brabant. ‘Bij de uitwerking van de pilot richten wij ons onder andere op de identiteit van het gebied als geheel. Er zijn veel verschillende belangen, maar uiteindelijk moet het gebied een sterke en herkenbare identiteit hebben waardoor het als ‘EEN’ (Ecologisch Energie Netwerk) wordt ervaren.’
7
alle stakeholders worden besproken, terwijl er toch één samenhangend gebied ontstaat.’ Voor het formuleren van die identiteit werkt STUDIO 1:1 samen met historica Irma Thoen (Stichting Nieuwe Tijdinghe) om de historische gelaagdheid van het Grotekerkplein in kaart te brengen en in te zetten in concepten. ‘Zo ontstaat een ontwerp dat heel specifiek voor deze locatie is.’
Sportkooi en buurthuis
Samenwerking met professionals uit andere disciplines is een vaste werkwijze voor STUDIO 1:1. Visser en Zoutendijk zijn beiden in 2010 afgestudeerd bij de afstudeerrichting Man and Public Space aan de Design Academy Eindhoven, een studierichting voor ontwerpen in de openbare ruimte die inmiddels is opgeheven. ‘Daar hebben we geleerd om een probleem of opgave vanuit een overkoepelend concept te benaderen. Hierdoor zijn we niet gebonden aan enkel het maken van een fysiek ontwerp, maar ontwikkelen we een voorstel dat de meeste meerwaarde oplevert op verschillende vlakken.’ Voor het Grotekerkplein in Rotterdam wordt zelfs met de vijf gebruikers, waaronder een openluchtpodium, een kerk, een R&B nachtclub en een bootverhuur, een plan opgesteld om levendigheid van het plein te verbeteren. ‘In plaats van een kant-en-klaar ontwerp af te leveren gaan we met de gebruikers om de tafel, met als doel een overkoepelende identiteit voor het plein te ontwikkelen. Hiermee kunnen de belangen van
Vanuit deze gedachte van ‘locatie specifieke ontwerpen’ ontwikkelde STUDIO 1:1 een sportkooi waarvan de vorm verwijst naar de historie van een plek. Voor Eindhoven werd een sportkooi ontwikkeld waarvan het hek de contouren heeft van het oude neogotische stadhuis van Eindhoven, dat in 1957 werd afgebroken. ‘In Rotterdam zou dat bijvoorbeeld een gebouw kunnen zijn dat bij het bombardement is verwoest.’ Ook hoeft het sportveld niet langer midden op een plein te staan maar bijvoorbeeld ook op een lege kavel in de stad – in sommige gevallen zelfs met de omtrek van het gebouw dat precies op die plek stond. ‘Sportveldjes lijken door hun rechttoe-rechtaan constructie van hekken en deuren net een gevangenis. Daarom worden ze door gemeentes veelal aan de onaantrekkelijke stadsranden geplaatst, terwijl een sportveld juist een manier is om jongeren op een positieve manier aan het stadscentrum te binden', legt Visser uit. De sportkooi van STUDIO 1:1 zou zelfs een dak en een buurtfunctie kunnen krijgen. ‘Het sportveld wordt een ‘open huis’ dat buurtbewoners van verschillende leeftijden en achtergronden aanspreekt.’ Hoewel natuur een blijvende fascinatie is van Visser en Zoutendijk, is dit geen voorwaarde bij een project. ‘We zijn geen natuurfreaks die overal alleen maar botanische tuinen en parken willen aanleggen. Juist waar het schuurt tussen de stad en de natuur ligt onze interesse.’
ArchitectuurNL
Tekst Jeroen Junte
Cross-sectorale samenwerking
40-41-42-43-44-45_platform.indd 44
44 10-06-15 09:11
8
Favoriet historisch ruimtelijk ontwerp? Voornamelijk (sociale) experimenten in de architectuur zijn voor ons interessant, bovenaan onze lijst zal Chandigarh van Le Corbusier staan. Favoriet hedendaags ruimtelijk ontwerp? De New York High Line. Het idee, de invloed die het heeft op de ruimte zelf en eromheen, en de manier van tot totstandkoming van het project zijn echt hedendaags. Favoriet Nederlands ruimtelijk ontwerp? Stadsacupunctuur lijkt ons nu een van de belangrijkste stedelijke ontwikkelingen van de crisis. De Luchtbrug van ZUS heeft een nieuw gebied en nieuwe manier van stadsontwikkeling neergezet. Favoriete architect of ontwerper? Het idoliseren van een architect of een ontwerper is niet iets wat we graag doen. Maar we wonen nu in een woning van Michiel Brinkman waarin we zijn gevoel voor maatvoering en zijn idee van samenleving zeker ervaren. Favoriete hedendaagse architect of ontwerper? William McDonough. Favoriete Nederlandse architect of ontwerper? Mogen we een paar namen noemen? Piet Oudolf, Jeanne van Heeswijk, DUS architecten,… en nog een hoop. Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zouden jullie dan willen werken? Overal, als de opgave maar interessant is. Wat zou je nooit ontwerpen? Een suikerpot met als doel mooi zijn. Wat irriteert je het meest in het ontwerpvak? De onderschatting van de ‘conceptuele fase’ door opdrachtgevers. Wat is je droomopdracht? Nederland opnieuw inrichten. Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur of ontwerp? De krant/ het nieuws. Ecologische systemen en patronen. Meest waardevolle advies ooit? Als alles te veel klopt dan is het saai, een ontwerp moet een beetje pijn doen om iets in gang te zetten.
45 40-41-42-43-44-45_platform.indd 45
9
een ontwerp moet een beetje pijn doen om iets in gang te zetten
6-9. Ecologisch Energie Netwerk. In zijn afstudeerontwerp conceptualiseerde Lucas Zoutendijk de mogelijkheid om de ruimte rond het hoogspanningsnet in Nederland in te zetten als natuurlijke corridors binnen het Natuurnetwerk Nederland (voormalige Ecologische Hoofd Structuur). STUDIO 1:1 heeft het concept verder uitgewerkt i.s.m. LOLA Landscape Architects, .FABRIC, Alterra Wageningen UR en Planbureau voor de Leefomgeving. Het team won in 2012 met dit project ‘The Green Architecture Competition’ en werkt op dit moment aan een pilot in NoordBrabant in opdracht van TenneT en het Ministerie van Economische Zaken. 2010-heden. 8 en 9. Ecologisch Energie Netwerk, uitwerking voor Eindhoven. ArchitectuurNL
10-06-15 09:11