JOB (3) Bedrijfsblad Bonaire 2016

3

Jouw Onderneming op Bonaire

Blauwe economie

JOBcn.nl

kennis in ĂŠĂŠn klik

OCW-RCN

onderwijs biedt kansen

Internet en economie

KvK

Investeren

Meegaan

BHM

Leiderschap

de wereld aan je voeten

in duurzaamheid streven naar een betere standaard

one stop shop met de flow

kunst of mythe

Bedrijfsblad Bonaire in samenwerking met de KvK | Derde kwartaal 2016

JOB

JOB Bedrijfsblad 2016

Voorwoord

Tandwiel

Inhoud

6

Tandwielen zijn over het algemeen essentiële onderdelen in uurwerken en optische instrumenten. Omdat tandwielen cruciaal zijn voor de beweging in een horloge of een microscoop moeten ze van de hoogste kwaliteit zijn. En niet één maal, maar keer op keer op keer. U wilt immers dat ál uw producten optimaal functioneren.

Optimaal functioneren willen we ook in ons privéleven en in ons werk, een wereld waar we elkaar continu in beweging zetten. Actie is immers reactie volgens de derde wet van Newton. En dat geldt ook in het bedrijfsleven. De start van een bedrijf brengt automatisch andere bedrijven in beweging. Dit is op zijn beurt weer belangrijk omdat het startende bedrijf de verschillende stadia dient te doorlopen om omzet te kunnen draaien.

Mocht er dan een tandwiel niet goed (mee)werken, zal deze vervangen moeten worden.

Over de gehele linie zal dan vervolgens blijken dat het plezier weer toeneemt en zaken met de oudere tandwielen door toevoeging van het nieuwe ook gemakkelijker gaan. Met andere woorden het hele apparaat of product functioneert weer optimaal.

John Soliano BHM Bonaire

38

Marnix Stoorvogel Colofon Uitgever Conté \ Marnix Stoorvogel Auteurs Patricia Bergwijn Danny Bol Dick ter Burg Rosemarijn de Jong Tom Kok Jaap Rutger Kos Henriëtte Kuipers Tom Peeters Rianne van Rijswijk Rianda Sacré Marnix Stoorvogel Gerjanne Voortman

Meegaan met de flow Tina Woodley

62

Eindredactie Write \ Patricia Bergwijn Realisatie Conté Distributie Conté Fotografie Conté \ creativEnvision Uitgave 4 x per jaar Wilt u adverteren, reageren of heeft u vragen?

Neem dan contact op met de uitgever: +599 717 7723 info@studioconte.nl HVO papier staat voor houtvrij offset papier.

Dit blad is gedrukt op houtvrij papier ook wel boomvrij papier genoemd.

De grondstof hiervoor kan onder meer rijst, stro, bamboe, hennep en katoen zijn.

Internet en economie KvK

JOB Bedrijfsblad 2016

Inhoud 34 Uw tuin als inspiratie

6 BHM

Eden Beach Resort / Spice

18

Streven naar een betere standaard 10 Tien valkuilen voor startende ondernemers 12 Bedrijfsfinanciën Bedrijfseconomie in de praktijk

Goed leiderschap

28

14 Chamber of Commerce Statia and Saba on Course 16 Internationaal ondernemen 18 Eden Beach Resort Een kruidig paradijs

Investeren in

duurzaamheid

44

26 Kamer van Koophandel Cijfers handelsregister 28 Goed leiderschap kennis in één klik

57

38 Meegaan met de flow van het eiland 42 One stop shop onderdeel ondernemershuis 44 Ondernemen op Bonaire Investeren in duurzaamheid 48 Belasting- en premiedruk in Caribisch Nederland 50 De kosten van ziekteverzuim 52 Internet en economie

22 OCW-RCN Onderwijs biedt kansen

JOBcn.nl;

voor de blauwe economie

kunst of mythe 4

de wereld aan je voeten 57 JOBcn.nl Kennis in één klik 58 Adjusting to a harser reality Latin America and the Caribbean in 2016

Hyundai Creta 2016

Choose the colour that suites you ...

Akkermans Auto Supplies B.V. Hyundai Bonaire N.V. Kaya Amsterdam 2 Bonaire Caribbean Netherlands Tel +599 717 8667 Fax +599 5034 info@toyotabonaire.com www.toyotabonaire.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Noot van de redactie: Bij uitgave van deze derde editie van JOB is John Soliano inmiddels directeur geworden bij de ORCO-bank op Bonaire.

BHM Streven naar een betere standaard

Tekst: Patricia Bergwijn | Foto: creativEnvision

De visie en de missie van de Bonaire Holding Maatschappij (BHM) maken meteen duidelijk waarvoor de holding staat. Het moederbedrijf dient “een verhoogde en betaalbare levensstandaard voor de bewoners van Bonaire te realiseren” door “best practises op het gebied van good corporate governance middels professionele bestuurders en toezichthouders” te faciliteren en te waarborgen.

BHM als groot aandeelhouder De in 1996 opgerichte groot aandeelhouder van de vijf overheidvennootschappen telecombedrijf TELBO,Tourist Corporation Bonaire (TCB), Bonaire Overheidsgebouwen (BOG), afvalverwerkingsbedrijf Selibon en medisch laboratorium BONLAB vormt feitelijk een buffer tussen de lokale politieke overheid en zijn dochterondernemingen.

Zo benoemt moederbedrijf BHM directie- en bestuursleden, waarborgt de holding goed bestuur, stelt het naast de jaarrekeningen het statutair beleid van haar dochterondernemingen vast en maakt de maatschappij het dividendbeleid.

Daarnaast bestaan de aandeelhouderstaken van BHM uit het stimuleren van de synergie, die in nauw overleg met de dochtermaatschappijen gestalte krijgt.

Een voorbeeld hiervan is de gezamenlijke inkoop van diensten en producten. Of het nu gaat om de keuze en inzet van een accountant, dan wel om trainingen voor bestuurders en commissarissen, een 6

af te sluiten verzekeringstraject of in te huren arbodiensten, BHM treedt hierin steevast op als de belangenbehartiger en sluit raamovereenkomsten af waarvan zijn vijf dochters gebruik kunnen maken.

Tot het stimuleren van de synenergie behoort ook het bevorderen van de samenwerking tussen de dochterondernemingen en overheidsnv’s als Bonaire International Airport (BIA) en Water en Energiebedrijf Bonaire (WEB) die niet onder de holding vallen. Telbo’s Fiber to the Homeproject dat met een bedrag van 9 miljoen dollar aan vreemd vermogen van Maduro and Curiel’s Bank werd medegefinancierd, is daar een goed voorbeeld van.

Om heel Bonaire van glasvezelkabels te voorzien is Telbo voor wat betreft de civiele werkzaamheden een samenwerkingsverband aangegaan met WEB. De allerbelangrijkste opgave van de holding en meteen een heikel punt is echter misschien wel de implementatie van de Code Corporate Governance.

Een code waarvan het belang vaak wordt onderschat. Op wereldniveau

JOB Bedrijfsblad 2016

Winst is natuurlijk mooi meegenomen maar niet het allerbelangrijkste

(bij een overheidsbedrijf)

John Soliano

JOB Bedrijfsblad 2016

Goed bestuur is niet alleen het implementeren van de Corporate Governance Code, van regels, procedures en handboeken, maar gaat juist om het gedrag van mensen vormen thema’s als integriteit en transparantie uit deze code de basis voor corporate governance. Zo stelt het World Economic Forum (WEF) ook wel gezien als de economische wereldtop in haar missie de hoogste standaarden op het gebied van goed bestuur te hanteren. Aan dit forum nemen jaarlijks in totaal zo’n 2500 participanten deel onder wie wereldleiders, de CEO’s van de grootste bedrijven, intellectuelen en journalisten.

Volgens de directeur van BHM, John Soliano gaat het bij de code echter vooral over het gedrag van mensen.

De Corporate Governance Code is bedoeld om bedrijven te helpen integer en transparant te opereren, duurzaam te ontwikkelen en hun organisatie zodanig in te richten dat misstanden voorkomen kunnen worden. Het belang ervan is dan ook vrij eenvoudig aan te tonen.

Niet integer en niet transparant handelen en dus niet volgens de code opereren brengt, zodra dit aan het licht komt, met het grootste gemak de allergrootste multinationals ten val. Daarnaast bevordert de code duurzame economische ontwikkeling niet in de laatste plaats omdat het de reputatie van Bonaire sterker zou maken en dus aantrekkelijker voor zowel ondernemers als investeerders.

Implementatie is daarom noodzaak.

Bedrijfsresultaten Zowel BHM als dochterondernemingen Telbo en TCB leden verlies in 2014.

BHM sloot het jaar af met 91.190 dollar in de min, TCB boekte met 77.446 in 2014 een 14.000 dollar hoger negatief resultaat dan het jaar daarvoor en Telbo had een negatief saldo van 718.597 dollar. Het grote verlies van Telbo valt volgens BHM directeur John Soliano echter uitstekend te verklaren en betreft eenmalige gebeurtenissen. Telbo trof in 2014 immers een voorziening voor zijn debiteuren van bij elkaar zo’n 500.000 dollar en de afschrijving van de waarde van het gebouw voor de renovatie was goed voor ongeveer 300.000 dollar Het geconsolideerde negatieve resultaat van BHM werd dan ook grotendeels bepaald door dit verlies van Telbo.

De reguliere bedrijfsresultaten van het telecombedrijf zijn echter positief en de onderneming haalt tot nog toe zijn in het meerjarenplan opgenomen financiële ratio’s. Telbo’s verlies is dus incidenteel en daarom in het geheel niet zorgelijk. Al moet er natuurlijk wel strak blijven worden gestuurd, laat Soliano desgevraagd weten.

De overige drie dochtermaatschappijen, Selibon, BONLAB en BOG waren overigens wel winstgevend. Gezamenlijk brachten zij in 2014 een winst op van maar liefst 8

830.096 dollar.

Naar de mening van John Soliano worden de prestaties van de vijf dochters steeds beter maar gaat het en moet het los daarvan bij BHM primair gaan om een goede dienstverlening tegen een zo laag mogelijke prijs en op de tweede plaats pas om de winst. Om de kwaliteit en continuïteit van de dienstverlening te garanderen zijn er immers veel investeringen nodig en de bedrijven moeten financieel solide zijn om deze investeringen te kunnen dragen.

“Winst is natuurlijk mooi meegenomen, maar niet het allerbelangrijkste bij een overheidsbedrijf. Het moet de resultante zijn van een doordacht dividendbeleid op basis van balansnormering. Ons streven is immers om een verhoogde en betaalbare levensstandaard voor de inwoners van Bonaire te realiseren”, stelt directeur Soliano.

Toekomst ambities Voor de toekomst staan verschillende plannen op stapel. Zo wil John Soliano een tienjarig dividend plan ontwikkelen.

Dit plan moet richtlijnen bieden aan de dochterondernemingen over hoe zij zich de komende jaren moeten ontwikkelen. Een ander aandachtspunt zal de mogelijke verzelfstandiging van één of meerdere dochters zijn. BHM wil namelijk kritisch gaan kijken of en in

hoeverre een aantal overheidsbedrijven rijp zijn voor privatisering. Op dit moment staat Selibon weliswaar deels op eigen benen maar het afvalverwerkingsbedrijf heeft subsidie nodig om zijn ambities waar te maken.

Voor BONLAB en TCB geldt min of meer hetzelfde. Daarentegen is Telbo feitelijk een commercieel bedrijf dat mogelijkheden biedt voor verregaande samenwerking of zelfs (deels) geprivatiseerd zou kunnen worden.

Hoog op de verlanglijst van de directeur van BHM staat tevens het maken van concrete afspraken met de overheid en dochterondernemingen.

Deze afspraken ofwel ‘Service Level Agreements’ (SLA’s) moeten concrete doelen vastleggen en duidelijk maken wat de visie van de overheid is. Op basis hiervan kan BHM vervolgens zijn vijf dochterondernemingen een duidelijker kader bieden aan de hand waarvan zij vervolgens hun beleid vorm kunnen geven. Ten slotte zal BHM zich nu en in de toekomst blijven inzetten en hard maken voor de implementatie van de Corporate Governance Code al of niet in aangepaste vorm en de realisatie van een verhoogde en betaalbare levensstandaard voor de bevolking van Bonaire.

JOHN SOLIANO John Soliano, sinds 2012 directeur van BHM, is een geboren Rinconero (iemand geboren in Rincon). Na zijn HAVO diploma vertrok hij, zoals velen voor en na hem, naar Nederland om aldaar verder te studeren. De van oorsprong HRM-manager was echter vastbesloten om na zijn studie naar Bonaire terug te keren. Aanvankelijk meer aangetrokken door exacte vakken en technische processen groeide zijn interesse voor Personeel en Arbeid. Tijdens zijn studiekeuze adviseerde een decaan hem om eerst een jaartje een sociale opleiding te volgen. John Soliano koos vervolgens voor de HRM-opleiding, Personeel en Arbeid in Breda. Wat als een jaar begon, werd de hele studie die hij bovendien aanvulde met de masteropleiding Personeel en Arbeid van de University of the West of England in Bristol (Engeland).

Zijn afstudeeropdracht deed hij bij WEB op Bonaire.

Aangezien hij was gaan studeren om terug te komen naar Bonaire, wist Soliano dat als hij zijn kansen op een baan hier wilde vergroten zichzelf zou moeten laten zien.

En met succes, want na zijn afstuderen kon Soliano als blijk van waardering en omdat de toenmalige HRM-manager vertrok meteen aan de slag als manager HRM bij het nutsbedrijf. Omdat de kersverse HRMmanager vond dat hij de “business moest kennen” en zijn liefde voor technische processen toch ook niet helemaal verdwenen was, verdiepte hij zich in de processen van het bedrijf. Zo raakte hij onder andere betrokken bij een aantal projecten op het gebied van watermanagement, de reorganisatie van onderhoud, energieproductie en riolering en afvalwaterzuivering. In 2000 werd Soliano aangenomen bij de Bonaire Management Group (BMG) om de kennis en expertise van overheidsbedrijven te centraliseren.

Hier werd Soliano al snel HRMdirector. Zes jaren later stroomde Soliano in dezelfde functie door naar BHM tot hij in 2012 directeur van de holding werd.

Zijn positief mensbeeld en zijn geloof in de maakbaarheid van de mens zijn voor hem de grootste drijfveren en belangrijke sleutels voor succes.

Financiële resultaten dochtervennootschappen Boekjaar 2012 - 2014

2012 Opbrengsten Uitgavens Resultaat

BHM $761,373.00 $711,666.00 $49,707.00

BOG $529,087.00 $481,572.00 $47,515.00

TELBO $6,719,827.00 $6,656,785.00 $63,042.00

SELIBON $2,974,035.00 $3,030,105.00 -$56,070.00

TCB $1,728,244.00 $1,683,179.00 $45,065.00

BONLAB $1,123,620.00 $961,605.00 $162,015.00

2013

Opbrengsten $520,634.00 Uitgavens $348,565.00 Resultaat $172,069.00

$506,723.00 $419,553.00 $87,170.00

$7,067,038.00 $6,985,636.00 $81,402.00

$2,914,553.00 $2,922,861.00 -$8,308.00

$2,086,488.00 $2,149,933.00 -$63,445.00

$1,410,958.00 $1,329,822.00 $81,136.00

2014

Opbrengsten $518,420.00 Uitgavens $609,610.00 Resultaat -$91,190.00

$584,801.00 $462,424.00 $122,377.00

$6,519,1587.00 $6,237,755.00 -$718,597.00

$3,233,371.00 $2,871,135.00 $362,236.00

$2,067,849.00 $2,145,295.00 -$77,446.00

$1,769,386.00 $1,423,903.00 $345,483.00

9

JOB Bedrijfsblad 2016

10

fouten die u absoluut moet vermijden

Valkuilen voor een startende ondernemer...

Een bedrijf opstarten en uitbouwen is een boeiend maar moeilijk avontuur. U moet immers een hele reeks lastige en complexe begrippen onder de knie trachten te krijgen. Daarbij moet u bovendien opletten dat u geen of weinig fouten maakt.

En toch gebeurt dit nog vaak. Mensen maken fouten. Daarom volgen hiernaast niet alleen de tien valkuilen voor startende ondernemers, maar ook handvaten die men kan gebruiken om te voorkomen dat men in één van deze valkuilen terechtkomt.

1. Niet geschikt voor het zelfstandig ondernemerschap De overheid zet heel wat initiatieven in gang om zelfstandig ondernemerschap te promoten en uit te bouwen. Te vaak wordt daarbij echter voorbijgegaan aan het feit dat niet iedereen geschikt is voor een job als zelfstandige.

Er wordt wel eens gezegd dat ‘zelfstandig worden’ in je bloed moet zitten. “Je hebt het of je hebt het niet”.

Het is als het ware voorbestemd.

Toch kunnen we wijzen op een aantal kenmerken die een goed ondernemer zeker moet bezitten.

Zo moet een goede zelfstandige creatief zijn, stressbestendig, kunnen omgaan met risico’s, kritisch zijn en oog hebben voor opportuniteiten in de markt. Daarbij zijn een extra dosis karakter en doorzettingsvermogen ook onontbeerlijk.

2. Een manke voorbereiding Een veel voorkomende fout is dat starters een eigen zaak beginnen zonder zich afdoende voor te bereiden. Eén van de belangrijkste redenen hiervoor is de tijdsdruk die sommige starters ervaren om hun zaak snel op te starten.

Het is aan te raden om een degelijke haalbaarheidsstudie te maken voor uzelf en uw project. Dat hoeft geen zwaar onderbouwde studie te zijn, maar een starter moet toch de tijd nemen om zich een aantal logische en zeer belangrijke vragen te stellen.

10

Vragen als wie zijn mijn concurrenten, welke winstmarges worden gehanteerd in mijn sector, wie zijn mijn klanten, met welke vaste kosten moet ik rekening houden, moet ik zware investeringen doen?

Voor zo’n studie heeft u dus wat tijd nodig. Het opstarten van een zaak duurt gemiddeld drie tot twaalf maanden.

3. Te klein startkapitaal Voldoende startkapitaal en een goed idee van de te verwachten kosten en omzet zijn belangrijke voorwaarden om te slagen als zelfstandige. De financiële noden worden te vaak onderschat.

Dat maakt dan ook dat deze valkuil ongeveer 1/5 van alle faillissementen veroorzaakt.

De startende ondernemer denkt al gauw dat hij met zijn verkoop wel alle gemaakte kosten zal kunnen betalen. Maar wat gebeurt er als de verkoop een beetje minder is dan verwacht of als bepaalde klanten niet op tijd betalen? Als een starter dan in te weinig startkapitaal heeft voorzien heeft hij geen buffer om zulke problemen op te vangen.

Zorg ervoor dat u vanaf het begin beschikt over voldoende financiële middelen. De gouden regel hierbij is dat het startkapitaal bestaat uit 1/3 eigen middelen en 2/3 vreemd vermogen. Dit vreemd vermogen kan een lening bij kredietinstelling, een business angel of een andere investeerder zijn.

JOB Bedrijfsblad 2016

Vergeet ook niet dat een degelijke raming van de te verwachten kosten en omzet onmisbaar is. Reken dus verschillende scenario’s als meer of minder verkoop, hogere kosten dan voorzien, klanten die niet betalen of heel laat door. Het zal u een goed onderbouwd beeld geven van het kapitaal dat u nodig heeft bij het opstarten van uw zaak.

6. Te weinig begeleiding Veel starters laten zich te weinig adviseren. Voor hen volstaan een boekhouder en een bank om hun zaak op te starten. Maar dat betekent slechts een klein deeltje van het ondernemerschap. Zeer veel startende ondernemers hebben een gebrek aan juridische, boekhoudkundige en fiscale kennis.

4. Tekort aan klanten Een tekort aan klanten of een onevenwichtige klantenportefeuille is een andere reden waarom veel starters snel in de problemen komen. Als de belangrijkste klant wegvalt, betekent dat voor veel bedrijven het einde.

Een degelijke begeleiding is essentieel bij de start en de uitbouw van uw onderneming. Een goede boekhouder zal niet alleen uw boeken op orde brengen, maar u ook begeleiden in de groei van uw bedrijf. Daarnaast hebben banken ook adviseurs in dienst die startende ondernemers kunnen begeleiden.

Starters kunnen het beste zo snel mogelijk voldoende diversificatie in hun klantenbestand proberen aan te brengen. Als basisregel wordt daarvoor gebruikt dat één klant nooit mag instaan voor meer dan 20% van de omzet. Indien dit toch het geval is, kunt u het beste op zoek gaan naar nieuwe klanten zodat u een buffer bouwt tegen het mogelijke verlies van die ene belangrijke klant.

5. Administratieve rompslomp Zonder een degelijke administratie zal een bedrijf niet lang bestaan. Dit geldt ook voor startende ondernemingen.

Bij de start en de uitbouw van een onderneming komt heel wat papierwerk kijken. Bedrijven die dat verwaarlozen, komen al snel in de problemen door onbetaalde facturen, boetes, etc..

Voor de administratie binnen uw bedrijf geldt één regel: orde! Heel wat zelfstandigen komen in de problemen omdat ze hun administratie totaal verwaarlozen. Technisch kan u nog zo bekwaam zijn, maar indien u een puinhoop maakt van het papierwerk komt u toch in de problemen.

7. Gebrek aan sociaal leven Zelfstandig ondernemen kost tijd.

Vooral starters onderschatten heel vaak de impact van het zelfstandig ondernemerschap op hun sociaal leven. Wie zelfstandige wordt, moet rekening houden met lange werkdagen en veel werkuren. Dat trekt absoluut een wissel op uw sociaal leven.

Als starter moet u er zich dus van bewust zijn dat het zelfstandig ondernemerschap inbreuk zal maken op uw sociaal leven. Gezien de lange werkdagen en werkuren zult u zeer waarschijnlijk offers moeten brengen, overleg daarom indien van toepassing altijd eerst met uw partner.

8. Te hoge vaste kosten Veel starters geven duizenden dollars uit aan bedrijfslokalen of dure wagens nog voor ze een product hebben verkocht. Hierdoor kunnen de vaste lasten of wel de kosten die niet gekoppeld zijn aan het verkoopvolume aardig oplopen.

11

Bij deze valkuil geldt de regel: hoe lager de vaste kosten zijn, hoe lager het break-even punt. Dit is de minimumomzet die u moet realiseren om geen verlies te boeken. Daarom kan u in het begin dus beter hoge terugkerende kosten zoals huur en/of een dure auto proberen te vermijden.

9. Te enthousiast over eigen product of dienst Als startende zelfstandige is het belangrijk dat u enthousiast en gepassioneerd bent over uw eigen product of dienst. Toch is enige realiteitszin ook belangrijk.

Niet iedereen zal uw passie delen en mogelijk is niet iedereen even enthousiast over uw aangeboden producten of diensten.

Alvorens u van start gaat, is het raadzaam om uw idee voor te leggen aan een neutraal persoon die u advies kan geven. Daarnaast kan u voor uw start ook trachten na te gaan hoe uw doelpubliek zal reageren.

10. Actief zijn in een sector of markt die niet de uwe is Veel zelfstandige ondernemers zijn ten onder gegaan aan de onaangename verrassingen die ze ondervonden bij het najagen van een nieuwe markt of aan een te uiteenlopend aanbod van producten en diensten.

Bij het beheer en de uitbouw van uw activiteiten is de volgende gouden regel van toepassing. Houd u aan uw ‘core business’, uw basisactiviteiten.

Wat u absoluut dient te vermijden is versnippering van uw activiteiten in verschillende sectoren.

JOB Bedrijfsblad 2016

Of een (ei)land welvarend is, hangt af van de algemene economische situatie wereldwijd en de overheidsfinanciën ter plaatse (macro economie). Maar een (ei)land kan niet welvarend zijn zonder succesvolle en financieel gezonde organisaties, bedrijven en individuen (micro economie). Micro-, macro economie en openbare financiën zijn dus sterk van elkaar afhankelijk. Bij het streven naar welvaart, succes en winst dient een organisatie rekening te houden met tien financiële aspecten (bedrijfseconomie).

Tekst: Danny Bol

bedrijfsfinanciën; De tien financiële aspecten van bedrijfseconomie in de praktijk

2. de werking van drie financiële overzichten

De balans, de resultatenrekening en een liquiditeitsoverzicht zijn drie nuttige instrumenten om meer grip te krijgen op de financiële positie van een organisatie.

De balans is het financiële overzicht dat weergeeft wat een organisatie op een bepaald moment bezit (debetzijde) en op welke wijze deze bezittingen gefinancierd zijn (creditzijde). In de vorige editie van JOB is de balans uitgebreid behandeld.

De resultatenrekening is een overzicht van de opbrengsten en kosten over een bepaalde periode. Het geeft inzicht in de oorzaken van veranderingen in het eigen vermogen. Het liquiditeitsoverzicht tot slot, biedt inzicht in veranderingen in de liquide middelen van een organisatie. Het is een specificatie van de toename of afname van de financiële middelen gedurende een periode.

3. indeling van kosten en break-even analyse

1. de rol van bedrijfseconomie in een organisatie Bedrijfseconomie heeft als doel bij te dragen aan de financiële gezondheid van alle bij de organisatie betrokken partijen.

Hierbij gaat het om vier deelgebieden: • De bedrijfsadministratie: het registreren van (financiële) gegevens; • Interne verslaggeving: het informeren en

adviseren van het management; • Externe verslaggeving: het informeren van externe partijen; • Financiering: het aantrekken en beheren van het vermogen van een organisatie om de gewenste activiteiten financieel te kunnen uitvoeren.

12

Bij ieder besluitvormingsproces zijn kosten van belang. Aan de ene kant moeten organisaties kosten maken om producten en diensten aan te kunnen bieden.Aan de andere kant moeten deze kosten niet te hoog oplopen, omdat ze dan het resultaat negatief beïnvloeden. Alle kosten kunnen worden ingedeeld in direct en indirect en vast en variabel.

Een van de inzichten die het onderscheid tussen vaste en variabele kosten oplevert, is dat duidelijk wordt hoeveel producten moeten worden verkocht om break-even te spelen en dus winst noch verlies te boeken.

Het nul-resultaat dat aldus wordt bereikt is het zogeheten break-even point.

De totale kosten zijn in dat geval gelijk aan de totale opbrengsten.

4. bepaling van de integrale kostprijs Het begrip ‘integrale kostprijs’ duidt op de totale kosten van een kostendrager.

De kostendrager is het rekenkundige object waarvan de organisatie de kostprijs wil weten. Dit is meestal het eindproduct (of dienst) dat de organisatie op de markt brengt. Maar het kan ook interessant zijn

JOB Bedrijfsblad 2016

om de kosten van een afdeling of klant te berekenen. Directe kosten zijn meestal makkelijk te bepalen, maar indirecte kosten zijn een stuk lastiger. Hiervoor zijn verschillende methoden beschikbaar, zoals de kostprijsmethode, de opslagmethode of de Activity Based Costing (ABC).

5. beoordeling van de financiële gezondheid van een organisatie

Binnen de bedrijfseconomie wordt gewerkt met de tweedeling risicokengetallen en rendementskengetallen. Risicokengetallen hebben te maken met de mate waarin een organisatie in staat is om aan haar verplichtingen te voldoen. Daarin bepaalt de liquiditeit in hoeverre men aan zijn kortlopende verplichtingen kan voldoen en geeft de solvabiliteit aan of ook aan de langlopende verplichtingen kan worden voldaan. Zo vormen deze ratio’s dus een belangrijke indicator voor de kans op een faillissement. Rendementskengetallen hebben betrekking op de winstgevendheid van de organisatie.

6. beoordeling van een investeringsvoorstel

Een investering moet extra waarde creëren voor een organisatie. Dat is belangrijk omdat de omvang en samenstelling van het kapitaal de toekomstige financiële positie van een organisatie bepalen.

Bij investeringen spelen darom drie bedrijfseconomische principes een grote rol: 1. isoleer de investering van de reguliere bedrijfsvoering van de organisatie; 2. denk in geldstromen en niet in winst; 3. scheid de investeringsbeslissing van de financieringsbeslissing.

7. keuze van een vermogensvorm

Bij het financieren met eigen vermogen gaat het om het intern financieren en het aantrekken van extern vermogen. In dat kader gaat het dan vervolgens om definities van aandelenvermogen, de verschillende waarden en functies van aandelen, venture capital, aandelenemissie, dividend en verschillen tussen reserves en voorzieningen. Financiering met behulp van langlopend vreemd vermogen draait om de

drie belangrijkste vormen van leningen, de onderhandse (bank)leningen, hypothecaire en obligatieleningen.

Een organisatie kan haar vermogen ook financieren met kortlopend vreemd vermogen als rekening-courantkrediet en leverancierskrediet. De kosten van deze vormen zijn echter hoog.

8. een organisatie besturen middels een planning

Onder planning wordt het proces verstaan dat loopt van het formuleren van beleidsdoelstellingen, via het voorspellen van de potentiele resultaten van alternatieve manieren om die doelstellingen te bereiken, tot het kiezen van de beste manier om de organisatiedoelen te behalen.

Het is van groot belang dat iedereen die voor de organisatie werkzaam is, weet wat de doelstellingen zijn en daarnaar handelt. Om hiervoor te zorgen hebben het management en/of de directie instrumenten als de organisatiestructuur en budgetten tot hun beschikking.

9. een organisatie besturen middels control

Organisaties maken plannen voor de korte en lange termijn. Maar wie of hoe wordt gecontroleerd of die plannen wel goed worden uitgevoerd? En dient de organisatie misschien niet te worden bijgestuurd?

Voor bijsturing zijn controlemechanismen nodig. Er worden drie typen onderscheiden: 1. Accounting control: het toepassen van bedrijfseconomische instrumenten, als kostprijsberekeningen en budgetten. Deze worden tevens gebruikt voor de planning; 2. Behavior control: standaardprocedures en uitvoeringsvoorschriften om het gedrag van medewerkers te beheersen; 3. Personnel control: het gebruikmaken van instrumenten als werving & selectie, training & opleiding en het bewaken van tradities en rituelen.

10. ondersteuning van besluitvorming Hoewel beslissingen vaak intuïtief worden genomen, is het verstandig om goed na te denken over het besluitvormingsproces.

Helemaal als een besluit een grote impact heeft op de organisatie.

13

De bedrijfseconomische theorie gaat vaak uit van een gestructureerd besluitvormingsproces dat bestaat uit vijf stappen: 1. identificeer het probleem en de onzekerheden; 2. verzamel informatie; 3. maak toekomst scenario’s; 4. beslis; 5. implementeer, evalueer en leer.

Jouw Onderneming op Bonaire

is o.a. verkrijgbaar bij: KvK Belastingdienst TELBO Kooyman RCN OLB

www.animalshelterbonaire.com

+599 717 4989

KAMINDA LAGOEN 26 KRALENDIJK BONAIRE, Netherlands CARIBBEAN

JOB Bedrijfsblad 2016

Chamber of Commerce Statia and Saba on course

T

Tekst | Foto: Koos Sneek

he Chamber of Commerce and Industry of Sint Eustatius and Saba came officially into existence with the introduction of the law “Wet Kamers van Koophandel & Nijverheid BES� on October 1 2010. Prior to 2010 the Chamber of Commerce of Sint Maarten was also responsible for Statia and Saba. For many years this situation was seen as unsatisfactory and businesses felt that they were not properly represented by the Sint Maarten Chamber.

Also administrative matters such as registration or changes in the registry were rather cumbersome and costly.

Entrepreneurs often had to make a trip to Sint Maarten if they wanted to arrange their business.

Chamber of Commerce

The change in the constitutional status, whereby Statia and Saba became public entities within The Netherlands offered the opportunity to establish our own Statia and Saba Chamber. In first instance however the ministry of economic affairs had to be convinced that the establishment of one Chamber for the three islands Bonaire, Statia and Saba would not be the best solution and would merely move the problem from Sint Maarten to Bonaire. Secondly the ministry had to be convinced that the choice of one Chamber for Statia and Saba required a physical presence on both islands. Nonetheless we managed and therefore the main office now resides on Statia with a branch office on Saba.

Both are open to the public daily from 9 AM until 1 PM.

The first board of the Chamber was appointed by the governments of Statia and Saba. But since January 1st this year the Chamber consists of the chosen members Koos Sneek (Chairman), Ebbie Schmidt-Hinds, Carlyle Tearr for Statia and Wolfgang Tooten and Kelly Johnson for Saba.

Moreover the appointment of Petronila Lara Reyes as the executive secretary of the Chamber, the one who is responsible for the daily operations, has resulted in the improvement of service to the public.

14

The main responsibility of the Chamber is to hold the Commercial Registry.

The registration and annual fees that businesses and other organizations have to pay for registration are the main source of income for the Chamber of Commerce. But regarding the small size of the Chamber the amount collected is not sufficient to carry out all activities it really would like to offer. So in order to provide for extra business support services, the Chamber receives incidental subsidies from the ministry of economic affairs. These resources allow the Chamber among other to offer workshops and organize activities to support the business sector and take part in trade missions and trade shows. Although positive steps have been made and service to the business sector has improved a more structural financing system is required. For this purpose, the laws and financial means applicable to the Chamber of Commerce on the three islands is presently being reviewed.

It is anticipated that the results of this review will be implemented somewhere in 2017 and will mean a Chamber that will be better equipped to service all registered businesses and organizations.

Questions or information

For any questions or information regarding the work of the Chamber, the registration in the commercial registry or information on how to set up your business one can contact the Chamber by phone at 00599-3183232 (Statia) and 00599-416-2554 (Saba) or email cocstatia@gmail.com.

TOGETHER WE BUILD DREAMS

Danny Bol Outsourced Financial Management administratieve (re)organisatie

Pool repair & maintenance. Supplies, tiles, chemicals.

Build all type & exclusief pools, bamboo, swimspa

bedrijfseconomische consultancy interim & project controlling begeleiding (ver)koop onderneming

150m2 shop Mon - Fri 8:30/12:30 - 2:00/5:00 Sat 8:30/12:30

pensioen in eigen beheer (DGA) SUNSHINE P O O L CA RE

Sunshine Pool Care & Construction N.V. Kaya Nikiboko Noord 44A Bonaire, DC T +599 701 4149 - info@sunshinepoolbonaire.com www.sunshinepoolbonaire.com

fiscale dienstverlening office: Blvrd. Gob N. Debrot 31 P.O. Box 476 Bonaire, Dutch Caribbean +599 786 4622 | danny@bolholding.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Internationaal ondernemen Tekst: Rianda Sacré

% Ondernemen in het buitenland

Overweegt u als ondernemer uw activiteiten uit te breiden naar het buitenland? Dan is er goed nieuws voor u. In het buitenland liggen namelijk veel kansen en mogelijkheden voor het zaken doen. Bovendien biedt internationaal ondernemen vele voordelen. Het draagt bijvoorbeeld niet alleen bij aan het succes van uw onderneming, het heeft ook een positief effect op de economische groei en de ontwikkeling van een land.

Starten met internationaal zakendoen

Zodra u als ondernemer concrete stappen zet om zaken te doen in het buitenland krijgt u te maken met een aantal interessante uitdagingen.

Er zijn namelijk verschillende aandachtspunten waarmee u rekening dient te houden. Zo zijn er verschillen in wet- en regelgeving tussen de diverse landen. Voorbeelden daarvan zijn het wettelijke verschil in bedenktijd

van een online aankoop of de zwaardere keurmerken voor sectoren als installatietechniek en ICT. Wilt u producten exporteren dan dient u zich op de hoogte stellen van de in het land naar keuze geldende import eisen. Sommige producten mogen immers niet zomaar worden geïmporteerd. Bij een aantal landen gelden er strenge verplichtingen als het gaat om algemene producteisen.

Deze eisen zorgen ervoor dat een product veilig en bruikbaar is voordat het op de markt wordt gebracht.

Daarnaast wil men over het algemeen dat de herkomst van het product duidelijk is. Heeft u voldaan aan de import eisen, dan is uw product nog niet gereed voor export. Het land van bestemming kan immers ook specifieke producteisen hanteren waar u rekening mee moet houden. Dit zijn algemene regels die gaan over de samenstelling, etikettering, verpakking en registratie van producten.

Wees er op bedacht dat voor sommige producten een invoervergunning nodig is. In een 16

aantal gevallen is de invoer zelfs aan hele strikte regelgeving gebonden.

Indien uw producten hieronder vallen moet u in het bezit zijn van een invoervergunning of -certificaat.

Ten slotte is het belangrijk dat u zich realiseert dat er ook culturele verschillen zijn bij het zaken doen in het buitenland. Hierbij kunt u denken aan de plaatselijke omgangsvormen.

In het ene land is men formeel, terwijl men in een ander land juist gewend is om op informele wijze zaken te doen en men graag met de zakenpartner om de tafel zit om de zaken te bespreken. Het is dus van belang dat u zich verdiept in de plaatselijke gebruiken en gewoonten.

Verschillende opties

U kunt op verschillende manieren zaken doen in het buitenland. Zo kunt u er voor kiezen om zelf uw potentiële klanten te bezoeken of iemand in te huren in het land waarmee u zaken doet of wil gaan doen. Waar u ook voor kiest, belangrijk is dat uw bedrijf een aantrekkelijke uitstraling heeft voor uw klanten in het buitenland.

Daarbij kunt u denken aan het nemen van een buitenlands telefoonnummer, het creëren van een website en/of het opstellen van verkoopmateriaal in de taal van het land van uw keuze.

JOB Bedrijfsblad 2016

Internationaal netwerken

Een van de manieren om te bouwen aan uw buitenlands netwerk is door regelmatig deel te nemen aan een missie of een gezamenlijke beursinzending. Dit soort bijeenkomsten zijn speciaal gericht op ondernemers met grensverleggende ambities. U kunt er terecht met vragen omtrent internationaal zaken doen en er is de mogelijkheid om uw kennis te verbreden en ervaringen met andere ondernemers uit te wisselen.

Voor Bonaire geldt dat het ondernemers een ideale springplank biedt tussen Latijns Amerika en Europa. Doordat men op Bonaire Papiamentu, Engels, Spaans en Nederlands spreekt, wordt het gemakkelijker om zaken te doen met andere landen. Daarnaast is Bonaire geografisch ideaal gelegen als uitvalsbasis naar Latijns Amerika en de Caribische regio. EĂŠn van de netwerkorganisaties voor ondernemers en professionals met affiniteit voor het Caribisch gebied en Latijns Amerika is InterExpo Caribbean. InterExpo is een bedrijf dat zich bezighoudt met het organiseren van handelsmissies met als focus de bevordering van het zakenverkeer tussen Nederland, Bonaire en de overige landen in het Caribische deel van het Koninkrijk.

Meer informatie hierover kunt u vinden op: http://www.interexpo.biz/

Ondernemen is zien wat iedereen ziet en daarmee doen wat niemand anders mee doet Cor Stutterheim

17

JOB Bedrijfsblad 2016

Familiebedrijf

Het op dit moment 71 units tellende Eden Beach Resort is vanaf de start, begin jaren tachtig, een familiebedrijf.

Opgezet door de in Spanje geboren en getogen vader Julio Domingo heeft het resort inmiddels in handen van de gebroeders Domingo een behoorlijke transformatie ondergaan.

Wat ooit als een klein hotel begon en door een team van vier of vijf mensen draaiende werd gehouden, is na twee

ingrijpende renovaties in de jaren negentig en 2013 uitgegroeid tot professioneel resort en een begrip op Bonaire en daarbuiten geworden.

De Europees Nederlandse Caroline Scholts staat sinds 2011 als general manager aan het hoofd van het twintig koppen tellende team van het hotel.

Het restaurant, het strand en de beachbar, te samen Spice Beach Club vallen vanaf 2012 onder de verantwoordelijkheid van operational 18

manager Han ten Winkel. Samen met het team van het resort en zijn veertig werknemers leveren Caroline Scholts en Han ten Winkel de ingrediĂŤnten en kruiden voor een paradijselijk verblijf op het eiland en maken ze het zowel de bezoekers als de gasten van het resort en de beachclub naar hun zin.

Een nieuwe koers

Voor beiden geldt dat hun werk tegelijkertijd hun passie is en dat laat

JOB Bedrijfsblad 2016

Eden en Spice maken een kruidig paradijs op Bonaire Tekst: Patricia Bergwijn | Foto: Conté

zich aflezen aan het huidig succes van beide ondernemingen. Als ervaren manager met een gedegen achtergrond in de toeristen- en hotelbusiness zowel in Europees Nederland als op Bonaire werd Caroline Scholts in 2011 gevraagd om te komen helpen bij Eden Beach Resort. Eden Beach moest opnieuw op poten worden gezet en gemoderniseerd. Het hotel was uit zijn voegen gegroeid en vereiste een andere aanpak, indeling en vernieuwde koers. Daarnaast was er behoefte aan meer duidelijkheid. Er moesten departementen komen en een heldere taakverdeling, zodat de receptioniste terwijl zij zich met de gasten bezig hield bijvoorbeeld niet ook en de sales en de vergunningen en de administratie van het bedrijf hoefde te doen. De nieuwe koers wierp (en werpt) zijn vruchten af.

Het resort liet weer van zich horen op verschillende beurzen, de bezettingsgraad steeg en jaarlijkse targets werden gehaald en overtroffen.

De jonge volop in ontwikkeling zijnde onderneming Spice Beachclub droeg zijn steentje bij aan het hernieuwde en gezamenlijke succes. De trendy beachclub investeerde onder andere in naamsbekendheid door grote artiesten aan te trekken, samen met anderen evenementen te organiseren en bezoekers en gasten van Eden Beach

Hart voor de zaak

Servicegerichtheid en voorkomendheid kun je niet leren.

Dat zit in je bloed.

Dat heb je en ben je of niet amusement en een veelzijdig en gevarieerd aanbod te bieden.

De synergetische sleutel hiervoor is voornamelijk te vinden in de samenwerking met het resort, Carib Watersport, Wanna Dive en anderen.

Volgens operational manager Han ten Winkel kan men inmiddels dan ook niet meer zeggen dat er niets te doen valt op Bonaire. Spice Beach heeft naar zijn mening immers laten zien, laat zien en zal samen met anderen blijven aantonen dat dat imago echt verleden tijd is.

19

Beide managers zijn er echter van doordrongen dat een dergelijk succes echt niet van zelf komt. Je bedrijf is immers zo sterk als je zwakste schakel, zo stellen ze. Dus heb je crème-de-la-crème-personeel nodig met hart voor de zaak, passie voor de klanten en een servicegerichtheid en klantvriendelijkheid die “je in het bloed moet zitten”, legt Caroline Scholts uit.

“Dat kun je niet leren.

Die voorkomendheid, gaan staan voor een klant, hem een hand geven, aankijken, je verplaatsen en helpen nog voordat de vraag is gesteld, meelopen, het werk kunnen en willen zien, dat valt gewoon niet te leren.

Dat heb je in je en dat ben je of ben je niet.” Het is één van de redenen waarom ze samenwerkt met de MBO Horeca van Scholengemeenschap De Rooi Pannen in Nederland.

Naar zeggen behoort de opleiding tot de top drie in de wereld van de hotelscholen. Het stagebedrijf van De Rooi Pannen selecteert zijn stagiaires voor zijn klanten dan ook uiterst zorgvuldig en de toewijding en betrokkenheid van de stagecoördinator dragen bij aan het succes van de stage voor alle betrokkenen. Naast de Europees Nederlandse Hotelschool werkt Eden Beach Resort tevens met stagiaires van de MBO van de

Car o li Han

ne

Het imago dat er op Bonaire niets te doen valt, is echt verleden tijd Scholengemeenschap Bonaire.

De general manager wil op die manier ook lokaal de mensen kansen geven en opleiden.

Naast het feit dat servicegerichtheid en klantvriendelijkheid in je bloed moeten zitten, kijken Scholts en ten Winkel bij het selecteren van hun personeel ook naar communicatievaardigheden.

Werknemers moeten immers actief kunnen luisteren naar de klant, boodschappen kunnen overbrengen en het gehoorde goed kunnen interpreteren en vertalen in benodigde en meteen uit te voeren acties. Eerlijkheid, transparantie, discipline en een positieve attitude zijn daarbij onmisbaar. Erkenning voor en waardering van hetgeen je doet eveneens. Tenslotte moet de kandidaat in het lokaal en regionaal georiënteerde team passen, flexibel zijn en een opgeruimd karakter

hebben. Voor chagerijnigheid en negativiteit is geen plaats. Dat vertaalt zich volgens de general manager in de fijne sfeer op het resort. Zo wordt ongeacht welke positie men heeft voor iedereen gezongen tijdens een verjaardag en krijgt iedereen een cadeautje. Alle werknemers maken immers deel uit van de Spice en Edenfamilie. Dat de medewerkers het naar hun zin hebben blijkt tevens uit het feit dat het verloop volgens de managers vrijwel nihil is. En ook dat draagt bij aan het succes van het bedrijf. Gemotiveerd en blij personeel is immers bereid om die extra mile te gaan en dat resulteert in tevreden klanten die terug komen.

Toekomstplannen

Naast het blijven perfectioneren van de dienstverlening, het blijven investeren “in mensen en spullen”, 20

de ‘leisure’en het aanbod staan Eden en Spice aan de vooravond van een grote uitbreiding. Deze uitbreiding met een looptijd van twee jaar moet zestig extra units opleveren. Daarvoor zal het zwembad en de huidige parkeerplaats worden verplaatst en een parkje met een kleine speeltuin worden aangelegd. De tekeningen zijn reeds klaar. En de managers zien er naar uit.

Bovendien biedt de geplande uitbreiding Han ten Winkel niet alleen de uitdaging die hij zoekt maar ook de mogelijkheid zijn ambities waar te maken. Hij wil samen zich met Eden Beach Resort namelijk nog meer profileren op de Europese markt en van Spice en Eden niet alleen een kruidiger paradijs maken maar ook bewerkstelligen dat Bonaire internationaal in minder dan een seconde geassocieerd wordt met zon, zee, strand en entertainment.

JOB Bedrijfsblad 2016

JOB Bedrijfsblad 2016

OCW

Reynolds Oleana 22

JOB Bedrijfsblad 2016

Een gesprek met Reynolds (Nolly) Oleana Tekst: Rosemarijn de Jong | Foto: creativEnvision

Onderwijs biedt economie kansen De SGB (Scholengemeenschap Hij heeft een bijzondere Bonaire) waar hij wiskunde en missie, Reynolds (Nolly) scheikunde doceerde, heette toen de Lourdes mavo. Na een carrière Oleana, het hoofd van de van verschillende functies op de SGB unit Onderwijs, Cultuur en daarbuiten is Reynolds Oleana vijf jaar geleden bij de unit OCW-RCN en Wetenschappen van uitgekomen. Sinds juli 2015 is hij hoofd Rijksdienst Caribisch van deze afdeling die tien stafleden telt, van wie er twee op Sint Eustatius en Nederland (OCW-RCN).

De fraters, die bezig waren acht op Bonaire werkzaam zijn. zich terug te trekken van Tweede onderwijsagenda het eiland, nodigden 28 jaar Oleana omschrijft zijn unit als backoffice voor de Rijksoverheid in Nederland geleden de jonge Oleana, en frontoffice voor de scholen in die net twee jaar voor de Caribisch Nederland. De RCN afdeling ondersteunt scholen in het klas stond, uit voor een proces van verdieping, vordering en afscheidsetentje. verbetering. Daarnaast is de unit bezig met het ontwerpen en schrijven van Na het gebed vertelden de tweede onderwijsagenda. Waar ze hem dat ze de zorg de totstandkoming van de eerste onderwijsagenda voornamelijk werd van het onderwijs graag aangestuurd door het ministerie, is dit aan hem wilden overlaten. proces nu meer bottom up. De zeven “Met een envelop met 25 basisscholen, Scholengemeenschap Bonaire (SGB) en instellingen als gulden hebben ze dit op de Raad Onderwijs Arbeidsmarkt symbolische wijze aan mij Caribisch Nederland (ROA CN), het Expertisecenter Onderwijs Zorg (EOZ) overgedragen. Sindsdien en Fundashon Forma die het sociale ben ik op alle fronten bezig kanstraject (SKJ) uitvoert voor jongeren van 18 tot 20 jaar op Bonaire kunnen geweest waar het jeugdzelf aangeven wat ze belangrijk vinden en jongerenontwikkeling voor op de agenda. aangaat en in verschillende Onderwijs belangrijk voor de jasjes”, vertelt Oleana.

economie

Het onderwijs draagt volgens unithoofd Oleana op verschillende manieren bij 23

aan de economie. Ten eerste zijn de scholen met meer dan 350 werknemers een belangrijke werkgever op Bonaire.

Een relatief groot gedeelte van deze medewerkers heeft bovendien minimaal een HBO-opleiding en is dus hoog opgeleid.

Daarnaast levert het onderwijs zelf ook een belangrijke bijdrage. Zo is het aantal studenten dat beroepsopleidingen volgt, de laatste jaren flink gegroeid volgens het hoofd van OCW-RCN. Bovendien merkt OCW dat er steeds meer studenten uit de regio naar Bonaire komen omdat een aantal opleidingen op de andere eilanden niet gegeven worden.

Deze studenten dragen op hun beurt eveneens hun steentje bij. Ze komen immers niet alleen binnen met hun studiefinanciering, maar hebben ook een kamer nodig, kopen een auto en zorgen daarmee dus dat er geld binnen stroomt in de lokale economie.

Ten slotte is het feit dat ondernemerschap onderdeel is geworden van sommige opleidingen een positieve ontwikkeling. Dit heeft namelijk als gevolg dat er meer jonge entrepreneurs een eigen bedrijf kunnen starten. En ook dat draagt bij aan de economische activiteit op het eiland.

Het grote voordeel daarvan is bovendien dat de kennis op het eiland blijft. Vroeger gingen er heel veel studenten naar Curaçao en Aruba en kwamen daarna niet meer terug. Dus dan investeerde je weliswaar in de toekomst, maar vervolgens zag je daar weinig van terug. En dat is volgens Oleana nu beter aan het worden.

Toch zijn dit niet de enige verbanden

die er te leggen zijn tussen economie en onderwijs. Het beroepsonderwijs op Bonaire bijvoorbeeld leidt hoofdzakelijk op voor de lokale arbeidsmarkt.

De studenten op het mbo worden immers klaargestoomd voor deze arbeidsmarkt. De SGB biedt op dit moment 36 opleidingen verdeeld over vier mbo niveaus aan, waarbij het niveau-1 onderwijs uitbesteed is aan Fundashon Forma.

De scholengemeenschap is dan ook de enige bekostigde school die beroepsonderwijs mag aanbieden op Bonaire.

Opleiden voor de lokale arbeidsmarkt

Het beroepsonderwijs werkt nauw samen met het bedrijfsleven op Bonaire. Belangrijk hierbij is het arbeidsmarktplatform. Dit platform bestaat uit OCW-RCN, ROA CN, de unit Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de RCN, de afdeling Sociale Zaken en Werkgelegenheid van het OLB, de Kamer van Koophandel en Nijverheid en de SGB. Tijdens de bijeenkomsten worden de behoeften van de lokale arbeidsmarkt beproken. Per slot van rekening willen alle partijen op zodanige wijze investeren in jongeren dat ze later een grotere kans maken op een baan.

Om de behoefte zichtbaar te maken vergelijkt Oleana onder andere de cijfers van het aantal studenten met het aantal tewerkstellingsvergunningen (twv) die zijn uitgegeven. Als het bijvoorbeeld gaat over het mbo niveau 1, zijn er op Bonaire 81 leerlingen. Toch zijn er vorig jaar 67 niveau 1 twv’s uitgegeven.

Dus dat betekent dat er op de lokale markt niet voldoende werknemers op mbo niveau 1 zijn met als gevolg dat er mensen van buiten komen.

De administratieve sector daarentegen heeft een groot aantal studenten en het aandeel buitenlandse werknemers in deze sector is klein. Hetzelfde geldt voor Zorg & Welzijn, omdat zowel de SGB als zorginstelling Mariadal opleidingen aanbieden. Op het gebied van de

Voor de lokale economie is het belangrijk dat we meer focussen op de bouw en infrastructuur door bijvoorbeeld meer technische opleidingen aan te bieden horeca is het net andersom. Het aantal studenten is klein en voor deze sector zijn er 71 tewerkstellingsvergunningen afgegeven. Bij de bouw en infrastructuur is de situatie nog schrijnender. Daar zijn in één jaar 189 vergunningen afgegeven terwijl er maar 56 studenten de opleiding volgen.

Genoemde gegevens zijn aanleiding om een discussie op te starten, waarbij het volgens hoofd Oleana heel duidelijk is dat er bepaalde verschuivingen teweeg gebracht zullen moeten worden. “Voor de lokale economie is het belangrijk dat we meer focussen op de bouw en infrastructuur door bijvoorbeeld meer technische opleidingen aan te bieden”, zo stelt hij. Daarnaast moeten naar zijn mening op basis van de cijfers de horeca opleidingen meer worden gepromoot. Het negatieve imago dat aan de horeca hangt, zoals het tot laat in de avond werken en de zware werkzaamheden, moet volgens hem worden omgebogen. “Per slot van rekening is het toerisme de belangrijkste pilaar van onze economie, en dan is het jammer dat we mensen van buiten nodig hebben om die draaiende te houden.” Aldus Reynolds Oleana .

Vooruit kijken

Als overheid moet je vooruitkijken, vindt het unithoofd. Concreet en op de korte termijn betekent dat in dit verband dat het Azul hotel in oktober open gaat en men daar ongeveer 134 mensen nodig heeft. Daarnaast is er voor de langere termijn BOPEC (Bonaire Petroleum Corporation). Dit olie overslagbedrijf moet voor 2020 gaan voldoen aan alle 24

milieunormen van Nederland. Dus wordt daar nu ontzettend veel in geïnvesteerd.

Voor deze twee grote projecten zijn er mensen nodig die in deze sectoren kunnen en willen werken en dat vereist voorbereiding.

Daarnaast wil OCW stimuleren dat investeerders meer jonge mensen gaan inzetten. Om dat te bereiken hebben de lokale en landelijke overheid afgesproken dat ze gebruik gaan maken van social return. Dit betekent dat zowel bedrijven die naar de eilanden komen als lokale ondernemingen afhankelijk van de grootte van het project verplicht zijn om minimaal één stagiair in dienst te nemen. Hoe groter het project, hoe meer stagiairs men behoort aan te trekken.

Als laatste sector noemt Oleana nog de groensector, die hem na aan het hart ligt. Omdat er op Bonaire geen groenopleiding is, is het eiland voor zijn voedsel voor 99% afhankelijk van het buitenland. Dit is een doorn in het oog van het afdelingshoofd. Oleana wil naar een situatie waarin Bonaire zelf voorziet in zijn eigen voeding. Al vormt water de grootste uitdaging, het eiland heeft aan de andere kant wel en in ruime mate de beschikking over mest. Alle geiten op het eiland en de kippenfarm produceren immers enorme hoeveelheden.

Volgens hem is Bonaire weliswaar een klein eiland maar het heeft grote mogelijkheden.

Als het eiland meer aandacht zou schenken aan zijn landbouw en veeteelt, komt daar naar zijn mening dan ook vanzelf de cultuur bij. En dat is eveneens aantrekkelijk voor toeristen. Op die manier bestrijd je de armoede, stimuleer je de economie en zorg je voor circulatie van geld op het eiland zelf. Als voortrekker en namens OCW probeert Oleana handen en voeten te geven aan deze aanpak en plannen door ze te bespreken in het arbeidsmarktplatform en door mensen de kans te geven hun talenten in het onderwijs te ontwikkelen.

JOB Bedrijfsblad 2016

Cijfers uit het handelsregister Tekst: Dick ter Burg

In de eerste zes maanden van dit jaar zijn er 226 bedrijven in het handelsregister bijgekomen. Bij deze nieuwe inschrijvingen zijn stichtingen (zonder onderneming) en verenigingen overigens niet meegenomen.

Van de 226 bedrijven zijn de Eenmanszaak (127) en de BV (85) de populairste rechtsvormen. Tesamen zijn ze goed voor 94% van de inschrijvingen. Het is een trend die al enige jaren te zien is en waarschijnlijk ook de komende jaren zo zal blijven.

De Eenmanszaak (EZ) is een redelijk gemakkelijke rechtsvorm om te starten. Naast de lage kosten - er is immers geen notaris nodig voor de oprichting - zijn er betrekkelijk weinig extra juridische dan wel wettelijke eisen die van toepassing zijn.

De BV spant als nieuw op te richten rechtspersoon echter de kroon.

Bij een BV komen weliswaar veel meer formaliteiten kijken dan bij de EZ, maar daarentegen is de aansprakelijkheid van de bestuurder beter gewaarborgd dan bij diezelfde EZ. Bovendien kent een BV nog een aantal andere voordelen.

Los van het het aantal nieuw ingeschreven bedrijven, zijn er nog wat andere zaken op te merken.

Zo is 51% van de zogeheten officials mannelijk en 46% vrouw. De in het handelsregister ingeschreven bestuurders en/of eigenaren worden gezamenlijk ‘officials’ genoemd.

De overige 3% van het aantal nieuw ingeschrevenen betreft een rechtspersoon. Gecategoriseerd naar leeftijd ziet het er als volgt uit: < 18 jaar 18 – 25 jaar 26 – 35 jaar 36 – 45 jaar 46 – 55 jaar 56 – 65 jaar 66+ Rechtspersoon

1 6 49 50 48 23 4 60

land van herkomst nieuwe ondernemers op Bonaire Land van geboorte

Inschrijving tussen jan-jun ’16

Totaal ingeschreven en actief

Percentage van het geheel

Voormalige Nederlandse Antillen

68

1383

40%

Nederland

72

971

28%

Latijns Amerika

57

485

4%

Europa (m.u.v. Nederland)

7

160

5%

China

2

98

3%

USA en Canada

1

102

26

3%

n! i u n e j f j i r h Sc Emailadres: info@fundashonforma.com • telefoonnummer: +599 717 6949

Forma start met verschillende cursussen in 2016 Talen

Qredits (ondernemerschap)

Papiaments basis

HACCP (voedsel veilig werken)

Papiaments gesprekken

Sociale hygiene

Papiaments spelling

Rijbewijs

Engels voor beginners 1

Managementvaardigheden (keuze uit 20 modules)

Engels voor beginners 2

Klantgerichtheid (keuze uit 9 modules)

Engels voor halfgevorderden

Zakelijke communicatie Engels (ZCE)

Nederlands als tweede taal voor beginners 1

Zakelijke correspondentie 1 (ZCN)

Nederlands als tweede taal voor beginners 2

Zakelijke correspondentie 2 (Nederlands)

Digitale vaardigheden

Excel voor beginners

Basis Computer W8 & internet explorer niveau 1

Excel voor gevorderden

Basis computer W8 & internet Explorer niveau 2

Microsoft outlook

(instructietaal Papiaments) (instructietaal Papiaments)

Training uitnodigingen en posters met Microsoft office

(instructietaal Papiaments)

Microsoft Frontpage

Trainingen

Microsoft powerpoint

Communicatie en klantvriendelijkheid

Microsoft project

Zakelijke communicatie

Hobby’s

Basis budgettering (instructietaal Papiaments)

Timmeren voor vrouwen

Secretariaatspraktijk

Aquarellen Taart decoratie

tie. a c u d e n e n Volwasse d om te leren! ou Nooit te

Internationale keuken Mozaïek Sieraden maken

Fundashon Forma • Kaya L. D. Gerharts 15 • Tel: +599 717 33 6949 • info@fundashonforma.com • www.fundashonforma.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Een frisse kijk op leiderschap in het Caribisch gebied

Goed Leiderschap, kunst of Mythe?

Tekst: Dr. Francis B.G. de Lanoy

Introductie: Leiderschap is één van de meest bestudeerde onderwerpen ter wereld.

Het is niet alleen een complex begrip, de reciprociteit tussen de leider en de volger waarbij beiden persoonlijke eigenschappen hebben die als variabelen in de relatievergelijking moeten worden opgenomen, maken effectief leiden minstens zo ingewikkeld. Daar komt nog bij dat de situationele factoren medebepalend zijn voor de relatie en doeltreffendheid van het leiden. Goed leiderschap wordt dus beïnvloedt door minstens drie variabelen.

Omdat leiderschap niet gestandaardiseerd kan worden, moet het als uiterst dynamisch worden gecategoriseerd. Effectieve leiders gebruiken immers leiderschapsstijlen die gericht zijn op het leiden en coachen van individuen om gezamenlijk de organisatiedoelstellingen te bereiken onderwijl rekening houdend met de dynamiek van de omgevingsfactoren.

Dit houdt in dat een effectieve leider naast een positieve instelling ook de nodige kennis en vaardigheden moet bezitten om te kunnen leiden (Buhler, 2007). Goed leiderschap is dus zowel qua begrip als serie van handelingen complex.

Wat zijn de vereisten voor een goede leider?

De vereisten voor een goede leider zijn terug te brengen tot een achttal basisvaardigheden dan wel kernzaken.

Zo heeft een effectieve leider duidelijke normen en waarden, is zijn integriteit glashelder, gaat hij uit van wederzijds respect, is hij toekomst georiënteerd, heeft hij een externe focus, is hij gericht op kwaliteit, neemt hij gebalanceerde besluiten en geeft hij blijk van een stimulerende en lerende houding. Een goede leider moet in staat zijn om te bepalen wat relevant en belangrijk is om het functioneren en de effectiviteit van zijn medewerkers en de organisatie te verbeteren en moet weten hoe hij 28

deze kan beïnvloeden (Phills, 2005).

Kortom, het zijn tegenwoordig de meer transformerende en inspirerende leiders die betere resultaten bereiken.

Daarnaast wordt in overeenstemming met de tijdsgeest de laatste tijd veel meer gerefereerd aan het zogeheten ‘uplifting leadership’. Deze vorm van leiderschap gaat er van uit dat de leider een zodanige situatie creëert dat de volger beter kan presteren.

Goede prestaties van een volger dragen bij aan het succes van de leider, die vervolgens zijn werk beter kan doen wat weer leidt tot een opwaartse spiraal voor de gehele organisatie. Samenvattend kan dus worden gesteld dat een organisatie beter wordt als men elkaar wederkerig opwaartse kracht geeft (Hargreaves, 2014).

De situatie op onze eilanden De benedenwindse eilanden kenmerken zich als relatief kleine gemeenschappen waarbij informele contacten zeer bepalend zijn voor de

JOB Bedrijfsblad 2016

kwaliteit van het leiderschap.

Dit heeft onder andere te maken met het feit dat de meeste mensen in kleinere gemeenschappen elkaar kennen of dat er een informele relatie, bijvoorbeeld een familieverband, bestaat.

Een dergelijke relatie brengt voor leiders een additionele uitdaging met zich mee. Het zakelijke moet immers op zodanige wijze van het nietzakelijke worden gescheiden dat de goede relatie tussen de betrokkenen behouden blijft. Bij grotere gemeenschappen is dit meestal niet het geval. De boven geschetste situatie die kenmerkend is voor zowel Bonaire als Curaçao kan belemmerend werken voor de acceptatie van de leider en zijn gezag. Dit kan dan op zijn beurt als gevolg hebben dat de effectiviteit van het leiderschap en dus de performance van de organisatie negatief beïnvloed worden.

Daar komt bij dat vaak wordt gedacht dat het bekleden van een manager- of directeurspositie in een

organisatie automatisch impliceert dat de functiebekleder een leider is. Er is echter een fundamenteel verschil tussen een manager en een leider. Een manager koerst onder andere aan op het behalen van de organisatiedoelstellingen en probeert het maximale rendement te halen uit het geĂŻnvesteerd vermogen.

De leider daarentegen stuurt de mensen aan en motiveert hen om de organisatiedoelstellingen te bereiken.

Een echte leider onderkent dus een mogelijk spanningsveld tussen de individuele doelen van de medewerker en de organisatiedoelstellingen.

Door zijn of haar van toepassing zijnde adequate leiderschapsacties zal een leider de medewerker ertoe kunnen bewegen zijn taken met succes te volbrengen en bij te dragen aan de realisatie van de organisatiedoelstellingen.

Dit laatste vereist de nodige studie en kennis van leiderschap en daarnaast de beheersing van de juiste leiderschapscompetenties.

29

De hardnekkige mythe dat leiderschap een automatisch proces is dat heel makkelijk kan worden geleerd, valt te betwisten

De hardnekkige mythe dat leiderschap een automatisch proces is dat heel makkelijk kan worden geleerd, valt dan ook zeker en met stellige overtuiging te betwisten.

Het feit dat veel organisaties in onze Caribische gemeenschappen en dan vooral in het midden en kleinbedrijf een zeer korte levensduur hebben, heeft naast de financieel-economische

JOB Bedrijfsblad 2016

Het is een kwestie van investeren en bereidwilligheid om samen met anderen de organisatie in een opwaartse spiraal te brengen. uitdagingen vaak en vooral te maken met het ontbreken van de juiste leiderschapscapaciteiten.

Dit fenomeen is tevens van toepassing op familiebedrijven waarbij de onderneming van vader of moeder overgedragen wordt aan een zoon of dochter. Meer dan eens blijkt dat het in een succesvolle staat houden van het bedrijf een steeds grotere uitdaging wordt. Twee andere verschijnselen waarmee leiders op de benedenwindse eilanden rekening moeten houden, is de bestaande multiculturaliteit binnen de samenleving en het managen van generaties.

In een organisatie kan het zo zijn dat er verschillende culturen naast elkaar hetzelfde werk moeten verrichten of dat er medewerkers zijn die behoren tot de generatie veteranen, babyboomers en/of de generaties X, Y, Z. De aanpak van elk van deze generaties is verschillend en vereist van de leider een diversiteit aan managementvaardigheden.

De omgang met en aanpak van iemand van 54 jaar die hetzelfde werk verricht als iemand van 26 jaar is immers anders.

Belangrijke aspecten van leiderschap Leiderschap literatuur openbaart dat openheid, bewust handelen, extraversie, aangenaamheid en neuroticisme vijf grote leiderschap karaktertrekken zijn die het gedrag en actie van de leider beïnvloeden (Antoncic, 2009; Ng, Ang, & Chang, 2008). Robbins en Judge (2009) hebben naast deze vijf ook emotionele stabiliteit als kenmerk toegevoegd voor effectief leiderschap.

Mijn onderzoek op dit gebied geeft een aantal kernpunten die onze leiders ongeacht de werkomstandigheid

nauwgezet zouden moeten volgen.

Deze kernpunten gelden voor leiders in een organisatie met en zonder winstoogmerk, op een school dan wel voor gezagdragers bij de overheid.

Willen deze leiders succesvol zijn in hun acties dienen zij te letten op en te werken aan de communicatie in de organisatie, het formuleren van doelen en planning, het ‘alignment’ van en met de organisatie van stakeholders, slagvaardige besluitvorming en integriteit en dan met name eerlijkheid en betrouwbaarheid.

Communicatie tussen de leider en de volgers, de leiders onderling en de volgers onderling is cruciaal voor het succes van de organisatie.

Het leidt tot een beter begrip van de processen en dat heeft als gevolg dat er minder conflicten zullen ontstaan.

De leider moet in staat zijn de visie van de organisatie duidelijk te maken aan de organisatie van stakeholders ten einde zich van hun betrokkenheid en steun te kunnen verzekeren.

De doelstellingen moeten bovendien duidelijk en meetbaar geformuleerd zijn. Het nemen van besluiten blijkt over het algemeen een zwak punt bij onze leiders. Besluiten worden vaak uitgesteld of helemaal niet genomen waardoor er onduidelijke en onzekere situaties ontstaan. Niets is erger dan geen besluit nemen.

Wil een leider effectief zijn, dan begint hij of zij bij integriteit, eerlijkheid en betrouwbaarheid. Een leider moet immers het goede voorbeeld geven en een omgeving creëren op basis van aan deze concepten gerelateerde normen en waarden.

Wat moeten onze leiders zeker vermijden?

In het eerdergenoemde onderzoek 30

hebben we ook een aantal acties en houdingen geïdentificeerd die in ieder geval niet bijdragen aan effectief leiderschap. Dit betreffen zaken die een leider dus niet moet doen en die zijn of haar effectiviteit als leider zullen verminderen of zelfs tenietdoen.

Zo kan men in het algemeen maar vooral in kleinere gemeenschappen stellen dat leiders zich geen houding van ‘no-business like’ moeten aanmeten. Zij zullen in dat geval door gebrek aan leiderschapskennis en -vaardigheden zeer onprofessioneel overkomen. Zelf-glorificatie is eveneens een zaak om te vermijden.

Dit is het op slecht leiderschap duidende fenomeen waarbij de leider er op uit is om lof van anderen te ontvangen. Leiden zonder in staat te blijken het geheel te beheersen, dan wel zwak in communicatie zijn, slechte planningen en doelstellingen formuleren, inconsistent zijn en geen of slechte besluiten nemen, werken uiteraard evenmin in het voordeel van de leider. Blijkt een leider verder geen bruggenbouwer, dan wel iemand die niet in staat is met zijn stakeholders te communiceren en het belang van stakeholders management te onderkennen en/of is hij of zij risicomijdend zal de leider niet effectief kunnen opereren.

Conclusie Goed leiderschap is geen mythe maar een kunst. Met de juiste kennis en competenties kunnen leiders door het nemen van de juiste maatregelen hun organisaties naar een hoger niveau tillen en tot een succes maken.

Leiderschap is daarom een kwestie van investeren en van bereidwilligheid om samen met anderen de organisatie in een opwaartse spiraal te brengen.

Referenties: Antoncic, B. (2009). The entrepreneurâ&#x20AC;&#x2122;s general personal traits and technological developments. Engineering and Technology, 41, 236-241.

Buhler, P. M. (2007). Managing in the new millennium.

Supervision, 68(7), 20-22.

Ng, K., Soon, A., & Chan, K. (2008). Personality and leader effectiveness: A moderated mediation model of leadership self-efficacy, job demands, and job autonomy. Journal of Applied Psychology, 93(4), 733-743. doi:10.1037/00219010.93.4.733 Phills, Jr., J. A. (2005). Leadership matters or does it?

Leader to Leader, 36, 46-52. doi:10.1002/ltl.127 Robbins, S. P., & Judge, T. I. (2009). Organizational behavior. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentica Hall.

BOG TELBO SELIBON TCB BONLAB Kaya Grandi 2, Bonaire CN | +599 717 2926 v

Patricia Bergwijn (Project)management Communication Consultancy

+599 7820973 | write.consult.pb@gmail.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Cijfers Boeken

Bron CBS

2.0%

inflation on Saba in 2014

Blauwe Economie

2.6%

Bron CBS

1.5%

Bron CBS

Gunter Pauli, voormalig directeur van Ecover en lid van de Club van Rome, laat in zijn boek zien dat het echt mogelijk is om te komen tot een duurzame manier van produceren en consumeren door goed naar natuurlijke systemen te kijken. Kennis van de wijze waarop organismen - van bacteriĂŤn en weekdieren tot reptielen en zoogdieren - zijn gevormd en functioneren, kan ons helpen oplossingen te formuleren voor de vele uitdagingen in de nabije toekomst. Enkele voorbeelden van de honderd projecten zijn het kweken van paddestoelen op pulp uit de koffiebonenteelt, het gebruik van slachtafval in de wormenteelt, waterdamp opvangen op de manier zoals de Namibische woestijnkever dat doet en een efficiĂŤntere opwekking van zonne-energie volgens het proces van fotosynthese. Zonder twijfel zullen deze en andere veelbelovende projecten een belangrijke inspiratiebron vormen voor (aankomende) ondernemers en politici, en onze manier van produceren en consumeren ingrijpend veranderen.

inflation on Statia in 2014 inflation on Bonaire in 2014 Inflatie bonaire 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2

I

II

III

2011

IV

I

II

III

2012

IV

I

II

III 2013

IV

I

II 2014

III

IV

I

II 2015

Bron: CBS

JOB Bedrijfsblad 2016

Uw tuin als inspiratie voor de

Blauwe Economie Tekst: Tom Kok

Wie kent hem niet, Peter Sellers, de acteur die inspecteur Clouseau van de Pink Panther magistraal neerzette op het witte doek en miljoenen mensen heerlijk heeft laten lachen.

Diezelfde Peter Sellers heeft de Golden Globe gekregen voor beste acteur met zijn film Being There.

Het is de laatste film die hij maakte voor hij overleed.

Ook in deze Amerikaanse productie valt er veel te lachen. De speelfilm heeft bovendien 30 miljoen in het laatje gebracht.

B

eing There ging eigenlijk over de economie. Chance (Peter Sellers), een man van middelbare leeftijd, werkt als tuinman voor een rijke man in Washington. De wat simpele Chance heeft zijn hele leven in het huis van de rijke man gewoond en heeft geen notie van de wereld buiten zijn beschermde omgeving. Alles wat hij weet van de buitenwereld is afkomstig van de televisies die overal in het huis staan.

Als de eigenaar van het huis en de tuin

sterft, staat Chance op straat.

Gekleed in zijn ouderwetse kleding loopt hij met hoed en paraplu de buitenwereld in. Hij wordt aangereden door een auto van de rijke zakenman Ben Rand.

Eve Rand, de vrouw van Ben, laat Chance vervolgens naar het huis van de Rands brengen om bij te komen.

Als Chance zijn naam noemt, ‘Chance the Gardener’ (Chance, de tuinman) wordt dit door Eve en Ben verstaan als ‘Chauncey Gardiner’. Als Chance daarop volgend vertelt dat hij uit zijn huis is gegooid door een advocaat, denkt Ben dat ‘Chauncey’ een rijke zakenman is met financiële problemen die is opgelicht door zijn advocaten.

Rand besluit zich over Chance te ontfermen, zeker als deze zich ontpopt als een ware filosoof die allerlei wijze uitspraken doet over de economie.

In werkelijkheid brabbelt de simpele Chance alleen maar wat over zijn tuin, maar Ben ervaart alles als diepe wijsheid. En misschien is dat het ook wel. Ben introduceert Chance bij zijn vriend, de president van de Verenigde Staten en ook de president ziet Chance als een groot en wijs man op economisch gebied, want alles wat hij zegt over zijn tuin blijkt precies toepasbaar op de economie.

Chance wordt een mediagrootheid en verschijnt in allerlei praatprogramma’s.

Als Ben Rand niet lang daarna overlijdt, discussiëren de directeuren van zijn bedrijf over de mogelijke opvolger en iedereen is het er over eens dat het Chance moet zijn.

De boodschap van de film is feitelijk dat 34

je naar een economie kan kijken vanuit de wetten van de natuur. Er is een seizoen voor groei, er is een seizoen voor afbreken en opruimen en zoals de zon kan schijnen of het kan stormen in de natuur zo ook in de economie.

Ofwel: kijk naar je tuin en je ziet de werking van de economie.

Dat geldt ook voor vernieuwingen die de economie nodig heeft. Wij maken ons voortdurend druk over het vinden van noodzakelijke vernieuwingen, terwijl het in de natuur rondom ons voor het oprapen ligt. Daarvan staan prachtige voorbeelden in het boeiende boek Blauwe Economie van Gunter Pauli.

Pauli laat met praktische voorbeelden zien hoe ingenieus de natuur in elkaar zit en wat wij daar aan kunnen hebben. De mossel kan lijmen in zout water; een woestijnkever kan sprayen zonder drijfgas, zijdedraad is sterker dan carbon, ons hart pompt 7.500 liter bloed per dag rond op 0,2V en termieten bereiken met natuurlijke ventilatie een constante temperatuur en luchtvochtigheid, het hele jaar door. Hierover schreef Pauli The Blue Economy: 10 years, 100 innovations, 100 million jobs.

Waarom ‘Blauw’? ‘Vanuit het heelal gezien is de aarde blauw. Door al het blauwe water en de blauwe lucht is de aarde in feite een blauwe soort.’

Een aantal mooie voorbeelden uit het boek van Pauli:

Met dank aan The Optimist en Wikipedia, waaraan de voorbeelden zijn ontleend.

Batterij Wie kan zich een mobiele telefoon of gehoortoestel voorstellen zonder batterij? Maar natuurlijke systemen produceren constant elektriciteit uit verschillende bronnen die niets te maken hebben met batterijen en ook niet met fossiele brandstoffen, kerncentrales of windturbines.

Wat kunnen we leren van een boom die elektriciteit opwekt via zijn gewicht op de rotsen? Hoe kunnen we elektriciteit creëren door kalium, natrium en calcium te genereren en de manier waarop ons hart werkt?

Het Duitse Fraunhoferinstituut heeft al een prototype van een mobiele telefoon ontwikkeld die zonder batterij en met behulp van een warmtewisselaar werkt.

De meeste mensen dragen hun telefoon dicht op hun lichaam. Het menselijk lichaam is zo’n 37 graden Celsius, en de buitentemperatuur is doorgaans veel

lager of hoger dan dat.

Als er drie graden verschil is in temperatuur tussen het lichaam en de telefoon, wordt er al genoeg elektriciteit opgewekt om de telefoon op stand-by te laten staan. Als je gaat bellen, veroorzaakt je stem een zekere druk, waarna de kracht van je stem ook nog wordt omgezet in elektriciteit. Dus hoe harder en hoe langer je praat, des te langer je kunt bellen. Het is aangetoond dat dat echt werkt.’

De Windbelt Als je een grassprietje tussen je duimen perst en erop blaast, gaat het trillen en fluiten. Dat is ook de kracht achter de Windbelt, bedacht door de Amerikaanse uitvinder Shawn Frayne. De Windbelt is een strak gespannen lint van twee of drie meter met aan beide uiteinden een kleine magneet die is omwonden met koperdraad. Onder invloed van de wind gaat het lint vibreren, wat wordt omgezet in elektriciteit. In Haïti, waar Frayne zijn innovatie heeft getest, kost de Windbelt slechts een paar dollar en kan het genoeg energie leveren voor kleine apparaten als een LEDlamp, een radio of oplader voor de mobiele telefoon.

35

Waar rook is, is citroen Mats Nilsson, een Zweedse productontwikkelaar, vond een milieuvriendelijk alternatief voor de gangbare schadelijke brandvertragers.

Nilssons uitvinding is gebaseerd op een mengsel van citrusvruchten, druiven en bloem. Het heeft dezelfde kwaliteit als gewone brandvertragers, maar zonder de nadelige effecten voor mens en milieu. MHE is verkrijgbaar in poeder, vloeistof en gel en wordt onder meer toegepast in meubels, vloerbedekking en behang.

Vlinders en kolibries Vlinders en kolibries hebben geen haarverf of pigment nodig om hun heldere kleuren te verkrijgen en te behouden. Andrew Parker, professor fysiologie aan de universiteit van Oxford, ontwikkelde een geheime methode om kleuren te fabriceren zonder gebruik te maken van chemie en zware metalen.

De wereldmarkt voor kleurpigmenten, verf en inkt – voor alles van textiel tot industrieel gebruik – wordt geschat op 20 miljard dollar.

Dus: lees een goed boek, kijk naar een goede film en observeer je tuin.

Meer heb je niet nodig om de economie nieuwe inspiratie te geven.

Column

Sport

JOB Bedrijfsblad 2016

Beware what to wear Tekst: Rianne van Rijswijk

Uniformen | Bedrijfskleding | Sportkleding | Polo’s | Petten Veiligheidskleding | Werkschoenen voorzien van bedrijfslogo

Een niet zo professionele sporter komt in een oud T-shirt en een joggingbroek aan om eens te komen sporten. Ik zie ook wel eens mensen in een spijkerbroek of met een muts op trainen, alles kan hier.

Gelukkig, ze sporten, denk ik dan!

Maar een echte hardloper draagt Asics, een echte fietser heeft Shimano schoenen en wil je serieus genomen worden als kickboxer dan draag je Hayabusa, toch? Hoe beter je bent, hoe meer je wil investeren in goede sportkleding. Want dan merk je dat het niet lijkt alsof je na het sporten in je broek hebt geplast maar dat het zweet alweer verdwenen is door dat nieuwe broekje. En dat die Asics, zoals de reclame belooft, veel meer steun bieden.

Reclame’s van sportmerken vind ik fantastisch.

Een rustige sound, niet eens zoveel kleur, maar de focus op datgene wat loskomt bij een sporter.

Het water spat om de stap die de hardloper zet, de spieren vangen de klappen op, het zweet druipt over de armen, het gezicht toont opperste concentratie en het lichaam beweegt gecontroleerd verder. Het is meer dan zweet alleen dat vrij komt en dat zie je in zo’n reclame. Met dit beeld proberen ze natuurlijk kleding of schoenen te verkopen en dat lukt meestal ook wel aardig. Want zoals u leest, heeft de beschreven reclame mijn attentie gekregen. Bij die stap komt een bepaalde schoen in beeld. ik let op die spieren maar die bewegen rond een broekje en dat zweet druipt uiteraard langs dat specifieke T-shirt naar beneden.

Bij attentie hoort binding. Als de attentie positief is dan is de binding ook positief. Zou ik een winkel inlopen dan zou ik als eerste naar dat merk gaan kijken.

Onbewust heb ik dus een binding met dit merk.

Zo werken sportreclames in op het economisch belang. Want hoe groter zo’n merk is, hoe meer invloed het heeft. Hoe meer geld om meer fans te kweken, hoe meer bewonderaars dat merk promoten tijdens verschillende activiteiten. Het is niet zomaar een shirtje wat je draagt... Je draagt het merk met het prijskaartje daaraan!

Borduur | Zeefdruk Promotiematerialen | Relatiegeschenken Groothandel in Badlakens Strandlakens | Beddegoed | Tafellakens Reinigen van wasgoed (wassen-drogen-strijken) Commercieel | Particulier Wasserette met zelfbediening machines (self service)

Kaya Korona/Naast FTV T 717 3983 | 717 6083 | 7003983 | info@alfome.net

Stages Vacatures Werving & Selectie www.back2dutchcaribbean.com OCAN Den Haag - Koninginnengracht 19 - info@ocan.nl BanBoneiruBék - Kaya Sábalo 13 - info@banboneirubek.com Caribisch Nederland 36

Professional advice when managing absenteeism.

CHS by Medwork.

Years of experience in taking care of businesses and employees.

CHS by Medwork.

Ban kwida pa otro Medwork Corporate Health Solutions B.V. Kaya Suit Nikiboko 12 | T: +599 7171820 www.medwork.aw, infobes@medwork.aw

JOB Bedrijfsblad 2016

Tekst: | Foto: Gerjanne Voortman

Meegaan met de flow van het eiland

Tina Woodley

JOB Bedrijfsblad 2016

Gezond en vegetarisch

Goede voeding en beweging zijn de rode draad door Tina Woodleys leven. Ze was pionier op vele vlakken, werd succesvol binnen uiteenlopende carrières en woonde in diverse landen. Gezondheid bleef altijd de kern van haar bezigheden. Momenteel runt Tina het enige officiële vegetarische restaurant op Bonaire; Gogreen.

Met haar kleinschalige restaurant in Antriol, hoopt Tina de bevolking van Bonaire te laten zien dat je als vegetariër echt niet alleen maar salade of pasta met kaassaus hoeft te eten. Ze wil haar klanten laten ervaren dat goed bereide groenten heel smaakvol zijn en dat er een grote variëteit aan gerechten gemaakt kan worden zonder vlees of vis. Tina is directeur, gastvrouw, kok en serveerster binnen haar eenmanszaak. Alleen wanneer ze op aanvraag eten bereid voor grote groepen, schakelt ze assistentie in.

Onderneemster in hart en nieren

Ondernemerschap is een integraal deel van Tina’s persoonlijkheid. De veelzijdige onderneemster heeft zich daarbij altijd laten leiden door waar ze zelf behoefte aan heeft én door hetgeen haar omgeving nodig heeft. Op 27-jarige leeftijd vertrok Tina naar Nederland om zich verder te ontwikkelen als sportvrouw op het gebied van powerliften en bodybuilding. Ze nam zich voor om binnen een jaar wereldkampioen te worden. Negen maanden later werd ze in 1985 de eerste vrouwelijke wereldkampioen powerliften. Ze verhuisde naar Oostenrijk waar ze haar eigen fitnessstudio opende, en vestigde zich vervolgens in Duitsland waar ze een centrum opende voor vrouwen met gewichtsproblemen. Als Tina wist wat ze wilde, zette ze alles in werking om haar doelen te bereiken.

De sportieve onderneemster woont nu sinds zeven jaar op Bonaire. “Na 32 jaar in Europa stond ik op een dag op en vroeg me af wat ik daar deed,”geeft Tina aan. “Ik leefde in een land waar bijna iedereen met stress kampt en waar mensen amper lachen.” Ze voelde dat het tijd was om terug te keren naar het Caraïbisch gebied, waar haar roots liggen.

Toen ze naar Bonaire kwam, wilde ze echter iets anders dan alleen maar sport.

Tina zag dat veel mensen op het eiland kampen met overgewicht door ongezonde voeding, Dus besloot ze op dat vlak een

bijdrage te leveren aan de samenleving en opende een winkel waar ze organische voedingsmiddelen verkocht. Zelf was ze altijd al met goede voeding bezig: “Ik at organisch voordat de term organisch überhaupt bestond!”

Om lokale producenten te promoten en lokale telers de kans te geven hun verse producten te verkopen, richtte ze daarnaast de ‘Farmers Market’ op, welke nog steeds elke eerste zaterdag van de maand te bezoeken is. In haar eigen winkel daarentegen bood ze voornamelijk geïmporteerde droge voedingsmiddelen, smoothies en sandwiches aan. De winkel liep erg goed, maar toen de Van der Tweel Supermarkt zich op het eiland vestigde en eveneens organische producten ging aanbieden, wist ze dat het tijd was om haar focus te verleggen. Dus richtte Tina Woodley zich voortaan nog uitsluitend op organisch bereide maaltijden.

Certificate of excellence

Vier dagen per week is Go Green geopend voor lunch. Ondanks de beperkte omvang, is het restaurant leidend op Tripadvisor.

Onlangs ontving Tina het ‘Certificate of Excellence’ op basis van de vele lovende recensies die gasten achterlaten op de website. Tina is trots op de positie die ze verworven heeft en de reclame die ze hiermee kan maken voor het hele eiland.

De authenticiteit van de maaltijden en de natuurlijke afkomst van de ingrediënten maken volgens Tina het onderscheid.

Niets komt uit een pakje of zakje en waar mogelijk zijn de ingrediënten lokaal geproduceerd. Dit garandeert niet alleen versheid, maar stimuleert daarnaast ook de lokale economie en belast in veel mindere mate de natuur. Het is Tina’s wens om, naast toeristen, meer lokale mensen te ontvangen in haar restaurant. Via haar maaltijden hoopt ze kennis en ideeën over te dragen, zodat een ieder aanpassingen kan maken in zijn of haar eigen eetpatroon.

Goede informatie is volgens Tina de sleutel tot een goede gezondheid en deze moet toegankelijk zijn voor iedereen. Ook buiten haar restaurant om stimuleert ze gezondere leefpatronen. Zo coacht ze mensen in ‘lifestyle changes’, geeft ze Aryuvedische massages, organiseert ze verschillende workshops, en bracht ze onlangs een boek uit over vitaal ouder worden, getiteld ‘Every Day, one day Younger’.

39

Je hoeft als vegetariër echt niet alleen maar salade of pasta met kaassaus te eten Dromen verwezenlijken

Intussen denkt Tina na over haar volgende onderneming. Uiteindelijk wil ze al haar ervaring, kennis en passies samenbrengen in een centrum waarin alle facetten van gezondheid aan bod komen. Een centrum voor iedereen die bezig is met ouder worden, voor iedereen die tijd nodig heeft om te ontstressen, of juist om op te laden.

Ze hoopt binnen dit project de krachten te bundelen met andere mensen op het eiland. Want juist in een tijd waarin we steeds individualistischer worden, is het volgens de zelfstandig onderneemster belangrijk om in te zien dat we elkaar nodig hebben om verder te komen.

Hoe het Tina lukt haar dromen keer op keer te verwezenlijken? “Je moet in de eerste plaats een doorzetter zijn,” geeft de voormalig wereldkampioene aan. “Je moet visie hebben en daarvoor durven gaan, ongeacht of andere mensen het vreemd vinden.” Daarnaast is het volgens de gepassioneerde onderneemster ook belangrijk je aan te kunnen passen aan je omgeving. Vooral op een eiland is dit essentieel. “Het is niet mogelijk om uit te wijken naar een andere stad, dus je moet meegaan met de flow van het eiland.” En als laatste is het uiteraard belangrijk om iets te doen wat bij je past, “We werken zoveel uren, doe iets wat je leuk vindt!”

Tina zelf haalt voorlopig nog veel plezier uit het bereiden van organische maaltijden voor haar klanten en het stimuleren van goede voeding op Bonaire.

Laat ons u helpen met uw verzuimmanagement met respect voor uw medewerkers en met oog voor uw belangen!

• Meerwaarde voor Werkgever én Medewerker!

• Volledige professionele Arbodienstverlening (RI&E, Verzuimbegeleiding en Arbozorg)

• Alle keuringen (Aanstellingskeuringen en Pensioenkeuringen)

• 3 Bedrijfsartsen, Bedrijfsmaatschappelijk werker, Psycholoog en Veiligheidsdeskundige.

• 4 talen: Papiaments, Nederlands, Spaans en Engels • Voor grote én kleine werkgevers • Aantrekkelijke tarieven

T +599 717 3100 - www.arbomedicalbes.com - info@arbomedicalbes.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Apps

BILLMINDER

Never pay another late fee!

BillMinder simplifies your life by bringing all your bills into one manageable place. You will know at a glance which bills need your attention. You can also track your expenses with comprehensive charts and graphs.

APP: Android Google play Prijs: gratis

STOCKTWITS Use StockTwits to catch up quickly on the stocks you care about and new market trends. Find out what is happening fast and get insight, updates, sentiment and analysis from thousands of real investors and traders.

“Whenever I want to know why something is happening to a company, the first thing I do is check out the real-time feeds on StockTwits” - Herb Greenberg, CNBC

• Calendar and Monthly Bill List • Per Bill Adjustable Alert Periods • Account History • AutoPay Bills • Multiple Payments per Bill • QuickPay (Tap and hold a bill in the Upcoming tab) • Automatic Weekend Due Date Adjustment (Moves bills that fall on the weekend to prior Friday automatically. can be disabled in Settings.)

XE CURRENCY

APP: iOS Apps Store Prijs: gratis

“…StockTwits is re-imagining investing to better match the way markets really work.”

- Read Write Web * DISCOVER WHAT STOCKS EVERYONE IS TALKING ABOUT: Our Trending List finds stocks that are in the news, making moves, or popular amongst top investors and traders. * COLLABORATE AND PROFIT: Connect and collaborate with top investors and traders and make better decisions. * CATCH UP QUICKLY: Build a watch list to catch up quickly on the stocks you care about. * GAUGE REAL TIME SENTIMENT: Get a feel for the sentiment around your stocks quickly and easily. * TRADE FOR FREE USING ROBINHOOD: Log in with your Robinhood account to see your holdings, swipe to trade from the watchlist and share your verified trades with the community.

Convert every world currency with the XE Currency App – Free Edition. It offers live proprietary currency rates and charts, and even stores the last updated rates so it works when the Internet doesn’t. This easy-to-use currency calculator has received over 40 million downloads, making it the most popular foreign exchange app on the market. It has been featured by the BBC, the LA Times, CNN, and The Travel Channel! * LIVE CURRENCY RATES & CHARTS - Every world currency and precious metals - Live proprietary rates refresh every minute - 30,000+ currency charts for historic rates - Rate high and lows for multiple time frames - Calculate prices with the currency converter - Simultaneously monitor up to 10 currencies - Our rates are trusted by millions of people - Compare your currency price with XE Rate Advisor * PERSONALIZE YOUR SETTINGS - Shake your device to reset rates - Set the frequency of rate updates - Turn currency symbols on or off - Pin your base currency to the top - Add a widget to your home screen * USE IT OFFLINE - Stores the last updated rates Convert prices without internet access

41

APP: Android Google play Prijs: gratis

JOB Bedrijfsblad 2016

De one stop shop als onderdeel van het Ondernemershuis

D

Tekst: Dick ter Burg

e Kamer van Koophandel en Nijverheid Bonaire (KvK) is al enige jaren bezig om te komen tot een ‘one-stopshop’. Dit onderdeel van het ondernemershuis moet een centraal punt worden waar ondernemers naar toe kunnen gaan voor al hun vragen over vergunningen en het indienen van aanvragen ter verkrijging van deze vergunningen. Er zijn inmiddels meerdere modellen aan de overheid overlegd, maar helaas heeft dit nog niet geleid tot een definitieve opzet. Met de komst van het nieuwe bestuurscollege (BC) zal de Kamer daarom wederom vol overgave pleiten voor de ‘One-StopShop’ als onmisbaar onderdeel van het Ondernemershuis op Bonaire.

Het ‘One-Stop-Shop’-idee is immers al in meerdere landen geïnitieerd, doorontwikkeld en een succes gebleken.

Vergunningen De vergunningverlening op Bonaire is sedert jaren een onderwerp van discussie. De KvK is er alles aangelegen om dit (vaak) tijdrovende maar noodzakelijke (wettelijke) element verder te structureren en te optimaliseren voor het gemak van de ondernemer. Zo wil de Kamer duidelijkere en transparantere richtlijnen met betrekking tot hetgeen waaraan voldaan moet worden bij een aanvraag en meer gerichte informatie zodat de ondernemer weet wat hij moet meenemen als hij een aanvraag wil indienen. Daarnaast wenst de KvK ook wat meer rechtszekerheid zodat een ondernemer er van uit kan gaan dat de wet zal worden nageleefd en dus dat een termijn van acht weken bijvoorbeeld ook daadwerkelijk acht weken duurt en niet onderhandelbaar is. De ondernemer en de overheid zijn de twee partijen die met elkaar het vergunningentraject 42

moeten doorlopen. Maar omdat de overheid meer macht heeft dan de ondernemer is er feitelijk sprake van een ongelijke strijd.

Natuurlijk kan de ondernemer, wanneer de overheid zijn eigen wetten niet nakomt, naar de rechter stappen om zijn gelijk af te dwingen, maar in de praktijk zal hij dat niet zo snel doen, omdat hij diezelfde overheid weer nodig heeft bij het indienen van een toekomstige of aanverwante vergunning. Zo kan de overheid dus zijn macht gebruiken om zijn eigen falen te compenseren.

Bij de ‘One-Stop-Shop’ blijft de verlening van de vergunning weliswaar bij de overheid maar vallen de service en informatievoorziening onder de taken van het Ondernemershuis van de Kamer van Koophandel. Op die manier kan de Kamer, zoals in de wet is aangegeven, de handel en nijverheid op Bonaire nog beter bevorderen.

Bonaire Firefighting NV

Brandblusapparaten & materialen van de hoogste kwaliteit.

aan j i j e o Wat dbeveiliging brandp de zaak o

• REOB gecertificeerd • CE-keuring • Keuringen NEN-norm • Alles op voorraad • Halen-brengen-installeren handblussers (gratis) • 25 jaar ervaring op Bonaire

Poederblusser

Schuimblusser

Co2 brandblusser

Kaya Nikkiboko noord 33 | P.O. Box 283 Bonaire, CN | T +599 786 7066 | klimabrand@bonairetrade.com

JOB Bedrijfsblad 2016

Investeren in duurzaamheid Tekst: Tom Peeters | Foto: Conté

Voor iedere ondernemer is een betrouwbare water- en elektriciteitsvoorziening van cruciaal belang. Op Bonaire is dat minder vanzelfsprekend dan in andere delen van de wereld.

Anders dan bijvoorbeeld in Europees Nederland heeft Bonaire een ‘stand-alone’-systeem zonder koppelingen met netwerken op het vasteland en dienen zowel elektriciteit als drinkwater ter plaatse te worden geproduceerd.

Er is op Bonaire maar één distributeur en een relatief klein aantal aansluitingen. Daardoor is veeleer sprake van schaalnadelen dan van schaalvoordelen.

Dat heeft gevolgen voor de kosten van elektriciteit en drinkwater.

Die zijn immers hoger dan in Europees Nederland en vormen daardoor een belangrijke kostenpost bij zowel huishoudens als bedrijven.

D

e nieuwe Wet Elektriciteit en Drinkwater die op 1 juli 2016 in werking is getreden, geeft een nieuw regulerend kader voor het produceren en distribueren van elektriciteit en drinkwater. In deze wet worden de mogelijkheden voor een duurzame opwekking van elektriciteit uitdrukkelijk benoemd. Voor een ondernemer

Ondernemen op Bonaire Juridische kansen en uitdagingen verandert er het een en ander en dus kunt u keuzes maken met betrekking tot de mogelijkheden die deze wet biedt. In dit artikel informeren we u over de opzet van de nieuwe wet en over de aandachtspunten voor u als ondernemer.

Productie Conform de nieuwe wet kunnen meerdere producenten een productievergunning aanvragen.

Een vergunning is verplicht als de elektriciteit of het drinkwater anders dan voor eigen gebruik wordt geproduceerd.

Als er duurzame elektriciteit wordt opgewekt, bijvoorbeeld door zonnepanelen, mag er wel worden ‘teruggeleverd’ en is er pas een vergunning nodig als de duurzame opgewekte elektriciteit niet hoofdzakelijk voor eigen gebruik is bestemd.

Dat betekent dat het voor een ondernemer aantrekkelijk kan zijn om zelf duurzame elektriciteit op te wekken. Ten eerste zal daardoor minder elektriciteit van het net hoeven worden afgenomen, omdat hij deels zelf, in het geval van zonnepanelen overdag als de zon schijnt, in zijn elektriciteitsbehoefte voorziet. Daarnaast mag een ondernemer eventuele overschotten terugleveren aan het net.

Voor de teruggeleverde elektriciteit tot aan de hoeveelheid elektriciteit die van het net wordt afgenomen, ontvangt de ondernemer dan een terugleververgoeding. De hoogte van deze terugleververgoeding moet nog worden vastgesteld, maar zal volgens de laatste berichten USD 0.02 tot 0.05 48 44

bedragen. Uiteraard is dit afhankelijk van de capaciteit van de aansluiting.

Wordt er nog meer elektriciteit teruggeleverd, dan ontvangt de ondernemer daarvoor geen vergoeding.

Op basis van deze uitgangspunten in de wet zal een ondernemer straks dus een afweging kunnen maken of het aantrekkelijk is om te investeren in de opwekking van duurzame elektriciteit door de aanschaf van zonnepanelen bijvoorbeeld. Het aanschaffen van duurzame opwekcapaciteit die groter is dan het eigen gebruik, wordt door de nieuwe wet en regelgeving in ieder geval ontmoedigd.

Het zal namelijk niet eenvoudig zijn om een productievergunning te krijgen.

Een belangrijke voorwaarde conform de conceptregeling bij wet is dat de producent een overeenkomst met de distributeur van elektriciteit kan overleggen. Op Bonaire zal dat Water en Energiebedrijf Bonaire (WEB) zijn. Het is nog niet bekend of WEB overeenkomsten met producenten wenst te sluiten en onder welke voorwaarden. Daarnaast zal de productievergunning voorschriften bevatten over de hoeveelheid elektriciteit of drinkwater die tenminste per tijdseenheid wordt geproduceerd.

Dat betekent dat een productievergunning niet vrijblijvend is en dat een producent aan deze en andere eisen zal moeten kunnen voldoen.

Distributie Per BES-eiland wordt één distributeur aangewezen. De aandelen van de

JOB Bedrijfsblad 2016

distributeur moeten direct of indirect in handen zijn van het openbaar lichaam en de distributeur moet over het eigendom van het distributienet beschikken. Naar verwachting zal op Bonaire WEB worden aangewezen als distributeur.

De distributeur krijgt een niet onaanzienlijk takenpakket met betrekking tot het aansluiten van afnemers, het transport van water en elektriciteit, het plaatsen, beheren en uitlezen van de meters en het factureren van afnemers.

Ondernemers kunnen met klachten aankloppen bij de distributeur die daarvoor een procedure moet inrichten.

De wet bevat zelfs een optie voor een schadevergoedingsregeling indien storingen optreden, maar het is niet duidelijk of de minister van deze optie gebruik zal maken.

Tarieven De wetgever heeft benadrukt dat de

levering van elektriciteit en drinkwater een eerste levensbehoefte is en dat er door de kleine markt feitelijk weinig concurrentie is, waardoor afnemers beschermd moeten worden door middel van tariefregulering.

De Autoriteit Consument en Markt (ACM) zal dan ook het aansluittarief, het vaste en variabele gebruikstarief en het wegtransporttarief voor drinkwater vaststellen. De ACM gaat daarbij uit van de systematiek van ‘price cap’.

Dit is een systematiek waarbij het tarief wordt gebaseerd op de ‘efficiënte kosten’ plus een redelijk rendement voor respectievelijk de producenten en de distributeur. Om te handhaven heeft de Autoriteit de mogelijkheden gekregen om producenten en de distributeur te ‘prikkelen’ om efficiënter te werken en de tarieven zo laag mogelijk te houden.

Het gebruik van Pagabon blijft mogelijk en voor afnemers met een zware aansluiting die ‘off-grid’ willen gaan, is 45

een bijzondere bepaling opgenomen.

Deze houdt in dat als een afnemer op 1 juli 2016 een dergelijke aansluiting had, hij nog gedurende vijf jaar het vaste gebruikstarief moet betalen.

De afnemers worden daardoor bij wet verplicht bij te dragen in de kosten van het netwerk, omdat de wetgever van mening is dat het net al op de afname is ingericht en er dus al kosten zijn gemaakt.

Conclusie Op 1 juli 2016 is de Wet Elektriciteit en Drinkwater in werking getreden.

Voor ondernemers is daardoor ruimte ontstaan om keuzes te maken hoe zij in hun energiebehoefte willen voorzien. Ze kunnen er dan ook ook voor kiezen om zelf een producent te worden. De vaststelling van de tarieven is overgelaten aan ACM, die naar verwachting in december 2016 de nieuwe tarieven voor 1 januari 2017 zal vaststellen.

16

JOB Bedrijfsblad 2016

Profiel Foto: Conté

Missie: Thierry geeft mensen niet alleen graag precies het juiste advies maar wil er ook zorg voor dragen dat haar klanten tevreden naar huis gaan met de producten waarnaar ze zochten.

Als een klant vertrekt met een glimlach op zijn of haar gezicht heeft ze haar doel bereikt en kan haar dag niet meer stuk.

Geschiedenis: Naast haar werk in de winkel is de verkoopmedewerkster een freelance visagiste. Geboren in Nederland, waar haar moeder nog altijd woont, vertrok ze naar Sint Maarten. Vijf jaar geleden vestigde ze zich op dushi Bonaire. Het wonen op het eiland bevalt haar prima. En als ze behoefte heeft om er even tussenuit te zijn, boekt ze een reis naar een bestemming in de regio. Of ze wordt gevraagd om ergens te assisteren bij een modeshow als visagiste.

Toekomst: De visagiste wenst voor Bonaire vooral groei, ontwikkeling en daarnaast voor haar en haar collega’s dat ze zich kunnen ontplooien en groeien zodat zij en haar collega’s de klanten nog beter van dienst kunnen zijn.

Verder ligt de toekomst voor deze jongedame nog helemaal open. Wie weet wat er nog voor haar in het verschiet ligt.

Naam Thierry Hoost Lobato Bedrijf DA Drogist Bonaire Functie Verkoopmedewerkster Geboren Nederland 1991 Doel Een betere toekomst voor de

wereld bewerkstelligen door onder andere iedereen te accepteren zoals hij of zij is

Passie Make-up; De artistieke

mogelijkheden van make-up zijn immers onbeperkt Boeken 50 Shades of Grey Film The Fast and the Furious 7 Muziek Alles met een pakkende beat, goed ritme en mooie tekst 17 47

JOB Bedrijfsblad 2016

Lagere BELASTING- EN PREMIEDRUK OP ARBEID voor Bonaire Tekst: mr. F.M.T. Simon en mr. drs. J.R. Kos

Met de invoering van het fiscale stelsel voor Caribisch Nederland beoogde men minder administratieve lasten en lagere uitvoeringskosten.

Het stelsel zou ook de ontwikkeling van de lokale economie stimuleren.

De loonbelasting en premieheffingen van werknemers werden (en worden) in de praktijk immers als zware kostenpost beschouwd.

Bij velen, zowel werkgevers als werknemers, bestaat echter het gevoel dat de belastingdruk op arbeid in Caribisch Nederland zwaarder is dan die op autonome eilanden als Aruba, Curaçao en Sint Maarten.

In dit artikel maken wij een objectieve vergelijking met Curaçao, het buureiland van Bonaire. Wat zal blijken is dat de gecombineerde belasting- en premiedruk op arbeid tot USD 4.650 in alle vier doorgerekende inkomensklassen op Bonaire lager is dan op Curaçao. Bovendien is de loonadministratie, ondanks het feit dat de geïntegreerde heffing van loonbelasting en werknemerspremies op Bonaire ingewikkeld is gebleven, over het geheel genomen toch eenvoudiger dan op Curaçao. Daar gelden namelijk maar liefst zes verschillende heffingen waarbij iedere heffing bovendien zijn eigen definitie en berekenwijze heeft.

Progressieve structuur versus vlaktaks De loonbelasting van Caribisch Nederland is grotendeels gebaseerd op de Nederlands-Antilliaanse loonbelasting. Deze belasting is ook op Curaçao voortgezet na de staatkundige herziening van 10 oktober 2010.

Het meest opvallende verschil betreft de tariefstructuur en premieheffing.

Daar waar op Curaçao een sterk progressieve tariefstructuur in de loonbelasting wordt gehanteerd met tarieven van 9,75% tot 46,5%, geldt in Caribisch Nederland in feite een vlaktaks met een tarief van 30,4%1.

Onder dat tarief vallen in Caribisch Nederland ook de premies voor de 48

Algemene Ouderdomsverzekering (AOV), de Algemene Weduwen en Wezenverzekering (AWW) en het deel van de zorgverzekeringspremie dat door de werknemer gedragen wordt. Op Curaçao komen deze en andere werknemerspremies bovenop de vigerende loonbelastingtarieven.

Daarnaast wordt er op Curaçao ook nog een beperkte nominale zorgverzekeringspremie geheven.

De werknemerspremies variëren er afhankelijk van de inkomensklasse.

Voor maandinkomens tot USD 4.650, verreweg de grootste groep werknemers, geldt een premie van 12,3%.

Hogere belastingvrijstelling in Caribisch Nederland Een ander verschil betreft de basiskorting. Op Curaçao wordt per maand een korting van omgerekend USD 101,26 op het belastingbedrag gegeven, terwijl Caribisch Nederland een belastingvrije som van USD 992,33 per maand kent. Vermenigvuldigd met het tarief van 30,4% is deze belastingvrije som vergelijkbaar met een korting van USD 301,67 per maand.

De belastingvrijstellingen gelden overigens niet voor niet-inwoners met uitzondering van niet-ingezetenen die in een land wonen waar de Belastingregeling voor het Koninkrijk van toepassing is. Sinds 1 maart 2016 geldt dit echter nog alleen voor Aruba.

JOB Bedrijfsblad 2016

Lagere werkgeverpremies in Caribisch Nederland Naast de loonbelasting en werknemerpremies worden op zowel Curaçao als in Caribisch Nederland ook werkgeverspremies geheven. Beide jurisdicties passen geen belastingvrije sommen of basisaftrekken toe op deze premies.

Op Curaçao zijn er daarnaast nog per sociale verzekering verschillende premiemaxima vastgesteld. In Caribisch Nederland bestaan er evenwel geen premiemaxima.

De werkgeverspremies uitgaande van de veel voorkomende gevarenklasse III voor de ongevallenverzekering bedragen op Curaçao 22,95% voor maandinkomens tot omgerekend USD 4.650. Daaronder vallen onder meer bakkers, pompstationmedewerkers, schoonmakers, buschauffeurs, medewerkers van hotels en restaurants en zoutmijnwerkers. In Caribisch Nederland moeten werkgevers 18,4% betalen ongeacht inkomens- of gevarenklassen.

Rekenvoorbeelden Caribisch Nederland en Curaçao In het onderstaande overzicht wordt voor vier verschillende inkomens tot USD 4.650 een vergelijking gemaakt tussen de werknemersen werkgeverslasten in Caribisch Nederland en Curaçao. Vergeleken met Curaçao kan dan ook rustig worden gesteld dat van de CaribischNederlandse loonheffingen een impuls uitgaat om de economie verder te ontwikkelen. Puur uitgaande van deze fiscale vergelijking is het plaatsen van werknemers in Bonaire

namelijk goedkoper dan op Curaçao.

Uiteraard kan dit positieve fiscale effect teniet gedaan worden door nietfiscale factoren. Een analyse daarvan valt echter buiten dit artikel en is ook lastiger te maken. Volledigheidshalve moet wel worden opgemerkt dat de werkgeverslasten voor de hoogste inkomens in Caribisch Nederland zwaarder uitvallen dan die op Curaçao.

Dat vindt zijn oorzaak in het ontbreken van premiemaxima in Caribisch Nederland. Aan de andere kant wordt het verschil in werknemerslasten juist weer groter ten gunste van Caribisch Nederland naarmate het maandinkomen zich in de hogere regionen bevindt.

Gecombineerde heffingssystematiek in Caribisch Nederland Voor de liefhebbers wordt hierna uitgelegd hoe de geïntegreerde heffing van loonbelasting en werknemerspremies in Caribisch Nederland werkt. Belastingplichtigen die ook premieplichtig zijn voor de volksverzekeringen dienen in beginsel bovenop het belastingtarief van 30,4% premies te betalen. Deze premies zijn vastgesteld op 25% voor de AOV, 1,3% voor de AWW en 0,5% voor de zorgverzekering. In geval van werknemerspremies geldt, in tegenstelling tot de werkgeverspremies die, zoals aangegeven geen premiemaximum kennen, een maximale premiegrondslag van USD 30.774.

Als voor deze premieplichtigen geen tegemoetkoming in de 30,4% loonbelasting zou worden gegeven, zou dit betekenen dat zij over een inkomen tot USD 30.774 zouden worden geconfronteerd met een

ongekend hoog gecombineerd tarief. Dat zou dan immers uitkomen op in totaal 57,2%. Een dergelijk hoog tarief heeft de wetgever uit draagkrachtoverwegingen niet wenselijk geacht. Voor loonbelastingplichtigen die tevens premieplichtig zijn, heeft de overheid daarom een heffingskorting in de loonbelasting geïntroduceerd.

Deze vermindering volgens de heffingskorting is gelijk aan de verschuldigde werknemerspremies.

Door het geven van een heffingskorting die precies gelijk is aan de verschuldigde premies wordt bereikt dat ook belastingplichtigen die geheel of gedeeltelijk premieplichtig zijn onder het gecombineerde vlakke tarief van 30,4% komen te vallen. Afhankelijk van de vraag of de belastingplichtige verzekerd is voor de volksverzekeringen, zijn in dit percentage dus ook de premies voor de volksverzekeringen opgenomen.

Voor de hoogte van de gecombineerde druk is de premiegrens daarom irrelevant. De systematiek komt erop neer dat in alle gevallen 30,4% wordt geheven over het belastbaar loon.

Afhankelijk van de verschuldigde AOV, AWW en zorgverzekeringpremie kan de 30,4 % bestaan uit loonbelasting én werknemerspremies of uitsluitend loonbelasting indien de werknemer geen premie hoeft te betalen.

Uit de bovenstaande beschrijving kan geconcludeerd worden dat ondanks dat de tariefstructuur op papier vlak lijkt te zijn, de systematiek voor de loonbelasting relatief ingewikkeld is en voor verwarring zorgt voor de gemiddelde belastingplichtige.

Gelukkig bestaan hier dan ook softwareprogramma’s voor.

1) Er geldt een toptarief van 35,4% voor zover het belastbaar inkomen uitgaat boven USD 275.246. Toepassing van dit tarief komt in de praktijk nauwelijks voor.

CN: Caribisch Nederland wn-lasten nettoloon wg-lasten

maandloon USD 850 CN Curaçao 0 850 156

109 760 195

maandloon USD 1.750 CN Curaçao

maandloon USD 2.550 CN Curaçao

230 1.520 322

474 2.076 469

307 1.443 402 49

581 1.969 585

maandloon USD 4.650 CN Curaçao 1.112 3.538 856

1.103 3.547 897

De kosten van ziekteverzuim

Z

Tekst: Tristan Monzon

iekte of ziek zijn kan ons allemaal overkomen, de impact van ziekteverzuim op werkgevers en werknemers wordt echter vaak onderschat. De fysieke en emotionele consequenties en de financiële impact op mens en bedrijf is eenvoudigweg groter dan over het algemeen wordt gedacht. Dit artikel besteedt aandacht aan de financiële gevolgen van ziekteverzuim.

Werknemers krijgen door ziekteverzuim al gauw met mogelijke loonkortingen en dus met vermindering van koopkracht te maken. Tijdens een periode van ziekteverzuim kan de loonuitkering immers dalen van 100 naar 80%.

Daarnaast kan verzuim in het geval van blijvende klachten dan wel beperkingen zonder terugkeermogelijkheid naar het eigen werk op een gegeven moment zelfs leiden tot ontslag. Hier op Bonaire hebben werkgevers in vergelijking met bijvoorbeeld Nederland (nog) geen re-integratieverplichting en dus hoeven zij geen nieuwe functie voor iemand te creëren noch te zoeken naar ander werk buiten het eigen bedrijf. De ontslagbescherming tijdens ziekteverzuim komt op een bepaald moment dan ook te vervallen. Iemand met aanhoudende beperkingen kan dus vervolgens en zoals eerder aangegeven worden ontslagen en dientengevolge in een bijstandsituatie geraken.

Afhankelijk zijn van de bijstand op Bonaire heeft een grote impact op betrokkenen. Helemaal als zij gewend zijn om regulier loon te ontvangen.

Door ziekte in de bijstand geraken is bovendien iets dat niet eenvoudig is op te lossen. Op Bonaire beschikken we immers over een kleine en kwetsbare arbeidsmarkt. Iemand die blijvend beperkt wordt verklaard en vervolgens op straat komt te staan, zal over het algemeen niet zomaar en niet eenvoudig ander werk vinden. Al helemaal niet als hij of zij niet volledig inzetbaar of het

risico op een terugval groot is.

Gelukkig hebben werkgevers op Bonaire dit inmiddels steeds beter in de gaten en sluit men zich in steeds grotere getale aan bij Arbodiensten. Aansluiting bij een Arbodienst betekent ook dat men steeds zorgvuldiger en professioneler met de begeleiding van zieke medewerkers omgaat. Evenzo zijn medewerkers die voldoende uitleg ontvangen zich steeds beter bewust van de risico’s en dus begrijpen zij ook steeds beter waarom er zoveel aandacht wordt besteed aan hun duurzame inzetbaarheid.

Personeelskosten Als we alleen kijken vanuit het perspectief en/of het financiële belang van de werkgever, betalen zij niet alleen voor de waardevolle inbreng van hun medewerkers maar ook voor het verlies daarvan. Ziekte en het hierdoor veroorzaakte verzuim heeft gevolgen voor de prestaties van een organisatie.

Daarnaast wordt er in het geval van verzuim geld besteedt aan loon waar geen arbeid tegenover staat.

De loonsom, oftewel de personeelskosten zijn vaak de hoogste kostenpost bij bedrijven dus daar moet men zorgvuldig mee omgaan.

Werkgevers dienen zich bovendien te realiseren dat SZW (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) bij ziekteverzuim slechts 80% van de volledige loonsom vergoedt en deze 80% niet onder alle omstandigheden uitkeert. Zo wordt de loonsom helemaal niet vergoed bij verzuim van twee dagen of minder.

De controlerende arts van SZW bepaalt pas op de derde dag of de eerder genoemde 80% van de loonsom vergoed moet worden of niet.

Helaas kunnen werkgevers die het loon tijdens het ziekteverzuim aanvullen tot 100% aardig wat financiële last van deze constructie ondervinden.

De gang van zaken rond de vergoeding is echter niet het enige. Ziekteverzuim 50

Ziekteverzuim brengt, naast verlies aan waardevolle inzet of loon, ook andere kosten met zich mee.

brengt naast het moeten missen van waardevolle inzet of loon ook kosten met zich mee door productieverlies, de vervangende krachten die betaald moeten worden en de begeleidingskosten die de betreffende arbodienst in rekening brengt.

De controlerende arts van het SZW heeft namelijk te weinig tijd om veel aandacht te besteden aan het snel en duurzaam oplossen van complexe verzuimcasuïstiek. Om verwarring bij zowel werknemers als werkgevers te voorkomen is het van groot belang dat de bedrijfsarts en re-integratieadviseur goed en intensief samenwerken met de controlerende arts van het SZW. Ten slotte ontvangen werkgevers regelmatig adviezen om extra (behandel)interventies te plegen, hulpmiddelen aan te schaffen en/ of aanvullende onderzoeken uit te voeren. Deze interventies bevorderen weliswaar duurzaam herstel, maar worden vaak evenmin vergoed door de curatieve sector oftewel het Zorgverzekeringskantoor (ZVK). Dat wil dus zeggen dat bepaalde aanbevolen acties dan wel behandelingen geheel voor rekening van de werkgever komen.

Het is dus om meerdere redenen belangrijk om professionele aandacht te besteden aan het ziekteverzuim binnen organisaties. We dragen immers bij aan de welvaart van ons eiland door te zorgen voor het welbevinden van zowel werknemers als werkgevers.

JOB Bedrijfsblad 2016

ContĂŠ haakt uw doelgroep aan !

Thunnus albacares

Don Andres - Kaya Industria 14 Bonaire CN | T. +(599) 717 6991 | F. +(599) 717 4680 | info@donandresnv.com 51

JOB Bedrijfsblad 2016

Internet economie: de wereld aan je voeten

Internet& economie Tekst: Dick ter Burg

Zou Bonaire de nieuwe Steve Jobs voort kunnen brengen?

Of zou Bonaire een nieuwe Facebook of Amazon kunnen bedenken en kan Bonaire meedoen in de wereldwijde digitale opmars? Natuurlijk, waarom niet!

Niets is onmogelijk.

W

e maken dat immers elke dag mee, zeker in de technologiebranch.

Toen Apple in januari 2007 de iPhone aankondigde, ontketende dat een schokgolf over de hele wereld. Niemand had voor die aankondiging bedacht dat men een smartphone nodig had.

Nu, zo’n 9,5 jaar later, kunnen we niet meer zonder dit apparaat.

Sterker nog de smartphones hebben een wereld geopend die daarvoor alleen in science fiction films te zien was. Want met de smartphone kwamen immers ook de apps.

De applicaties die eveneens onmisbaar zijn geworden en een enorme markt van nieuwe entrepreneurs hebben aangeboord. Deze nieuwe ondernemers veroverden de wereld in een hele korte tijd. Zo zijn Google, Apple, Facebook, Uber, Linkedin en Youtube niet meer weg te denken uit onze hedendaagse levens. Ze vormen niet alleen hun gebruikers maar hebben ook de wereld binnen handbereik gebracht.

Digitale economie als sleutel Het is niet voor niets dat steeds meer landen en grote economieën zich richten op de digitale economie.

Zo leggen Nederland en de Europese Unie (EU) een sterke nadruk op innovatie in het digitale tijdperk. De EU heeft bijvoorbeeld als één van de kerndoelstellingen van zijn 10-jarig programma1 het promoten en verbeteren van de digitale groei. Daarvoor wordt ook met het oog op verbetering van het onderwijs veel geïnvesteerd in 52

innovatie en in betaalbare en snelle internetverbindingen voor een ieder binnen de Unie.

De mogelijkheden zijn eindeloos en iedere dag worden nieuwe ideeën bedacht. Voor veel start-ups blijft het bij een droom, maar ze zijn allemaal op zoek naar die nieuwe hit, de nieuwe Uber of WhatsApp van deze wereld.

De vraag wordt dan waarom deze trend nog niet duidelijk zichtbaar is op Bonaire. Waarom rijzen hier geen technische IT-bedrijven als paddenstoelen uit de grond? Je hebt er immers geen grote kantoorruimte voor nodig. Apple is ook begonnen in een garage. Dus waarom gebeurt het hier dan niet?

Cijfers uit 2014 laten zien dat een smartphone gebruiker gemiddeld 30 uur per maand spendeert aan 27 verschillende apps. Dat is iets meer dan 1 uur per maand per app2.

Het aantal applicaties dat beschikbaar is, groeit enorm snel. Zo waren er in 2014 al 1,3 miljoen apps in de Google Playstore en 1,2 miljoen in de Appstore van Apple beschikbaar. In 2016 zijn deze aantallen inmiddels bijna verdubbeld met respectievelijk 2.2 en 2 miljoen apps. In totaal inclusief

JOB Bedrijfsblad 2016

http://internet-map.net

andere platforms als Amazon komt het aantal applicaties wereldwijd op ruim 5,5 miljoen3.

Als men vervolgens alleen naar de App store van Apple kijkt, is het aantal in acht jaar tijd van nul naar twee miljoen mobiele apps geklommen. Bekijkt men de downloads van al deze apps dan is de toename helemaal fenomenaal.

Waar er in juli 2008 nog maar 100.000 keer een app werd gedownload, is dat aantal acht jaar later gegroeid naar 130 miljard downloads4.

Vroeger had men een lange IT-opleiding nodig om iets te programmeren, de laatste jaren is het echter steeds gemakkelijker geworden om zelf software te maken, websites te bouwen of apps te produceren. Er komen steeds meer ‘dummy-proof’ starterkits en met behulp van simpele hulpmiddelen kan men al relatief eenvoudige apps ontwikkelen.

Dus de markt voor nieuwe ideeën wordt flink gevoed5. Natuurlijk zal iemand met een technische ITachtergrond een betere app kunnen produceren, maar dat is nog geen garantie voor succes. Alles begint immers met een goed idee en een gezonde dosis doorzettingsvermogen.

‘Big Data’ is anno 2016 het sleutelwoord geworden. Maar hoe kunnen we dit terug koppelen naar het kleine Bonaire? Hoe kunnen we als eiland meeliften met en profiteren van deze enorme markt?

Als men vervolgens alleen naar de App store van Apple kijkt, is het aantal in acht jaar tijd van nul naar twee miljoen mobiele apps geklommen In de zoektocht naar nieuwe industrieën naast het toerisme loopt Bonaire bijna altijd tegen dezelfde muren op. De kleine afzetmarkt, het klimaat, de kredieten en de oppervlakte zijn en blijven uitdagingen.

Maar als er een sector is die heeft bewezen dat je groot kan zijn door heel klein te blijven, is het de I(C)T-industrie wel. Zeker als men kijkt naar wat er vandaag de dag door de grote en bekende bedrijven op het internet gedaan wordt. De aantallen uit de infographic maken dat schrikbarend duidelijk6.

53

Ketendenken Het gezegde ‘de jeugd heeft de toekomst’, is zeker op dit onderwerp van toepassing. Als men de keten bestudeert, dan ziet men dat de huidige generatie ‘oudere’ ondernemers eigenlijk niet echt meedoet aan deze wereld. Het zijn vooral de ‘whizzkids’ die tegenwoordig op steeds jongere leeftijd met briljante ideeën komen, bedrijven opstarten en ontwikkelen. Een van de bekendste voorbeelden is Mark Zuckerberg van Facebook. Dat is ook niet zo gek, zij groeien immers op met het internet, met computers en met de nieuwste technologieën. In veel gevallen zijn de gevestigde bedrijven zelfs de vertragende factor, omdat ‘oude’ managers de baas zijn en niet mee kunnen en/of willen gaan met nieuwe technologie.

Scholing op het gebied van technologie, internet en communicatie zou dan ook steviger moeten worden

JOB Bedrijfsblad 2016

‘Big Data’ is anno 2016 het sleutelwoord geworden. Maar hoe kunnen we dit terug koppelen naar het kleine Bonaire?

verankerd in het onderwijs, ook op Bonaire. De scholen op Bonaire zouden zo ingericht moeten worden dat de jeugd optimaal gebruik kan (gaan) maken van de ontwikkelingen op de technologische markt.

Dat betekent meer en beter onderwijs in de omgang met, de mogelijkheden en de ontwikkelingen in de digitale wereld. Alleen zo creëert men draagvlak onder jongeren en in combinatie met lessen over entrepreneurschap kan men de koppeling maken tussen de techwereld en het ondernemen.

Prikkel de jongeren op het gebied waar ze hun kansen kunnen grijpen.

Helaas zien we echter ook hier dat ‘ouderwetsere’ methodes en denkpatronen nog steeds de overhand hebben.

Naast scholen zouden er ook instellingen moeten komen die het gebruik van internettechnologie optimaal inzetten en promoten.

Daarbij zou het creëren van een business-incubator die het mogelijk maakt om in een sneltreinvaart starters te begeleiden naar succes van nut zijn. Maar hierbij is dan wel de hulp van de totale gemeenschap nodig en zowel vanuit de particuliere hoek als vanuit de overheid. Voor de realisatie daarvan zijn zaken als een geschikte (maar vooral betaalbare) werkruimte, voldoende coaching en begeleiding, kapitaal, een krachtig netwerk en beschikbare services belangrijk. De bedoeling is immers

om een snelkookpan te creëren voor talent. Binnen Bonaire moet dat zeker mogelijk zijn. De Kamer van Koophandel onderzoekt op dit moment dan ook of zoiets toepasbaar zou kunnen zijn op Bonaire.

Om een dergelijk plan te laten slagen dienen de randvoorwaarden optimaal te zijn. En ook wat dit betreft is het van belang dat de overheid een dominante rol speelt.

Zo kunnen de lokale én rijksoverheid bewerkstelligen dat Bonaire gebruik kan maken van zeekabels naar

het eiland. Ze kunnen zorgen voor betaalbaar internet dat toegankelijk is voor een groot publiek door bijvoorbeeld subsidie te verstrekken aan leveranciers. Ten slotte zouden de overheden door middel van de uitgifte van incentives het creëren en ontwikkelen van talent kunnen stimuleren. In dat kader kan het belang dat bestaande bedrijven voor een schappelijke prijs hoogwaardige producten kunnen aanbieden aan de gemeenschap niet genoeg worden 54

benadrukt. Alleen dan kan Bonaire immers een flinke stap maken in het opleiden en begeleiden van jong talent.

De hulp van Nederland kan hierbij niet ontbreken. Al was het alleen maar vanwege de kennis en ervaring die men daar heeft.

Voor Nederland begon het internettijdperk met de registratie van het eerste ‘.nl-webadres’ in 1986. Daarna zijn het gebruik en de aandacht voor de technologie alleen maar toegenomen. Cijfers laten zien dat Nederland in 2009 al de vierde plek innam waar het de snelheid van de internetverbinding betrof. Dat was een mooie mijlpaal. Daarnaast was in datzelfde jaar de interneteconomie goed voor zo’n 24,3 miljard aan omzet, wat neerkomt op 4,3% van het bbp7. Er is in Nederland dus genoeg kennis om Bonaire op weg te helpen bij het opzetten van nieuwe mogelijkheden. Bonaire dient alleen een plan te maken en Nederland hierbij te betrekken.

Ook voor het eiland zelf is er werk aan de winkel. Zo zal er geïnvesteerd moeten worden in goed en betaalbaar internet en zal er meer en meer gebruik gemaakt moeten worden van vrije WIFI-zones. Door het ontwikkelen van dergelijke zones, krijgt men automatisch meer dataverbruik en creëert men meer mogelijkheden voor slimme (toekomstige) entrepreneurs om kansen te benutten.

Op dit moment kampt Bonaire echter met een aantal zaken die de groei van

JOB Bedrijfsblad 2016

http://internet-map.net

een interneteconomie behoorlijk in de weg staan. Er wordt weliswaar overal fiber aangelegd door telecombedrijf TELBO zodat er hoge snelheden gehaald kunnen worden in iedere woning op Bonaire, maar wat hebben we aan een theoretische snelheid?

Deze snelheid wordt immers als zodanig niet aangeboden. Of wat heeft iemand aan deze snelheid als men er een prijs voor dient te betalen die simpelweg niet opweegt tegen het voordeel dat men ervan kan hebben?

Bonaire heeft van alle eilanden van de voormalig Nederlandse Antillen de hoogste instapprijs tegen de laagste snelheid. Vergeleken met Aruba en Curaçao lopen we op dit vlak ver achter. Zo kent Bonaire een instapprijs voor internet van 5 Mbps voor 75,95 USD8. Op Aruba daarentegen betaalt men een instapprijs van 55,62 USD, maar dan wel voor 100 Mbps.

Curaçao spant de kroon met het laagste instaptarief van 32,75 USD voor 6 Mbps. Dit zijn dus niet alleen behoorlijke verschillen in prijs, maar ook in snelheden. Hoe kan het toch dat Bonaire zo duur is en dan ook nog de laagste snelheden biedt? Ligt dat alleen aan het aantal inwoners of zijn er ook andere zaken waar rekening mee moet worden gehouden?

Het feit dat de afzetmarkt op Bonaire klein is, stuwt uiteraard de prijs omhoog. Bedrijven hebben immers praktisch dezelfde

ontwikkelkosten maar veel minder mensen die daarvoor betalen.

Het ontbreekt Bonaire echter ook aan de toegang tot de grote zeekabels voor alle partijen op de markt. Via deze zeekabels kunnen internetsnelheden worden afgetapt. En Bonaire heeft deze toegang op dit moment helaas niet, maar zou dat wel moeten hebben. Dit is een schone taak voor de overheid. Er is dus nog een lange weg te gaan voordat men hier een bloeiende en welvarende sector of zelfs een bedrijf kan opstarten in deze branche. Maar wie niet begint, komt er zeker niet. Zelfs als er geen nieuwe I(C)T-industrie komt op Bonaire dan nog zijn reeds bestaande sectoren als toerisme en dienstverlening erbij gebaat om goede en betrouwbare internetverbindingen te hebben.

Als deze dan ook nog betaalbaar zijn, betekent dat een kostenverlaging voor de huidige ondernemers, wat weer kan leiden tot nieuwe investeringen.

Op dit moment kampt Bonaire echter met een aantal zaken die de groei van een interneteconomie behoorlijk in de weg staan

Noten 1 Europa 2020 2http://www.emerce.nl/best-practice/mobiele-app-marketing-downloaden-tot-gebruiken-2 3 http://www.statista.com/statistics/276623/number-of-apps-available-in-leading-app-stores/ 4 http://www.statista.com/statistics/263795/number-of-available-apps-in-the-apple-app-store/ 5 http://www.appmakenonline.nl/app-maker/ 6 http://www.excelacom.com/resources/blog/2016-update-what-happens-in-one-internet-minute 7 Rapport Interned opgesteld door ‘The Boston Consulting Group (BCG)’ 8 http://www.telbo.net/bundles.html

55

JOB Bedrijfsblad 2016

Nut en noodzaak van functionerings- en beoordelingsgesprekken Tekst: Henriëtte Kuipers

De beoordelingscyclus

“Als manager kost het mij veel tijd, de voorbereiding, het gesprek en dan ook nog het verslag”, “Ik vind het lastig om mijn medewerkers feedback te geven op hun functioneren”, “Wat als medewerkers iets vinden van mij als leidinggevende?”, “Wat ga ik bij een beoordelingsgesprek beoordelen?”, zijn voorbeelden van vragen en opmerkingen die een HR professional regelmatig hoort over de beoordelingscyclus. Er heerst nogal eens onduidelijkheid.

Daarnaast vragen leidinggevenden zich vaak af wat het oplevert en wat wel en wat absoluut niet kan.

In de komende uitgaven van JOB zal de hele functionerings- en beoordelingscyclus worden behandeld.

In dit artikel komen allereerst nut en noodzaak van deze cyclus aan bod.

Functioneren en beoordelen

Het functioneringsgesprek is een gestructureerd gesprek dat over het algemeen medio juli wordt gevoerd tussen de leidinggevende en de medewerker. Het heeft als doel de afspraken die gemaakt zijn in het zogeheten startgesprek te evalueren en eventueel bij te stellen.

De bedoeling hiervan is om het functioneren van de medewerker en de samenwerking te optimaliseren en daar waar nodig te verbeteren.

Het gesprek geeft de leidinggevende en de medewerker tevens de mogelijkheid eventuele knelpunten te achterhalen.

Daarnaast kan ook het gedrag van de medewerker en/of zijn inzet tijdens dit gesprek aan de orde komen. Bij een functioneringsgesprek is er sprake van tweerichtingsverkeer waarbij de partijen in feite gelijkwaardig zijn.

Wat ga ik bij een beoordelingsgesprek beoordelen?

Het beoordelingsgesprek daarentegen is een eenzijdig gesprek waarin de leidinggevende medio december het functioneren van de medewerker beoordeelt. Bij de beoordeling gaat het vooral om de resultaten van tijdens het start- en/of functioneringsgesprek gemaakte afspraken. Een beoordelingsgesprek is feitelijk éénrichtingsverkeer en de verhoudingen zijn ongelijkwaardig.

De meerwaarde van een beoordelingscyclus

Er zijn zeven redenen waarom het professioneel inzetten van de beoordelingscyclus meerwaarde heeft voor een organisatie.

56

Ten eerste kan deze cyclus bijdragen aan het behalen van de afdelingsdoelstellingen. Door het bijsturen en verbeteren van het functioneren en de samenwerking kan de medewerker resultaatgerichter gaan werken. Een werknemer heeft daarnaast het recht om te weten hoe het gaat en wat er van hem wordt verwacht. Bovendien kunnen eventuele verwachtingen worden afgestemd en/ of bijgesteld. Een belangrijke vierde is het feit dat een medewerker zich tijdens een één op één functioneringsgesprek veiliger kan voelen dan tijdens een werkoverleg waardoor hij knelpunten die hij ervaart binnen de organisatie gemakkelijker bespreekt. Dat kan bijvoorbeeld gaan om processen die niet goed op elkaar zijn afgestemd of om de samenwerking tussen afdelingen onderling.

Een beoordelingscyclus draagt bij aan dossieropbouw zowel in positieve als negatieve zin en schept gelegenheid voor groei en ontwikkeling. Het gaat hierbij om de duurzame inzetbaarheid van de betrokken werknemer.

Wat wil hij, wat kan hij nog meer en wat heeft hij daarvoor nodig?

Maar ook arbeidsvoorwaardelijke zaken als minder werken en/of het aanpassen van werktijden kunnen worden besproken. Ten slotte geeft de cyclus de leidinggevende meer inzicht in zijn eigen functioneren wat weer kan leiden tot betere prestaties.

JOB Bedrijfsblad 2016

JOBcn.nl;

kennis in één klik Ondernemers- en investeerdersplatform

Caribisch Nederland krijgt een nieuwe website JOBcn.nl

D

e lancering van deze website houdt in dat elke geïnteresseerde kennis zal kunnen nemen van de economische situatie en ontwikkeling op Bonaire, Saba en Statia. Maar dat is niet het enige. Ondernemers en investeerders krijgen in één klik de informatie en kennis die ze zoeken, die ze kunnen delen en kunnen bestuderen. En omdat de portal interactief is, zullen zij ook hun bijdrage kunnen leveren aan de verbetering van het ondernemersklimaat in Caribisch Nederland.

De portal JOBcn.nl is drietalig, het Engels voor de internationale markt, het Spaans voor de regionale en

Latijns/Zuid-Amerikaanse markt en het Nederlands voor de NederlandsEuropese en thuismarkt.

Platform Jobcn.nl werkt samen met overheidsinstellingen als Rijksdienst Caribisch Nederland (RCN) en het Openbaar Lichaam Bonaire (OLB), de Kamer(s) van Koophandel, onderwijsinstellingen, stichtingen, ondernemers en investeerders op de diverse eilanden. Feitelijk iedereen die werkt aan en belang heeft bij het versterken van het ondernemersklimaat in Caribisch Nederland.

Want dat is dan ook precies hetgeen dat JOBcn.nl met alle partijen bindt.

Samen werken aan het verbeteren en versterken van het ondernemers- en investeringsklimaat van Caribisch Nederland en dus de economie op de 57

Tekst: Marnix Stoorvogel

eilanden vooruit helpen.

JOBcn.nl wil hét communicatiekanaal zijn in Caribisch Nederland dat bovendien op een journalistieke, publieksvriendelijke en aantrekkelijke wijze verslag doet van wat er op economisch gebied te beleven en te doen valt op de eilanden. De portal zal dan ook alle informatie brengen die voor investeerders en ondernemers van belang is.

Vanwege het interactieve karakter en de opzet zal er zeker ruimte zijn voor commentaar en/of aanvullingen en u zult zich tevens (gratis) kunnen abonneren op de nieuwsbrief.

Op die manier houdt u niet alleen uw kennis up-to-date maar bent (en blijft) u ook meteen op de hoogte van het laatste nieuws.

JOB Bedrijfsblad 2016

Latin America and the Caribbean in 2016:

Adjusting to a harser reality Tekst: Alejandro Werner | Foto: Conté

It has been a rough start to 2016, as can be seen by the recent bouts of financial volatility stemming from uncertainties related to the slowdown in China, lower commodity prices, and divergent monetary policy in advanced economies.

Global recovery continues to struggle with strains in some large emerging market economies weighing on growth prospects. For Latin America and the Caribbean, growth in 2016 is now expected to be negative for the second consecutive year and the first

strong policy frameworks have been adjusting smoothly to external shocks, countries with weaker domestic fundamentals are experiencing significant downturns.

The sizeable decline in commodity prices (about 30 to 50 percent relative to its peak and depending on the country) has led to significant losses in export revenues (estimated to be around $200 billion for the 7 listed economies). However, the sizes of trade shocks relative to the sizes of

microeconomic distortions, has led to sharp declines in private investment (see table 2, page 60).

Overall, for the medium term, growth is expected to remain tepid, highlighting the importance of resolving domestic challenges.

The regional outlook also hides important sub-regional differences.

While South America is heavily affected by the decline in commodity prices, Mexico, Central America, and the Caribbean are beneficiaries of the strengthening U.S. economy and, in most cases, of the oil price decline.

South America

time since the debt crisis of 1982–83, which triggered the “lost decade” for the region (see table 1, page 60).

The regional recession, however, masks the fact that most countries continue to grow modestly, but surely.

Country specific developments are determined by the interplay between external shocks and domestic fundamentals. While countries with

these economies (less than 1 percent of GDP for Argentina, Brazil, and Mexico in 2015 and 2016) are not enough to explain the severity of contraction in some cases. Indeed, our negative growth projection is driven by four countries - Argentina, Brazil, Ecuador, and Venezuela. The decline in commodity prices, in combination with macroeconomic imbalances and 58

In Chile, Colombia, and Peru, a relatively orderly adjustment process continues and a policy mix of large exchange rate depreciations, gradual fiscal consolidation, and accommodative monetary policies has staved off contraction.

The foundations for growth remain in place, including sound policy frameworks, credible institutions, healthy financial markets, and favorable foreign borrowing costs.

However, potential growth is expected to be lower given that the transition to more diverse sources of growth will likely take time. In Bolivia, growth also remains strong, but faces risks from rising public debt and the current account deficit.

In Brazil a combination of macroeconomic fragilities stemming from slow domestic adjustment;

JOB Bedrijfsblad 2016

a wide-reaching scandal involving government and corporate officials and political problems have paralyzed investment and dominated the economic outlook. Following a sharp contraction of 3.8 percent in 2015, output is expected to fall another 3.5 percent in 2016 - the largest total contraction since 1981â&#x20AC;&#x201C;83.

Unemployment has risen sharply and inflation is in double digits.

Political dysfunction continues to delay the adoption of a credible fiscal strategy to keep public debt on a sustainable path. This has prompted rating downgrades and increased financing costs. Although exports are now beginning to show signs of strength with the real depreciating sharply, resolution of political and policy uncertainty is essential to an eventual return to positive growth.

In Venezuela, longstanding policy distortions and fiscal imbalances were already having a deleterious effect on the economy before the collapse in oil prices. These problems worsened as falling oil prices triggered an economic

crisis, with an expected fall in output of almost 18 percent over 2015 and 2016 (the third sharpest decline in the world). A lack of hard currency has led to scarcity of intermediate goods and to widespread shortages of essential goods, including food, exacting a tragic toll. Prices continue to spiral out of control and we expect inflation to rise to 720 percent this year from a world-high inflation of about 275 percent in 2015.

In Argentina, the new government has started an important transition to correct macroeconomic imbalances and microeconomic distortions.

Significant steps have been taken by eliminating restrictions on the foreign exchange market; removing several constraints on international trade; announcing the main guidelines of the macroeconomic framework and the partial removal of energy subsidies.

The new approach has improved prospects for growth in the medium term, but the adjustment is likely to generate a mild recession in 2016.

59

In Ecuador, a smoother adjustment to falling oil prices is precluded by macroeconomic rigidities.

With continued decline in oil prices and real exchange rate appreciation, we anticipate a recession this year.

This also reflects fiscal consolidation measures in 2015 and 2016 tight financing conditions and the dollarization regime which rules out a monetary policy response.

Mexico, Central America, and the Caribbean

Mexico is expected to continue to recover at a moderate pace, supported by healthy, private, domestic demand and spillovers from a strong U.S. economy.

The depreciation of the peso and lower electricity prices should boost manufacturing production and exports.

The recent decline in oil prices will have only a limited effect on public finances in 2016, as oil price risk has been hedged for that year. However, if the oil price shock is persistent, it would increase the fiscal consolidation burden in the medium term.

JOB Bedrijfsblad 2016 Table 1

GDP gross domestic product

Colombia

Mexico

Peru

Chile

Ecuador

Argentina

Brazil

2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5 -3.0 -3.5

Venezuela

Change in private Ivestments from 2011 to 2015 (in percentage points of GDP) 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5 -3.0 -3.5

Table 2

Real GDP growth in Latin America and the Caribbean

2016 %

Latin America and the Caribbean Central America Caribbean

-0.3 3.9 4.3

-0.3 4.2 3.9

Latin America Argentina Brazil Chile Colombia Mexico Peru Venezuela

1.5 -3,8 2.1 3.0 2.5 2.7 -10.0

-1.0 -3,5 2.1 2.7 2.6 3.3 -8.0

Central America and the Dominican Republic have benefited from the oil price decline, a stronger U.S. growth, and higher remittances, but the recent softening of world coffee and banana prices could reduce this. While tourism-based Caribbean countries also benefit from the low energy costs and recovery in the U.S., declining prices for oil, gold, and aluminum have worsened the outlook for commodityintensive countries in the Caribbean.

assets, as well as reduced demand for exports among trading partners in MERCOSUR. The recovery in investment could be delayed given high corporate leverage in the region. With mediumterm growth expected to remain low, corporations may need to adjust their balance sheets, weakening prospects for private investment.

What could go wrong?

Large depreciations have created tensions, even for the regionâ&#x20AC;&#x2122;s most well-established, with inflation targeting central banks. As falling exchange rates raised domestic inflation, central banks held their fire and kept monetary conditions adequately loose to support weak domestic demand. But a continued deterioration of global commodity prices has made depreciations unprecedentedly persistent, causing inflation to remain above central bank targets for prolonged periods, except in Mexico. While clear communication has helped keep inflation expectations well anchored, recent upticks have led central banks to respond with modest rate hikes. With current accounts in deficit throughout the region, further

The increase in U.S. interest rates last December had limited impact on U.S. and Latin American asset prices, confirming that markets had largely priced in the decision. Remaining risks are related to the expected path of interest rates, where uncertainty or sudden revisions could cause the term premium to increase, a source of substantial spillovers to long-term interest rates in the region.

The region remains particularly vulnerable to a stronger-than-expected slowdown in China, a main trading partner for the region, and to further declines in commodity prices.

Closer to home, a further deterioration of the situation in Brazil could lead to a sudden re-pricing of regional

2015 %

Policy priorities

60

Caribbean countries also benefit from the low energy costs and recovery in the U.S.

external adjustment will likely be needed, putting further pressure on exchange rates and making the job of central banks challenging, particularly in the absence of aggregate demand pressures.

In a global environment that is expected to remain subdued, we expect the region to grow at a slow pace for an extended period. 2016 will be a time for regional policymakers to err on the side of caution.

Adjustment should be allowed to continue and buffers should be preserved. The regional outlook will only start to look more promising when the domestic challenges facing the contracting economies have been resolved.

ww BPV monitor voor kwaliteitszorg

w.r o

acn

Om de kwaliteit van beroepspraktijkvorming (BPV) te bewaken, heeft ROA CN een BPV monitor beschikbaar gesteld via haar website.

In 2014 is een pilot versie van deze monitor voorgelegd aan de scholen van Caribisch Nederland. Feedback daaruit heeft bijgedragen aan de huidige versie die dit jaar in gebruik is genomen.

.co

Deze monitor is een enquĂŞte waarmee mbo-studenten en leerbedrijven hun ervaring kunnen aangeven over het verloop van mbo-stages (BPV).

ROA CN adviseurs stimuleren bedrijven om gebruik te maken van de monitor en bieden desgewenst ondersteuning in de voertaal van participanten.

Wanneer een stageperiode bijna tot een eind komt, worden studenten vanuit hun school gestimuleerd om de digitale vragenlijst in te vullen. De themaâ&#x20AC;&#x2122;s in de vragenlijst zijn divers en betreffen bijvoorbeeld de werkethiek van mbo-deelnemers maar ook hoe de begeleiding vanuit school en vanuit het bedrijf wordt ervaren. Ook wordt er gevraagd of er voldoende voorzieningen en randvoorwaarden aanwezig waren voor een succesvolle BPV. Resultaten van de monitor worden vertrouwelijk behandeld en indien nodig besproken op managementniveau met de scholen. Voorstellen voor verbeterslagen zijn primair gericht op het verhogen van het leerrendement voor mbo-studenten tijdens hun BPV. De BPV monitor kan representatieve resultaten produceren wanneer deze met regelmaat wordt gebruikt.

Aanmelden voor de leermeestertraining is snel geregeld.

Stuur een email naar info@roacn.com of bel ons: (+599) 717 5450.

Together, we make it work ROA CN

De Raad Onderwijs Arbeidsmarkt Caribisch Nederland vormt een brug tussen het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en de arbeidsmarkt op de drie eilanden binnen Caribisch Nederland.

Bonaire, St. Eustatius en Saba hebben behoefte aan goed opgeleide, lokale arbeidskrachten. Het volgen van een stage vormt een belangrijk onderdeel van de beroepsopleiding. Deze beroepspraktijkvorming (bpv) moet worden uitgevoerd in een erkend leerbedrijf met een gecertificeerde leermeester.

Leermeesterschap

Je vindt ons op

ROA CN biedt daarom trainingen aan waarin de zaken die een beginnend leermeester in zijn rollen van begeleider, opleider en beoordelaar nodig heeft, centraal staan.

Raad Onderwijs Arbeidsmarkt | Caribisch Nederland Bonaire Kaya Korona #3 | T: +599 717 5450 F: +599 717 5460 Sint Eustatius T: +599 318 4808 | Saba T: +599 416 5356 | E: info@roacn.com W: www.roacn.com S: roacnbonaire

m

JOB Bedrijfsblad 2016

4

• Fundashon Mariadal

• Kamer van Koophandel

w

ken er een pu a m nt ij

n. ..

Punt 1 ...easy Openbaar Lichaam Bonaire

va

Om openingstijden te verbeteren ...

Maandag tot vrijdag 9:30 - 13:00 en 2:30 - 18:00 zaterdag van 10:00 - 14:00

• Het NGO Platform Bonaire en het bedrijfsleven

Punt 2 ...affordable

Om de laagste prijs te hanteren ...

1 LB - $8,50 | 2LBS - $10,- | 3LBS or more - 3,50/LB

Punt 3 ... fast

Om sneller dan het geluid te gaan ...

In 5 dagen heeft u het bestelde product in huis

Disclaimer: Dit blad is auteursrechtelijk beschermd.

Dat betekent dat niets uit de uitgaven van JOB mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder vooraf verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever. De Informatie, inzichten of meningen zoals verwoord in het bedrijfsblad JOB behoren toe aan de geïnterviewden dan wel aan de desbetreffende auteur van het artikel en vertegenwoordigen niet vanzelfsprekend de visie en of mening van de redactie, uitgever of het blad zelf. Het bedrijfsblad JOB, redactie en uitgever kunnen derhalve niet aansprakelijk worden gesteld voor mogelijke feitelijke onjuistheden, incorrecte berichtgeving, weergegeven meningen en of inzichten zoals verwoord in dit blad.

Bulevar A Abraham 51 | +599 717 6161 | bonaire@getezone.com

Kaya Opal 8 | Postbus 727 | Bonaire, C.N. | Tel: (00599) 788 4369 | john@cfverzekeringen.com | www.cfverzekeringen.com