JOB (3) Bedrijfsblad Bonaire 2015

3

BIA

open voor business

Latijns-Amerika de rol van Bonaire

POP

ontwikkeling platteland

XII gouden regels

Stage

Posada Para Mira

BOPEC

voor afspraken

een familiebedrijf

stagiair&leermeester veertig jaar olie ...

KvK

kredieten

Bedrijfsblad Bonaire in samenwerking met de KvK | Derde kwartaal 2015

JOB

JOB Bedrijfsblad 2015

Voorwoord

Natuur ‘ De bui die ik na tuur bracht een onnatuurlijk nat uur in de natuur.’

Onze natuur blijft in alle opzichten een fascinerend onderwerp en concept.

Niet alleen omdat de natuur zich weerspiegelt in onze taal, onze dagelijkse bevindingen en afwegingen, maar ook vanwege haar letterlijke en figuurlijke veelheid aan variatie, haar diversiteit, oneindige creativiteit en buigzaamheid.

De Dividiviboom bijvoorbeeld buigt of barst niet maar laat zich meevoeren met de wind. De mier die hoe klein ook als deel van het geheel samenwerkt om het grotere doel te bereiken. De natuur is uitermate economisch ingericht. Alles is verbonden, alles heeft een functie, een doel en wordt op de een of andere manier gerecycled. Niets gaat verloren.

Met dit principe van ‘win win’ of ‘en en’ staat de natuur dus veel minder ver van economie af dan men vaak denkt of men ons wil doen geloven.

Vergelijken we de natuur met de mensen op Bonaire zien we ook daar veel gelijkenissen. En mogelijk zouden we, als we ons meer door onze natuur laten leiden nog creatiever worden in het bereiken van onze doelen, nog meer variëren om de concurrentie voor te blijven, nog flexibler om kunnen gaan met keuzes die we maken en als afzonderlijke delen van het geheel nog beter gaan samenwerken voor dat grotere doel, een in alle opzichten en voor allen welvarend Bonaire.

Een taak die een ieder eerst voor zichzelf vorm zal moeten geven.

En mocht je het even niet meer weten? Ga dan op je porch zitten en kijk om je heen of ga wandelen en laat je leiden door de natuur. Zeker weten dat het antwoord zich dan aandient.

Marnix Stoorvogel

Inhoud

10 BOPEC

veertig jaar olie

24 Latijns-Amerika de rol van Bonaire

Colofon uitgever Conté \ Marnix Stoorvogel auteurs Patricia Bergwijn Danny Bol Dick ter Burg Wim Derksen Nina Huygen Tom Kok Tom Peeters Rianne van Rijswijk

50

eindredactie Patricia Bergwijn realisatie Conté Distributie Conté Fotografie Conté | creativEnvision online http://issuu.com/studioconte/docs/job_bedrijfsblad_bonaire uitgave 4 x per jaar Wilt u adverteren, reageren of heeft u vragen? neem dan contact op met de uitgever: +599 717 7723 info@studioconte.nl HVO papier staat voor houtvrij offset papier.

Dit blad is gedrukt op houtvrij papier ook wel boomvrij papier genoemd.

De grondstof hiervoor kan onder meer rijst, stro, bamboe, hennep en katoen zijn.

POP

ontwikkeling platteland

JOB Bedrijfsblad 2015

Inhoud 32 Twaalf gouden regels

6 BIA “open voor business” BIA “open voor business”

6

34 Bonaire

10 Bopec veertig jaar olie

startende ondernemers

14

16 Ondernemen op Bonaire Duurzaam samenwerken 18 Handelsregister bureaucratie of noodzaak?

40

banken en alternatieve vormen 24 Handel met Latijns-Amerika de rol van Bonaire

stagiair & leermeester 30 Cijfers

50

38 Sporten en de zaak Column 40 Posada Para Mira een familiebedrijf

in business 44 POP ontwikkeling platteland reportage deel 1 50 Bedrijfsfinanciën

26 Stage

Bedrijfsfinanciën

Carmen lorencia Goeloe

42 Apps & trends

20 Krediet

Familiebedrijf

economie en natuur 37 Profiel

14 Hulp voor

Startende ondernemers

voor afspraken

Klimaat en watervoorziening 4

De financiële administratie

BIA

Tekst: Patricia Bergwijn | Foto: Patricia Bergwijn

Bonaire International Airport

5

Bonaire International Airport (BIA) is in ontwikkeling. Per 1 april 2015 werd de directie uitgebreid met presidentdirecteur (CEO) Michael Nicolaas.

Deze ervaren luchthavenbestuurder is door de Raad van Commissarissen en aandeelhouders aangesteld om van Flamingo Airport binnen twee jaar een winstgevend, duurzaam groeiend en positief concurrerend bedrijf te maken.

Managing director Les Laplace was en blijft operationeel directeur. Michael Nicolaas legt uit dat deze uitbreiding noodzakelijk is. De luchthaven is niet alleen de ‘gateway’ tot Bonaire’s economie, het moet ook blijven voldoen aan de internationale eisen en een financieel gezonde exploitatie kunnen voeren. Bovendien is Flamingo Airport naast het operationele gedeelte dat de basis vormt een middelgroot commercieel bedrijf met 54 mensen aan personeel dat zijn serviceniveau moet verhogen en moet groeien als het wil blijven concureren. Met zijn 40 jaar aan luchthavenervaring gaat Michael Nicolaas BIA de komende twee jaar dus in de goede richting helpen.

Dat er niets aan te merken valt op het opereren van het vliegveld is overigens recent weer gebleken uit de audit van de Nederlandse Luchtvaart Autoriteit en de Inspectie Leefomgeving en Transport van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IM) in 2015.

Flamingo Airport doorstond de audit glansrijk en behaalde daarmee haar jaarlijkse internationale certificering.

JOB Bedrijfsblad 2015

BIA: ‘open voor business’ ‘Open for Business’

In mei dit jaar presenteerde de directie haar driejarig ‘Business Action Plan 2015-2018: Open for Business’ aan de stuurgroep Ontwikkeling Luchthaven en de eilandsraad. De resultaten van het onderzoek dat het Nederlandse onderzoeksbureau SEO Economisch Onderzoek in samenwerking met de Luchtverkeersleiding Nederland en MovingDot deed, werden daarin meegenomen. In juni brachten de diverse partijen hun rapport over de verschillende ontwikkelscenario’s die de stuurgroep had aangedragen voor het vliegveld uit.

Van de vijf scenario’s die werden onderzocht, viel de voorkeur op de derde, de zogeheten actieve ‘Origin and Destination’ strategie. Deze OD-strategie richt zich op actieve routemarketing en omvat ondermeer het ontwikkelen van nieuwe routes en het aantrekken van nieuwe luchtvaartmaatschappijen.

Voorwaarde voor een actieve ODstrategie is wel dat deze wordt ondersteund door een uitbreiding van het aantal bedden of wel de hotelcapaciteit op het eiland. De OD-strategie zal Flamingo Airport bovendien in staat stellen te groeien naar de Hub die de luchthaven in de toekomst wil gaan worden. Het huidige business actieplan geeft niet alleen handen en voeten aan de strategie. Het plan sluit gezien de gekozen locatie voor het nieuwe platform, de terminal en de initiële kostenramingen ook aan op de eerdere master- en businessplannen van de airport (2009: ‘Masterplan 2023’, 2013: ‘Realisatie Masterplan 2023: ‘Ready for Take off’ en de businesscase: ‘Taxiing to the New Terminal’), en op het beleid en de visie van het bestuurscollege.

‘Open for Business’ geeft antwoord op de vraag hoe Flamingo Airport haar ambities om een winstgevend, duurzaam groeiend en positief concurrerend bedrijf te worden op de korte, middellange en lange termijn kan verwezenlijken.

De plannen

Tijdens de eerste fase, de ontwikkeling en groei op de korte termijn (2015-2018), wil de luchthaven een geleidelijke toename van het aantal reizigers van 2,5% tot 6% en het luchtverkeer met respectievelijk 6% in 2015, 7% in 2016, 8,5% in 2017 en 4% in 2018 laten groeien. Daarnaast wil BIA de opslag en het gebruik van opslagruimtes met 2% intensiveren, 1% winst maken op de totale levering van vliegtuigbrandstof en de inkomsten uit niet luchtvaart gebonden activiteiten met 8% in 2015 en geleidelijk dalend naar 2,1% in 2018 verhogen. Dit laatste betekent onder andere dat het vliegveld detailhandel gaat aantrekken en faciliteren. De luchthaven streeft de komende jaren naar een totaal aantal van 32 te verhuren winkel-, restaurant- en of kantoorruimtes. In 2015 moeten er minimaal vijf van acht kiosken bijkomen op de strook voor de parkeerplaats en het luchthavengebouw.

Daarnaast komt er een extra strip van acht kiosken langs de omheining van het vliegveld bij het parkeerterrein. Volgens de beide directeuren is er vraag naar meer commerciële activiteiten. Voor de vertrekhal liggen er bijvoorbeeld al twaalf verzoeken van ondernemers die een filiaal op het vliegveld zouden willen openen. Maar een toename van winkels is niet het enige. Zo zal de aankomsthal worden uitgebreid met twee bagagebanden in plaats van één en het vliegtuigopstelplatform met de twee nieuwe taxibanen worden vergroot. Deze zogeheten Apron, de vliegtuigparkeerplaats zal met een grootte van 39,015 m2 tegelijkertijd twee vliegtuigen van het type Boeing 747, drie vliegtuigen van het type Boeing 737 en de Airbussen 320 en 321 kunnen herbergen. De financiering van deze uitbreiding van het platform is rond. Het Nederlandse ministerie van Infrastructuur en Milieu (IM) stelt daarvoor vijftien miljoen euro ter beschikking.

In lijn met de gekozen actieve ‘Origin and Destination’ strategie praat en onderhandelt de directie van BIA 7

met alle betrokken partijen inclusief ondernemingen op Bonaire en daarbuiten. Zo zijn de onderhandelingen met Curoil over de brandstofprijzen bijvoorbeeld al in gang gezet.

Bovenop de al genoemde ontwikkelingen staan daarnaast nog een capaciteitsuitbreiding van 600 m2, verbeteringen in de dienstverlening, een validatie en optimalisatie van de kosten en functies van de nieuw te bouwen passagiersterminal, het ontwikkelen en marketen van routes en business, het ontwikkelen van het luchtvracht-, privé en zakelijk verkeer, het stimuleren van zogeheten ‘Fixed Base Operations (dit zijn commerciële ondernemingen die van de luchthaven toestemming hebben gekregen om luchtvaartservices te verlenen) en de ontwikkeling van faciliteiten voor onderhoud, reparatie en revisie (MRO) op het programma.

In fase twee van 2019 tot 2021, de midellange termijn zullen onder andere de plannen met betrekking tot een nieuwe passagiersterminal en de nieuwe multifunctionele opslagruimtes worden gerealiseerd. Vanaf 2022 en verder, de lange termijn en derde fase van BIA’s business actieplan, moet de luchthaven een rendabele, allround en op volle toeren opererende Regionaal Gecertificeerde Luchthaven zijn en blijven. Die bovendien voldoet aan de ICAO (International Civil Aviation Organization) Normen en Aanbevolen Werkwijzen (SARP’s).

Voorwaarden

Aan al deze plannen zijn wel enige condities verbonden. Het welslagen van de voorgenomen uitbreidingen is namelijk ook afhankelijk van de medewerking van de Bonariaanse overheid en een aantal stappen die het Openbaar Lichaam zal moeten zetten. De directie heeft de overheid dan ook verzocht haar medewerking te verlenen aan het promoten van het ‘merk’ Bonaire voor alle soorten van reizigers. Het vliegveld vraagt de overheid daarnaast een aantrekkelijk

Michael Nicolaas

investering- en ondernemersklimaat te bewerkstelligen zodat met name de hotels het aantal kamers zullen gaan vermeerderen. Tenslotte verzoekt de directie het OLB om Bonaire als belangrijkste doorgang voor Nederland en Europa naar Latijns- en Zuid-Amerika te presenteren. De eilandvisie en het strategisch toerismeplan zijn daarbij van cruciaal belang zo legt Michael Nicolaas uit. ,,De marketing op het gebied van toerisme fungeert als een catalysator”.

Om de overheid daarbij te helpen biedt de directie van BIA aan om strategische partnerschappen met Tulip Nederland, NBTC (groot Nederlands marketingbedrijf), Tourist Corporation Bonaire (TCB) en hotelassociaties op Bonaire, Aruba en Curaçao te activeren.

Om zo Bonaire als deel van Nederland te marketen en de reizigersstroom tussen de eilanden te stimuleren.

De luchthaven ziet zichzelf als een betrouwbare partner op het gebied van toerisme-marketingstrategiën en zou in samenwerking met de overheid bovendien een commissie willen samenstellen die zich met de ontwikkeling van routes moet gaan bezighouden. In deze commissie

Les Laplace

zou onder leiding van voorzitter BIA, vertegenwoordigers van het OLB, TCB en BONHATA moeten plaatsnemen.

Wanneer aan deze voorwaarden wordt voldaan maken de plannen naar de mening van de luchthaven pas daadwerkelijk kans van slagen.

Ziet BIA een rendabele toekomst tegemoet?

De huidige geplande ontwikkeling van de luchthaven, inclusief reparaties, uitbreidingen en vernieuwingen tot en met 2022 is begroot op een bedrag van zo’n 39,5 miljoen dollar. Daarvan is 15 miljoen euro toegezegd door het Nederlandse Ministerie van Infrastructuur en Milieu . De overige middelen moeten op andere manieren worden opgebracht.

De directie van BIA is ervan overtuigd dat dit haalbare kosten zijn. Andere opties zullen op de langere termijn namelijk minder opleveren en uiteindelijk meer kosten, zo stelt de luchthaven in haar plan. In het meerjarenbudget dat BIA heeft opgesteld, staat het vliegveld echter nog steeds in de rode cijfers met een tekort van 1.057.680 miljoen in 2015 en 569.572 in 2018. Al neemt dit 8

deficit vanaf 2015 tot 2018 gestaag af, er blijft een nadelig saldo van ruim een half miljoen staan. De beide directeuren geven desgevraagd aan dat het overzicht moet aantonen wat er gebeurt als je niets verandert aan de tarieven. Zo wil de luchthaven een ‘Airport Improvement Fee’ (AIF) gaan heffen die niet meer dan vijf dollar per persoon mag gaan kosten, omdat de luchthaven ‘zichzelf ook niet de markt uit moet prijzen’, volgens de heren.

De reeds bestaande ‘Passenger Facility Charge’(PFC) blijft eveneens inkomsten genereren en de meeropbrengsten aan AIF en PFC zijn niet opgenomen in het meerjarenbudget. Met behulp van kostenbeheersing ofwel een efficiency en professionaliseringsslag, luchtvaart gerelateerde en niet luchtvaart gerelateerde groei van de Flamingo Airport, de vliegveldverbeteringstoelage, bijdragen van het OLB, het Rijk en strategische partnerschappen verwacht BIA het tekort echter op te kunnen lossen en van de luchthaven een winstgevend, duurzaam groeiend en positief concurrerend bedrijf te maken.

in! u n e j f j i r h c S Emailadres: info@fundashonforma.com • telefoonnummer: +599 717 6949

Forma start met verschillende cursussen in 2015 Cursussen

Tijd

Kosten

Cursus Papiaments basis

24 lessen/12 weken

$ 340,-

Cursus Papiaments gesprekken

24 lessen/12 weken

$ 340,-

Cursus Papiaments ortografie

24 lessen/12 weken

$ 340,-

Cursus basis computer W8 Internet Explorer niveau 1 (instructietaal Papiaments)

16 lessen/8 weken

$ 350,-

Cursus basis computer W8 Internet Explorer niveau 2 (instructietaal Papiaments)

16 lessen/8 weken

$ 350,-

Cursus Engels voor beginners 1

24 lessen/12 weken

$ 420,-

Cursus Engels voor beginners 2

24 lessen/12 weken

$ 420,-

Cursus Engels voor halfgevorderden

24 lessen/12 weken

$ 420,-

Cursus Nederlands als tweede taal voor beginners 1

24 lessen/12 weken

$ 440,-

Cursus Nederlands als tweede taal voor beginners 2

24 lessen/12 weken

$ 440,-

Secretariaatspraktijk (Nederlands praktijkdiploma medewerker secretariaat)

24 lessen/12 weken

$ 420,-

Training uitnodigingen en posters met Microsoft Office (instructietaal Papiaments)

3 lessen/3weken

$ 110,-

Training communicatie en klantvriendelijkheid

6 lessen/6 weken

$ 220,-

Training zakelijke communicatie

6 lessen/6 weken

$ 220,-

Training basis budgettering (instructietaal Papiaments)

20 lessen/10 weken

GRATIS

Volwasseneneducatie.

Nooit te oud om te leren!

Fundashon Forma • Kaya L. D. Gerharts 15 • Tel: +599 717 6949 • info@fundashonforma.com • www.fundashonforma.com

Veertig jaar olie op Bonaire Tekst: Wim Derksen Foto: Cont茅

Bonaire Petroleum Corporation (BOPEC), oorspronkelijk gesticht door de Amerikaanse firma Northville and Paktank, is dit jaar 40 jaar actief op Bonaire. De oorspronkelijke Amerikaanse firma was tussen 1974 en 1989 actief op de huidige BOPEC locatie.

Destijds was het de bedoeling dat er ook een raffinaderij gebouwd zou worden. Maar zo ver is het nooit gekomen.

In 1989 nam het moederbedrijf Petroleos de Venezuela Sociedad An贸nima (PDVSA) van BOPEC de locatie over en investeerde in renovatie en modernisering van de terminal.

10

H

et huidige oliebedrijf is met circa 100 personen in vaste dienst (vrijwel allemaal Bonairianen) en ongeveer 80 tot 90 zogeheten contractors een belangrijke werkgever voor Bonaire.

En toch weten veel inwoners van Bonaire niet precies wie de mensen zijn achter dit bedrijf of wat deze olieleverancier eigenlijk doet.

Dus JOB ging op onderzoek uit en vroeg het de General Manager, ingenieur Ethward Manuel MBA. Ethward Manuel is geboren en getogen op Curaçao, Dokterstuin op Bandabou. Hij doorliep het Maria Immaculata Lyceum en ging vervolgens in Enschede in Nederland aan de Technische Universiteit studeren.

Omdat technische natuurkunde zijn grootste interesse had, was de keuze voor de studierichting meet- en besturingstechnologie een logische stap. Deze richting behelsde bovendien ook de automatisering van processen. Manuel deed zijn stage bij olieraffinaderij Isla op Curaçao en dat beviel beide partijen zo goed dat hem na afronding van zijn studie een baan aangeboden werd. Zijn vaste aanstelling bij Isla voorkwam overigens dat hij net goedgekeurd voor de militaire dienstplicht en ingedeeld bij de luchtmacht verplicht werd gesteld deel te nemen aan de vredesmacht in Libanon. Gedurende zijn werk bij de Curaçaose olieraffinaderij heeft hij aan het hoofd van meerdere projecten gestaan. Van fysische procesautomatisering en operationele planning tot en met het operationeel besturen van de verschepingscentra in Bullenbaai en Emmastad. Hij ging geen uitdaging uit de weg.

Vanwege zijn zeer lange staat van dienst en brede ervaring verzocht moederbedrijf PDVSA hem om als interim general manager BOPEC te komen leiden. Opnieuw zeer tevreden werd zijn tijdelijke interim functie al snel omgezet naar een vaste aanstelling.

De schaalgrootte van BOPEC verschilt behoorlijk met die van Bullenbaai en

Emmastad op Curaçao. Zo heeft Bullenbaai zes, Emmastad tien en BOPEC twee aanlegsteigers. De 27 olietanks op Bonaire zijn nauwelijks te vergelijken met de 178 van Emmastad of de 35 van Bullenbaai.

Het grootste verschil is echter dat Isla een raffinaderij bevat en BOPEC zich louter met olieopslag, olieoverslag en olieblending bezig houdt. Er wordt bij BOPEC geen olie geraffineerd.

Het bedrijf is een centraal punt voor de verkoop van stookolie. Alle stookolie van PDVSA wordt naar Bonaire gebracht alwaar het gemengd en voorzien van de juiste kwalificaties geschikt gemaakt

van de zee en het feit dat er in de buurt nergens anders een mammoettanker zo dicht aan de kade kan aanmeren, maken van het eiland een ideale plek.

wordt voor verkoop. De vraag is waarom dat op Bonaire plaatsvindt en kennelijk niet kan in Venezuela.

Het oliewingebied en de raffinaderijen in het Noorden van Venezuela liggen aan het meer van Maracaibo. Schepen met een capaciteit van meer dan 500.000 barrels kunnen dit meer niet opvaren.

Bovendien heeft men er last van eb en vloed en de hoge golven ten noorden van het land.

De geografische ligging van Bonaire, net buiten orkaan gebied, de diepgang

Aangezien één barrel voor ongeveer 159 liter staat, gaat het dus om behoorlijke hoeveelheden.

BOPEC is in feite een eiland op een eiland. Ze doen alles zelf. Zo is er een eigen elektriciteitsvoorziening, een eigen drinkwatervoorziening en eigen internet.

Als het bedrijf gespecialiseerd personeel nodig heeft, leiden ze dat zelf op. Een klassieke anekdote binnen het bedrijf betreft de vacature voor machinisten waar twee vissers op solliciteerden.

BOPEC besloot vervolgens om deze

11

Een mammoettanker met een capaciteit van twee miljoen barrels wordt op Bonaire in 50 tot 60 uur gevuld. Het laden van de tanker gaat met een snelheid van tussen de 50.000 en 90.000 barrels per uur. Het overhevelen bij ontvangst gebeurt met een snelheid van tussen de 30.000 en 45.000 barrels per uur. De 27 tankers die Bonaire aandoen hebben samen een capaciteit van 10.1 miljoen barrels.

JOB Bedrijfsblad 2015

vissers tot machinisten op te leiden.

Op deze wijze verzekert en garandeert de olieleverancier zijn eigen kwaliteit.

Na veertig jaar wil BOPEC een nieuwe koers varen, waarvan volgens de general manager overigens ook Bonaire zal profiteren. ‘We zijn een deel van Bonaire en willen Bonaire op een andere manier dan als een top duiklocatie op de wereldkaart zetten’.

Men wil in lijn met de toekomstvisie namelijk gaan uitbreiden. Minder dan de helft van het terrein van BOPEC is nu ‘bebouwd’, dus de fysieke ruimte biedt voldoende mogelijkheden.

De Bonairiaanse vestiging van PDVSA is de enige die 100% in eigendom is van de maatschappij en ‘investeren doe je in je eigen huis’, stelt Manuel. ‘Daar de PDVSA deelneemt aan meerdere terminals in de Cariben, zouden ze de economische activiteit op bijvoorbeeld de Bahama’s ook naar Bonaire kunnen verplaatsen’.

De staatkundige transitie sinds 10-10-10 had net als voor andere ondernemingen ook gevolgen voor dit bedrijf. Zo moest er sinds de integratie van Bonaire als bijzondere gemeente van Nederland aan de Nederlands-Europese normering worden voldaan . Daar is men dan ook hard mee bezig. Het verklaart in ieder geval de tijdelijkheid van de huidige licentie die verleend is onder bepaalde voorwaarden. Twee keer per jaar komen inspecteurs van de Rijksdienst voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) over vanuit Nederland om de voortgang te inspecteren op het gebied van milieuwetgeving en brandweervoorschriften.

Je wordt direct ontslagen als je op het terrein rookt Veel van de eisen die gesteld worden, worden door BOPEC van harte ondersteund, hoewel men ook vindt dat er hier en daar sprake is van onnodige extremen.

Voor de reparaties aan tankers en de geplande uitbreiding zijn bijvoorbeeld gespecialiseerde lassers nodig.

Aangezien het één van de eisen is die door het oliebedrijf volledig worden onderschreven, leidt men gespecialiseerde lassers op die ook gecertificeerd gaan worden.

Andere eisen zoals de huidige studie naar lichtemissie worden sceptischer bekeken. Zo vindt men in Nederland dat het lantaarnlicht verminderd moet worden, maar zowel Rincon als de flamingo’s hebben er geen last van.

‘Dus in dat geval slaat men door naar extremen’, legt Ethward Manuel uit .

‘Na veertig jaren moeten we plotseling vergunningen aanvragen voor hetgeen we hier al veertig jaar ongestoord doen’.

In 2012 is door de Nederlandse overheid een container beschikbaar gesteld met oliebestrijdingsmateriaal.

12

Deze container bevat onder andere beschermende kleding, handgereedschap zoals emmers, scheppen, absorberende materialen en spullen voor het vervoer van met olie besmeurde vogels. Vooral de eerste dagen na olieverontreiniging zijn essentieel voor de flora en fauna van het getroffen gebied. Met de inhoud van de container kunnen havenmeesters, parkrangers en andere professionals direct aan het werk bij een ongeluk waarbij (veel) olie in het milieu terecht komt.

Een jaar later werd Bonaire in 2013 uitgerust met een ‘current booster’ en ‘off-shore oliekerende schermen’. En er zijn afspraken gemaakt met ander (buur)eilanden over hoe te handelen en samen te werken in geval van grote olie-incidenten.

BOPEC kijkt met genoegen naar dit soort initiatieven. Al is de apparatuur vooral gericht op oliemorsingen op zee die veroorzaakt zouden kunnen worden door het tankerverkeer.

Voor mogelijke vervuilingen van de terminal zelf heeft BOPEC haar eigen preventieve maatregelen en uitrukapparatuur. In dit opzicht vervult BOPEC een voortrekkersrol. Zo wordt er nauw samengewerkt met de lokale autoriteiten, Mariadal en de brandweer.

Andere op Bonaire gevestigde bedrijven als Curoil en Contour Global doen ook mee aan de rampoefeningen van BOPEC. Het oliebedrijf stelt maatschappelijk verantwoord ondernemen hoog in het vaandel te hebben. Daarnaast is milieu verantwoord handelen volgens BOPEC een vanzelfsprekendheid. Zo is men zich altijd bewust geweest van de bijzondere locatie. Het bedrijf ligt ingesloten tussen het Park Washington Slagbaai, het Gotomeer en het marinepark. In de jaren dat de terminal gebouwd werd, ontstonden Washington Slagbaai en het marinepark officieel.

In de loop der tijd is er, volgens de directeur, een symbiose ontstaan tussen maatschappelijk en milieu verantwoord

1969: Washington Slagbaai wordt nationaal park.

1973: Start bouw terminal.

1974- 1989: Northville and Paktank eigenaar/exploitant huidige terrein en installaties BOPEC. 1974: Officiële oprichting Marine Park.

1989: PDVSA neemt bedrijfsvoering van Northville and Paktank over.

2010: Grote brand bij Bopec.

Een tank met in totaal 32 miljoen liter ruwe olie ging in rook op.

2015: BOPEC viert de 40-jarige aanwezigheid van de terminal op Bonaire.

ondernemen en het natuurbehoud.

Tijdens een korte rondleiding over het terrein valt ten eerste op dat Ethward Manuel alle medewerkers daadwerkelijk kent en met iedereen een kort en beleefd praatje maakt.

En dat ook hij zich aan de zeer strikte veiligheidsvoorschriften houdt. Op het gehele terrein geldt bijvoorbeeld een maximum snelheid van 30 kilometer per uur. Er is geen medewerker die sneller rijdt . Roken in de buitenlucht op het terrein, is reden om per direct ontslagen te worden. Veiligheid is al wat de klok slaat. Een moment van onachtzaamheid kan namelijk fataal zijn. Niet alleen voor degene zelf maar ook voor zijn collega’s.

Daarom is het dragen van een veiligheidshelm verplicht, wordt het personeel ‘at random’ gecontroleerd op gebruik van alcohol en / of drugs en worden zelfs aan het parkeren van de auto eisen gesteld. De auto moet namelijk zo geparkeerd staan dat je meteen weg kunt rijden, het zogeheten

‘reverse’ parkeren. Passagiers vervoeren in de laadbak van de pick-up mag bij BOPEC niet en je komt het terrein al niet meer op als het verzekeringsbewijs van de auto slechts één dag is verlopen.

Tenslotte gelden er naast de verplichte veiligheidshelm ook zeer strenge voorschriften voor de kleding en de veiligheidsuitrusting van medewerkers.

BOPEC’s maatschappelijke betrokkenheid blijkt onder meer uit een aantal sponsoractiviteiten, zoals het sponsoren van een voetbalteam en hun investeringen in een aantal voetbalvelden op het eiland. Momenteel wordt nagedacht of het haalbaar is om bepaalde restricties voor het duiken op te heffen op momenten dat er geen tankers aangemeerd liggen.

Op 17 september 2015 viert BOPEC haar veertigjarige aanwezigheid op Bonaire. Al is er nog niet bekend wat, zal er zeker ook iets georganiseerd worden voor het eiland.

een coMplete Bril VanaF $

MONTUUR INCLUSIEF ENKELVOUDIG DUN GESLEPEN GLAZEN MET EEN SUPERONTSPIEGELING EN HARDINGSLAAG.

170

Kaya Grandi 21, Bonaire T +599 717 8815 E opticaantillanabonaire@live.nl

JOB Bedrijfsblad 2015

Hulp Voor startende onderneMers

De onderwijsorganisatie Forma gaat deelnemen aan het Het Openbaar Lichaam Bonaire en Qredits Nederland tek maakt. De non-profit organisatie Qredits zal namelijk m ondernemers op Bonaire.

Samen met het Openbaar Lichaam is de afgelopen maa startende ondernemers meer kansen te bieden hun eige bestaande ondernemers de gelegenheid te geven te inv Qredits Nederland zal 125 aspirant ondernemers gaan b onderneming. Eenzelfde aantal scholieren krijgt het ond bij Forma aangeboden.

Irselyn Kocks

Inge Berben

14

JOB Bedrijfsblad 2015

t project ‘ondernemerschapsonderwijs Bonaire’. kenden onlangs een overeenkomst die dit mogelijk microkredieten gaan verstrekken aan startende

Qredits heeft in Nederland tot nu toe ruim 6000 ondernemers krediet verstrekt

anden een concreet actieplan opgesteld om en bedrijf op een goede manier op te zetten en vesteren in hun eigen zaak. begeleiden bij het opstarten van hun eigen derwijsprogramma “ Ik word Eigen Baas”

F

Tekst: Wim Derksen Foto: creativEnvision

orma wil zich bij dit programma richten op een focusdoelgroep.

Zowel HBO-ers als MBO-ers die zelfstandig aan de slag willen met een idee kunnen deelnemen. De begeleiding is voor rekening van Forma. De onderwijsorganisatie is dan ook hard aan het werk om het cursusaanbod verder vorm te geven. Door de introductie van het onderwijsprogramma ‘Ik word Eigen Baas’ krijgen scholieren de kans om al tijdens hun studie kennis te maken met de ondernemerswereld, hun eigen ondernemersplan te schrijven en essentiële ondernemersvaardigheden te trainen. Het schrijven van een bedrijfsplan vormt de eindopdracht van de cursus. Met dit plan kan men vervolgens het benodigde krediet aanvragen bij Qredits. Eenmaal toegewezen zorgt Forma ook voor de coaching van de betrokken startende ondernemer. Afhankelijk van de behoefte duurt het coachingstraject één tot twee jaar. De ondernemer in spé wordt gecoacht door een lokaal persoon uit het bedrijfsleven. Qredits heeft het bestaande cursusmateriaal aangepast aan de doelgroep en lokale omstandigheden. Het onderwijs sluit daarmee aan op de dagelijkse praktijk.

Naast ‘Ik word eigen baas’ komen er ook trajecten op maat voor hen die weten wat ze willen.“Iedereen moet de kans krijgen een eenmanszaak of BV te starten” vindt Inge Berben, de directeur van Forma. Het ondernemerschapsonderwijs zal door Forma dan ook structureel worden opgenomen in het scholingsaanbod.

De non-profit instelling Qredits verschaft zoals gezegd de kredieten. Initieel is het doel om in 2015 en 2016 ongeveer 25 leningen te verstrekken aan startende ondernemers van gemiddeld $ 15.000.

Bestaande bedrijven kunnen worden ondersteund met een lening van maximaal $ 25.000. Qredits heeft in Nederland tot nu toe ruim 6000 ondernemers krediet verstrekt voor een totaal bedrag van € 120 miljoen.

Naast het nieuwe ondernemerschapsonderwijs gaat Forma ook het een en ander veranderen bij de afdeling cursussen voor het bedrijfsleven en het volwassenonderwijs. Zo krijgt deze afdeling een ‘nieuw’ gezicht: Ircelyn Kocks. Ircelyn zal zich binnen Forma meer gaan richten op doelgroepen als senioren en jongeren die op dit moment (nog) moeilijk bereikt kunnen worden.

Deze groepen hebben weliswaar voor wat betreft de theorie hun plafond bereikt, maar kunnen in de praktijk (nog) ondersteuning gebruiken. Daarnaast streeft ze naar meer samenwerking met het bedrijfsleven en zal ze de acquisitie 15

veel meer baseren op hun behoefte aan trainingen en cursussen.Daarbij valt te denken aan ‘trainingen on the job’, het faciliteren van workshops, de organisatie van teamdagen en branchegerichte voorlichting.

Het doel hiervan is om samen met ondernemers een pakket op maat samen te stellen waar zowel de bedrijven als Forma voordeel bij hebben.

In het nieuwe studiejaar, dat in september begint, zal Forma bovendien de cursus HACCP introduceren. De ‘Hazard Analysis and Critical Control Points’cursus is een risico-inventarisatie voor voedingsmiddelen, waarbij de deelnemers kort samengevat leren hoe voedselveilig te werken en besmettingen en voedselinfecties te voorkomen.

De zowel in het Papiaments als in het Nederlands beschikbare training is specifiek bedoeld voor mensen die al werkzaam zijn in de horeca en voor zogeheten thuiskoks die incidenteel cateren bij evenementen en /of als hobby thuis koken voor derden.

Aan vervolgtrajecten als de introductie van ‘Sociale Hygiëne en Basisvaardigheden Horeca’ op deze HACCPtraining wordt momenteel gewerkt.

JOB Bedrijfsblad 2015

S

Tekst: Tom Peeters

ommige dingen kun je als ondernemer niet alleen en samenwerken is vaak de sleutel tot succes.

Samenwerken kan echter op vele manieren. Zo kan men overgaan tot het maken van samenwerkingsafspraken, het oprichten van een gezamenlijke onderneming of deelnemen in een samenwerkingsverband. Welke situatie vraagt om welke keuze en waar moet je als ondernemer rekening mee houden?

De samenwerkingsovereenkomst

Als twee ondernemers met elkaar afspraken willen maken over samenwerking in een opdracht of project, dan kunnen ze daarvoor een samenwerkingovereenkomst sluiten. In die overeenkomst leggen beide partijen vast hoe en onder welke voorwaarden ze samen wensen te werken. Voor sommige overeenkomsten is één enkele pagina voldoende, maar in de praktijk blijkt dat vaak niet genoeg.

Veel brancheverenigingen

beschikken over modellen voor samenwerkingsovereenkomsten, al of niet met bijbehorende algemene voorwaarden. In die modellen is al nagedacht over onderdelen waarover afspraken gemaakt moeten worden.

Vaak bevatten deze modellen of de algemene voorwaarden bovendien een standaardregeling voor bijvoorbeeld de verantwoordelijkheidsverdeling of het afhandelen van geschillen.

Bij bouwprojecten bestaan bijvoorbeeld standaard modellen voor samenwerken. Dit zijn coördinatieovereenkomsten volgens het zogeheten model van VG-bouw.

belangrijke en minder belangrijke risico’s. Voor de belangrijkste risico’s kan vervolgens worden bepaald welke beheersmaatregelen moeten worden genomen en welke partij het beste in staat is om die risico’s te beheersen. Het is absoluut aan te bevelen dergelijke zaken in de samenwerkingsovereenkomst op te nemen.

In bepaalde situaties is samenwerken echter maatwerk en ontkomen ondernemers er dan niet aan om goed na te denken over wat precies in de samenwerkingsovereenkomst dient te worden opgenomen. Die zoektocht begint met een duidelijk beeld van de verantwoordelijkheden van beide partijen en inzicht in de risico’s.

De verantwoordelijkheden geven weer wie welke taken heeft en wat daar tegenover staat. Daarbij is het onderscheid tussen een resultaatsverplichting en een inspanningsverplichting erg belangrijk. In geval van een inspanningsverplichting moet de betrokken partij zijn best doen, maar staat deze niet in voor het resultaat. Als er iets mis gaat, kan de betrokkene daar vaak lastig op worden aangesproken. Bij een resultaatsverplichting kan de verantwoordelijke op het niet halen van het afgesproken resultaat worden afgerekend.

Het helpt om samen risico’s in kaart te brengen. Wat gebeurt er als vergunningen niet of niet op tijd worden verstrekt? Wat is het gevolg van een vertraagde levering? Door het inschatten van de kans van optreden van een risico en het effect daarvan op de samenwerking of het project, krijgen partijen inzicht in de 1616

Bij één-op-één samenwerkingen is een samenwerkingsovereenkomst een goed middel om de samenwerking in te richten. Bij meerdere partijen wordt het echter snel complex en neemt het

JOB Bedrijfsblad 2015

aantal overeenkomsten meestal toe.

In dat soort gevallen zou men kunnen overwegen om een gezamenlijke onderneming op te richten.

Gezamenlijke onderneming

Door het oprichten van een gezamenlijke onderneming kunnen twee of meer partijen hun samenwerking

regel dan uitzondering. Vaak wordt vereist dat partijen samenwerken in een zogenaamd ‘Special Purpose Vehicle’ (SPV) dat voor deze gelegenheid wordt opgericht. De SPV is dan bijvoorbeeld de aannemer in een bouwproject.

Het voordeel van de gezamenlijke onderneming is dat die onderneming als rechtspersoon de projectrisico’s draagt. Indien er dan iets mis gaat, kan dat weliswaar leiden tot faillissement van de gezamenlijke onderneming, maar worden de deelnemende partijen zelf daar niet direct door getroffen.

Het oprichten van een gezamenlijke onderneming biedt daarom extra bescherming bij complexe projecten met grote risico’s.

Voor het maken van passende afspraken is een gezamenlijke onderneming eveneens geschikt. De zeggenschap is op vele manieren in te richten en ook de mate van participatie en recht op winst is flexibel vast te leggen. Partijen kunnen kiezen uit verschillende rechtsvormen met elk hun (fiscale) voor- en nadelen.

Bij commerciële projecten wordt al snel gedacht aan een BV of NV en bij niet-commerciële doeleinden aan een stichting. Helaas wordt een coöperatie nog wel eens over het hoofd gezien.

Samenwerkingsverband

vastleggen in een ‘vehikel’. Deze gezamenlijke onderneming treedt dan naar buiten toe op als de partij in het project en partijen kunnen hun afspraken vastleggen in de structuur en opzet van de onderneming. In ingewikkelde bouwprojecten is dit meer

Vooral in duurzame projecten waarbij het creëren van draagvlak belangrijk is en het behalen van winst niet altijd het voornaamste doel (not-for-profit), is een coöperatie een mooie rechtsvorm om samen te werken. De coöperatie combineert de kenmerken van een onderneming en een vereniging en de samenwerking vindt plaats op basis van een lidmaatschapsverhouding. Dit lidmaatschap biedt de mogelijkheid om partijen met verschillende doelen in één samenwerkingsverband te laten opereren. Door verschillende soorten lidmaatschap kunnen de diverse rechten en verplichtingen worden gedefinieerd, ieder met een verschillende mate van zeggenschap.

Op deze manier kan de coöperatie 17

het hart zijn van een duurzaam zonneenergieproject, waarbij de afnemers als leden kunnen profiteren van de opgewekte energie, terwijl investeerders en banken via een ander soort lidmaatschap betrokken zijn en recht hebben op het afgesproken rendement op hun investering.

Zelfs het Openbaar Lichaam Bonaire kan bijvoorbeeld via een lidmaatschap op maat, lid worden van een coöperatie.

Middels het op maat gesneden lidmaatschap kan dan de betrokkenheid bij het project worden vastgelegd en via stemrecht worden meegedacht over een sociale verdeling van de opbrengsten.

Bij een dergelijke constructie vindt de besluitvorming vervolgens plaats via een ledenvergadering waarbij stemrechten kunnen worden toegekend aan de consumenten en of afnemers zelf of een vertegenwoordiging van deze partijen.

Op deze manier kan het noodzakelijke brede draagvlak voor een bepaald project op relatief eenvoudige wijze worden verkregen en de kans van slagen worden vergroot.

Ook voor andersoortige projecten is de coöperatie een te overwegen alternatief. Hierbij kan gedacht worden aan projecten op het gebied van duurzame landbouw, windenergie en het beheren van gezamenlijke faciliteiten op een villapark. De flexibiliteit en de coöperatieve grondgedachte zijn een stevige basis voor succes.

Al met al kan samenwerken dus op vele manieren. Het klassieke idee van een samenwerkingsovereenkomst is prima toepasbaar in overzichtelijke projecten en samenwerkingen. Als het complexer wordt en de risico’s toenemen, dan is het goed na te denken over het oprichten van een gezamenlijke onderneming.

Voor duurzame projecten die een breed draagvalk vereisen is de coöperatie een serieus en aantrekkelijk alternatief.

Mr. ir. Tom L.H. Peeters Msc Advocaat bij VanEps Kunneman VanDoorne Bonaire

JOB Bedrijfsblad 2015

Handelsregister:

Bureaucratie oF noodzaak?

e Tekst: Dick ter Burg

De Kamer van Koophandel en nijverheid Bonaire (KvK) is al vanaf 2014 dagelijks druk bezig met het op orde brengen van het handelsregister. in eerdere edities van JoB is reeds aangegeven dat dit een enorm grote klus is, waarmee de KvK nog lang niet klaar is. Het op orde brengen van het handelsregister gaat dan ook niet zonder de hulp van de ondernemers en bestuurders die ingeschreven staan.

lke handeling met betrekking tot het handelsregister is vastgelegd in de wet (Handelsregisterwet 2009 Bes, Handelsregisterbesluit 2009 Bes, Wet op de Kamers van Koophandel Bes). Dit maakt het overzichtelijk en transparant voor iedereen.

Toch blijkt dat er redelijk wat mensen zijn die moeite hebben met de ‘bureaucratische handelingen’ die gedaan moeten worden om bijvoorbeeld een wijziging door te voeren.

Zo moeten alle wijzigingen in het handelsregister geregistreerd worden op speciaal daarvoor ontworpen KvKformulieren. Deze zijn te downloaden vanaf de website van de Kamer en gratis te verkrijgen aan de balie. op deze formulieren moet precies worden aangegeven wat er gewijzigd dient te worden, per wanneer en welke nieuwe informatie ervoor in de plaats moet komen.

De nieuwe informatie moet in lijn zijn met de regels die gelden voor de onderneming. De wijziging moet dus niet alleen voldoen aan de wetten die op Bonaire gelden, maar ook aan de wetten van de onderneming zelf, zoals die staan opgetekend in de statuten of het contract van de rechtspersoon en / of onderneming. als de KvK-medewerker een formulier ontvangt dan wordt dit altijd gecontroleerd op juistheid.

Hierbij wordt onder meer gekeken naar het feit of de persoon of personen die de handtekening zetten onder het formulier bijvoorbeeld wel bevoegd zijn. Dit is terug te vinden in de 18

statuten. vaak vinden mensen dat vervelend en geven ze de KvK de schuld van de vertraging. Maar het zijn de regels van de onderneming zelf die de KvK hanteert. let dus bij het doorvoeren van een wijziging op of het formulier op de juiste manier is ingevuld en ook of het door de juiste personen is ondertekend. op die manier kan vertraging in de verwerking van de gegevens worden voorkomen.

E-mailadressen en nieuwe media indien de ondernemer op de hoogte gehouden wil worden van de laatste stand van zaken en ontwikkelingen, de nieuwste workshops, lezingen of bijeenkomsten die worden georganiseerd door de KvK moet het emailadres van het bedrijf bekend zijn bij het handelsregister. alleen dan kan de Kamer ondernemers als een van de eerste informeren over wat er te doen is en waar het bedrijf iets aan kan hebben.

De KvK is te volgen via de media, op Facebook of linkedin (Bonaire Chamber of Commerce Bonaire). indien men de connectie met de KvK vastlegt, wordt men ook via genoemde websites op de hoogte gehouden. aan haar eigen (sterk) verouderde website gaat de Kamer de komende maanden werken.

Dan wordt het ook mogelijk om langs die weg het nieuws door te geven.

Erkende leerbedrijven voeden de arbeidsmarkt van Bonaire Leerbedrijven zijn de slagaders van economische ontwikkeling op Bonaire. Zij leiden (jonge) professionals op in de praktijk voor uitoefening van beroepen op de lokale arbeidsmarkt. Vanaf 1 januari 2015 vindt beroepspraktijkvorming (alle MBO stages) uitsluitend plaats binnen erkende leerbedrijven voor geldigheid van MBO opleidingen binnen Caribisch Nederland. Dit is in het kader van kwaliteitszorg ingesteld binnen de Wet Educatie Beroepsonderwijs BES. Diverse bedrijven op Bonaire hebben hier reeds gehoor aan gegeven door stafmedewerkers te laten certificeren als leermeester via de Raad Onderwijs Arbeidsmarkt (ROA CN).

Certificering tot erkend leerbedrijf De certificering als leermeester maakt deel uit van erkenningsvoorwaarden. Deze kan men verkrijgen door een driedaagse training te doorlopen. De training wordt kosteloos aangeboden en verzorgd door ROA CN in drie talen: Nederlands, Engels en Papiaments. Inhoudelijk heeft de competentie gerichte leermeester training ook voor ervaren begeleiders een meerwaarde. Niveauverschillen binnen het beroepsonderwijs, recente onderwijsvernieuwingen en intervisie met andere organisaties komen aan bod. Voor bedrijven of organisaties die niet in staat zijn alle drie de dagen bij te wonen bestaat er een optie om een vrijstellende toets* af te leggen (*vraag naar de voorwaarden via info@roacn.com). De adviseurs van ROA CN staan voor u klaar in het traject tot erkenning als leerbedrijf.

Ook erkend leerbedrijf worden? Of wilt u zich ook laten certificeren als leermeester? Meld u aan bij uw ROA CN adviseur.

Wij zijn bereikbaar via info@roacn.com en telefonisch via (+599) 717 5450. Erkenning als leerbedrijf is snel geregeld.

Together, we make it work ROA CN

De Raad Onderwijs Arbeidsmarkt Caribisch Nederland vormt een brug tussen het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en de arbeidsmarkt op de drie eilanden binnen Caribisch Nederland.

Bonaire, Sint Eustatius en Saba hebben behoefte aan goed opgeleide, lokale arbeidskrachten.

Leermeesterschap

Het volgen van een stage vormt een belangrijk onderdeel van de beroepsopleiding.

Deze beroepspraktijkvorming (bpv) moet worden uitgevoerd in een erkend leerbedrijf met een gecertificeerd leermeester.

ROA CN biedt daarom trainingen aan waarin vragen centraal staan die een beginnend leermeester in zijn rollen van begeleider, opleider en beoordelaar nodig heeft.

Locatie ROA kantoor, Kaya Korona 3, Kralendijk, Bonaire Tijd 08.00 uur - 12.00 uur, 12.00 uur - 13.30 uur 13.30 uur - 16.00 uur Raad Onderwijs Arbeidsmarkt | Caribisch Nederland Bonaire Kaya Korona #3 | T: +599 717 5450 F: +599 717 5460 Sint Eustatius T: +599 318 4808 | Saba T: +599 416 5356 | E: info@roacn.com W: www.roacn.com S: roacnbonaire

JOB Bedrijfsblad 2015

kredieten: Banken en alternatieVe VorMen Tekst: Dick ter Burg

Eén van de meest gehoorde klachten bij de Kamer van Koophandel en Nijverheid Bonaire (KvK) is het feit dat banken veel kredietaanvragen afwijzen. Maar dit geldt niet alleen voor Bonaire. Wereldwijd zien we dat banken steeds minder kredieten verstrekken aan (startende) ondernemers. Waarom dit zo is, is niet altijd even duidelijk.

s

inds de crisis in 2008 neemt het aantal kredieten dat door banken wordt verleend aan het Midden en Klein Bedrijf (MKB) wereldwijd af. De strengere wet- en regelgeving is daar onder meer de oorzaak van. Banken mogen minder risico’s nemen, moeten meer geld in kas houden en kunnen dus minder uitlenen. Maar er is ook een andere tendens waarneembaar.

Door bepaalde producten aan elkaar te koppelen konden banken in het verleden flinke marges berekenen. Een voor de bank verliesgevend product koppelen aan een lucratief product (bijvoorbeeld een hypotheek verkopen als je er een verzekering bijkoopt) was jarenlang een winstgevende praktijk. Maar die tijden zijn voorbij.

Het is wettelijk niet langer toegestaan. en dus zien we een verschuiving optreden. Banken verstrekken steeds minder kredieten omdat ze simpelweg te duur zijn en te weinig opleveren. vanuit het perspectief van de banken is dat voorstelbaar. Het zijn nu eenmaal commerciële instellingen die winst willen genereren. onnodig risico lopen hoort daar niet bij. Zoals gezegd volkomen begrijpelijk, maar het maakt de boodschap niet rooskleuriger.

Dit neemt niet weg dat banken, zo blijkt uit de praktijk, ook een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. Het is niets voor niets dat overal ter wereld banken die dreigden 20 20

om te vallen overeind werden gehouden door overheden. Het reilen en zeilen van een bank is namelijk direct van invloed op de economie van het desbetreffende land. Valt een bank om, zal dat gevolgen hebben, doet een bank niets ook. Banken fungeren als de smeerolie van de economische motor. als zij geen kredieten meer verstrekken, zal de motor en dus de economie uiteindelijk stilvallen.

Maar hoe valt deze maatschappelijke rol dan te rijmen met het commerciële karakter van de bank? punt is dat banken op grond van hun maatschappelijk rol weliswaar leningen zullen blijven verstrekken, maar om de risico’s te beperken steeds meer onderpand zullen vragen. soms in de vorm van een hypothecair onderpand, soms met harde contanten die door de ondernemer zelf moeten worden opgebracht.

Alternatieve vormen van kredietverlening

Door deze strenge en ‘hardere’ opstelling van de banken is er een andere trend in opkomst. als gevolg van de bankencrisis en de eerder genoemde strengere wet- en regelgeving worden financieringsvormen die voorheen niet of nauwelijks levensvatbaar waren nu ineens populair. Crowdfunding en alternatieve financieringsinstellingen zoals Qredits vinden hun weg naar de ondernemer en de consument.

Dat biedt tevens mogelijkheden voor Bonaire. Zo is Crowdfunding een manier om via internet en digitale netwerken een plan of project te

JOB Bedrijfsblad 2015

financieren. Op speciaal hiervoor bedoelde sites en fora kan iemand individuen proberen te overtuigen om in zijn of haar product, onderneming en of project te investeren. In ruil hiervoor krijgt men dan bijvoorbeeld gratis producten of een dienst aangeboden. Een van de grote wereldwijde fora hiervoor is Kickstarter (www.kickstarter.com). Maar er zijn nog talloze anderen, elk met hun eigen concept en regels. Bij zo’n crowdfundingsite kan ook een Bonairiaanse ondernemer zijn bedrijf of product proberen te verkopen om zodoende voldoende cashflow te generen. Bereikt iemand de gewenste zelf ingestelde minimum krediethoogte, dan ontvangt men het geld van alle investeerders. Bereikt men het minimum niet, gaat het geld terug naar de investeerders. Op die manier krijgt een kleine markt toch de kans om wereldwijde aandacht te trekken voor het gepresenteerde product of de aangeboden dienst. Feit is natuurlijk wel dat de concurrentie ook vanuit de gehele wereld komt.

Maar een goed idee gekoppeld aan gezond verstand en een flinke dosis doorzettingsvermogen heeft alles in zich om een succes worden.

De KvK heeft in de maand mei tijdens de netwerkbijeenkomst aandacht besteed aan dit onderwerp.

Ondernemers die informatie hierover willen ontvangen kunnen gerust even langs komen of een afspraak maken met één van de KvK-adviseurs.

banken terecht kunnen. Elk jaar neemt het aantal aanvragen toe en inmiddels zien ook de banken in Nederland de toegevoegde waarde van een instelling als Qredits. Waar de stichting eerst als een bedreiging werd ervaren banken verlenen immers van oudsher de kredieten- ziet men nu in dat de motor van de economie moet blijven draaien. Dus worden de benodigde kredieten middels een organisatie als Qredits alsnog verstrekt, kunnen de ondernemers door, verdienen de banken hun geld en is iedereen tevreden.

ondernemer moet voldoen. Men moet nog steeds een goed beargumenteerd businessplan aanleveren en dit ook kunnen verkopen. Daarnaast moet het bedrijf uiteraard levensvatbaar zijn op Bonaire. Het grote verschil is gelegen in het feit dat Qredits een non-profit organisatie is oftewel geen winstoogmerk heeft. Dat maakt dat het voor hen op bepaalde vlakken gemakkelijker is om anders naar de business te kijken dan bijvoorbeeld een commerciële bank.

Op Bonaire staat dit alles nog in de kinderschoenen. Qredits heeft in mei aangegeven dat zij nog dit jaar naar Bonaire zullen komen om ook hier te proberen hun kredieten te verstrekken.

En dat is goed nieuws voor de MKB op Bonaire. Mogelijk kunnen een aantal ondernemers via deze nieuwe speler op de Bonairiaanse markt aan de broodnodige kredieten komen. Wat echter niet verandert, zijn de minimumeisen waaraan een

In Nederland wordt er steeds meer geëxperimenteerd met alternatieve vormen van kredietverlening omdat zoals eerder aangegeven de banken zich lijken terug te trekken uit de MKB-kredietverlening. Naast organisaties als Qredits ontstaan er tevens zogenaamde kredietunies.

Dit zijn samenwerkingsverbanden tussen grote bedrijven en instellingen die geld beschikbaar stellen om ‘kleinere’ bedrijven aan kredieten te helpen. Op die manier proberen zij de geldstroom uit kredietverlening op gang te brengen. Bonaire zou als onderdeel van Nederland ook hier van kunnen profiteren. De KvK gaat hier in ieder geval op inzetten, wanneer zij in Nederland gaat praten met de vertegenwoordigers van deze unies.

Daarnaast zou het een optie kunnen zijn om te bekijken of hier op de eilanden ook een dergelijke unie kan worden opgericht. Een gezamenlijk initiatief van de ABC-eilanden zou bijvoorbeeld een mogelijkheid kunnen zijn. Voorwaarde is wel dat er een longitudinaal onderzoek naar de beschikbaarheid van kredieten op Bonaire plaatsvindt dat antwoord geeft op vragen als waar het MKB het broodnodige geld kan lenen om de gewenste investeringen te kunnen doen. Het maakt niet uit of dat nu bij banken gebeurt of bij de nieuwe spelers op het kredietverleningsveld, als dat krediet maar beschikbaar is.

Qredits en Bonaire

De stichting Qredits vult in Nederland sinds 2008 het gat op dat is ontstaan door de zich terugtrekkende banken.

Met behulp van de overheid (Ministerie van Economische Zaken), een aantal banken, verzekeringen en consultancybedrijven heeft Qredits een startkapitaal bijeengebracht. Dit stelt de stichting in staat om kredieten te verstrekken aan (startende) ondernemers die niet bij de ‘gewone’ 21

Kredietunies

JOB Bedrijfsblad 2015

Statistieken handelsregister

Q2 2015

I

n het tweede kwartaal (Q2) van 2015 zien we dat er 104 nieuwe inschrijvingen van bedrijven en instellingen zijn geregistreerd in het handelsregister. Het aantal eenmanszaken (EZ) is verreweg de populairste vorm op dit moment. Met 54 nieuwe inschrijvingen vormen de EZ’s 52% van het totaal. Als tweede is de Besloten Vennootschap (BV) het populairst. De 33 nieuwe inschrijvingen zijn goed voor 32% van het totaal.

Inschrijvingen

Het grootste deel van deze nieuwe inschrijvingen bevindt zich in de sector dienstverlening. Van de 104 inschrijvingen zijn er 69 actief in de dienstverlening en daarvan zijn de overige en zakelijke dienstverlening de voornaamste, respectievelijk 52% en 12%. Dit verschijnsel zagen we ook in het eerste kwartaal (Q1) terugkomen.

Toen ging het om 45 bedrijven en 40% van het totaal. In het totaal zijn er in de eerste helft van 2015 219 nieuwe bedrijven en instellingen bijgekomen.

Non-actieve bedrijven

Het aantal non-actieve bedrijven is in het tweede kwartaal van 2015 enorm gestegen ten opzichte van de periode daarvoor. Reden hiervoor is de grote actie die in april is doorgevoerd waarbij bijna 1100 bedrijven en instellingen op non-actief zijn gezet. Deze cijfers zijn echter het gevolg van een vervuiling in het handelsregister die soms jaren terug gaan. Vandaar dat het vergelijken van de cijfers op dit vlak niet echt realistisch is op dit moment.

Wel toont het het belang aan van het bijhouden van een goed register inclusief in- en uitschrijvingen.

Vergelijking 2014

In 2014 zien we in Q2 een totaal van 73 nieuwe inschrijvingen, waarvan er 34 een BV zijn en 28 een EZ. Ten opzichte van 2015 is er dus een groei zichtbaar van 42%. Ook hiervoor gold dat een groot gedeelte van de inschrijvingen, 44% onder de sector dienstverlening viel.

In vergelijking met de eerste zes

Q12014 Q22014 TOTAAL 86

maanden van 2015 zijn er in het eerste half jaar van 2014 159 nieuwe bedrijven en instellingen ingeschreven.

We zien hier dus een toename van bijna 38% ten opzichte van het jaar ervoor.

73

Q12015 Q22015 TOTAAL

159

115

104

Internationale definitie (15 jaar of ouder)

Gemiddeld maandelijks inkomen in $ van werknemers op Bonaire 2012

0-500 501-1,000 1,001-1,500 1,501-2,000 2,001-2,500 2,501-3,000 3,001-3,500 3,501-4,000 4,001-4,500 4,501-5,000 5,001-10,000 10,001 and more onbekend Totaal aantal werknemers 22

219

Nationale definitie (15 - 64 jaar)

totaal

man

vrouw

totaal

man

325 1,483 2,222 1,407 938 688 347 266 143 102 281 38 596

104 765 1,228 805 534 404 191 162 53 34 210 18 335

221 718 994 602 404 284 156 105 90 68 71 20 261

295 94 1,483 765 2,181 1,194 1,344 742 914 519 676 392 339 182 266 162 134 53 102 34 249 178 28 18 548 335

201 718 987 602 395 284 156 105 81 68 71 x 213

8,837

4,842

3,995

8,559

3,892

4,667

vrouw

Bron Labour Force Survey Caribbean Netherlands, 2012

JOB Bedrijfsblad 2015

JOB Bedrijfsblad 2015

Handel met Latijns-Amerika; de rol van Bonaire?

Eind mei heeft SEO Economisch Onderzoek (SEO) de resultaten van het onderzoek naar de handel tussen Nederland en Latijns Amerika (LA) en de rol voor Aruba, Bonaire en Curaçao gepubliceerd1.

Bonaire

Tekst: Dick ter Burg

SEO is een onafhankelijk onderzoeksbureau in Nederland dat economisch onderzoek doet in opdracht van overheden en bedrijfsleven.

De Kamer van Koophandel en Nijverheid Bonaire (KvK) zette de vragenformulieren uit bij de ondernemers op Bonaire en kreeg de formulieren ingevuld terug. Dat deze manier werkte, bleek uit het feit dat het aantal respondenten vergeleken met de rest van de eilanden en Nederland op Bonaire het hoogst was. Hierdoor kon er niet alleen een nauwkeurige weergave van de werkelijkheid op Bonaire worden gegeven. De verzamelde gegevens kunnen ook worden gebruikt bij vervolggesprekken met de overheid over de toekomst van Bonaire.

Handel tussen ABC-eilanden en Latijns Amerika

Van alle respondenten op Bonaire geeft 37% aan dat zij op dit moment handel drijven met LA. Dit percentage is ongeveer gelijk aan die van de andere eilanden. Het verschil is vooral gelegen in de wijze waarop en de rede waarom.

Zo drijven Aruba en Bonaire voornamelijk handel met LA vanwege de lokale markt.

Op Bonaire geldt dat zelfs voor de helft van de ondervraagden. Vanuit Curaçao wordt vaker in het kader van een (grote) internationale organisatie zaken gedaan met LA.

Handelsbarrières

Daar waar Aruba en Curaçao weinig tot geen barrières ondervinden in hun handel met LA en Nederland, ligt dat voor Bonaire anders. Zo geven 24

Zie voor het volledig rapport: http://www.seo.nl/pagina/article/onderzoek-handelsbevordering-koninkrijk/

1

Bonairaanse ondernemers aan dat vooral de exportregelgeving van bijvoorbeeld Venezuela een probleem vormt. Hierdoor mogen er soms voor langere tijd geen producten worden uitgevoerd naar Bonaire.

Opvallend was dat Bonaire vooral belemmeringen richting Nederland ervaart. Dat geldt in mindere mate voor de andere twee eilanden. Ook hier blijkt de regelgeving het heetste hangijzer. Zo is er de heffing op invoerrechten ten aanzien van producten uit de Europese Unie (EU) en de belastingwetgeving die Bonaire (nog altijd) behandelt als ‘buitenland’.

Faciliteiten Bonaire

De uitkomsten op het gebied van de faciliteiten op Bonaire leverden een verrassend beeld op. Zo gaven de bedrijven die meededen aan dat de luchthaven van Bonaire weliswaar klein maar efficiënt was. Voorwaarde om meer handel te drijven met LA is wel dat het aantal vluchten omhoog moet en er iets gedaan moet worden aan het gebrek aan koelfaciliteiten op de luchthaven. Maar de wens om een nieuwe, hypermoderne luchthaven komt als zodanig niet voor in de antwoorden. En dat terwijl de overheid van Bonaire hier de afgelopen jaren volop mee bezig is. Wat wel wordt aangegeven, is dat om de handel te doen toenemen het aantal directe verbindingen met bijvoorbeeld LA moet worden verhoogd. Teveel tussenstops

van producten. Daarnaast wordt het gebrek aan concurrentie tussen rederijen die Bonaire aandoen als hindernis ervaren. Omdat hoge prijzen en een slechte dienstverlening hiervan het gevolg zijn. Het is een duidelijk signaal waar de KvK zich in haar gesprekken met de overheid op zal gaan concentreren.

Niet de luchthaven maar de haven zou dus de eerste prioriteit moeten zijn. Als Bonaire de mogelijkheid zou krijgen zelf containers te lossen zouden de snelheid, de kosten en de efficiëntie toenemen. Bovendien zou de nu ervaren afhankelijkheid van Curaçao sterk afnemen, wat ook weer zou leiden tot lagere kosten.

Een tegenargument als de aantasting van het milieu bij het verplaatsen van de haven dan wel de creatie van een grotere haven die kan concurreren met Curaçao, zijn in de ogen van de KvK niet reëel.

Een kraan die alleen de containers lost die voor Bonaire bedoeld zijn, kan bijvoorbeeld mobiel worden ingezet op een drijvend ponton. Zo kun je in tijden van hoogseizoen overal laden en lossen zonder dat dit ten koste gaat van de natuur. Een grote containerhaven past niet in het beeld van Bonaire dat duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Er zou dan zoveel moeten worden geïnvesteerd dat het maar de vraag is of dat ooit kan worden terugverdient zonder die hoge kosten te moeten doorberekenen aan de consument. Bovendien

een grote containerhaven past niet in het beeld van Bonaire, dat duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. zorgen er volgens de respondenten voor dat de producten te duur worden en dus niet meer interessant zijn.

De grootste wens van de private sector op Bonaire betreft de verbetering van de havenfaciliteiten. Deze worden als slecht tot zeer slecht ervaren. In totaal geeft meer dan de helft (53%) van de ondervraagden dit als antwoord.

De ondernemers noemen de capaciteitsproblemen en het feit dat de cruiseschepen voorrang krijgen. Dit leidt volgens hen tot onregelmatige aanvoer

zou dan ook de gehele infrastructuur aangepast moeten worden, wat op zijn beurt zeker kan leiden tot een grote aantasting van de natuur. Klein beginnen met één mobiele kraan lijkt daarom vooralsnog een beter plan. Niet alleen vanwege de enorme verbetering die dat zou brengen maar ook vanwege de mogelijkheid schepen hier te lossen in plaats van op Curaçao. Bovendien sluit de aanschaf van een dergelijke kraan verdere ontwikkeling niet uit, mocht men alsnog groter kunnen en willen worden.

25

Wat verder opvalt in het onderzoek is de enorme tevredenheid over de douane van Bonaire. Die is sinds 2010 enorm vooruit gegaan. Dit in tegenstelling tot onze buureilanden die een stuk minder blij zijn met deze overheidsinstelling.

Als negatief ervaren de ondernemers tenslotte de staat van de infrastructuur, het trage internet op Bonaire en de rol van de banken en dan met name hun slechte en tevens dure dienstverlening.

Deze essentiële faciliteiten worden door maar liefst 62% van de respondenten als problematisch tot slecht ervaren.

De hoogste tijd dus om hier kritisch naar te kijken.

Bonaire en de toekomst?

De hamvraag is of de toekomst van een gezonde economie op Bonaire in de handel met LA ligt. Feit is dat, mocht dat zo zijn, er dan wel nogal wat randvoorwaarden zullen moeten verbeteren. Een duidelijke visie en strategie vanuit de overheid die daarbij de private sector actief om assistentie vraagt, zal beslist helpen. Niet alleen praten over samenwerken en het daarna allemaal zelf proberen te doen, maar daadwerkelijk gezamenlijk de visie bedenken, de plannen maken en die vervolgens samen uitvoeren. Dat betekent niet alleen de eigen kracht optimaal inzetten, maar ook goed kijken naar wat voor Bonaire voordelig is. Bonaire hoeft niet klakkeloos achter de andere eilanden aan te lopen in de hoop dat er wat overblijft.

Als onderdeel van Nederland kan het eiland zelf op zoek naar de mogelijkheden, zelf bepalen waar Bonaire voordeel bij heeft en waar het de concurrentie een stap voor kan zijn.

De mogelijkheden zijn er en kunnen worden gebruikt. Het is nu alleen zaak om dit ook te gaan doen.

Het onderzoek van SEO gaf tenslotte aan dat er goed gekeken moet worden naar de handel tussen de drie eilanden.

Zo verdient het aanbeveling om verdragen te sluiten waarin de invoerrechten en het vrij vervoer van personen en goederen worden geregeld. Op die manier kan men de eigen positie ten opzichte van de andere (ei)landen in de Caribische regio optimaal benutten.

Hans Kuilder

Tekst: Nina Huygen

De 42-jarige Hans Kuilder heeft een certificaat aan de muur hangen waar hij trots op is; Rijksdienst Caribisch Nederland- Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (RCN-OCW) is een ‘erkend leerbedrijf’. Dat betekent dat de organisatie zo is ingericht dat het is toegerust om studenten die stage komen lopen goed te begeleiden. Tenminste één medewerker heeft een cursus gevolgd tot leermeester.

stage Steve Jobs

Op Bonaire is ROA CN (Raad Onderwijs Arbeidsmarkt Caribisch Nederland) de organisatie die zorgt voor de certificering van leerbedrijven. ROA heeft als primaire taak het beroepsonderwijs en bedrijfsleven goed op elkaar aan te laten sluiten. De Raad draagt bij aan het bij elkaar brengen van vraag en aanbod en doet daarnaast ook arbeidsmarktonderzoek. Op het gebied van stages bekijkt ROA of er sprake is van arbeidsrelevantie en voert het gesprek daarover met de school. Arbeidsrelevantie wil zeggen dat de stage moet aansluiten bij de opleiding, dus aansluit bij het vak dat geleerd wordt. Omgekeerd moet de opleiding aansluiten op de vraag vanuit de arbeidsmarkt. Dat wil zeggen dat studenten na hun opleiding een reeële kans op de arbeidsmarkt maken.

Jongeren die beroepsonderwijs volgen, lopen verplicht stage tijdens de opleiding. De duur is afhankelijk van het jaar van de opleiding. De eerste stage duurt tenminste zes weken, in latere jaren is dat langer. Men kan alleen stage lopen bij erkende leerbedrijven.

De 19-jarige Sari van der Hoeven volgde de opleiding ‘Secretarieel’ op het MBO. Ze moest in haar tweede 26

Sari van der Hoeven

jaar een stage lopen van zes tot acht weken. De school had een stuk of zeven stageplekken in de aanbieding.

Maar toen ze navraag ging doen, bleek ze bij geen van de organisaties terecht te kunnen. Op school hanteerde men namelijk de regel dat er maar één leerling per organisatie stage mag lopen.

RCN-OCW had het certificaat ‘erkend leerbedrijf’ net binnen en stond nog niet op dat lijstje.

Zij waren op zoek naar een stagiair.

Toen Hans, een kennis van Sari, haar aanbood om bij zijn organisatie stage te lopen was de deal snel rond. Van half januari tot begin maart dit jaar zat Sari dagelijks op kantoor bij de organisatie van het ministerie van Onderwijs aan de Kaya Grandi boven de Mall.

RCN-OCW heeft als doelstelling de basiskwaliteit van de vijftien scholen in Caribisch Nederland op orde te krijgen en te garanderen. Daartoe hebben ze een onderwijsagenda gemaakt. Hans Kuilder was er diensthoofd. Hij is net terug van de Bovenwinden, die hij ook regelmatig bezoekt. ‘Ik vind dat als je van het ministerie van Onderwijs bent je stagiaires in huis moet hebben’, zo stelt hij.

JOB Bedrijfsblad 2015

Op school had Sari - naast theoretische blokken over het secretariële vak vrijwel alleen praktijkoefeningen gedaan met brieven schrijven. Ze had daarom de verwachting: ‘Ik ga daar achter een bureau zitten en als er een brief geschreven moet worden, dan schrijf ik die. En wellicht moet ik af toe de telefoon opnemen.’ Heel veel zin had ze er niet in. ‘Na anderhalf jaar brieven schrijven was ik dat eigenlijk spuugzat’, zo meldt ze. Maar het liep anders.

Ze kreeg heel veel verschillende dingen te doen: dienstreizen plannen voor alle medewerkers op de directie, telefonische afspraken maken, mailen.

‘Veel leuker dan ik had verwacht!’, zegt ze enthousiast. Bij RCN-OCW hebben ze de insteek dat hoe vaker iemand laat zien dat hij of zij het kan, hoe meer iemand mag doen.

Het leren tijdens stages is voor een groot deel ‘on the job’, doorgaans onder begeleiding van degene die de eigenlijke functie uitoefent. Dit kan tevens de leermeester zijn maar dat hoeft niet. In het geval van Sari werd ze begeleid door de managementassistent, maar was Hans Kuilder de leermeester.

De leermeester voert regelmatig gesprekken met de stagiair. Waar loop je tegen aan? Zijn er nog dingen die je wilt leren?

Om leermeester te worden moet je drie dagen op cursus. Voor eenmansbedrijven kan het relatief duur zijn om drie dagen van de zaak weg te zijn voor een cursus. Dus bekijkt ROA of er voor die ondernemers een toets ontwikkeld kan worden die ze kunnen maken nadat in eigen tijd de stof is geleerd.

ROA organiseert ook branchemeetings zodat de verschillende bedrijfstakken met elkaar om tafel hun

ervaringen kunnen uitwisselen.

Sari heeft veel geleerd tijdens haar stage. Zo moest ze een zaak afhandelen met een lastige klant die haar een mail op hoge poten had geschreven. ‘Dat is dan wel spannend als je zo iemand op moet bellen, daar zag ik wel tegenop.’ Voor Hans een kans om zich uit te leven in zijn rol als leermeester. Samen bereidden ze dat telefoongesprek voor. ‘Van te voren goed doorpraten hoe je het aan kunt pakken. Laten inzien dat het lastige gedrag meer over de beller zegt dan over jou als stagiair. Zelf altijd netjes blijven’, instrueerde hij Sari. Tijdens de voorbereiding oefenden ze ook hoe je een boodschap zou kunnen brengen en welke afspraken er gemaakt moesten worden. Het gesprek dat Sari uiteindelijk in het echt voerde met de lastige klant viel daardoor heel erg mee. ‘Ja,’ glundert ze, ‘ik ben er best trots op dat ik dat op een goede manier heb opgelost. Goed gedaan!, zei ik tegen mezelf.’

De stage verliep zo goed dat Sari een paar dagen het fort aan de Kaya Grandi mocht bewaken toen alle collega’s op pad waren. Precies in de periode dat ook haar stagebegeleider van school op vakantie was. Hans had er echter alle vertrouwen in dat ze dat aan kon. Hij bereidde het goed met haar voor en

28

Samen de taal van kansen spreken voor Bonaire liet haar weten waar en bij wie ze terecht kon als terugvaloptie. Sari hoefde er geen gebruik van te maken. ‘Leuk om die verantwoordelijkheid te krijgen,’ blikt ze erop terug, ‘een mooie uitdaging.’

Op basis van haar ervaring geeft Sari de volgende tips mee voor MBO-ers die stage moeten lopen. Ze adviseert hen allereerst een stageplek te zoeken die bij hen past, een werkomgeving te kiezen waarmee ze de zogeheten klik voelen. Ten tweede raadt ze hen aan zelf het initiatief te nemen bij het zoeken van een stage en niet te wachten op wat de school in de aanbieding heeft. Ze drukt hen bovendien op het hart te werken aan het opbouwen van een netwerk en mensen uit het netwerk aan te spreken. Dat helpt niet alleen bij het vinden van een stage, maar ook bij het vinden van een baan na het afronden van de opleiding. Tijdens de stage kan iemand laten zien wat hij of zij al in huis heeft, ook dat vergroot de kansen op een baan.

Stage lopen is niet alleen leerzaam op het gebied van werkervaring. Tijdens een

JOB Bedrijfsblad 2015

stage leert de stagiair ook veel over het beroep en over zichzelf. Voor Sari was haar belangrijkste leerervaring op persoonlijk vlak. Namelijk, dat het secretaressevak haar bij nader inzien niet paste. ‘Hoe leuk ik de stage ook vond, ik kwam erachter dat ik niet achter een bureau wil zitten, dat is gewoon niet mijn ding.’ Ze is dan ook gestopt met haar opleiding en werkt nu in de avonduren in een restaurant. Daar voelt ze zich veel prettiger bij. Haar ambitie is dan ook om in dat veld verder te gaan.

Hans en zijn collega’s bij OCW waren zeer tevreden over hun eerste leerervaring met een stagiair. RCNOCW heeft daarom besloten om elk schooljaar een MBO-stageplek aan te bieden, en als het lukt met de planning zelfs twee. Zijn leerervaringen heeft hij terug gekoppeld naar de school.

Zo was hij bijvoorbeeld van mening dat de school naast het oefenen met brievenschrijven ook zaken als het goed op kunnen pakken van de telefoon, het archiveren van stukken en agendabeheer, de basisvaardigheden van een secretaresse, zou moeten opnemen in hun onderwijs.

Voor bedrijven heeft Hans maar één aanbeveling: neem een stagiair en zorg als bedrijf dat je voldoende tijd maakt voor de begeleiding van die stagiair.

Het moet voor beiden een relevante leerervaring zijn. Als je een stagiair in dienst neemt, zie je wat er gebeurt, welke kwaliteit de school levert en kun je daar feedback over geven aan de school en in de branchemeetings. Dat is belangrijk omdat je volgens hem op die manier Bonaire weer een beetje beter op orde krijgt, zowel in het onderwijs als

in het bedrijfsleven.

Voor de toekomst van Bonaire en haar inwoners is het belangrijk om te investeren in goede stageplekken.

Zo leren jongeren niet alleen het vak waarmee ze in de praktijk verder willen, maar zullen ze ook eerder geneigd zijn om op het eiland te blijven. Veel jongeren verlaten Bonaire en komen daarna niet meer terug. Dat is erg jammer omdat bedrijven hier wel behoefte hebben aan jonge krachten.

Daarnaast weten veel jongeren ook niet welke kansen er hier voor hen liggen. Soms kunnen jongvolwassenen bijvoorbeeld aan de slag bij het bedrijf waar ze stage hebben gelopen. Dat overkwam een klasgenoot van Sari. ‘Als we kansen geven aan de jongeren van Bonaire, kunnen ze hier iets opbouwen en blijven ze,’ denkt Sari.

Bovendien hoeven door te investeren in de jongeren van Bonaire minder mensen uit Europees Nederland te worden gehaald. ‘Het MBO is de ruggengraat van de samenleving’, zegt Hans. ‘Die mensen hebben we nodig, ook hier op Bonaire.’ De school, ROA en bedrijven moeten daarom samen de taal van kansen gaan spreken. Het inrichten van een helpdesk voor P-direct op Bonaire is een goed voorbeeld. Het biedt maar liefst vijftien werkplekken op Bonaire. ‘De school zou daar meteen in moeten springen om werknemers te leveren’, vindt Hans.

Verder zou het volgens Kuilder goed zijn als de MBO en bedrijven meer gaan inzetten op de beroepsbegeleidende leerweg (BBL). Dat is een variant waarbij de leerling vier dagen werkt en één dag naar school gaat. De student krijgt op die manier nog voor hij de arbeidsmarkt 29

opgaat de benodigde werkervaring. De school kan het geleerde uit de praktijk meteen integreren in haar onderwijs en snel ingaan op vragen. Voor het bedrijfsleven is het interessant omdat je gedurende een paar jaar een zeer goedkope arbeidskracht in dienst hebt, zonder dat je daar aan vast zit. En als de stagiair bevalt, heeft het bedrijf meteen een goed ingewerkte kracht van wie men weet wat men kan verwachten.

Investeren in stageplekken en goede begeleiding is dus ook een manier om de jeugd aan het eiland te binden.

‘Dus investeer je zo in de toekomst van Bonaire,’ vinden beiden.

‘We zijn hier op Bonaire op een klein eiland en we tillen dit eiland alleen naar een hoger niveau als we elkaar helpen’, stelt Hans Kuilder tenslotte.

Het MBO is de ruggengraat van de samenleving

JOB Bedrijfsblad 2015

Cijfers

Boeken

Klimaat op Bonaire 2013 Maand

usD

Temparatuur

Windsnelheid

relatieve luchtvochtigheid en neerslag

C

m/s

%

mm

Januari

26.7

6.7

82.0

70.8

Februari

26.9

7.2

76.2

7.3

Maart

27.5

7.7

74.1

1.7

april

27.9

7.7

75.5

14.0

Mei

28.4

7.0

77.4

52.6

Juni

28.7

8.4

76.0

5.2

Juli

28.7

7.5

77.5

42.7

augustus

29.0

6.3

78.7

16.3

september

29.3

5.7

81.2

90.1

oktober

29.0

6.3

79.7

42.6

november

27.5

5.0

83.4

151.9

December

27.2

6.2

80.3

19.9

Jaar

28.1

6.8

78.5

515.1

Bron: Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut

Watervoorziening op Bonaire 2013

%%1)

Waterwerken

99

stortbak of put

1

Watertruck

1

Bron Omnibus Survey Caribbean Netherlands 2013 1) de

som kan meer dan 100 % zijn, wanneer huishoudens meer dan één waterbron hebben

Leidinggeven zonder omwegen Doen wat werkt Leidinggeven is geen sinecure.

Je moet niet alleen aan je teamleden duidelijk maken wat het takenpakket inhoudt, maar hen ook ondersteunen en motiveren.

Daarnaast moet je zorgen dat de doelstellingen gezamenlijk worden bereikt. Bovendien is er dan vaak ook nog je eigen manager of een Raad van bestuur aan wie je verantwoording af moet leggen.

Wat moet er gebeuren om plezier te beleven aan leidinggeven?

Hoe voorkom je stress en neem je de problemen niet mee naar huis? Dit zijn vragen voor zowel de leidinggevende als de werknemer?

Een andere aanpak kan helpen.

Over die andere aanpak, ‘leidinggeven zonder omwegen’, gaat dit boek. Eerder dan de clichématige opsomming van eigenschappen die goed leiderschap bepalen, biedt ‘Leidinggeven zonder omwegen’ je een leidraad om je team beter te benaderen, je werkwijze aan te scherpen en de motivatie van je werknemers te maximaliseren.

Opdat zowel jij als je team elke dag zonder omwegen fluitend aan het werk gaan.

KFC

31

JOB Bedrijfsblad 2015

XII De Twaalf

Gouden Regels voor Afspraken Tekst: Tom Kok

H

et is nogal wat met afspraken.

Ze kunnen klein zijn (‘Ik heb een afspraakje.’), ze kunnen blijheid zichtbaar maken (‘Afgesproken!’), ze kunnen je belangrijk maken (‘Ik heb een afspraak met de minister.’), ze kunnen een verbod inhouden (‘Alleen op afspraak.’) en ze kunnen uitnodigend zijn (‘Binnen zonder afspraak.’). Wanneer iemand zegt: ‘een boom is een boom’, dan betekent dat niet zoveel. Maar als iemand zegt: ‘afspraak is afspraak(!)’, nou, berg je dan maar, dan zijn er moeilijkheden op komst. Een afspraak is een mondelinge overeenkomst, zegt het woordenboek Van Dale. Dat is waar, maar niet genoeg. Een afspraak over een tijd en plek om elkaar te ontmoeten is simpelweg handig. Maar veel afspraken gaan verder dan dat. Laten we eens kijken naar de Twaalf Gouden Afspraak Regels.

Gouden Afspraak Regel 1

Waarom zou je?

Is de afspraak wel echt nodig? Of kan het ook zonder afspraak, gewoon door iedereen zijn best te laten doen? De meeste dingen die je gezamenlijk voor elkaar tot stand wilt brengen, kunnen worden gerealiseerd zonder er een formele afspraak van te maken. Eigenlijk wordt de ‘afspraak’ vaak gebruikt omdat er gebrek is aan vertrouwen dat het goed komt zonder formele vastlegging.

In dat geval kun je beter wat aan dat vertrouwen doen dan aan de afspraak.

Promises are like babies: they are nice to make but hell to deliver Gouden Afspraak Regel 2

Wees je bewust waar je bent

Vrijwel iedere cultuur kent ‘sociale’ gewoonten, een soort volksafspraken, over hoe je met elkaar omgaat.

Bijvoorbeeld: je komt een kennis tegen op straat en in het voorbij gaan zeg je: ‘Hi, hoe is het?’ De bedoeling is dat de ander zegt: ‘Goed, met jou ook?’ En dan antwoord je: ‘Ja, prima.’ En loop je allebei blij door. Zeggen hoe het gaat als men vraagt hoe het gaat is eigenlijk een overtreding van de stille afspraak.

Zeggen hoe het gaat als men vraagt hoe het gaat, is een overtreding van de afspraak.

De sociale en culturele omgeving is belangrijk om te begrijpen of er ook echt een afspraak is. In een cultuur zoals op onze eilanden is het een kwestie van respect om iemand die iets wil dat ook toe te zeggen. Terwijl die ander natuurlijk ook wel begrijpt dat het helemaal niet kan en ook niet gaat gebeuren. Maar je komt elkaar tegemoet en zo blijft iedereen happy. Behalve de buitenlander die er 32

niets van begrijpt. Je kunt genieten van deze insteek, maar werken doet het niet.

Iedere cultuur heeft nodig, dat je staat voor wat je zegt. Dus: dit kan en moet veel beter. Hoe? Kijk naar Gouden Afspraak Regel 3.

Gouden Afspraak Regel 3

Maak geen lichtvaardige afspraken

In de visie van veel managementliteratuur is het grootste zakelijke vraagstuk van afspraken hoe je bereikt dat afspraken ook worden nagekomen. Ik denk daar anders over. Het belangrijkste van afspraken is niet dat je ze nakomt maar dat je geen lichtvaardige afspraken maakt. De essentie van afspraken maken is namelijk dat je het alleen doet als je het aankan. Luister goed naar wat er wordt gevraagd, vraag tijd om de haalbaarheid te checken, check of je de afspraak kunt nakomen en maak pas dan de afspraak. Ofwel: zeg vaker: ‘Nee.’ Je zal merken hoe lekker dat is.

Gouden Afspraak Regel 4

Zorg dat de afspraak wederzijds is

Vooral ouders zijn er goed in: ‘We spreken af dat jij vanmiddag je kamer opruimt.’ Dat is geen afspraak, dat is een opdracht. Een afspraak is wederzijds dus met instemming van beide of meerdere partijen. Ook de beruchte aanpak tijdens vergadering om

te zeggen: ‘Dan spreken we het zo af’, is vaak een besluit waar een paar mensen faliekant tegen zijn. Niks afspraak, het is een opdracht. Ook een veel voorkomende overtreding van deze regel is om mensen aan een afspraak te binden die er niet bij zijn als de afspraak gemaakt wordt. Dat kan niet. Alleen afspreken met iemand die er is. Dat is vooral ook belangrijk als je met parttimers werkt die niet altijd bij een vergadering aanwezig kunnen zijn. gouden afspraak regel 5

Maak duidelijke afspraken.

Je kent het wel: ‘Zie je morgen om zes uur bij Loetje.’ Fijn. Loetje heeft drie vestigingen. Zit je daar in je eentje.

Even nadenken over de afspraak werkt.

Even bevestigen als je merkt dat een misverstand mogelijk is, werkt. Samen lachen over een misverstand werkt ook.

En dan de volgende keer beter. gouden afspraak regel 6

Verantwoordelijkheid? Dan ook bevoegdheid en middelen!

Als je de afspraak maakt dat je een resultaat zult leveren, dan hoort bij die afspraak dat je de daarvoor benodigde bevoegdheden en middelen krijgt. Daar moet je wel zelf om vragen en ze in de afspraak opnemen. gouden afspraak regel 7

Een goede afspraak is ‘smart’

In elke organisatie worden dagelijks tientallen afspraken gemaakt die uitblinken door vaagheid. ‘We moeten harder werken’, ‘We gaan nu concrete doelen stellen’, ‘We zetten nu gezondheid op nummer één.’ Een duidelijke afspraak is ‘smart’. En die letters staan voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel/Actie-gericht, Realistisch en Tijdsgebonden. Dus de afspraak maakt duidelijk wie wat afspreekt (specifiek), geeft aan hoe je het resultaat meet (meetbaar), meldt welke actie wordt ondernomen (actie-gericht), is realistisch dus haalbaar (realistisch) en kent een tijdstip wanneer de afspraak klaar is (tijdsgebonden).

afspraak regel 8

Regel wanneer de afspraak niet meer geldt

‘Ik regel de partytent, tenzij het windkracht 5 of meer is.’ Zorg dat de afspraak de ruimte kent om aan te passen aan veranderende omstandigheden die de afspraak onzinnig of onredelijk maken. Een afspraak moet niet zijn doel voorbij schieten. gouden afspraak regel 9

Leg de afspraak vast en maak de afspraak vindbaar

De belangrijkste dingen vergeet je echt niet. Daar heb je geen agenda en geen afsprakenlijst voor nodig. Eten, slapen, aankleden, je hebt allemaal herinneringsmechanismen die zorgen dat je het niet vergeet zoals honger, gapen en koud. Drukte en vergeetachtigheid kunnen zorgen dat je afspraken vergeet die je niet wilt vergeten. Hoewel het zelden gebeurt dat je echt belangrijke dingen zomaar vergeet. Het zijn meestal de wat minder belangrijke afspraken die je ontschieten.

Daarom zijn agenda’s wel handig gebleken. Veel mensen bewaren privé jarenlang hun oude agenda. Het gekke is dat dat zakelijk veel minder gebeurt. Het opslaan van afspraken is zakelijk van groot belang. Agenda’s bewaren dus.

Alleen de afspraken die ik wens te vergeten, noteer ik in mijn agenda. gouden afspraak regel 10

Evalueer

Soms verandert de situatie of wordt er inmiddels anders gedacht over zaken. Toch blijven veel afspraken dan onveranderd. Met als gevolg dat afspraken verwateren en uiteindelijk door niemand meer worden nagekomen. Het is beter om in dat geval de afspraak te evalueren, te veranderen of in te trekken en dit duidelijk te communiceren. Zo houd je het geloof hoog in nieuwe afspraken.

33

gouden afspraak regel 11

Ook een afspraak niet nakomen doe je netjes

Het komt vaak genoeg voor dat je je niet aan een afspraak kunt houden. Tijdig afzeggen is de regel en meestal komt dat goed. Niet nakomen is ook vaak wel overkomelijk. Het echte probleem is dat mensen vervolgens proberen te doen alsof er helemaal geen afspraak was. Dat zet kwaad bloed.

Niet doen, gewoon netjes je verontschuldigingen aanbieden. Hoe doe je dat? Niet even terloops sorry zeggen.

Een goed excuus bestaat uit drie delen: 1. Je zegt dat het je spijt.

2. Je erkent dat het jouw schuld is, 3. Je vraagt: wat kan ik doen om het goed te maken? gouden afspraak regel 12

Complimenteer mensen die hun afspraak nakomen

Elke gelukte afspraak is een succesje.

Vier dat, laat je waardering blijken. Een vingerhoedje waardering is genoeg voor kilometers samenzijn.

Tot slot

Tja, afspraken. Je zult zien dat juist als jij faalt de ander de afspraak stipt nakomt. Dan zit jij daar met je schuldgevoel. Hoe minder afspraken je maakt, des te beter worden ze.

Zelfklevende enveloppen doen het nooit, behalve als je vergeten bent de brief erin te stoppen.

Economie en natuur

et eiland heeft dus haar natuurlijke schatten en houdt deze in stand.

Maar wat nu als Bonaire meer wil groeien, meer inwoners wil aantrekken en de zo gewenste economische groei bewerkstelligt?

Wat gebeurt er dan met deze natuurlijke hulpbronnen?

je bijvoorbeeld meer arbeidskrachten nodig hebt vanwege het toenemende aantal toeristen dan zullen deze mensen ergens moeten wonen.

Dat betekekent nieuwe woningen en uitdijende woonwijken. Voor de één een logisch gevolg, voor de ander een nachtmerrie. Concentreer je je louter op economische groei aan de ene kant gaat dat ten koste van de natuur aan de andere kant. Zie daar het spanningsveld. De vraag die men kan stellen is: waar doet men goed aan?

Volgens het denken in spanningsvelden tussen natuur en economie zorgt teveel focus op natuur ervoor dat het eiland geen economische groei door kan maken en achterop raakt. Te weinig aandacht voor natuur als gevolg van een eenzijdige focus op economische groei betekent dat je langzamerhand de fundering van je inkomen aan het weghalen bent. Hetgeen op de lange termijn onvermijdelijk leidt tot economische neergang.

Volgens velen zal er altijd een spanningsveld zijn tussen natuur en economische groei. Als je een fabriek bouwt waar je 100 mensen kan laten werken, moet dit op een stuk grond gebeuren waar je ook de natuur haar gang had kunnen laten gaan. Haal je meer mensen naar het eiland omdat

De Kamer van Koophandel en Nijverheid Bonaire (KvK) is naar wet opgericht om de handel en nijverheid op Bonaire te vertegenwoordigen. Op papier staan we dus veel meer aan de kant van economische ontwikkeling dan aan de kant van de natuur. Toch kunnen en willen ook wij onze ogen niet sluiten

Tekst: Dick ter Burg

Bonaire is vergeleken met de andere twee ABC-eilanden nog een oase van rust. Ook al zijn er in de afgelopen vijf jaar vrij veel inwoners bijgekomen. De bevolking groeide van 15.518 in 2010 naar 18.413 mensen in 2014 (CBS).

Het merendeel van het eiland bestaat echter nog altijd uit natuur. Maar niet alleen dat. Bonaire is ook omringd door natuur. Het beschermd marinepark, de prachtige onderwaterwereld is een grote toeristische trekpleister.

H

34

voor de kant van de natuur. Want de natuur van Bonaire is immers ook de sleutel voor economisch succes. Het gaat er dus om een goede balans te vinden tussen beiden.

Zo zijn er op Bonaire drie voorbeelden die het spanningsveld tussen natuur en economische ontwikkeling duidelijk aantonen. Spanningsvelden waarbij keuzes dienen te worden gemaakt en de richting moet worden bepaald. Niet alleen omdat de huidige ontwikkelingen wat men ook kiest hoe dan ook gevolgen zullen hebben voor het eiland.

Maar ook omdat niets doen en niet kiezen risico’s met zich meebrengt, die nu nog te beheersen en te overzien zijn maar later tot ongewenste en onbeheersbare situaties kunnen leiden.

1. Cruisetoerisme

De Tourism Corporation Bonaire (TCB) heeft samen met de overheid de afgelopen jaren flink gelobbyd om extra cruiseboten naar Bonaire te brengen.

En niet zonder succes. Van november tot en met april dit jaar kwamen 156.000 cruisetoeristen naar Bonaire, tegenover 142.000 en 158.000 in 2013 en 2012. Komend cruiseseizoen verwacht TCB er zo’n 250.000 te kunnen verwelkomen. Het is leuk om vol trots te kunnen aankondigen dat er zoveel cruisepassagiers naar het eiland

JOB Bedrijfsblad 2015

komen en zoveel mensen belangstelling hebben voor Bonaire. Maar wat gaan al die mensen hier op het eiland doen?

Zijn de voorzieningen die het eiland biedt hier ook op toegerust? En gaat deze toename niet ten koste van het eiland? Staan de financiële middelen die een dergelijke groei moet opleveren in verhouding tot datgene wat het het eiland kost?

Als er een groot cruiseschip aanmeert, weet iedereen dat dit gevolgen heeft voor het gebied bij en rondom de haven. Er is veel verkeer, overvolle straten, maar ook gezelligheid op de ‘Arts and Craft’markt met muziek en eten op het Wilhelminaplein. Kortom het centrum bruist van levendigheid.

Maar wat nu als er nog eens 100.000 man extra naar het eiland komen volgend jaar? Is het dan nog steeds ‘gezellig’ of wordt het een last? Volgens de KvK zijn de faciliteiten op het eiland nog niet klaar voor dergelijke aantallen.

Dus is het risico groot dat zo’n toename zal leiden tot problemen.

Zo zijn de wegen op Bonaire nu al slecht te noemen. Dit wegennet zal echter nog harder achteruitgaan als er nog meer (zwaar) verkeer overheen gaat rijden. Bij de verschillende midden in de natuur gelegen toeristische bezienswaardigheden zijn er geen toiletfaciliteiten of voldoende afvalbakken. Wat al snel zal leiden tot vervuiling. Vervuiling vormt op haar beurt niet alleen een gevaar voor de waardevolle natuur van Bonaire, maar kan ook resulteren in een teruggang van het aantal stay-overtoeristen.

In het strategisch toeristisch plan dienen dergelijke zaken duidelijk en nauwkeurig te worden omschreven. Naast het feit dat het plan ook moet melden wat we daaraan gaan doen en hoe we omgaan met de gasten van Bonaire.

Niets doen is hier eenvoudigweg geen optie. Niets doen zou in dit geval namelijk het creëren van chaos kunnen betekenen. Een chaotisch eiland is voor geen enkele toerist aantrekkelijk en dus loopt Bonaire dan op de lange termijn het risico het schip in te gaan en de

boot te missen.

Een manier om een dergelijke toestroom van reizigers te reguleren en op te vangen is het aanwijzen van ontwikkelgebieden die men minimaal op een van tevoren bepaald niveau brengt.

Dat zal helpen de menigte te kanaliseren, de hoeveelheid afval in de natuur te bewaken en te beheren en ervoor zorgen dat mensen niet zomaar de natuur in kunnen banjeren met alle mogelijke afbreukrisico’s van dien.

Daarnaast zou men kunnen denken aan het ontwikkelen van een stuk ‘echt’ strand met zand in plaats van koraal.

Dan kan men de toeristen naar dat al of niet aangelegde strand sturen en de resterende gebieden gebruiken voor andere doeleinden. Met andere woorden ontwikkel een gedeelte en zorg dat de impact op de natuur zo klein mogelijk is. Naar de mening van de KvK is dat de enige manier om grote aantallen toeristen te begeleiden en ervoor te zorgen dat de natuur na het hoogseizoen nog steeds op orde is.

Ideeën en mogelijkheden genoeg maar alles staat en valt bij het eerder genoemde strategisch toeristisch plan.

De allereerste taak voor de overheid en de private sector is dan ook om nu eindelijk eens dat strategisch toeristisch plan te maken. Vanuit de daarin vastgelegde kaders en richting kun je de strategische keuzes uitvoeren.

2. High-endtoerisme

In het meerjarenplan 2015-2025 van het Openbaar Lichaam wordt met het oog op de toekomst van Bonaire ingezet op de ‘high-end tourist’, of te wel de toerist die op zoek is naar exclusieve topkwaliteit. Maar daar moet dan wel de focus op komen te liggen en zulke toeristen moeten door Bonaire worden aangetrokken. Stellen dat dit je doel wordt en afwachten tot dat deze doelgroep in grote(re) getale naar Bonaire komt, is een optie. De vraag is dan wel of een dergelijke strategie niet bij voorbaat gedoemd is te mislukken.

Als je serieus overweegt de high-end toerist naar Bonaire te halen, zul je 35

Stellen dat dit je doel wordt en afwachten tot dat deze doelgroep in grote(re) getale naar Bonaire komt, is een optie. De vraag is dan wel of een dergelijke strategie niet bij voorbaat gedoemd is te mislukken. actie moeten ondernemen om dit te bewerkstelligen. Dat betekent onder meer een grondige aanpak van de faciliteiten op het eiland. Er moet iets en genoeg te doen zijn en dat moet tevens een geheel verzorgde uitstraling hebben en goed georganiseerd zijn.

En het hoeft helemaal niet altijd groots in de vorm van pretparken of shoppingmalls. Ook of misschien juist de rust van Bonaire past hier uitstekend bij en die rust sluit bovendien prima aan bij het beeld dat buitenlandse toeristen toch al hebben van Bonaire.

Maar die high-endtoeristen doelgroep wil wel in goede restaurants eten, waar service, kwaliteit en de klant voorop staan. De hospitality moet dus naar een hoger niveau. Daarnaast wil deze doelgroep een accommodatie hebben die aansluit op de prijs.

Dat betekent dus dat de hotels en andere accommodaties goed moeten kijken of hun prijs-kwaliteitverhoudingen passen bij het beeld van deze toerist.

De overheid tenslotte moet de goede randvoorwaarden scheppen.

Hieronder vallen onder andere snelle en effectieve vergunningverlening, transparantie in plannen en uitvoering, visie hebben en deze uitdragen en vooral praten met de private sector over de mogelijkheden en de te varen koers.

Want alleen door met elkaar in gesprek te gaan en samen te werken, kom je

JOB Bedrijfsblad 2015

dichterbij je doel.

Het zorgdragen voor een positief ondernemersklimaat ligt hieraan uiteraard ten grondslag. Dat betekent dus ook dat overheid de kosten voor ondernemen -en daarmee de prijs voor consumenten en eindgebruikerszo laag mogelijk dient te houden. Dit is eenvoudig te realiseren door alle onnodige kosten te saneren.

3. Geiten

Voortbordurend op de high-endtoerist en de staat van het eiland doemt al gauw het probleem van de loslopende geiten op. Het is best een leuk plaatje, al die loslopende geiten en toeristen maken er graag foto’s van.

Maar als je beter kijkt, zie je de schade die deze beesten aanrichten.

Bijna iedere struik op het eiland is aangevreten en jonge planten en bomen krijgen de kans niet om te groeien.

Het leidt onder meer tot kaalgevreten gebieden die zich niet meer kunnen herstellen, erosie en verlies van de zo

Chairs

Desks

een oplossing nodig die recht doet aan alle betrokken partijen. Lossen we het geitenprobleem nu niet op groeit er over een paar jaar mogelijk niets meer op Bonaire. En dan heb je een prachtige onderwaterwereld maar een eiland dat boven water weinig of niets te bieden heeft aan de zo gewenste high-end toeristen.

Bijna iedere struik op het eiland is aangevreten en jonge planten en bomen krijgen de kans niet om te groeien. belangrijke biodiversiteit op het eiland.

Met andere woorden de goed gevulde buiken van de geiten zijn voor het eiland een (beginnende) nachtmerrie.

Hiervoor is op zo kort mogelijke termijn

File and Storage Cabinets

Kaya Industria 15, Bonaire • T 717 8892 • www.bonaireofficesystems.com

Dit waren slechts drie voorbeelden.

Maar er zijn uiteraard nog wel meer actuele zaken die aandacht behoeven, zoals de haven en watersportlocaties.

Een uitbreiding of professionalisering van de Kite-locatie in het zuiden is daar een voorbeeld van.

De huidige situatie roept om weloverwogen beslissingen.

Nietsdoen en afwachten behoren niet langer tot de mogelijkheden omdat dat uiteindelijk per definitie ten koste van minimaal één van beiden, natuur en / of economische groei zal gaan.

Foto: Conté

Profiel

Missie De ouderen van Rincon een goede, mooie en fijne oude dag bezorgen middels het bevorderen van de zelfredzaamheid in hun eigen omgeving en het faciliteren van sociale contacten.

Geschiedenis

Naam Carmen Lorencia Goeloe Bedrijf Fundashon Cocari Functie oprichter en manager

(gepensioneerd) Geboren Enschede (1938) Doel Een plek bieden waar ouderen

vrede, rust en gezelschap hebben

Passie

Boeken

Bonairiaanse cultuur, zang, dans, ouderen van Rincon. (Carmen was de eerste Tumba koningin van Bonaire) (auto)biografieën en verhalen over het leven van oudere mensen

Ruim 33 jaar geleden vroegen de toenmalige wijkzuster en huisarts van Rincon Carmen Goeloe of ze hen wilde helpen iets te doen voor de ouderen. De vaak in armoede levende ouderen in Rincon kwijnden weg in hun huizen en de drie vonden dat deze ouderen een eigen plek nodig hadden waar ze elkaar konden ontmoeten en er gedurende de dag naar hen werd omgekeken.

In het centrum van Rincon stond een oude vervallen niet meer in gebruik zijnde school en op 25 februari 1982 was het zover. In één van de in iets betere toestand verkerende gebouwen van de voormalige school werd de eerste en oudste pasadia (dagopvang) voor ouderen op Bonaire gevestigd en Carmen Goeloe’s droom bewaarheid. De naam Cocari staat voor Comishon Cuido Ansianonan di Rincon ofwel Commissie voor zorg aan ouderen in Rincon.

De organisatie draaide geheel op vrijwilligers en was afhankelijk van donaties en af en toe een subsidie. Het gebouw verkeerde echter in slechte staat en voldeed niet aan de eisen die een dergelijke opvang met zich meebracht.

Er werd gelobbiet en gesproken met diverse instanties en uiteindelijk resulteerde dat in 2011 in een plan voor een multifunctioneel centrum.

Het convenant Cocari werd ondertekend door Fundashon Cocari, Fundashon Mariadal, Zorgverzekeringskantoor BES, Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN) en het Bestuurscollege van het Openbaar Lichaam Bonaire. En alhoewel de verbouwingen anno 2015 nog niet helemaal klaar zijn, ziet het er nu al prachtig uit. In de zalen zitten blije en tevreden ouderen. Het maakt ondere andere dat de zangeres en eerste Tumbakoningin van Bonaire, Carmen Goeloe die altijd op Bonaire heeft gewoond met recht en met trots kan zeggen dat ze al haar dromen heeft gerealiseerd.

Naast haar eigen huis is het Cocari waar haar hart voor klopt.

Ze is dan ook nog steeds op vrijwel alle dagen bij de pasadia te vinden en nog altijd zeer begaan met het lot van de ouderen van Rincon.

column

Sport

JOB Bedrijfsblad 2015

Cijfers

Sporten en de zaak

2%

Percentage van de bevolking dat zich tevreden voelt in 2013

11%

Tekst: Rianne van Rijswijk

Het is voor ons gewoon om een groot deel van de dag te werken. Dat is zinnig, het levert wat op en je vindt het normaal. of we werken om te leven of juist leven om te werken, vind ik een slechte slogan. iedereen weet dat werken noodzakelijk is om de huur van je huis te kunnen betalen, maar je kunt ook helemaal opgaan in je werk en dan zul je uiteraard meer uren maken dan een parttimer. laatst stuurde ik het overzicht van de sportlessen naar een vriendin. een afscheidsdrankje van haar collega was belangrijker. ook gaf ik advies over wat een goede kennis beter kan doen in plaats van letten op het eten alleen.

Maar zijn vriend zou op bezoek komen en die heeft niet veel tijd dus misschien later? Zucht... als iemand me vraagt of ik dinsdagavond iets wil doen, is het eerste wat in mij opkomt ‘na het sporten’. er is altijd tijd voor sport. er is geen excuus om niet te bewegen. Je zegt je werk toch ook niet af omdat je een afscheidsdrankje hebt?

Toch kan ik wel een beetje begrijpen waarom sporten voor velen een opgave is. niet snel genoeg, niet sterk genoeg, a-ritmisch, die lestijden komen nooit uit, et cetera, et cetera. Maar als je het omdraait en het sporten centraal zet, is er heel veel mogelijk. een uur per dag sporten ‘kost’ maar vier procent van je hele dag! ik heb echt niet gemakkelijker praten dan anderen. Ja, ik heb wel wat sportgenen meegekregen maar dat is niet de oorzaak. Het ligt aan je motivatie. oké, ik beken: sporten geeft me eigenlijk meer voldoening dan mijn werk. Maar dan nog. als je denkt dat sporten tijd kost dan heb je het helemaal mis! Meneer einstein wandelde altijd en de beste ideeën kwamen voort uit zijn dagelijkse wandelingen.

Bewegen zorgt simpelweg voor prikkeling. Je voelt je benen en armen bewegen, je voelt wind, warmte en dat zijn allemaal prikkels die je grijze stof stimuleren. en juist daar -in die grijze stof- wordt informatie verwerkt. Dus na dat uurtje zweten, is er heel wat informatie verwerkt. Doe een sport die je leuk vindt, dan houd je het wel vol. Merk je dat je ergens beter in wordt, er sterker van wordt, dan zul je hier zeker met een tevreden gevoel op terug kijken. en is het niet beter om tijd te besteden aan je eigen gezondheid dan aan die collega die toch weggaat? op een gegeven moment, zul je zien, haal je er net zoveel voldoening uit als ik! excuseer me even; ik ga sporten!

87%

Tevreden Niet tevreden / niet ontevreden Ontevreden Bron Omnibus Survey Caribbean Netherlands 2013

Stages Vacatures Werving & Selectie www.back2dutchcaribbean.com OCAN Den Haag - Koninginnengracht 19 - info@ocan.nl BanBoneiruBék - Kaya Sábalo 13 - info@banboneirubek.com Caribisch nederland 38

JOB Bedrijfsblad 2015

Waterproduktie Bonaire x1,000 m2 1,600

1,400

1,200

1,000 0

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Bron: CBS

DANKI BONEIRU FOR HELPING MAKING BOPEC A GREAT COMPANY NOW AND DECADES TO COME

40TH anniversary 1975 - 2015

39

JOB Bedrijfsblad 2015

Tekst: Rianne van Rijswijk | Foto: Conté - OLB

Posada

Para Mira

Posada Para Mira in Rincon: ‘Een familiebedrijf waar je altijd kunt aanschuiven’.

Een interview met Jovianka Clarenda, de eigenaresse.

P

osada Para Mira is een restaurant in de omgeving van Rincon waar bezoekers kunnen genieten van de lokale keuken en de plaatselijke lekkernijen. Het restaurant bevindt zich op de top van een heuvel en de vergezichten bieden een prachtig panorama. Het vriendelijke personeel geeft de bezoekers bovendien een warm welkom en een waar vakantiegevoel. De 46-jarige eigenaresse Jovianka Clarenda vertelt hoe het allemaal begonnen is en wat ze nog zou willen bereiken.

Para Mira verwijst onder andere naar kijken en uitzicht. Hoe wil je dat mensen Posada Para Mira zien?

De weg waaraan het restaurant ligt, heet ‘Para Mira’ en ‘Posada’ heb ik zelf toegevoegd. Het betekent de plaats waar rust is. De eetgelegenheid staat op de berg [de helling van ‘Seru Dos Pos’, red.]. Je ziet de zee, je voelt de wind en je mist hier niets! Dus ik wil vooral dat dit als een plek wordt gezien waar mensen kunnen genieten van de omgeving en tegelijkertijd heerlijk kunnen eten.

En er is hier genoeg te doen. Je kunt bijvoorbeeld hele mooie wandelingen en foto’s maken en daarna uitrusten in ons restaurant. De kinderen die tijdens het bezoek aan ons restaurant al of niet na een wandeling overlopen van energie, kunnen zich uitleven op de trampolines.

40 40

JOB Bedrijfsblad 2015

Hoe kwam je op het idee?

Het was eigenlijk helemaal niet de bedoeling om een restaurant te beginnen. Vijf jaar geleden was dit de kunuku van mijn grootouders.

We hielden er vooral feesten zoals de verjaardagsvieringen van onze familieleden. Al snel kregen we verzoeken van mensen die hier ook feesten wilden geven. Vervolgens gingen de mensen om me heen vragen waarom ik niet kookte, zoals mijn moeder deed. Dus van lieverlee werd het ook een plek om te eten en was het restaurant een feit. We hebben zowel plaatselijke heerlijkheden als kabritu stobá [gestoofde geit, red.], sòpi di yuana [leguanensoep, red.], als kroketten. De liefde voor deze familieplek is uiteindelijk uitgegroeid tot iets moois als Posada Para Mira.

Wie werken hier nog meer en wat is jouw rol in het geheel?

Ik ben de eigenaresse en ik kook.

De rest van de familie werkt hier ook. Het is een eenmanszaak en we hebben drie mensen aan vast personeel. Soms hebben we ook stagiaires. Mijn zoon is net klaar met de MAVO en wil in Nederland verder studeren. Mijn dochters hebben ook in Nederland gestudeerd en werken nu in het restaurant. Daarnaast heb ik kleinkinderen, die hier vaak komen. Dus het bedrijf blijft echt in de familie.

Wat kook je als kok het liefste?

Kabritu stobá [gestoofde geit, red.] is mijn favoriet. Ik kook altijd in de ochtend. Het leuke is dat de koning en de koningin hier ook gegeten hebben.

De koning at vis, hij houdt van tuna [tonijn, red.]!” Jovianka pakt het menu dat de koning at op Dia di Rincon en dat omgedoopt is in het ‘Dia di Rincon’ menu. Ze laat ook foto’s zien van het bezoek van de koning en de koningin.

De gasten krijgen een eersteklas behandeling omdat de kinderen alle etiquetten hebben geleerd. Op de foto’s is te zien hoe de borden precies op dezelfde tijd worden aangeboden en

hoe de serveersters netjes één hand op de rug houden.

Er lopen genoeg mensen binnen op een willekeurige woensdagmiddag en ook het feit dat het koninklijke paar het restaurant heeft bezocht, getuigt van succes. Maar waarin onderscheidt Posada Para Mira zich van andere restaurants?

We zijn helemaal lokaal! We serveren alleen maar lokaal eten en we bereiden alles op houtskool. Ook dat geeft een bijzondere smaak. De leguanen, de geiten en de vis zijn bovendien ook gewoon van hier. De vele toeristen die hier komen, eten het allemaal! Zelfs de kroketten zijn van lokaal vlees.

Dat maakt ons bijzonder en anders.

Jullie dragen bij aan de Bonariaanse economie?

Ja, zeker en dat vind ik heel belangrijk.

Ik kan de man die mij elke maandag acht leguanen brengt vertrouwen. Hij krijgt daarvoor betaald en ik maak er soep van. Zo helpen we elkaar. Al zou ik graag zien dat de lokale mensen wat meer gesteund worden.

De duikshops bellen me vaak om te zeggen dat er weer een groep duikers wil komen eten. Dat vind ik leuk en dan werk ik gerust een uurtje langer door.

Speelt het milieu een rol binnen je bedrijf?

Absoluut, alles is van hout. Ik vind dat niet alleen mooi en dat

41

(de eigenaresse wijst naar de rieten bogen die het plafond versieren) komt uit Brazilie. Toen we daar op vakantie waren vond ik dat zo mooi, dat we een deel in de container hebben laten overkomen. Het is heel natuurlijk en dat hoort hier thuis. Daarnaast zijn de tafellopers van jutte en alle tafels en stoelen van hout. We zijn bovendien lid van een organisatie, waar we tips van krijgen hoe milieuvriendelijker te zijn binnen het restaurant.”

Wat wil je nog bereiken of wat zijn je toekomstdromen voor dit bedrijf?

Ik wil hutjes gaan maken! De kok wijst naar de grote plaats achter het restaurant. Een hut of vijf zonder al te veel luxe, gewoon een beetje camperen. We zullen dan wel wat meer reclame moeten gaan maken en wat meer personeel moeten inzetten maar we zijn de ideeën al aan het uitwerken!

Heb je als eigenaar van een succesvol restaurant tips voor startende ondernemers?

Spaar voor wat je wil bereiken. Wij hebben nooit een lening bij de bank gehad. Kwam er twintig dollar binnen, dan kochten we iets voor twintig dollar.

Probeer lokale mensen te betrekken en van je idee iets moois te maken. Het was nooit ons plan om een restaurant op te zetten maar we zijn er volledig voor gegaan!

Op een doorweekse dag (dinsdag en donderdag is Posada Para Mira gesloten) komen er zo’n 30 mensen eten in het restaurant. In de weekenden kunnen die aantallen oplopen tot wel 70 gasten.

Op zondag speelt er tevens een live band.

Posada Para Mira is behalve op dinsdag en donderdag open van 11 tot 18 uur.

JOB Bedrijfsblad 2015

Apps

Trends

Foodzy Foodzy is een voedseltracker waarmee je je calorieënverloop kunt bijhouden.

Zo kun je aantikken wat je op een dag allemaal hebt gegeten. Dat moet handmatig, maar Foodzy pakt wel zelf standaardporties en als je iets vaak eet, kun je het sneller vinden. Deze tracker is tevens te koppelen aan Apple’s Gezondheidapp. Activiteitstrackers als Jawbone zijn eveneens te synchroniseren met Foodzy.

Omdat de app Nederlands is, vind je er veel Nederlandse producten, zoals een glas Optimel framboos of een sneetje bruin brood.

APP: iPhone Apple Store Prijs: gratis

Bureau’s gemaakt van pallethout

iAnnotate Er zijn op Google Play veel apps te vinden waarmee je pdf-bestanden kunt lezen, maar er is slechts een handjevol apps waarmee je pdf’s van commentaar kunt voorzien. Voor veel zakelijke gebruikers is dat onmisbaar.

Een van de betere annotatie-apps is iAnnotate. Hiermee kun je een tekst markeren en met een digitale pen aantekeningen en schetsen aanbrengen. Daarnaast kun je een tekst voorzien van opmerkingen door lang op het tekstgedeelte te drukken en het contextuele menu te gebruiken.

Pdf’s op deze manier van commentaar voorzien werkt het best op een groot tabletscherm, al is iAnnotate ook geoptimaliseerd voor smartphones.

Handig is de zoekfunctie waarmee je snel je bestanden op je Androidtoestel vindt of specifieke passages in een tekst. Ben je klaar met je annotatie, dan deel je het aangepaste pdf-bestand met anderen via bijvoorbeeld e-mail. Met geschikte software kun je het bestand ook op een pc of Mac bekijken en bewerken.

APP: Android Google Play Prijs: gratis

Google Drive

Google Drive is standaard te vinden op vrijwel elke moderne smartphone en tablet met Android. De cloud-app geeft je toegang tot al je bestanden die online staan opgeslagen en is diep in de Android geïntegreerd. Drive werkt daardoor perfect samen met onder meer Gmail, Google+ en de galerij van je Androidtoestel. Je kunt gemakkelijk documenten bekijken, bewerken en delen of ze downloaden zodat de stukken ook offline weer te geven zijn.

Drive kan overweg met documenten, pdf’s, foto’s en video’s en ondersteunt de

populairste bestandsformats. Dit maakt de applicatie tot een krachtige productiviteitstool voor zowel consumenten als bedrijven. Naast je privé mailadres kun je er namelijk ook je zakelijke account aan koppelen, mits je bedrijf gebruikmaakt van Google Apps for Work. Bovendien wordt de cloud-app van Google regelmatig van updates voorzien en wordt hij dus steeds functioneler.

APP: Android Google Play Prijs: gratis 42

Evernote Net als Feedly is Evernote een productiviteitsapp die voor zowel particulieren als bedrijven interessant is. De app is meer dan een digitaal notitieblok; je kunt namelijk ook foto’s, bijlagen, audiofragmenten en reminders bewaren en met anderen uitwisselen. Deze kun je allemaal in een notitie invoegen en heel gemakkelijk op alle mogelijke manieren met collega’s of kennissen delen. Alle notities worden automatisch gesynchroniseerd, dus je kunt ze ook op je telefoon, tablet of computer controleren.

Evernote geeft je de mogelijkheid om takenlijsten te maken en to do’s af te vinken.

De app maakt het gemakkelijk om bonnetjes en facturen te digitaliseren en te ordenen. De betaalde versie heeft de optie om de app te beveiligen en grotere notities aan te maken.

Ook kun je met Evernote Premium notities offline beschikbaar maken.

APP: Android Apple Store and Google Play Prijs: gratis

Complete Marine store / Chandlery Storage facilities with pickup and delivery Certified inftable boat repair station Engine sales and service all makes and models

Kaya Industria 33 Bonaire CN T +599 701 3200 | e bonairemarinecenter@gmail.com

Bonaire ontwikkelt het platteland Tekst: Patricia Bergwijn - Fotografie: ContĂŠ

Reportage Deel 1 44

N

et als vele andere succesvolle projecten begon het plattelandsontwikkelingsprogramma (POP) als een idee in 2007. Na een aantal gesprekken met de Dienst Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer (DROB), het Ministerie van Economische Zaken (EZ) in Nederland en vier workshops met 60 stakeholders in 2012 en 2013 kreeg dit idee handen en voeten in de beleidsvisie van het Openbaar Lichaam Bonaire (OLB). Jan Jaap van Almenkerk schreef als plattelandsontwikkelingsdeskundige in opdracht van de Dienst Ruimtelijke Ontwikkeling (DRO) het projectplan ‘Duurzame landbouw en plattelandsontwikkeling’. Het OLB diende het plan in bij het ministerie. EZ kende het driejarige programma vervolgens in 2014 de benodigde financiering toe.

Het moment waarop POP daadwerkelijk van start kon. Sherwin Pourier, voormalig bankdirecteur van RBC Bonaire is de projectleider en samen met Jan Jaap van Almenkerk geven de heren het project vorm. POP heeft vier belangrijke pijlers; de ontsluiting van het platteland voor toerisme, veevoerproductie en stimulering veehouderijen, stimuleren eigen tuinbouw en het opzetten van een centrum voor duurzame landbouw. Alle veertig projecten waarmee POP zich bezighoudt, vallen onder deze vier pijlers.

EZ verstrekt POP gedurende drie jaar zo’n 300.000 euro per jaar. Hiervan moeten het gehele programma en alle projecten worden bekostigd. Na afloop van het driejarige landbouwprogramma zullen sommige onderdelen, zoals het centrum voor duurzame landbouw zelfstandig moeten kunnen opereren en in hun eigen middelen moeten kunnen voorzien. Voor de plattelandsgebieden geldt dat POP al gesprekken voert met stakeholders om hen te stimuleren een eigen stichting op te richten voor bijvoorbeeld het onderhoud van de toeristische routes en heruitgaven van plattegronden. Voor weer andere projecten binnen het programma moet aan het eind van de looptijd blijken wat het effect is en wat er nog verder kan worden ontwikkeld. Het stimuleren en versterken van ondernemerschap bijvoorbeeld zou mogelijk in een andere vorm kunnen worden voortgezet.

JOB Bedrijfsblad 2015

Ontwikkeling platteland

Voor de ontsluiting van het platteland voor toerisme heeft POP twee gebieden geselecteerd. Wat aanvankelijk Playa Oost heette, werd omgedoopt tot Bara di Karta.

Bara di Karta, genoemd naar de hoogste heuvel in de landstreek, is het eerste gebied dat is aangepakt.

Het omvat Washikemba, Rooi Lamunchi, Punta Blanku en Pasa Kontrami. Rincon en omgeving is het tweede gebied dat POP wil ontsluiten. Trai Montaña, het gebied voor Rincon, zal er mogelijk in een latere fase nog aan worden toegevoegd.

De bedoeling is dat er op en rond Bara di Karta een kleine economie ontstaat en het gebied een trekpleister wordt voor toeristen en locale ondernemers. De eerste stappen zijn reeds gezet. De kunukeros (landbouwers) en ondernemers zijn benaderd. Bara di Karta is in kaart gebracht, opgeruimd en schoongemaakt.

De verschillende wandel-, fietsen autoroutes zijn uitgestippeld en de bewegwijzering is aangebracht. De natuur heeft men hierbij zoveel mogelijk gespaard door gebruik te maken van reeds bestaande geitenpaadjes en zandwegen.

Het onderhoud van de paden ligt in handen van POP en de ondernemers. POP draagt tevens zorg voor de kaarten van het gebied.

Ook de route naar het gebied is aangegeven. Inwoners van Bonaire kunnen sinds kort op de T-splitsing van de Kaya Korona met de Kaya Papa Cornès het knalgele bordje zien staan dat aangeeft waar je heen moet om de bezienswaardigheden van Bara di Karta te bewonderen.

Acht locale ondernemers, van touroperator tot kinderboerderij werken mee en worden bij hun businessplan voor plattelandsondernemers begeleidt door de organisatoren van POP.

45

Ontsluiting Bara di Karta en Kunuku Mamai Rosa

Onnie Emerenciana, een ondernemer van het eerste uur en een groot voorstander van het project heeft zijn eigen kunuku (stuk grond op het platteland) waar hij groenten, bloemen, kruiden, inheemse bomen en planten kweekt en is daarnaast gids in Bara di Karta.

Hij kent het gebied op zijn duimpje en POP heeft veel aan hem te danken.

Onnie Emerenciana

Zijn knoek ‘Mamai Rosa’ heeft hij geërfd van wijlen zijn grootmoeder.

Zij was een trotse afstammelinge van de oorspronkelijke Arowakse bewoners van Bonaire en een vrouw met heel groot hart voor het eiland en de inwoners, zo vertelt Onnie. Hij wil haar werk en traditie voortzetten. “Iedereen was hier altijd

De 100 geiten van een groot, goed, en stevig ras die hij had en die zo’n $ 120 per geit opbrachten, is hij kwijt. welkom, mensen konden hun groenten en of gewassen verbouwen op haar knoek, werden opgevangen, geholpen en kregen te eten in moeilijke tijden”.

Het leven van een kunukero (eigenaar van een kunuku) gaat echter niet over rozen. Zo blijkt uit het verhaal van kunukero Emerenciana. Het is hard werken en vereist doorzettingsvermogen, liefde voor het land, creativiteit en veerkracht in het omgaan met tegenslagen. Naast de strijd tegen de elementen zoals de wind die in tijden van droogte zoveel stof meebrengt dat zijn jonge plantjes knakken, zijn er de leguanen, lora’s (papegaaien) en chuchubi’s (lokale vogel) die het op zijn planten en vruchten hebben voorzien en dieven die zijn geiten, generatoren en pompen stelen en koperen waterleidingen weghalen. Hij heeft het allemaal gezien en meegemaakt. Zijn bankvoorziening, de 100 geiten van een groot, goed, en stevig ras die hij had en die zo’n $ 120 per geit opbrachten, is hij kwijt. De honden van de buren hebben hen definitief van het terrein verdreven. Toch heeft ook dat hem niet ontmoedigd.

Het is zijn hobby, zijn passie waar hij veel voor over heeft, aangezien je op Bonaire geen subsidie krijgt als landbouwer.

Het is zijn liefde voor het land en zijn wens om de traditie van zijn grootmoeder voort te zetten. De knoek doet hij naast zijn baan als leerplichtambtenaar en na zijn werk is hij doordeweeks tot ’s avonds elf uur en in het weekend dan ook hele dagen op de kunuku te vinden.

Onnie is vooral met POP samen gaan werken omdat hij mensen uit de buurt wil stimuleren om terug te komen.

Andere kunuku-eigenaren hebben het opgegeven en hij wil laten zien dat het wel kan. Met het goedkopere gezuiverde afvalwater van de LVV (Landbouw, Veeteelt en Visserij) in plaats van het duurdere vijf dollar per kuub water van WEB, gaat het al beter. Door zijn hond Karo en kat te laten rondlopen tussen en in zijn drie greenhouses en een grote rottweiler voor op het erf blijven de leguanen en vogels uit de buurt of worden verschalkt en denken dieven twee keer na voor ze het terrein betreden. De opbrengsten van het land die hij overhoudt, verkoopt hij op de Marshe Kultural (Culturele markt)

van Mangazina di Rei en van Playa. Alle spullen en materialen die hij heeft, worden op wat voor manier dan ook inventief hergebruikt.

Onnie is zich aan het toeleggen op het bedrijven van alle mogelijke vormen van landbouw. Zo wil hij het verbouwen met behulp van permacultuur op basis van bacteriën en schimmels introduceren en uitbreiden, gebruikt hij hydroponics, een inventief systeem dat de irrigatie in bakken regelt en daarnaast maakt hij natuurlijk ook gebruik van de meer traditionele verbouwmethoden. Omdat Bonaire geen grondtester heeft, experimenteert hij met

allerlei soorten samenstellingen van grond om de opbrengst te verhogen. In zijn nursery kweekt hij zaden op basis van de verschillende methoden tot kleine plantjes op die hij dan weer verkoopt. Dit doet hij allemaal op eigen kosten.

Hij is als ondernemer de trekker voor de ontsluiting van Bara di Karta. Voor POP heeft hij paadjes gemaakt in de mundi (onontgonnen wild natuurterrein), de routes aangegeven, de ruïne Morokess in het gebied schoongemaakt en blootgelegd en wandelroutes uitgestippeld. Middels POP gaat hij binnenkort een cursus ‘traditionele cactushaag maken’ volgen, zodat hij zijn hele knoek kan voorzien van deze zeer efficiënte lokale natuurlijke omheining.

Van het huisje op zijn kunuku wil hij een klein museumpje maken. Toeristen kunnen dan, na zijn rondleiding in het gebied nippend aan een door hem vervaardigde speciale lokale thee, zien hoe men vroeger leefde op het land. Met behulp van het gezuiverde afvalwater en zijn experimenten 46

met verschillende landbouwmethodes die hem minder afhankelijk van de regen maken, wil hij in de toekomst het hele jaar door mais verbouwen en nog meer soorten planten en bloemen kweken die hij dan ook weer kan verkopen. Of hij wel of niet meer Neemtrees, een zeer snel groeiende uit India afkomstige boom, zal gaan planten vanwege de schaduw en de mogelijkheden op medicinaal gebied, heeft de kunukero in hart en nieren nog in beraad.

Ontwikkeling Rincon en Soldachi Tours

Rincon en omgeving zal op dezelfde manier als Bara di Karta worden aangepakt. Kunukeros en plaatselijke ondernemers kunnen hun ideeën kwijt bij de organisatoren van POP waarna samen met hen wordt gekeken naar het wat, hoe en waar. Vervolgens worden ze door de organisatoren van POP begeleidt bij het opstellen van hun businessplan.

Ontsluiting van het gebied voor toerisme door het letterlijk en figuurlijk op de kaart te zetten, is net als bij Bara di Karta de ene kant van dit project.

De andere kant betreft het stimuleren van ondernemerschap. Dat kan al heel klein door bijvoorbeeld een aantal dagen per week plaatselijke lekkernijen te verkopen als boka dushi (zoete broodjes) en of repa di pampona (de overheerlijke plaatselijke pompoenpannekoek). Dergelijke initiatieven zullen in dat geval ook op de kaarten van het gebied worden vermeld.

Laat ons u helpen met uw verzuimmanagement met respect voor uw medewerkers en met oog voor uw belangen!

• Meerwaarde voor Werkgever én Medewerker!

• Volledige professionele Arbodienstverlening (RI&E, Verzuimbegeleiding en Arbozorg)

• Alle keuringen (Aanstellingskeuringen en Pensioenkeuringen)

• 3 Bedrijfsartsen, Bedrijfsmaatschappelijk werker, Psycholoog en Veiligheidsdeskundige.

• 4 talen: Papiaments, Nederlands, Spaans en Engels • Voor grote én kleine werkgevers • Aantrekkelijke tarieven

T +599 717 3100 - www.arbomedicalbes.com - info@arbomedicalbes.com

Don Andres - Kaya Industria 14 Bonaire CN T. +(599) 717 6991 | F. +(599) 717 4680 info@donandresnv.com

JOB Bedrijfsblad 2015

De eigenaresse van Soldachi Tours, Maria Koeks-Sintjago is één van de enthousiaste ondernemers in Rincon en fungeert net als Onnie Emerenciana voor Bara di Karta als trekker voor de groep van Rincon.

Zij staat achter de plannen van POP en juicht de ontwikkeling en ontsluiting van Rincon en omgeving voor meer toerisme toe. Sterker nog als trekker staat ze voorop en neemt er actief deel aan maar het moet volgens haar wel langzaam en stap voor stap. ‘Geen grootse snelle ontwikkelingen, geen grote hoge gebouwen, die passen ons niet’, zegt ze, ‘Wij, de Bonairianen, Rinconezen willen heus ontwikkeling, maar klein, bescheiden, op maat.

Langzaam, stapje voor stapje, dan neem je iedereen mee met je plannen en valt niemand, met name de lokale bevolking niet, buiten de boot.’ Sinds zes jaar exploiteert de gewezen onderwijzeres het vakantiehuis van de familie in Rincon en voert daarnaast haar eigen bedrijf Soldachi Tours. De ‘soldachi’ is de plaatselijke heremietkreeft. “Hij begint klein als baby en gaat dan groeien”, zo legt ze de metafoor uit. ‘Deze kreeft gaat altijd vooruit en komt overal, is sterk en onverwoestbaar en omdat hij zijn huis met zich meedraagt, voelt hij zich thuis. Als hij door de tijd heen geleidelijk groeit, neemt hij een ander huis waarin hij verder kan groeien en als hij zich bedreigd voelt, kruipt hij in zijn schulp. Zo is het ook met ons.’

Op haar villagetour door Rincon neemt ze de toeristen mee langs de plaatselijke bezienswaardigheden en vertelt ze over de historie van Rincon. De van oorsprong in 1527 gestichtte Spaanse nederzetting en het oudste dorp op de voormalig Nederlandse Antillen, heeft vele verborgen schatten. Om mensen een glimp te geven van het vroegere leven laat ze hen niet alleen de architectuur van Rincon zien maar gaat ze ook met hen op bezoek bij twee oude dames die de toeristen de overwegend witte klederdracht van vroeger tonen. Van zelf vervaardigde voorschorten gemaakt van katoenen zakken, die vroeger werden gebruikt als verpakkingsmateriaal, tot stevige katoenen buste- , buik- en rugsteunen die rugklachten van de vrouwen op de aloëplantages moesten voorkomen en zorgen dat ze weer strakke buiken kregen na hun zwangerschap. Van thuisjurken

ofwel kashaka voor stoute jongetjes, die het niet in hoofd haalden om met zo’n jurk de straat op te gaan, tot speciaal ondergoed voor vrouwen waarmee ze buiten in de buurt van de velden in tijden dat er nog geen toiletten waren, konden urineren.

Ze heeft ook haar knoek, de ‘SS Punto Cardón’, door haar vader vernoemd naar de olietanker waarmee hij van Curaçao naar de Venezolaanse havenstad Punto Cardón voer. Met hulp van POP wil ze het stuk land verder ontwikkelen en openstellen voor publiek. Na de vergadering over POP en de mogelijkheden bij Mangazina di Rei hebben een aantal ondernemers uit Rincon samen een groep gevormd

48

waarvan zij de trekker is. Jan Jaap van Almenkerk heeft haar geholpen met het businessplan. Maria en de anderen maken graag gebruik van hun expertise op dat gebied. Op dit moment staat alles echter nog in de kinderschoenen. Ze zijn immers net begonnen, maar het lijkt veelbelovend.

Het nieuwe hek voor de knoek heeft ze inmiddels.

Maar op haar kunuku wil ze ook nog een toilet, een dripsysteem en de lokale traditionele cactushaag aanleggen.

Daarnaast wil ze fruitbomen als de Shimaruku (Westindische kers), Taki (plaatselijke notenboom die een soort van pinda’s produceert) mispel, kenepa (knippaboom), mango en cocospalmen planten. Dan wordt het voor kinderen,

Maria Koeks-Sintjago

door eerder te slachten wordt de levensduur verkort en is er minder voer nodig toeristen en lokalen pas echt aangenaam vertoeven op de knoek en kunnen ze tegelijkertijd iets leren over de flora en fauna en cultuur van Bonaire.

Een aantal jaren geleden zijn er door Fundashon Desaroyo Rincon vijf natuurwandelroutes uitgestippeld, waarvan de rose stenen op de diverse paden nog getuigen. Deze routa’s waaronder Routa di Dos Pos (de Twee Putten wandelroute) die met de hulp van Usona zijn ontstaan en Maria gebruikte bij haar tours, heeft ze aan de Stichting Natuurparken (Stinapa) overhandigd. Het zijn wandelroutes die mogelijk ook kunnen worden gebruikt door POP in het kader van de ontsluiting van Rincon en omgeving voor toerisme.

Ze kwam met POP in aanraking via ‘Rocky’ (Raymond) Emers van de LVV (Landbouw, Veeteelt en Visserij). Ze hadden een idee voor een groentetuin en Rocky heeft hen geholpen bij de aanleg van die tuin. Voor de kunuku en haar bedrijf heeft ze vier oudere personen waarop ze kan bouwen, haar grootste wens is echter dat ook de jongeren gaan meedoen.

Veevoerproductie en stimulering veehouderijen

De tweede pijler binnen het plattelandsontwikkelingsprogramma omvat de pilot rond het produceren van veevoer waar drie geitenhouders aan deelnemen en de inspanningen om te komen tot intensievere geitenhouderijen op Bonaire.

POP wil daarmee de boeren ondersteunen en het ondernemerschap net als bij de eerste pijler stimuleren.

Om een constante aanvoer van kwalitatief hoog veevoer te produceren, test POP op twee hectare land op het LVV-terrein de verbouw van Sucro Sorghum, een speciale sorghumsoort met een hoog eiwitgehalte. Op achttien plots wordt afwisselend gezaaid en geoogst. De organisatie houdt niet alleen precies de groei, irrigatie en de productie bij maar ook het effect dat het voer op de groei, ontwikkeling en gezondheid van de lammeren heeft.

De sorghum wordt vlak voordat het bloeit, gehakseld en vers aan de jonge geiten gegeven. Van de boeren wordt verwacht dat zij de benodigde gegevens noteren, de geiten alleen de verse sucro sorghum

geven en de dieren binnen hun koraal houden. Door gebruik te maken van rotatieverbouw en de snelgroeiende en eiwitrijke sorghum wil POP onderzoeken of er het hele jaar door een constante veevoerproductie kan worden bereikt.

Op die manier zouden ook de boeren het hele jaar door vee kunnen leveren voor de slacht. Als de lammeren goed reageren, kunnen de jonge geiten bovendien eerder, al vanaf zes tot twaalf maanden worden geslacht. Dit betekent niet alleen een intensievere en goedkopere geitenhouderij; door eerder te slachten wordt de levensduur verkort en is er minder voer nodig. Met deze aanpak probeert men ook een hogere kwaliteit lamsvlees voor de restaurants te produceren.

Wat maakt dat de veehouders een betere prijs zouden kunnen vragen voor dit jonge geitenvlees.

De voorwaarde om de geiten binnen de koraal te houden en niet meer los te laten lopen, zoals op Bonaire de gewoonte is, is niet alleen vanuit millieuoverwegingen.

De talloze loslopende geitenkuddes brengen immers veel schade toe aan de natuur doordat ze alles kaalvreten. Door de geiten binnen een koraal te houden, kan men het dekken veel beter controleren.

En ook dat biedt mogelijkheden voor een intensievere veehouderij.

De sucro sorghum doet het goed. De eerste halmen zijn inmiddels bijna twee meter en kunnen worden geoogst. Het verse veevoer kan dus worden getest. En vanaf heden zal er op de 18 plotjes van ongeveer 20 bij 50 m2 per stuk iedere week gezaaid en geoogst gaan worden.

Deze rotatieverbouw moet een constante aanvoer van veevoer opleveren.

Het eerste jaar zullen dan ook de hoeveelheid voer die het land opbrengt, de hoeveelheid per oogst en de irrigatie nauwkeurig worden bijgehouden.

De gecontroleerde irrigatie wordt kunstmatig geregeld met behulp van 49

het gezuiverd afvalwater van de LVV. Het is nog wel even afwachten hoe de bewatering in het regenseizoen gaat.

Natuurverschijnselen als regen zijn minder goed te sturen en of te regelen. Indien alles naar tevredenheid verloopt en de sucro sorghum een succes blijkt, zal POP de sorghumplotten op het terrein van de LVV uitbreiden van twee naar zes hectare.

Binnen de LVV werkt landbouwadviseur Raymond Emers nauw samen POP. Al werkt hij al zo’n 31 jaar bij LVV en gaat hij over twee jaar met pensioen, van rustig aan doen dan wel zijn tijd

uit- of stil zitten, is geen sprake. Hij geeft in samenwerking met POP landbouwcursussen en workshops aan onder andere wijkbewoners die hij advies en tips geeft over hun aan te leggen kassen (greenhouses). Hij helpt met het zaaien en oogsten van de sorghum en legt de dripsystemen voor irrigatie aan. In samenwerking met de Directie Ruimtelijke Ontwikkeling (DRO) heeft hij het voor elkaar gekregen om middelen te krijgen voor de aankoop van landbouwmachinerie. Zijn grootste wens is om wat hij gestudeerd heeft en de ervaring en kennis die hij daarnaast in de loop der jaren heeft opgedaan over te brengen en door te geven aan anderen.

Hij is dan ook niet van plan daarmee te stoppen. Ook na zijn pensioen zal hij landbouwcursussen blijven geven.

Tot zijn pensioen werken hij en POP in ieder geval samen.

bedrijfsfinanciën; De financiële administratie

van een bedrijf. Al was het alleen al omdat ondernemers, bestuurders en belanghebbenden de informatie die de FA verstrekt nodig hebben om tot de voor het bedrijf, onderneming of organisatie voordeligste besluiten te kunnen komen.

Tekst: Danny Bol

De financiën vormen het skelet of wel de ruggegraat van een onderneming. Uit de financiën blijkt of een bedrijf gezond en dus al of niet rendabel is, wat punten van aandacht zijn en waar moet worden bijgestuurd. Op basis van de financiën kunnen prognoses worden gemaakt en plannen voor de toekomst.

E

en onderneming die wil groeien dan wel simpelweg wil blijven voortbestaan heeft een overzicht nodig van die financiën.

Dit overzicht, de stand van zaken, het bedrijf uitgedrukt in cijfers, vormen samen de financiële administratie. En een onderneming of een organisatie kan niet zonder. In de serie ‘Bedrijfsfinanciën’ zullen de vele functies en facetten van het voeren van een financiële administratie (FA) en de daaraan gekoppelde (bedrijfs) economische vraagstukken aan de orde komen.

De FA speelt namelijk een onmisbare en cruciale rol in het dagelijks (be)sturen 50

De financiële administratie Het hebben van een financiële administratie (FA) is wettelijk verplicht.

Door het voeren van deze FA verplicht te stellen worden belanghebbenden en schuldeisers van organisaties zoals bedrijven, stichtingen, verenigingen en andere samenwerkingsvormen beschermd. Daarnaast moet uit de FA vervolgens informatie kunnen worden gedestilleerd die nodig is voor de samenstelling van een rapportage.

Aan de hand van deze rapportage kan het bestuur en of de directie vervolgens de eveneens verplichte verantwoording afleggen over een bepaald tijdvak als een kalenderjaar. Alle belanghebbenden, onder wie aandeelhouders, leden, deelnemers en externe (overheids)instanties als een belastingdienst willen en hebben bij wet recht op de zogeheten cijfers en informatie over het gevoerde (financiële) beleid.

Deze wettelijke verplichting wordt door bestuurders vaak gezien als de primaire taak van een financiële administratie.

De keuze om een eigen bedrijf te starten of te kopen maken mensen over het algemeen uit economische overwegingen.

Een onderneming of organisatie bestaat uit kapitaal en arbeid. Met het ingebrachte kapitaal wil men een bepaald rendement (winst) behalen en daarnaast creëert een ondernemer middels een salaris werkgelegenheid voor zichzelf en of eventuele anderen.

Op basis van een gedegen marktonderzoek neemt men vervolgens een besluit om wel of niet als ondernemer

TOGETHER WE BUILD DREAMS

Danny Bol Outsourced Financial Management

Pool repair & maintenance. Supplies, tiles, chemicals.

Build all type & exclusief pools, bamboo, swimspa

administratieve (re)organisatie bedrijfseconomische consultancy interim & project controlling begeleiding (ver)koop onderneming

150m2 shop Mon - Fri 8:30/12:30 - 2:00/5:00 Wed & Sat 8:30/12:30

SUNSHINE

fiscale dienstverlening

PO OL C A RE

Sunshine Pool Care & Construction N.V. Kaya Nikiboko Noord 44A Bonaire, DC T +599 701 4149 - info@sunshinepoolbonaire.com www.sunshinepoolbonaire.com

office: Blvrd. Gob N. Debrot 31 P.O. Box 476 Bonaire, Dutch Caribbean +599 786 4622 | danny@bolholding.com

van start te gaan en kiest men voor een (rechts)vorm en omvang.

Na het besluit om een bedrijf te gaan exploiteren krijgt de kersverse ondernemer direct te maken met het eerste bedrijfseconomische vraagstuk: welke omzet moet worden gerealiseerd ofwel welke verkoopprijzen en / of tarieven moeten worden gehanteerd om alle kosten inclusief het salaris te kunnen financieren. Hoe bereikt men minimaal het zogenoemde ‘break even point’?

Om tot een vaststelling van verkoopprijzen en / of tarieven te komen, dient de ondernemer een opstelling te maken van alle vaste en variabele kosten en een opslag voor risico en winst voor een bepaald tijdvak.

Het maken van een dergelijk overzicht geldt ook voor organisaties zonder winstoogmerk, zoals stichtingen.

Alleen gaat het bij stichtingen en verenigingen over een begroting, over het budget dat ze nodig hebben. Ook deze organisaties moeten immers van tevoren weten hoeveel donaties, sponsorgelden en / of contributies zij moeten verwerven binnen een bepaald tijdsbestek om alle kosten van de stichting gedekt te krijgen.

De balans tussen alle inkomsten en uitgaven is het startpunt van de financiële administratie. Indien men deze eerste stap overslaat, neemt de ondernemer of organisatie een groot risico. Het universele principe om voor het bouwen van de toren de kosten te berekenen is ook hier van toepassing. Berekent men deze kosten niet, dan kan men aan het eind van het tijdvak worden geconfronteerd met tekorten en dus met verlies. Zonder een accurate voorcalculatie kunnen immers de werkelijke cijfers tussentijds niet worden geverifieerd of getoetst aan de begrote cijfers. Een bestuur of ondernemer zal daardoor niet tijdig kunnen ingrijpen, bijsturen en / of de strategie kunnen aanpassen. Indien de financiële software ofwel het boekhoudpakket de mogelijkheid biedt, is het daarom raadzaam om ook de begroting op te nemen in de FA. De FA van een bedrijf ook wel ‘grootboek’ genoemd, bestaat in grote lijnen uit twee soorten grootboekrekeningen. In de eerste plaats zijn er de balansrekeningen. Deze bestaan uit de bezittingen, vorderingen,

schulden (vreemd vermogen) en het kapitaal (eigen vermogen).

De resultatenrekeningen zijn de tweede grootboekrekening. Dit zijn de omzet, kosten en de overige baten en lasten van de onderneming.

Eén van de primaire taken van de FA is te komen tot een samenvatting ofwel verdichting van deze grootboekrekeningen.

Deze verdichting resulteert in een rapport. Dit is de zogenoemde ‘balans en resultatenrekening’.

De balans is altijd een momentopname.

Hetgeen betekent dat deze de financiële positie van een organisatie weergeeft op een bepaalde datum. De meest gebruikelijke is 31 december.

De resultatenrekening geeft de cijfers weer uit een bepaalde periode bij voorkeur die van 1 januari tot en met 31 december.

Indien men de balansen van twee data vergelijkt bijvoorbeeld die van 31 december 2013 en 31 december 2014 dan zal het kapitaal, het eigen vermogen van een onderneming bij winst zijn toegenomen en bij verlies zijn afgenomen.

Betreft het een organisatie zonder winstoogmerk spreekt men bij afname van een tekort en bij toename van overschot.

De uitkomst van deze vergelijking zal

overeenkomen met het resultaat uit de resultatenrekening van de periode 1 januari tot en met 31 december 2014.

Oftewel de toename of afname van het eigen vermogen in een bepaalde periode wordt gespecificeerd in de resultatenrekening van diezelfde periode.

Dit is een klassiek voorbeeld van een jaarrekening waarbij het boekjaar tevens kalenderjaar is. In de praktijk is het aan te raden om de balansen uit de FA ook tussentijds met elkaar te vergelijken.

52

De zogeheten halfjaarcijfers gaan bijvoorbeeld uit van een balans op 30 juni. In dat geval worden de balansen van 31 december 2014 en 30 juni 2015 vergeleken. De specificatie van de uitkomst van deze halfjaarlijkse vergelijking valt eveneens af te lezen uit de resultatenrekening van de periode 1 januari tot en met 30 juni 2015.

Welke op haar beurt weer vergeleken kan worden met de begroting of met de resultaten van een zelfde periode van een voorgaand jaar.

De balans is altijd een momentopname De balanscijfers uit het grootboek vormen een grote schat aan informatie voor de organisatie. Met behulp van deze cijfers kunnen er namelijk een groot aantal financiële kengetallen worden geformuleerd. Deze kengetallen dienen als basis voor diverse analyses op het gebied van liquiditeit, solvabiliteit en rentabiliteit. Zo kan er een bijvoorbeeld een kasstroomoverzicht worden opgesteld waar vanuit de mutaties in de liquide middelen kunnen worden afgelezen.

In volgende edities van JOB zullen deze zaken, net als de vraag welke medewerkers en partijen er betrokken moeten worden bij een FA en de daaraan gekoppelde de administratieve organisatie en processen, uitvoerig aan de orde komen. Voorals nog is het belangrijk om te beseffen dat alle hierboven behandelde informatie alleen beschikbaar is als de organisatie een goed ingerichte en up to date financiële administratie heeft. .

JOB Bedrijfsblad 2015

Onze volgende

JOB

• ARBO dienst Werken als bedrijfsarts

• Caribbean Bakery Supplies

Ziekteverzuim binnen uw bedrijf?

Wij bieden u de volgende services voor optimale gezondheid en productiviteit van uw personeel: Werkplekonderzoek- en advies; Re-integratie begeleiding van ‘arbeidsongeschikt’ naar ‘arbeidsgeschikt’; Sportbegeleiding ten behoeve van gewichtsverlies of ter preventie van lichamelijke klachten; Individuele consultatie voor een op maat gemaakt leefstijladvies.

Kaya Industria 38C 717-5323 info@fysiodibario.com

• Ondernemen op Bonaire

m w ij

Checks and balances

aken er een pun tv a n. ..

Punt 1 ...easy

Om openingstijden te verbeteren ...

Maandag tot vrijdag 9:30 - 13:00 en 2:30 - 18:00 zaterdag van 10:00 - 14:00

• POP Ontwikkeling platteland deel 2

Punt 2 ...affordable

Om de laagste prijs te hanteren ...

1 LB - $8,50 | 2LBS - $10,- | 3LBS or more - 3,50/LB

Punt 3 ... fast

Om sneller dan het geluid te gaan ...

In 5 dagen heeft u het bestelde product in huis

• Study & Career Event Bonaire • Telbo • KvK • Don Andres NV • Beroepen: visser

Bulevar A Abraham 51 | +599 717 6161 | bonaire@getezone.com

Maak v a n e e n p en i et s p ers o o n l i j k s . . .

Kaya Grandi 33-35 • Harborside Shopping Mall (T) 599 717 8160 • info@bonairelittmanstores.com • info@littman.nl