GROENE HANDBOEK by STUDIO 1:1

Concrete voorstellen hoe Stadlander, partners en bewoners kunnen bijdragen aan een groene en gezonde leefomgeving. GROENEHANDBOEK

3 GROENE HANDBOEK 1.VOORWOORDAANLEIDING 1.1 duurzame visie stadlander 1.2 stadlander groene leefomgeving 1.3 provinciale visies 1.4 gemeentelijke visies 2. URGENTIE 2.1 hittestress 2.2 wateroverlast 2.3 biodiversiteit 2.4 luchtkwaliteit 2.5 argumenten groene leefomgeving 3. ONDERZOEK EN WORKSHOPS 5. TIEN CONCRETE KANSEN! 1. ecologisch beheer 2. nestkasten 3. groene erfafscheiding 4. groene gevels 5. groen-blauwe daken 6. gezamenlijke tuin 7. waterberging & infiltratie 8. afkoppelen woonbezit 9. klimaat adaptieve parkeerplekken 10. klimaatadaptieve tuinen 6. WAT KUNNEN HUURDERS DOEN 82787470666258545046423828262422201816141210865 inhoud 3

RooseveltlaanSTADLANDERCOLOFON: 150 4624 DE Bergen op Zoom 088-562 Onderzoek,6000concept en ontwerp: STUDIO 1:1 Prins Hendriklaan 10a 3071 LD, ©010-3070682RotterdamSTUDIO1:1 4

voorwoord

5 5 GROENE HANDBOEK

Dit Groene Handboek is een handig boekje, dat informatie geeft over waarom en hoe Stadlander, partners en bewoners op korte en lange termijn kunnen bijdragen aan een groene en gezonde leefomgeving.

Woningcorporatie Stadlander heeft de visie om wijken in haar werkgebied West-Brabant en Tholen leefbaar en duurzaam te maken.

Onderdeel van haar duurzame visie zijn de vijf duurzame doelen, waar Groene Leefomgeving er één van is. Afgelopen jaren zijn er al meerdere losse projecten uitgevoerd die passen bij dit doel. Met dit Groene Handboek presenteren we een overzicht van mogelijkheden om gebieden klimaatbestendig en natuurinclusief te maken. Vanuit een brede analyse, die eigendom overstijgend is, en bekeken vanuit het ecosysteem. Hiermee willen we benadrukken dat een duurzame groene aanpak in onze leefomgeving nodig is. Door het delen van dit resultaat laten we zien wat onze groene visie is en presenteren we een stappenplan gericht op de korte en lange termijn. Met voorstellen gericht op zowel Stadlander als op partners en Webewoners.dagen iedereen uit om de groene leefomgeving bespreekbaar te maken. We hopen een aanzet te geven om met elkaar in gesprek te raken, workshops te geven en in verbinding te komen in ons werkgebied. Dat het vanzelfsprekend wordt als onderdeel van bijvoorbeeld het inrichten van de tuin of als belangrijke factor binnen de totale afweging bij een gebiedsgerichte aanpak. We wensen je dan ook veel inspiratie voor concrete groene actie. Voor en samen met onze bewoners maken we de leefomgeving groener en Degezonder.Groenlanders van Stadlander Bergen op Zoom, april 2022

6 6 aanleiding1. 6

is dit handboek een uitnodiging aan gemeenten, waterschappen, wijkcommissies, stakeholders (zoals natuurpodium en scholen) en bewoners om samen aan de slag te gaan. De workshops kunnen vaker gezamenlijk gedaan worden om lokale kansen te signaleren. De concrete kansen op gebiedsschaal en op individuele schaal kunnen samen worden opgepakt. Alleen op die manier kan op een integrale manier worden gewerkt aan een groene leefomgeving.

7 GROENE HANDBOEK

De aanleiding voor dit Groene Handboek is enerzijds de urgentie die speelt op het gebied van klimaatverandering. Het wordt in de toekomst heter, droger en het zal vaker en harder gaan regenen. Ook staat de biodiversiteit onder druk. Stadlander voelt die urgentie en de verantwoordelijkheid om hiermee aan de slag te gaan om tot een ‘groene leefomgeving’ te komen waarin het prettig wonen Daarnaastis.

Stadlander staat voor het duurzaam huisvesten van mensen die niet zelfstandig in het wonen kunnen voorzien. Samen met partners werkt Stadlander aan duurzame wijken en kernen waarin het prettig wonen is. Duurzaam is één van de drie ondernemingswaarden die zorgt voor continuïteit op lange termijn. Om bij te dragen aan CO2-neutrale toekomst in 2050 moeten we in een strak tempo werken aan onze transformatieopgave. We realiseren de woningkwaliteit en woonomgevingen van de toekomst. Dat betekent dat we onze woningportefeuille verduurzamen en gezonde leefkwaliteit in woningen en gebieden prominenter meenemen, vanuit een integrale aanpak. Op basis van de Sustainable Development Goals en de filosofie en het raamwerk van The Natural Step heeft Stadlander haar vijf duurzame doelen 1.samengesteld:Samenwerken met bewoners 2. Duurzaam DNA van Stadlander versterken 3. Groene Leefomgeving 4. Circulair slopen, bouwen en wonen 5. Energie: minder, schoon & neutraal duurzame1.1 Stadlandervisie

De natuur niet sneller afbreken, dan de tijd die nodig is om te herstellen.

9 4 THEVOORSPELREGELSDUURZAAMHEIDNATURALSTEP 9 GROENE HANDBOEK

Niet meer en sneller natuurvreemde stoffen in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken. Niet meer en sneller stoffen uit de aardkost in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken. Geen dingen doen waar we de mensen beperken in het vervullen van hun fundamentele behoefte.

10 De 'Groene Leefomgeving' is één van de duurzame doelen van Stadlander. Er is al heel erg veel om trots op te zijn. Veel mooie projecten, enthousiasme en energie en ruimte voor eigen inbreng. We vertellen graag het hele verhaal, leren mensen de spelregels en maken het leuk. Maar bovenal werken we toe naar tastbare Juistresultaten.hetdoel

leefomgevingeenonderwegStadlander1.2naargroene

‘Groene Leefomgeving’ leent zich uitstekend als concreet thema om bewoners enthousiast te maken, omdat groen op zoveel verschillende manieren de kwaliteit van leven vergroot! Wonen in een woning van Stadlander betekent wonen in een groene omgeving. In wijken waar Stadlander ruimte biedt aan planten en dieren die er van nature voorkomen. Waar huurders droge voeten houden bij een flinke regenbui en in de zomer de koelte ervaren van het groen om zich heen. Een groene leefomgeving waar huurders de meerwaarde van inzien en waarbij ze bereid zijn om deze samen met elkaar te onderhouden en te versterken.

11 GROENE HANDBOEK 1Klus p 1unten

Omdat Stadlander woonbezit in Noord Brabant en in Zeeland heeft, is het van belang om naar de strategieën en visies van beide provincies te kijken. Beide provincies hebben een visie op het gebied van klimaatadaptatie.

visiesprovinciale1.3

klimaatadaptatie strategie zeeland 2021-2026 Visie klimaatadaptatie

Uitvoeringsagenda Noord-Brabant heeft samen met Limburg voor de periode 2021-2027 een Uitvoeringsagenda ruimtelijke adaptatie Zuid-Nederland opgesteld. Het doel van deze uitvoeringsagenda is dat de regio in 2050 klimaatbestendig is.

13 GROENE HANDBOEK

NoordProvincieZeelandProvincieBrabant

Om Brabant klimaatbestendig te maken, heeft de provincie de Visie klimaatadaptatie opgesteld. Deze visie is een uitwerking van de hoofdopgave ‘Brabant Klimaatproof’ uit de omgevingsvisie ‘De kwaliteit van Brabant – visie op de Brabantse leefomgeving’. De aanpak richt zich op stedelijk en landelijk gebied, en de relatie daartussen. Het doel van de Klimaatadaptatiestrategie Zeeland (KasZ) is om in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust ingericht te zijn. Klimaatadaptatie is een opgave voor de gehele Zeeuwse samenleving: burgers, bedrijven en overheden. Geen van deze partijen kan het alleen. We gaan in regioverband in gesprek met de woningbouwcorporaties om afspraken te maken over het invullen van de klimaatopgave.

Om aansluiting te zoeken bij gemeentelijke (groen) beleidsplannen is het belangrijk om goed samen te werken met de vijf gemeenten waar Stadlander woonbezit heeft. Deze visies zijn er in wisselend detailniveau, dus vragen per gebied om maatwerk en samenwerking.

visiesgemeentelijke1.4

15 GROENE HANDBOEK

NATUURBELEIDSPLAN STEENBERGEN VERBINDEND GROEN ROOSENDAAL GROENE AGENDA WOENSDRECHT 2021-2025

GROENPLAN THOLEN 2019-2023

Het behouden en ontwikkelen van een robuuste groenstructuur die de waarden van groen versterkt (ruimtelijke waarde, landschap en biodiversiteit, cultuurhistorie, educatie, recreatie en spelen, leefbaarheid en toekomstwaarde).

Doel van het natuurbeleidsplan van Steenbergen: ‘Behoud en versterken, danwel uitbreiden van de voor Noordwest Brabant karakteristieke natuur en landschapsstructuren in haar gemeente, zodat deze natuur- en landschapswaarden duurzaam aanwezig blijven en de mensen daar optimaal van kunnen genieten en profiteren.’

Duurzaam Roosendaal gaat over de grote en dringende duurzaamheidsvraagstukken rond de energietransitie, klimaatadaptatie en circulaire economie. Hier komen ruimtelijke, economische en financiële opgaven samen met vraagstukken over gedragsbeïnvloeding en samenwerking tussen organisaties, bedrijven, inwoners en overheid. Daarnaast werkt duurzaamheid sterk door in ‘sociaal duurzaam’ en in de transformatieopgave voor woningen.Degemeente Woensdrecht is een groene gemeente. Circa 65% van de oppervlakte van de gemeente bestaat uit Natura 2000-gebied. Ook direct buiten onze gemeentegrenzen bevinden zich verschillende beschermde natuurgebieden. Pijlers voor de toekomst: Biodiversiteit, Duurzaamheid, Klimaatbestendigheid, Natuur-inclusiviteit, Burgerparticipatie en Educatie en bewustwording 'Met de Toekomstvisie 2025 heeft de gemeente Bergen op Zoom duurzaamheid nadrukkelijk als beleidsdoelstelling naar voren geschoven. ... De gemeente streeft naar een klimaatneutrale gemeente Bergen op Zoom in 2025. Bij het klimaatbestendig maken van de gemeente is het van belang te investeren in het binnenstedelijke groen. Vergroening van de gemeente vermindert de CO2-uitstoot maar zorgt ook voor minder opwarming in de zomer.'

STRUCTUURVISIE BERGEN OP ZOOM 2011-2030

16 16 urgentie2.

17 GROENE HANDBOEK

De ambitie om aan een groene leefomgeving te werken is in algemene zin een antwoord op een aantal urgente thema’s. Veranderingen in de fysieke leefomgeving en een veranderend klimaat vragen om een reactie. Het wordt in de toekomst heter, droger en het gaat vaker en harder regenen. Dit zijn niet enkel toekomstvoorspellingen, maar de veranderingen zijn op dit moment al gaande en merkbaar. Willen alle bewoners van een straat, buurt of wijk prettig, veilig en gezond kunnen leven in de toekomst, dan is het nodig om hier nu naar te handelen. De aanwezigheid van groen in stedelijk gebied is op veel manieren een antwoord op de vraagstukken die spelen. Zicht op groen is goed voor de gezondheid, de aanwezigheid van groen stimuleert buitenspelen, een groene omgeving kan beter (hevige) regenbuien opnemen in de grond en voldoende groen heeft een verkoelend effect op de omgeving.

Voldoende argumenten dus, om de hoeveelheid groen in bebouwd gebied te laten toenemen.

Het zal in de toekomst heter en droger worden, voorspelt onder andere het KNMI. De door hen gemaakte klimaatscenario’s laten zien dat de gemiddelde zomertemperatuur de komende 30 jaar met 2,4°C kan stijgen. Het aantal zomerse dagen (25°C of warmer) kan de komende 30 jaar stijgen van 21 naar 41 per jaar. Ook zal het in steeds meer woningen warmer dan 40°C worden. Door een ‘hitte-eilandeffect’ kan ook de gevoelstemperatuur in bebouwd gebied erg oplopen. Een hoge gevoelstemperatuur kan gezondheidsklachten veroorzaken en zelfs tot sterfte leiden.

het2.1 heterwordtendroger Gemiddelde jaartemperatuur ( °C ) 1211109876 1900 verwachtingtrendlijn normaalgemiddelde 1920 1940 1960 1980 2000 2020 2040 11,4 ⁰C bron: www.knmi.nl/klimaat18

stedelijk hitte eiland effect 0 1,8 C 19

Het verleden leert dat de hoeveelheid neerslag sinds 1910 met 27% is gestegen. In de periode 1910-2017 is de jaarlijkse hoeveelheid neerslag in Nederland gelijkmatig gestegen van 690 naar 874 mm (+27%)! Klimaatscenario’s van de Klimaateffectatlas laten zien dat het in de toekomst vaker en harder gaat regenen (zogenaamde piekbuien). Deze extreem zware regenbuien op één bepaalde locatie (70mm in twee uur) komen in het huidige klimaat gemiddeld eens per eeuw voor. Nog zwaardere hoosbuien (140mm in twee uur) komen eens in het millennium voor. Door de klimaatverandering wordt die kans aan het einde van deze eeuw twee keer zo groot! mm

het2.2 gaat vaker en regenenharder Neerslaghoeveelheid jaar ( mm ) 1900 1350125011501050950850750650550450350 verwachting bron: www.knmi.nl/klimaattrendlijn normaalgemiddelde1920 1940 1960 1980 2000 2020 2040 896

21 waterdiepte bij hevige neerslag > 30 cm

De ruimte voor ‘groen’ (planten en dieren) in bebouwd gebied is niet vanzelfsprekend. Planten en dieren hebben voldoende en verbonden leefomgeving nodig, waardoor ze zich kunnen verplaatsen voor voedsel en voortplanting. Ruimte voor deze gebieden staat, mede door bevolkingsgroei, gebiedsontwikkeling en landbouw, onder druk en neemt af. Hiermee neemt ook de biodiversiteit af. Gelukkig wordt door steeds meer instanties en (wetenschappelijke) onderzoeken het belang van groen benadrukt. Groen in stedelijk gebied kent veel voordelen voor zowel planten en dieren, alsook voor mensen.

drukstaatde2.3natuuronder

ToegenomenVerleden acties voor behoud door duurzamere productie door duurzamere consumptie Alleen toegenomen acties voor natuurbehoud

Doorgaan op oude voet 1970 2010 2050 2100 bron: www.wur.nl

23 natuur typologieën natlandbouwnatuurlijk terrein Naturabos natuurnetwerk2000 nederland

Op deze kaart zijn concentraties van fijnstof en stikstofdioxide gecombineerd met kaarten van geluid door wegen railverkeer in 2016 (Bron: RIVM). Daarnaast is een kaart gebruikt industriegeluid gebruikt uit 2009 en vliegverkeerdata uit 2016. Tot slot zijn gegevens gebruikt over de kans op nadelige gezondheidseffecten, zoals beschreven in (inter-) nationaal onderzoek. Dit alles laat zien dat de luchtkwaliteit van het gebied waar mensen wonen een groot effect heeft op de gezondheid. Wanneer het in de toekomst door klimaatverandering heter en droger zal worden, kan dit ook een nadelig effect hebben op de luchtkwaliteit. Met name in de buurten en wijken die in gebieden liggen met slechtere luchtkwaliteit, kunnen maatregelen getroffen worden om de luchtkwaliteit en daarmee de leefomgeving te verbeteren.

factoromgevings-belangrijkeluchtkwaliteit2.4

25 milieugezondheidsrisico 0 > 10%

3. Een Groene Leefomgeving gaat het hitte-eilandeffect tegen. Planten en bomen zorgen voor schaduw en absorberen warmte die wordt omgezet in verdamping (Bron: Atlas voor de Leefomgeving).

6. Een Groene Leefomgeving vormt een habitat voor inheemse flora en fauna (Bron: De Groene Stad).

10. Tuinieren leidt tot meer beweging en een betere gezondheid bij senioren (Bron: De Groene Stad).

1. Uitzicht op groen heeft een positief effect op de (mentale) gezondheid van mensen. Zowel in een werkomgeving, ziekenhuisomgeving (healing environment) als in een leefomgeving (Bron: WUR).

4. Bij hoosbuien valt in korte tijd lokaal heel veel regen. Riolen kunnen vaak niet alles afvoeren. Een (groene) wadi buffert het teveel aan water.

7. Een Groene Leefomgeving verlaagt de criminaliteit en in een groene leefomgeving wordt minder onveiligheid ervaren (Bron: De Groene stad).

5. Groen beïnvloedt de perceptie van stadsgeluiden positief (Bron: De Groene Stad).

tien2.5 argumenten voor een leefomgevinggroene

2. Voor iedereen is het belangrijk om tijdens hittegolven verkoeling te kunnen vinden op een koele plek. Dat is niet alleen prettig, maar ook beter voor de gezondheid. Dat laatste geldt vooral voor kwetsbare mensen, zoals ouderen en kinderen, omdat zij minder goed tegen hitte kunnen (Bron: Klimaateffectatlas).

9. Groen zorgt voor een betere waterinfiltratie in de bodem (Bron: De Groene Stad).

8. Groen verhoogt de woningwaarde (Bron: TEEB economische waarde van groen).

27 GROENE HANDBOEK

2828 shops&onderzoek3.work-

29 GROENE HANDBOEK

De inhoudelijk basis van dit handboek komt enerzijds voort uit een ontwerpend onderzoek en gebiedsanalyse en anderzijds uit een aantal workshops (design thinking) met medewerkers van Stadlander en partners in het gebied. Steeds gericht op de gemeenten waar Stadlander woonbezit heeft (West-Brabant en Tholen) en met het doel om een groene leefomgeving te bevorderen. Stadlander nodigt iedereen die dit boek leest uit om een workshop te gaan organiseren. De geproduceerde kaartlagen (zoals hittestress, wateroverlast biodiversiteit) dienen als uitstekende onderlegger bij gebiedsanalyse. Neem hiervoor contact op met Stadlander of STUDIO 1:1 (zie colofon).

workshops3.1

Onderdeel van de gebiedsanalyse en de conceptvorming richting concrete kansen is een aantal workshops. We hebben als oefening een tweetal workshops voor en met medewerkers van Stadlander gehouden, gericht op Centrum Steenbergen en de wijk Tuinwijk in Bergen op Zoom. Dit om intern draagvlak en betrokkenheid te vergroten, en om kennis binnen de organisatie te vertalen naar kansen gericht op een ‘groene leefomgeving’.

Hierna hebben we twee workshops uitgevoerd (nogmaals voor Centrum Steenbergen en voor de wijk Warande in Bergen op Zoom) met belangrijke partners in het gebied, zoals het Natuurpodium, de gemeente en bouwpartners. De insteek van de workshop was om op zoek te gaan naar korte en lange termijnkansen binnen het geselecteerde gebied. Hiervoor werd de groep opgedeeld in twee teams: Team Korte Termijn en Team Lange Termijn. Vanuit die invalshoek moesten de deelnemers kansen signaleren waar en hoe in bijvoorbeeld ‘Tuinwijk’ het gebied zich beter kan wapenen tegen wateroverlast.

Of waar groenkansen liggen op de korte en lange termijn. De uitkomst zal niet zozeer direct worden uitgevoerd, maar laat eerste concepten en kansen zien.

31 GROENE HANDBOEK

KORTETEAMTERMIJN 1. Meer kleine parken 2. Rijroute belastingen12.rijden.11.toevoegen10.9.8.omgekeerdegebruiken.dievoor7.centreren6.woningenvoor5.voorkant4.groenschermindustrieterrein3.eruitindustrieterreinvanafhalenAfschermenvanafmetParkeersterreinvergroenenExtraaandachtluchtzuiveringinTEAMLANGETERMIJNParkerenmeerLaatmensensparenemmissierechtenzevervolgensnietEensoortairmilesMinderkleinewegenMixhoogenlaagbouwGrotebomenStimuleerelektrischMindergemeentelijke KORTETEAMTERMIJN 1. 2.WadiDaktuin buffer 3. Groendak bufferen 4. Hier een LANGETEAMopvangvijver?TERMIJN 5. Laat HWA'S in tuinen en zwembadjes tuinennieuwbouwdrainage6.uitkomenBrengstandaardaanbijhuizen/dieuitkomen op combi9.speeltuin8.Wadi/waterplein7.oppervlaktewaterGeveltuinenGroenedakenzonnepanelen & 16.voor15.Groene14.regenwater13.uitdagenbeweegpaden12.ipv.11.10.natuurinclusiefOpenstraatwerkWaterinfiltratiegroenverhardingGroenedieOpvangvanSchaduwplekkenlooproutesbewonersendierenWadispeeltuin water hitte lucht groen KORTETEAMTERMIJN 1. 6.5.de4.3.2.NatuurbergingenHalfopenverhardingWittedakbedekkingBomensingelomwijkaanbrengenGroenegevelsGroenedakenTEAMLANGETERMIJN7.Waterbergingonderspeelveldjes8.Groenedakenbergingen9.Groeninbakken10.Herinrichtingmetopenstructuur11.Verkoelingsspeel-voorzieningofministrandjes12.Wateropslaginschutting13.Bijrenovatie/nieuwbouwlichtekleurenentoevoegengroen14.Onzehuurdersbewustmaken15.Beleidverharding16.Kleurgebruikbuitenruimte17.Openvoetpadenivmgeheelversteend KORTETEAMTERMIJN 1. Niet parkeren in voortuin 2. Aanleg Meiliust20.ombieden19.waterbergingparkerenondergronds18.groen,17.groene16.enmet15.14.planten13.12.aar11.toevoegen10.Halsterseweg9.aangrasveld8.indus7.6.in5.4.verstenen3.bevorderentuinenMax.70%tuinInsectenstenenTreurbeukintegrerenparkeerterreinNestelgelegenhedenVeelverstening,steneneruit,dezestrookGemeenschappelijkkoppelenopgavemeubelgigantTEAMLANGETERMIJNGroenefietsroutevan-TuinwijkVerkleinentuinenengroenVansnippergroenndoorlopendgroenBijenroutesDiversebomenenWegenengroenSamenwerkingwijkcommissiebewonersLegbijmutatieeentuinaan.Beschermbestaandbeleid/handhavingCombineermetSamenwerkingaanAH,scholentemoestuinieren.Groenstructuurvanuitdoortrekken 32 Tuinwijk - Bergen op Zoom opgehaalde ideeën

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 1 2 3 4 1 3 54 6 2 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 1 2 3 4 5 7 8 6 33 GROENE HANDBOEK

KORTETEAMTERMIJN 1. Groene fietsroutes 2. Groene tuinen 3. Groen is gezond 4. Realisatie van een "groene" ader door het centrum (Valencia..!) 5. Groen beleidsplan met groenstructuren7.Landschapopzoeken,6.gemeenteSamenwerkingenbvBrabantsDoortrekkenTEAMLANGETERMIJN8.horizontaalenverticaalgroenverbindingen9.Terugbrengengroenesterstructuur10.Parkherwaarderennietvolbouwen11.Middenbermenecobeheer12.Centrumautoluw:minderbestrating,meerruimtevoorgroen13.InpassinggroenalsvoorwaardeinPvE.15.Bewonersmeedenkenenonderhoudengroen16.Oorspronkelijkevestingwerkenherintroducerenmetgroen/bomenenwaterwerken17.allesrondombewustwording;bijen,boomspiegels,insecten.18.Lesprogrammastarten19.Groenelooproutes20.Bijnieuwbouwgroenegevelstoepassen21.Natuurlijkspeeltuinen/terreinen KORTETEAMTERMIJN 1. verantwoordelijkheid14.waterwerken/versterken13.ontwikkelingsgebied?schootsvelden12.gedoseerdgeheel11.daktuinen10.bij9.buurtkids8.gebiedinhistorische7.herinrichtingOverlegoverstromingsgevaar.toch6.gevalbij5.motiverenvanplaatsen,4.gedoseerdgeheel3.landbouwonderzoeken2.enWaterbekken vergrotenverbindenWaterbufferingmetBufferingvoorSteenbergenenafvoeren!TEAMLANGETERMIJNRegentonnenvergroenendakenenhuurderVijverofrententieClockskens.IniedermeerbufferingBinnendevestingstadrelatiefveelGemeeteoverrioleringHerintroductieWaterput(her)ontwikkelings-SpeelvijvervoorWadioidtoevoegennieuwbouwGroenedakenofBufferingvoorSteenbergenenafvoeren!AfvoerenwaternaarvanIdentiteitvestingdoorgrachten.Bewonerseigen water hitte lucht groen KORTETEAMTERMIJN 1. Groene daken 2. Renovatie en nieuwbouw in lichtere 4.vergroenen3.kleurenHoogbouwRuimtevoor groen 5. Informatie delen huurders, bv. bestraten tuinen zijn zo'n 7 graden 6.warmerSlimbouwen met juiste balans tussen steen, groen verhardingandere19groen18.vergroening17.regenwaterbuffers16.gebouwen15.14.daken13.enautowegen,12.11.schaduwverzorgersnatuurlijkemetpleinen10.koelelement9.rondom8.7.waterhuishoudingenVergroenentuinenTEAMLANGETERMIJNMeerbomenennatuurditgebiedKerkbenuttenalsComplexenenomzoomenbomenalsaircosenIntelligentontwerpenCentrumautoluwipvmeergroenwaterinstatenToepassinggroeneMinderbouwenLichtgekleurdeOndergrondseStimulerentuinenBijnieuwbouwmeerindestraatWandelpadenvanmaterialendan KORTETEAMTERMIJN 1. Geen "zware" industrie 2. Laadpalen en waterstof tankstations 3. Betere ontsluiting van de randweg (Molenweg) naarLANGEsnelwegTEAMTERMIJN 4. Verder ontlasten van de oude doorgaande weg Burg. van Loon 5.straatDe verkeersroutingalgemene van Steenbergen is eigenlijk al jaren slecht. verder omleiden of gerichter verkeer. speelplaatsen13.golfcentrummindermogelijkheden12.mestoverschotbiologisch,kleinschalig11.enen10.op9.opwaarderen,8.hittecentrum7.openbareverkeer,langzaamenkel6.transferium?MisschienCentrumautoluwtoegankelijkvoorofspeciaalonthardenruimteGroenenwaterinentuin,zieookengroenBuurtbus,ovetc.AnalysevanimpactA4ditbezitVervuilendeindustrieproductieafbouwenofwerenVeeteeltenkelenwerenOnderzoekent.a.v.verkeerdoor(autoluw,groeneetc)Natuurlijkeincentrum 34 Steenbergen opgehaalde ideeën

5 4 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 2 3 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1 2 3 4 5 6 7 5 4 6 7 8 9 10 11 12 13 1 2 3 8 9 10 11 12 13 14 15 16 1 2 3 4 5 6 7 1817 19 20 21 35 GROENE HANDBOEK

22. Groendaken daar waar mogelijk. 23. Groene kopgevels. 24. Aanplanting verplichting in de openbare ruimte.

1. Groenstrook parkeervakken met bomen.

11. Achterpaden vergroenen d.m.v. erfafscheidingen en anders inrichten garagepleinen.

21. Samenwerking met ziekenhuis/gemeente/wijk om de omgeving aantrekkelijk te maken voor patienten.

LANGETEAMTERMIJN

9. Zoveel mogelijk in verschillende planten.

36 Warande

20.

2. Aanpak schuttingen.

35. Bij ontwikkeling Warande terrein kiezen voor laagbouw in parkachtige omgeving.

5. Groene kopgevels. 6. Groen langs toegangswegen divers.

31. Waterelementen toevoegen bij bv Wierlaan.

17. Groen aan de gevels aanbrengen.

3. Groene voortuinen. 4. Groene daken (woningen en garage).

19. Groene daken. Entree naar bos beter profileren.

28. Is dit / kan dit het natuurlijke 'afvoerputje' van de wijk worden?

25. Samenwerking met sportclubs heggen en bomen rondom de velden.

18. Groen gelijkmatiger over de wijk verdeeld.

16. Parkeerterreinen groener.

28. Communicatie plan richting bewoners; feiten en fabels over groen. 29. Waar kunnen bewoners terecht voor hulp.

water groen KORTETEAMTERMIJN 1. Bewoners en omwonende beter betrekken. 2. Voorlichtingscampagne gericht op de bewoners. 3. Creëren van een waterstructuur met singels. 4. Richtlijn voor openbare bestrating opstellen waarbij eisen aan infiltratie en vasthouden van water. 5. Gedeeltelijk afalt en gedeeltelijk groen. 6. Wateropslag bij de wasstraat. 7. Samenwerken aan gebied bij ontwikkeling laagbouw en hoogbouw. 8. Straatprofiel aanpakken. 9. Meer diversiteit in groen en opvang watercapaciteit. 10. Deze 19.parkachtigemet18.17.16.15.14.toepassen13.12.11.of inrichtenverkeersas opnieuw dimensionerenom wateroverlastte voorkomen.Groendakenvooropvangwaterenopwarming.Garageplein.Bijinrichten parkeerplaatsenverplichtingmetmogelijkheidtotinfiltratie.Alleplattedakenmetgroenbedekken.Communicatie richtingbewonersopsocialmedia.Waterelementwierlaantoevoegen.Iederebewonereenregenton.BijontwikkelingWarandeterreinrekeninghoudenhetdirecttoevoegenvanwaterelementenineenomgeving.Groenedakenbushokjes. LANGETEAMTERMIJN 20. Extra ruimte creëren voor de infiltratie van water door het verdunnen van woningaantallen. 21. Groene garagedaken. 22. Bij revitalisatie openbare ruimte infiltreren middels ondergrondse kratten onder verharding. 23. Straatniveau verlagen waardoor meer waterbuffer capaciteit ontstaat. 24. Privetuinen ontharden 25. Verbetering 'groene relatie met bos'. 26. Gebiedsontwikkeling Ziekenhuis natuurlijke geluidswal en groeninpassing.. 27. Gebiedsontwikkeling Warande flat, relatie met landgoed Rozenoord verbeteren.

32. Verbetering 'groene relatie met bos'. 33. Verbinding bos met de wijk door groene bruggen.

34. Een groene buitensport en wandelterrien maken bij voormalige kerk.

26. groenstructuren doortrekken - vijverberg -> richting roosenoord en van groene gordijn --> bos. 27. Grond ruil (verdeling van groen in de wijk)

7. Nestvoorzieningen standaard meenemen.

KORTETEAMTERMIJN

13. Groene loper aan gevels.

8. Groene daken op woningen en bergingen.

30. Tuinonderhoud tegen lage kosten aandacht voor het buurtgroen.

14. Woonwijk verbinden met natuurgebied door een doorlopende groenstrook of iets dergelijks.

12. Groen vanuit park in de wijk brengen.

10. Groene gevelelementen.

36. Advies aan bewoners welke groen geschikt is. - Bergen op Zoom opgehaalde ideeën

15. Adopteer groenstrook. Strook voor Wierlaan flat.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21 22 23 24 20 25 26 27 28 1 2 3 45 8 10 9 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 6 7 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 37. Landgoed Rozenoord versterken. 38. Diversiteit bestaand groen verschraald. 39. Bomenbestand verarmd, door regelgeving 40. Openbaar groen goed onderhouden. 41. Educatie op scholen. 42. Aanplanting verplichting van de openbare ruimte. 43. Bestaand sportveld(en) voorzien van bomen, tiny forrest en natuurspeelplaats.. 44. Begroeiing van het natuurgebied toepassen in de wijk. 37 GROENE HANDBOEK

38 kansen!concretetien4.

Op basis van een analyse van het gebied waar Stadlander woonbezit heeft, actuele informatie van andere partijen zoals gemeenten, waterschappen en provincie, en resultaten uit de workshops zijn tien groenmaatregelen naar voren gekomen. De tien maatregelen beginnen met kansen die op korte termijn gerealiseerd kunnen worden. Richting nummer tien worden het maatregelen van wat grotere aard en omvang. Deze passen meer bij een langere termijnrealisatie.

39 GROENE HANDBOEK

40 leeswijzer De opbouw loopt van korte naar lange termijnkansen: KORTE TERMIJN 2023 1. ecologisch beheer 2. nestkasten 3. groene erfafscheiding 4. groene gevels 5. groen-blauwe daken 6. gezamenlijke tuin / hof 7. waterberging & infiltratie 8. afkoppelen woonbezit 9. klimaatadaptieve parkeerplekken 10. klimaatadaptieve tuinen LANGE TERMIJN 2030

41 GROENE HANDBOEK

Urgentiewiel Iedere kans speelt op een andere manier in op vier urgenties. Dit urgentiewiel geeft voor iedere kans weer in welke mate een bepaalde urgentie (hitte, water, lucht en groen) van toepassing is.

groenwoonbezitbebouwingbuurtstraathoogetagezelfst.Stadlandervoorzieninghittewaterbluchtiodiversiteit

Type woonbezit De toepasbaarheid van een interventie en haar impact hangt grotendeels af van het type bebouwing en het aantal geclusterde bouwstukken in bezit. Deze iconen signaleren waar de interventie het best te implementeren valt. De typologieën zijn afgeleid van de categorisatie die Stadlander gebruikt en van een gebiedsanalyse van het woonbezit van Stadlander.

Locatie Voorbeeldlocaties worden aangeduid als stip binnen de vijf gemeentes waarin Stadlander actief is. Legenda Voor de verkenningskaarten worden (naast een uitgelicht onderwerp) de wegen, het water, groen, bebouwing en het woonbezit van Stadlander aangeduid volgens deze legenda op schaal 1:10000.

Termijnbalk De termijnbalk aan de rand van de pagina geeft een indicatie of de interventie binnen een korte, middellange of lange termijn te implementeren is.

1 landbouwbosprovinciespoorwegnatuurlijkgroenbezitbebouwingwegenwaterStadlandervoorzieningterreingrenslegenda 42

GROENE HANDBOEK

Door geslingerd te maaien bloemenbegroeiing.inontstaat(sinusmaaien)erdiversiteitdeontwikkelingvanPlantenenbloeienvaker en langer.

Wat Ecologisch beheer is een speciale manier van maaien en afvoeren. Door andere beheerafspraken te maken kan hier op korte termijn mee worden begonnen.

beheerecologisch

Er ontstaan verbindingszonesschuilplaatsenveelen tussen leefgebieden voor insecten, amfibieën en kleine zoogdieren. De ongemaaide begroeiing vormt ook een overwinteringsplek. De berm als weg voor plant en dier! Door het natuurinclusief bermbeheer krijgen dieren, insecten, vlinders, verschillende kruiden en grassen de ruimte om langs de wegen te leven. Hoe & waarom Door openbaar groen en bermen niet wekelijks te maaien, krijgen kruiden en bloemen de kans om te bloeien. Hierdoor kunnen insecten, vlinders en kleine dieren in het groen overleven. Hierdoor komen er steeds meer verschillende soorten planten en dieren voor op zo’n plek. Als het openbare groen groot genoeg is, kan worden gekozen om gefaseerd te maaien (sinusmaaien), bijvoorbeeld honderd meter maaien, vijftig meter niet maaien, in een slingerende lijn. Hierdoor blijft ongeveer een derde deel van de begroeiing altijd staan. Zo ontstaat er een betere leefomgeving voor vlinders, bijen en andere bestuivers.

Zandfort e xt ik n nnn S ta dla nder s tra tegiel Inv es te s tra tegiel G eme s tra tegiel Door e B AG pa nden S ta d B G T per gemeente bgt begroeidterreinde bouwla nd gra s la nd a gra ris c gra s la nd ov erig groenv oorz iening rietla nd P a nd B G T P a nd T hole

ZoekwegScheldeweg

GEMEENTE THOLEN Tholen Het ecologisch beheren van de dijk aan de Eendrachtsweg in Tholen kan een enorme ecologische waarde toevoegen. Zeker als groene verbinding van noord naar zuid.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Lepelstraat De kleine stukjes groen (veelal gras), bijvoorbeeld aan de Zoekweg, kunnen door ecologisch beheer het groen de kern in trekken. GEMEENTE WOENSDRECHT Hoogerheide Noord Door ecologisch beheer kan het groen aan weerszijde van de Scheldeweg een ecologische verbinding vormen met het Nationaal Natuurnetwerk. Natuurnetwerk Nederland

GrindwegEendrachtsweg potentiële locaties

Van noord naar zuid loopt er langs de oostzijde van Tholen een dijk. Deze is nu grotendeels met gras begroeid. Door planten, bloemen en kruiden op deze dijk te laten groeien, krijgt het veel meer ecologische waarde. Juist doordat het om een lang uitgestrekte strook groen gaat, kan deze in potentie een verbindende rol spelen voor planten en dieren. Ook leent dit grote gebied zich goed voor sinusmaaien.

Tholenbeheerecologisch

2 diversiteitskaartsoortenprovinciegrens140-280420-560280-4200-140560-700legenda 46

GROENE HANDBOEK Wat Nestkasten zijn woonvoorzieningen voor vliegende soorten zoals vogels, vleermuizen, vlinders en insecten. Deze kunnen als losse objecten op de korte termijn worden geplaatst en dragen direct bij aan de biodiversiteit. Hoe & waarom: Nestkasten zijn waardevol om de biodiversiteit te versterken, doordat soorten zoals vogels en vleermuizen ook in het stedelijk gebied kunnen voorkomen. Dit kan op verschillende manieren: nestkasten voor bijvoorbeeld huismussen of gierzwaluwen kunnen als losse kasten geplaatst worden op de gevel van woningen of aan bomen. Zo ook kasten voor vleermuizen, vlinders en insecten. Elke soort vraagt een specifieke plaatsingsrichting en -hoogte. Bij nieuwbouwwoningen en -wijken is het wenselijk om ‘natuurinclusief’ te bouwen. Er zijn veel toepassingen op de markt die geïntegreerd kunnen worden. Bijvoorbeeld weggewerkt onder een dakgoot of verwerkt in een bakstenen muur. nestkasten

Vlinder- en insectenkasten zijn nuttig ondersteuningals van de lokale biodiversiteit. Deze kasten zijn voor bewoners/ huurders ook erg leuk om zelf te maken. De gierzwaluw is een bedreigde soort die erg gebaat is bij nestkasten. Deze kunnen als baksteen in een muur of onder een dakrand zitten. Voor vogels zijn er nestkasten voor ingangsdiameter.eigenElkekasten/holendienestkastbroeders’‘stedelijke(vogelsinstedelijkgebiedinbroeden).soortheeftzijnkastafmetingen

Dorpsstraat Eikelhof

GEMEENTE WOENSDRECHT Ossendrecht Doordat de woning aan de Dorpsstraat in Ossendrecht dichtbij het parkje ‘Eikelhof’ liggen, kunnen nestkasten soorten aantrekken die ook gebruikmaken van het park.

GEMEENTE THOLEN Sint-Annaland Gelegen aan de rijke biotoop de Krabbenkreek, kunnen vogelvriendelijke bouwelementen bijdragen aan de bestaande vogeldiversiteit. aanwezig groen in de buurt > 15m hoge bebouwing GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Nieuwe Borgvliet De woningen en appartementen aan de Markiezaatsweg in Bergen op Zoom zouden erg goed kunnen fungeren als uitvliegbasis voor verschillende vogelsoorten.

Havenweg Molendijk potentiële locaties

Het natuurgebied Markiezaat is een zoetwatermoerasgebied ten zuidwesten van Bergen op Zoom. Het is een bijzondere biotoop en daarom onderdeel van het Natuurnetwerk Nederland en het is een Natura 2000-gebied. De Augustapolder is hier een onderdeel van, en loopt tot aan de Markiezaatsweg. De woningen direct aan deze polder kunnen middels de juiste nestkasten een bijdrage leveren aan de soorten die hier voorkomen, zoals de roodborst, de groene specht en de grote bonte specht.

NieuwnestkastenBorgvliet

percentageverhardingsspoorwegbezitwegenwaterlegendaStadlander

0 - 10 % 90 - 100 %

Wat Voorbeelden van groene erfafscheidingen zijn hagen, heggen, struiken of ander natuurlijk materiaal.

In plaats van een groene erfafscheiding kan ook worden gekozen voor bijvoorbeeld wilgentakken. Deze hoeven niet gesnoeid te worden en spleetjes en openingen zijn vaak voldoende voor kleine soorten om er doorheen te kunnen.

Bij bestaande bebouwing, maar vooral ook nieuwbouwprojectenbij en gebiedsontwikkeling, is de potentie groot om hekwerk met volgroeide klimop te plaatsen. Hierdoor voorkom je dat bewoners zelf schuttingen plaatsen.

Bij voorkeur lopen deze niet strak tot de grond, zodat kleine (zoog)dieren er onderdoor kunnen migreren.

groengebieden

Hoe & Waarom Voor een sterk ecosysteem is het belangrijk dat met elkaar verbonden zijn, zodat kunnen migreren. Voor sommige soorten moet er een fysieke verbinding zijn, voor andere zijn ‘groene genoeg. Hierdoor kunnen deze soorten van het ene stukje groen naar het andere. Vaak vormen wijken en buurten barrières voor diersoorten, doordat veel bebouwd, verhard en gescheiden is. Door bijvoorbeeld het veelvuldig gebruik van erfafscheiding van beton of hout kunnen diersoorten deze tuinen niet als groene verbinding gebruiken. Terwijl hagen, heggen, struiken of planten makkelijk doorgang bieden aan egels die eronderdoor lopen. Ook kunnen vogels erin nestelen en schuilen.

erfafscheidinggroene

Wanneer bewoners en/of huurders de ambitie hebben om een haag of struiken te plaatsen als erfafscheiding, is het voor de biodiversiteit wenselijk om diverse soorten te plaatsen.

diersoorten

GROENE HANDBOEK

stapstenen’

Esdoornstraat RondewegOost In d’ DuinstraatHoef Station Wouwsestraatweg

GEMEENTE WOENSDRECHT Hoogerheide Noord Het groen komt op een mooie manier de wijk in tot aan het Dokter van de Karplein in Hoogerheide. Groene erfafscheidingen zouden dit kunnen doortrekken, verder de wijk in. potentiële locaties aanwezig groen in de buurt

GEMEENTE STEENBERGEN Steenbergen Zuid De woningen in Steenbergen Zuid staan veelal geclusterd per vijftien a twintig woningen. Door groene erfafscheidingen zouden deze clusters als ‘groene stapstenen’ kunnen fungeren.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Gageldonk West Als de erfafscheidingen van de woningen aan de Jasmijnstraat en de Seringstraat groener zouden zijn, kunnen ze ook het groen ten westen en oosten ervan met elkaar verbinden.

GageldonkerfafscheidinggroeneWest

Met name in bebouwde gebieden, zoals Bergen op Zoom en Steenbergen, zijn wijken en buurten ‘verhard’. Dit zegt wat over de verhouding tussen verharde (bebouwing en de mate van verhard oppervlakte zoals straten, pleinen, stoepen en betegelde tuinen) en onverharde oppervlakte (gras, planten, struiken, bomen en groene tuinen). Op de kaart op de vorige bladzijde is de mate van verharding te zien. In de meest verharde gebieden kunnen groene erfafscheidingen een uitkomst bieden bij het ontharden, vooral op plekken in de openbare ruimte waar dat wellicht door ruimtegebrek lastig te realiseren is. Zo kunnen de achtertuinen in Gageldonk West in Bergen op Zoom als groene ‘clusters’ een verschil maken in de buurt.

provinciespoorweg&natuurlijkvoorziening,groenhoogbouwbezitbebouwingwegenwaterStadlanderterreinbosgrenslegenda

groene gevels 55

niet grondgebonden systemen: dit zijn systemen waarbij planten vaak met cassettes of modules aan een gevel worden gemonteerd. Voordeel is dat dit op grotere hoogte geplaatst kan worden en kan worden uitgebreid tot grote oppervlaktes. Nadeel is dat een goed irrigatiesysteem essentieel is, waardoor dit systeem relatief veel kost. grondgebonden systemen: een systeem waarbij de klimplanten met hun wortels in de grond staan. Sommige klimplanten hebben klimhulp nodig (zoals staaldraden) en sommige klimplanten hechten zich aan de gevel. Wat Gevels van grondgebonden woningen, maar ook appartementencomplexen en flats, lenen zich uitstekend om te laten begroeien. Het voegt direct waarde toe aan de groene leefomgeving en heeft lokaal een verkoelend effect. Hoe & waarom Vooral wanneer gevels kaal en leeg zijn, zijn deze oppervlaktes perfect geschikt om te transformeren tot groene gevel. Er zijn globaal twee type groene gevels: grondgebonden en niet-grondgebonden systemen. Beide systemen hebben een verkoelend effect. Bij een volledig begroeide gevel scheelt dat zo’n vier a vijf graden aan gevelopwarming. Ook zijn groene gevels van meerwaarde voor de biodiversiteit. Ze bieden vogels een plek om te schuilen en te nestelen. Wanneer op de gevel ook nestkasten worden geplaatst, kunnen er meer vogelsoorten nestelen. Groene gevels dempen ook geluid. Tot slot is aangetoond in studies dat het zicht op groen gezond is, dus voor alle omwonenden heeft het ook een meerwaarde. wonenden heeft het ook een meerwaarde.

De Zoom Rijtuigweg TholensewegDorpsstraat Gagelboslaan Ericalaan GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Gageldonk Oost Grenzend aan een doorlopend water en een park kan het groen op doorgetrokkenmaaiveld-niveauwordenop het gebouw. GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Havenkwartier Omgeven door laagbouw en groen biedt de hoogbouw langs De Zoom een mogelijkheid om het groenbeeld door te trekken tegen de gevel. GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Halsteren Centrum Nieuwbouw biedt de mogelijkheid om binnen het ontwikkeltraject rekening te houden met groene gevels. > 15m hoge bebouwing potentiële locaties 56

De flats in Gageldonk Oost in Bergen op Zoom zouden kunnen worden getransformeerd tot grote groene volumes in de wijk. Door de kopse gevels totaal te laten begroeien, bieden deze oppervlaktes in potentie een enorme meerwaarde voor de biodiversiteit in de wijk. Ook lenen beide gevelkanten zich goed voor nestkasten omdat ze op de oosten westkant gericht staan. Het grote formaat van de groene gevels zou ervoor kunnen zorgen dat de muur van de flat vier tot vijf graden minder opwarmt. Prettig voor de leefbaarheid van de bewoners van de flats.

groene gevels & GageldonkhoogbouwOost

5 58 vanbij>provinciespoorwegplattebezitbebouwingwegenwaterStadlanderdakengrenslegenda30cmwatereenpiekbui70mmin2uur

GROENE HANDBOEK blauw dak (polderdak) Een blauw dak is een dak met een waterbergende functie. Vaak is dit gecombineerd met een groen dak: een groen-blauw dak. De planten kunnen het regenwater gebruiken, of het komt vertraagd in het riool. groen dak Een groen dak is een plat of schuin dak dat begroeid is met planten. Dit kan een dunne opbouwlaag zijn zoals sedum, of dikker met meer en hogere planten en struiken. Wat Er zijn verschillende type groene daken: van daken met sedum, grassen/kruiden en bloemen, tot daken met grotere vaste planten/struiken en zelfs bomen. Ook kunnen groene daken worden benut als dakterras of daktuin. Met een ‘blauw dak’ (ook wel ‘polderdak’) wordt een dak bedoeld met een waterbergende functie. waterbergende functie. Hoe Het klimaat verandert. Het wordt heter en het gaat vaker en harder regenen. Groen-blauwe daken kunnen lokaal onderdeel zijn van de oplossing om de gevolgen van deze veranderingen op te vangen. De verschillende type groene daken dragen bij aan de biodiversiteit. Zowel voor dieren als voor planten. Een groen dak heeft ook een isolerende functie, waardoor het onder het groene dak minder snel heet wordt. Wanneer het dak toegankelijk is voor bijvoorbeeld bewoners van een flat, kan het ook een sociale functie hebben. Tot slot heeft een groenblauw dak ook een waterbergende functie. Hierdoor kan het dak grote regenbuien opvangen en het regenwater vasthouden, waardoor het riool niet overbelast wordt.

groen-blauwe daken 59

GEMEENTE THOLEN Sint Maartensdijk Gelegen nabij een groengebied buiten Sint Maartensdijk, waardoor het de diersoorten die daar voorkomen kan aantrekken. De wateroverlast naast het complex kan worden voorkomen door opvang op het dak.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Bergse Plaat Het complex aan de Ansjovislaan biedt een groot oppervlakte aan plat dak op gelijke hoogte met uitzicht over het water en een ontmoetingsplek voor de bewoners.

GEMEENTE ROOSENDAAL Wouw In dit complex aan de Nieuwstraat met verspringende platte daken kan het uitzicht worden verbeterd door het aanbrengen van een groen dak. Ook hier kan wateroverlast naast het complex worden voorkomen. platte daken < 5 cm > 30 cmdiepte water op maaiveld bij een piekbui van 70mm in 2uur potentiële locaties 60

Grote platte daken op collectieve gebouwen zoals een appartementencomplex of flat zijn uitermate geschikt voor een groen-blauw dak met gebruiksfunctie. Het dak wordt hierdoor waardevol voor lokale planten en dieren. Het kan piekbuien opvangen, waardoor wateroverlast op straatniveau wordt voorkomen. En daarnaast heeft het dak een sociale waarde, doordat bewoners elkaar kunnen ontmoeten. een groen-blauw dak voor huurders Bergse Plaat

6 62 percentageverhardingsprovinciebezitwegenwaterlegendaStadlandergrens 50 % 100 % natuurlijk terrein

GROENE HANDBOEK

Wat Een groen binnenterrein van een complex of een gezamenlijke tuin omsloten door woningen. Een groene plek waar alle bewoners kunnen verblijven en kinderen kunnen spelen.

Hoe & waarom: Expliciet anders dan een privétuin of openbaar groen is een gezamenlijke tuin. Met name wanneer een gezamenlijke tuin een omsloten karakter heeft, is de kans erg groot dat de omwonenden het zich gaan toe-eigenen. Doordat het omsloten en kleinschalig is, heeft het een veilige sfeer. Je weet wie er woont en wie er gebruikmaakt van de gezamenlijke tuin. Het onderhoud kan ook gezamenlijk worden gedaan, wat de sociale cohesie kan verhogen. Daarbij is het een plek die waardevol is voor de lokale biodiversiteit. Het heeft een verkoelend effect op de gevoelstemperatuur en is beter bestand tegen grote regenbuien dan een betegeld binnenterrein.

gezamelijke achtertuin / groen hof De sociale waarde van ontmoeten, verblijven en spelen zal vooral zitten in een gezamenlijke (achter)tuin of hof. Actief bezig zijn in de tuin bevordert ook de gezondheid. voortuinen koppelen Het is mogelijk om voortuinen te koppelen of te schakelen. Dit kan sociaal contact bevorderen, bijvoorbeeld door zitgelegenheid.

gezamenlijke tuin

potentiële locaties 64

Markt MolenwegKerkstraatStadsparkSteenbergen Karmel RandwegWest Halsterseweg Asterstraat nieuwbouwgebied GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Tuinwijk Het bestaande (openbare) groen kan worden getransformeerd tot gezamenlijk groen. Door de openbare ruimte autoluw te maken, komt meer ruimte vrij voor de gezamenlijke tuin.

GEMEENTE WOENSDRECHT Ossendrecht Door het op dit moment strak gemaaide grasveld een andere indeling te geven, kan participatie van bewoners met betrekking tot dit stuk groen worden gecreëerd.

GEMEENTE STEENBERGEN Centrum Een gebied met vangezamenlijketedenieuwbouweengezinswoningenzelfstandigewaargeplandis,biedtmogelijkheiddetuinenherontwerpentoteentuintenbehoevedesocialecohesie.

De openbare ruimte rondom het complex aan de Halsterseweg/ Karmel in Bergen op Zoom bestaat deels uit gras en planten en deels uit parkeerplekken. Door het groen een meer omsloten karakter te geven en een participatietraject te starten met de bewoners, kan een gezamenlijke groene tuin ontstaan die wordt toegeëigend door de bewoners. Misschien hebben bewoners wel behoefte aan moestuinen, of speelplekken of een centrale plek om elkaar te ontmoeten.

Tuinwijktuingezamenlijke

7 provinciespoorwegvanbij>bezitbebouwingwegenwaterStadlander30cmwatereenpiekbui70mmin2uurgrenslegenda 66

GROENE HANDBOEK

&waterberginginfiltratieWat

infiltratiestrook Een infiltratiestrook is een bovenof ondergrondse strook waar het regenwater kan worden opgevangen. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van een grindlaag (grindkoffer).

Technische waterbergings- en infiltratietoepassingen die op straatniveau regenwateroverlast kunnen voorkomen. Hoe & waarom Doordat het klimaat verandert, zal het in de toekomst steeds vaker en harder gaan regenen. Klimaatvoorspellingen van onder andere het KNMI laten zien dat piekbuien steeds vaker voorkomen. Dit gaat om regenbuien van 70 mm in twee uur. Op de kaart hiernaast is zichtbaar (op basis van gegevens van de Klimaateffectatlas) op welke plekken wateroverlast op straatniveau plaats gaat vinden. Door op specifiek deze plekken waterinfiltratietoepassingen te plaatsen, kan wateroverlast lokaal worden voorkomen. wadi Een wadi is een relatief eenvoudige manier om regenwater op te vangen door een verlaging in het maaiveld. Door bijvoorbeeld een overstort toe te passen, kan overstroming van de wadi worden voorkomen. 67

Nieuwstraat Dorpsstraat Noordsingel Korte Parkstraat Oostdam Witte kerk

Centrum Hoog risico op wateroverlast vraagt een integrale aanpak om het gebied begaanbaar te houden bij een hevige regenbui. Samenwerking tussen bijvoorbeeld Stadlander en de gemeente is essentieel. wateroverlast bij hevige regenbui > 30cm locaties

GEMEENTE STEENBERGEN Centrum Waterberging in een straat met veel woonbezit biedt de kans om de leefbaarheid in de straat te verbeteren, terwijl overtollig water de ruimte krijgt om weg te stromen.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Halsteren Centrum De lege grasstroken, met een hoog risico voor wateroverlast, bieden een ideale locatie voor wadi’s. Hier overheen kunnen eventueel verhoogde wandelpaden en speelplekken worden aangelegd.

potentiële

Steenbergen&waterberginginfiltratie 69

Op plekken in wijken waar middels de kaart te zien is dat er wateroverlast op straatniveau zal plaatsvinden bij een grote regenbui, kan het ook voorkomen dat er weinig of geen ruimte is voor (grote) infiltratietoepassingen. In dat soort situaties, zoals in het centrum van Steenbergen, zijn infiltratiestroken een perfecte toepassing om regenwateroverlast te voorkomen.

Dit kan een strook zijn op maaiveldniveau waar het regenwater kan worden opgevangen. Deze strook kan ook mooi groen worden aangelegd. Een variant is dat deze infiltratiestrook ondergronds wordt toegepast. Dit kan wenselijk zijn in een zeer smal straatprofiel waar een andere functie bovenop de infiltratiestrook plaats kan vinden.

provinciespoorwegbezitbebouwingwegenwaterStadlandergrenslegenda

70 riool leidingwerk > 30cm water bij een piekbui van 70mm in 2uur

infiltreren op eigen terrein Op grotere schaal en op lange termijn is een afkoppeleis bij nieuwbouw wenselijk. Hierdoor wordt het de norm om bij alle nieuwbouw regenwater op te vangen op eigen terrein. regenton Op kleine schaal is het aansluiten van een regenton een goede toepassing om regenwater op te vangen.

GROENE HANDBOEK

Woningen in alle soorten en varianten kunnen worden afgekoppeld, waardoor regenwater niet meer direct het riool ingaat. Vooral voor nieuwbouw en gebiedsontwikkeling is het wenselijk om dit bij de ontwikkeling mee te nemen. Hoe & waarom Om de bebouwde leefomgeving beter bestand te maken tegen het veranderende klimaat, is het wenselijk om woningen, buurten, wijken, appartementencomplexen en flatgebouwen af te koppelen van het riool. Doordat het regenwater op eigen terrein wordt vastgehouden en de grond intrekt, wordt het rioolsysteem niet (over)belast tijdens hevige regenbuien.

hemelwaterafkoppelenWat

Schouw

SchoolstraatKerk

GEMEENTE STEENBERGEN Centrum In een herontwikkelingsgebied in het centrum van Steenbergen met bestaande bebouwing kan de afkoppeling van bestaande bouw in de wordennieuwbouwontwikkelingmeegenomen. nieuwbouwgebied potentiële locaties

GEMEENTE THOLEN Oud Vossemeer Geclusterd woonbezit aan de Schoolstraat is aantrekkelijk om gezamenlijk af te koppelen.

BlauwstraatDe Biezenbaan GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Rode Schouw De buurt Rode Schouw in Halsteren betreft veel aaneengeschakelde woningen die gezamenlijk zouden kunnen worden afgekoppeld. Nabijgelegen groen (De Schouw) biedt ruimte voor infiltratie.

Van de tientallen grondgebonden woningen in de buurt Rode Schouw in Halsteren kunnen de hemelwaterafvoeren collectief worden afgekoppeld van het riool. Door dit niet los per woning maar met een deel van de buurt gezamenlijk te regelen, is het mogelijk om het technisch eenduidig op te lossen. Het regenwater kan via een ‘molgoot’ op straatniveau wegstromen richting het aangrenzende groengebied De Schouw. Op die plek kan het water de grond in trekken. Op deze manier wordt het riool niet overbelast bij grote regenbuien, waardoor wateroverlast op straatniveau wordt voorkomen.

RodewoonbezitafkoppelenSchouw

provinciespoorwegparkeerplekbezitbebouwingwegenwaterStadlandergrenslegenda

75 GROENE HANDBOEK infiltratie onderlaag

Als er sprake is van mogelijke wateroverlast op straatniveau, kan worden gekozen voor een infiltratieonderlaag. Door de samenstelling trekt het regenwater extra snel de grond in. half-verharding Gesloten verharding (bestrating) laat geen water door. Halfverharding (bestrating met openingen tussen de stenen) draagt bij aan infiltratie van water in de bodem.

klimaat parkeerplekkenadaptieveWat

Een groot deel van de oppervlakte van de openbare ruimte bestaat uit parkeerplekken op straatniveau. Deze plekken zijn geschikt om locatie specifiek waterbergende functies op toe te passen. Hoe & waarom De combinatie van woningen, wegen, trottoirs en pleinen maakt dat in bebouwd gebied vaak een hoge mate van verharding is. Het gevolg hiervan is dat deze gebieden in warme perioden meer opwarmen dan het buitengebied. Daarbij is verhard oppervlakte minder goed in staat om regenwater op te nemen ten opzichte van groenoppervlakte zoals gras of planten. Gevolg hiervan is dat bij hevige regenbuien het water niet goed de grond in kan trekken en het riool overbelast raakt. Onderdeel van de oplossing kan zijn om het grote aantal parkeerplekken in buurten en wijken in te zetten als plek waar regenwater opgevangen kan worden. Door halfverharding te gebruiken en daaronder eventueel een infiltratielaag, kan veel regenwater worden opgenomen.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Warande Oost Het grote aantal parkeerplaatsen kan door half-verharding de wateroverlast aanpakken. Door extra groen kan het parkeerterrein een aangenamer uitzicht bieden aan bewoners.

GEMEENTE THOLEN Scherpenisse Deze straten met wateroverlast in Scherpenisse zijn slecht toegankelijkheid tijdens hevige regenbuien.

WestkerksewegBeatrixlaan elKineMelanenMoskeeUluSchotlandstraatvanHeelulaan

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Noordgeest Klimaat parkeerplaatsenadaptieveop het binnenplein bij de woningen in Noordgeest hebben de potentie om van de achteringang een aantrekkelijke plek te maken. locaties

potentiële

wateroverlast > 30cm parkeerplaatsen

WarandeparkeerplekkenadaptieveOost 77

Rondom de twee flats aan de Plejadenlaan in Bergen op Zoom zijn veel parkeerplekken op straatniveau aanwezig.

Op de locatiekaart is te zien dat ook verder in de wijk, ten noorden en zuiden van de flats, wateroverlast zal zijn bij een piekbui van 70 mm regen in twee uur. Mogelijk kan worden gekeken naar herindeling van de openbare ruimte en de parkeerplekken, waardoor de plek autoluwer kan worden. De vrijgekomen ruimte kan worden ingericht zodat het water opvangt. Als alle huidige parkeerplekken moeten blijven, kunnen deze een meer waterbergende functie krijgen door bijvoorbeeld halfverharding of een infiltratielaag eronder. klimaat

78 hitte eiland effect < 0.2 C < 2.0 C

provinciespoorweg140piekbezitbebouwingwegenwaterStadlanderbuienmmper2uurgrenslegenda

klimaat adaptieve tuinen

regenwater vijver Een natuurlijke vijver die regenwater opvangt, vertraagd afvoert en infiltreert. Waterplanten en natuurlijke oevers zorgen voor de reiniging van het water. nestgelegenheid Een stapeling oude stenen of brokken puinafval bieden leefruimte aan specifieke soorten dieren en planten. In de ruime voegen ontstaan microklimaten waar verschillende soorten een onderkomen vinden. inheemse beplanting Een tuin droogtebestendigemet planten. Dit zijn planten die een geringe verdamping hebben. Daarom zijn ze geschikt om overbruggen.droogteperiodenlangerete Wat Tuinen die op een bepaalde manier bijdragen aan het klimaat adaptief maken van een buurt, wijk of stad. Bijvoorbeeld door regenwater op te vangen en hittestress te verminderen. Hoe & waarom Van de totale oppervlakte van een buurt, wijk of stad zijn alle tuinen bij elkaar opgeteld een enorm groot oppervlakte. Als je naar dit percentage kijkt, is hiermee in potentie een enorme impact te bereiken. Veel tuinen zijn verhard omdat ze betegeld zijn (zie kaart met verhardingspercentage op wijkniveau op bladzijde 50). Door tuinen groener te maken, dragen ze bij aan de biodiversiteit. Hierdoor kunnen ze beter regenwater opnemen en vasthouden en gaan ze hittestress tegen.

GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Nieuw Borgvliet Op een serie aaneengeschakelde achtertuinen kan het doorvoeren van klimaat adaptieve beplanting een grote impact hebben.

potentiële locaties 80

OudeCuijpstraatHuijbergselaan

Bloemenlaan Achter het bos Karmel Halsterseweg Asterstraat b3 0 5 6 5 9 c ffdc S ta dla nder s tra tegiel Inv es te s tra tegiel G eme s tra tegiel Door e B AG pa nden S ta d B G T per gemeente P la nologis c he E H bgt begroeidterreinde bouwla nd gemengd bos gra s la nd a gra ris c gra s la nd ov erig groenv oorz iening heide Albert

GEMEENTE THOLEN Sint Maartensdijk Gelegen tussen het Centrum en het Muijebos, kunnen de tuinen van het woonbezit bijdragen aan het op lokale schaal doortrekken van de biodiversiteit. GEMEENTE BERGEN OP ZOOM Tuinwijk De stedenbouwkundige opbouw van Tuinwijk in Bergen op Zoom maakt het erg geschikt om groenere tuinen direct te koppelen aan het snippergroen in de wijk.

De tuinen van de woningen in Nieuw Borgvliet in Bergen op Zoom kunnen een enorm groot verschil maken in de totale hoeveelheid groen in de wijk, en in welke mate de wijk geschikt is voor een in de toekomst veranderend klimaat. De uitdaging zit in het meekrijgen van individuele bewoners. Wanneer dat lukt zit het succes in de collectiviteit.

klimaat adaptieve

NieuwtuinenBorgvliet 81

doenhuurderskunnenwat5. 82

GROENE HANDBOEK

Om op korte en uiteindelijk op lange termijn te komen tot een groene leefomgeving, is het nodig dat iedereen meedoet. Bij grootschalige veranderingen zal de voornaamste rol liggen bij woningbouwcorporaties, waterschappen, gemeenten en andere stakeholders. Maar op kleinere schaal kunnen individuele bewoners van een straat, buurt en wijk ook veel doen om tot een groene leefomgeving te komen. Juist de opstelsom van alle individuele acties bij elkaar, maakt dat de potentiële impact van deze groep enorm is.

Net als bij een koopwoning mag je ook bij een huurwoning veel aan de buitenruimte doen. Bij alle woningen die een achtertuin of een voortuin hebben, kunnen huurders of eigenaren direct aan de slag om hun eigen directe leefomgeving groener te maken. Voor een aantal ingrepen heb je mogelijk vooraf contact nodig met de gemeente of woningcorporatie. de volgende bladzijdes staan negen concrete kansen:1. vergroenen Geveltuin maken Tuin onttegelen Regenton aansluiten Regenpijp afkoppelen Waterbuffer creëren Nestkast plaatsen Maak je tuin biodivers Vergroen je schutting

84 Kleine ingrepen, samen een groot verschil

Boomspiegel

85 GROENE HANDBOEK 1 vergroenenboomspiegel Maak de grond rondom de boom los met een kleine hark. Voeg geen grond toe. Als het toch moet, dan maximaal 10 cm. * Je hebt geen toestemming nodig, maar de grond blijft eigendom van de gemeente. Kijk ook eens op: www.rainproof.nl hark / schep tuinaarde schoenenhand- (schaduw)planten tijd 1 -2 uur planten septemberin 21 Voorkom beschadiging van de boomwortels Voor drie cm aarde heb je 30 liter aarde nodig per m² ZonnigSchaduw Bos-vergeet-me-niet / kleine maagdenpalm / lievevrouwebedstro / breed longkruid / kruipend zenegroen /maarts viooltje / ooievaarsbek / vrouwenmantel Herfstaster/ kattenstaart / kleine maagdenpalm / lavendel / marjolein / margriet / salie / steenanjer / tijm / wilde marjolein / zeepkruid geschikte planten ‘Boomtuintjes leveren een bijdrage aan de biodiversiteit’

* Je hebt geen toestemming nodig, maar de grond blijft eigendom van de gemeente.

51342

86 Maak geveltuineen

Verwijder de tegels. Graaf de geveltuin uit. Hergebruik de verwijderde tegels door ze rechtop te zetten. Vul de geveltuin met tuinaarde. Dompel de planten met de wortels onder in een emmer water voordat de planten in de grond gaan.

Het is van belang na te denken over welke planten je gaat kiezen. Een gevel op het zuiden vraagt om andere beplanting dan een gevel op het noorden. ‘Het brengt een heel ecosysteem op gang’ geschikte planten

Geef de planten genoeg ruimte en dompel de planten met de wortels onder in een emmer water, voordat de planten in de grond gaan.

* Windbestendige planten * Planten die zon nodig hebben * Schaduwplanten * Planten die groogte kunnen verdragen * Vochtige grond 1.80

handschoenengieterhark / schep / bezem potgrond planten tijd 3 - 5 uur mei septemberPer meter geveltuin is +/-100 liter aarde nodig

Zorg dat er minimaal 1.80m van de stoep overblijft Voer het zand en de overgebleven tegels af, bijvoorbeeld naar het afvalscheidingsstation

87 GROENE HANDBOEK Verwijder de tegels uit de voor en/of achtertuin. Spit de grond om, zeker als deze droog en oud is. U kunt de stoeptegelsverwijderdehergebruiken of laten Vulophalen.detuin met bemeste Detuinaarde.planten kunnen erin.51342 handschoenen / gieter hark / schep / kruiwagen potgrond planten 1 / 2 dagen mei - september onttegelentuin

‘Stenen

3 geschikte

Geef de planten genoeg ruimte en dompel de planten met de wortels onder in een emmer water, voordat de planten in de grond gaan. Windbestendige planten Planten die zon nodig hebben Schaduwplanten * Planten die groogte kunnen verdragen Vochtige grond

Het is van belang na te denken over welke planten je gaat kiezen. Een gevel op het zuiden vraagt om andere beplanting dan een gevel op het noorden. Voer het zand en de overgebleven tegels af, bijvoorbeeld naar het afvalscheidingsstation verkoelen niet op een hete dag en laten geen water door wanneer het regent’ planten

88 potlood / rolmaat aansluitenregenton Meet wat de afstand van de grond tot de inlaatopening is. Markeer dezelfde hoogte op de naastgelegen regenpijp. Zaag 5 cm uit de regenpijp en plaats de vulautomaat tussen beide Schuuruiteinden.deonderdelen licht op en lijm ze vast met pvc lijm.3142 ‘Elk jaar gebruiken we gemiddeld ruim 2000 liter drinkwater voor onze tuin’. Regenwater is het beste water voor de planten. Het heeft de juiste temperatuur en is zachter dan leidingwater. 4 tijd 1-2 uurregenton vulautomaat/ heel het jaarzaag

2134 5

89 GROENE HANDBOEK koppel hemelwaterhet

af potlood / rolmaat

Bij het afkoppelen moet het hemelwater in de bodem kunnen infiltreren en in het oppervlaktewater terecht kunnen komen. het is belangrijk dat het regenwater van het gebouw wordt weggeleid om vochtproblemen te voorkomen Meet de afstand af waar het bochtstuk moet komen. Zaag de regenpijp door en plaats het bochtstuk. Schuur de onderdelen licht op en lijm ze vast met pvc lijm. Maak met bv oude dakpannen een geul waar het regenwater naar een lager gelegen punt kan stromen. zaag bochtstuk

tijd 1-2 uur heel het jaardakpannen ‘Het beperkt verdroging en voorkomt het overstorten van installaties'.waterzuiverings-riool-

90 creëer waterbuffereen schep 1/5 dag heel het jaargrond / grind / zand 'Een infiltreren'.kandiegreppelgrind(wadi)waterbufferiseenmetenzandgevuldeofsloot,waterzowelvasthoudenals Een wadi is beplant met vochtminnende planten. En heeft als bijkomend voordeel dat de hoog opgaande vegetatie bijdraagt aan de stedelijke biodiversiteit. HierinTeelaarde.kunnen planten goed Grindlaag.groeien Hier ontstaat er veel tussenruimte zodat het regenwater zich hier kan Zandlaag.verzamelen.Het opgevangen water trekt langzaam de bodem in.213 geschikte planten hoger opgaand * Wilgenroosje * Koninginnekruid * Moerasrolklaver * Watermunt laag blijvend * Kruipend zenegroen * Pinksterbloem * Egelboterbloem * Grasmuur vochtminnendeplanten 6 231 handschoenen

91 GROENE HANDBOEK Met een vogelhuisje geef je een vogel een veilige plek om te broeden en dit helpt om hun aantallen in stand te houden! nestkastenplaats trap tijd 1-2 uur najaarnestkast Hang de nestkast op een rustige plek Niet in de volle zon, dus liever niet op het zuiden. Beschut tegen de wind Een vrije en veilige aanvliegroute is Uitbelangrijk.debuurtvan katten 52134 Voor vogels van verschillende soorten, zoals koolmees en pimpelmees, kunnen de kasten 3m uit elkaar en vanaf 1,5m tot Hanghoog.de nestkast stevig op, zodat hij niet kan gaan slingeren of vallen. En zorg er voor dat het uit de wind, regen en zon hangt. 3m >1,5m stedelijkvogelsoorten * Huismussen * Gierzwaluwen tuinen * Roodborst * Winterkoning * Zwarte roodstaart * Kwikstaart 7 boormachine/schroeven/pluggen

92 maak je biodiverstuin schep handschoenen/ waterbak 1/5 - 2 dagen mei oktoberGa voor variatie en inheemse Gebruikplanten geen Zorgbestrijdingsmiddelenchemischevoorwaterindetuin. Een bron van leven voor heel veel dieren, maar ook voor microorganismen en insecten Maak de tuin niet te netjes, maar laat afgevallen bladeren en takjes liggen. 2134 ‘Inheemse planten trekken veel meer insecten, zoals vlinders en bijen, aan dan exemplaren'exotische inheemseplanten geschikte planten Het is van belang na te denken over welke planten je gaat kiezen. Een gevel op het zuiden vraagt om andere beplanting dan een gevel op het noorden. * Windbestendige planten * Planten die zon nodig hebben * Schaduwplanten * Planten die droogte kunnen verdragen * Vochtige grond 8 denk aan: * Zelfklimmers * Slingerplanten * Rankplanten * Steunklimmers Een klimop is de beste plant voor zomerkoeling.

vergroen de schutting9 93 GROENE HANDBOEK 'Vergroende 1 - 2 dagen mei - oktoberschep handschoenen/ klimplanten

Laat uw schutting begroeien met klimplanten zoals hop, klimop, bruidssluier, clematis, blauwe regen, wilde wingerd. Maak een takkenril van snoeiaf val. Vogels worden er blij van. een smulhaag van een hele reeks besdragende

struiken213

Maak

conceptonderzoek,&ontwerp: in van:opdracht

GROENE HANDBOEK

Articles inside

afkoppelen woonbezit

klimaat adaptieve parkeerplekken

waterberging & infiltratie