Beleef de Waal-magazine

WAAL

Beleef de

M

A

G

A

Z

I

N

E

MAGAZINE VOOR LIEFHEBBERS VAN DE GROOTSTE RIVIER VAN NEDERLAND

+++ INTERVIEWS +++ ACHTERGRONDEN +++ WAALWEETJES +++ 5 VRAGEN AAN +++ +++ COLUMNS +++ GEDICHTEN +++ WANDELROUTES +++ TIPS +++ ACTIVITEITEN +++

Inleiding De Waal heeft vele gezichten.

Stoere werkrivier, scheidslijn tussen noord en zuid, tussen protestant en katholiek, brenger van rijkdom, vijand die getemd dient te worden, natuurparadijs. In voorliggend magazine staan al deze facetten van de Waal centraal.

Dat werd tijd!

Dit prachtige citaat troffen wij aan bij het maken van dit blad: “Het landschap van de Waal is een van de meest dramatische van Nederland. De extreem hoge waterstanden tot bijna aan de kruin van de dijk en de extreem lage waterstanden, waarbij een kralensnoer van zilveren stranden opduikt, geven een, voor Nederland zeldzame, natuurillusie. Op vele onverwachte en nauwelijks ontdekte plekken kun je je maximaal ontspannen.”

Inhoudsopgave 03

Gedeputeerde Josan Meijers

04

Over de evacuatie in 1995

06

De Nederlandse rivierendelta

Het was voor ons een plezier om de vele kanten van de Waal te belichten; de ontwikkelingen in het landschap, de natuur, maar ook de persoonlijke verhalen en portretten van mensen die zich inzetten om meer mensen van dit landschap te laten genieten. Het programma ‘Beleef de Waal’ van de Provincie Gelderland, gericht op betere beleving van de Waal(oevers), is nu afgesloten. U kunt lezen wat er tot stand gebracht is.

08

Interview William van den Akker

12

Interview Joyce Bloem

16

Rondje Pontje: Brakel - Vuren - Loevestein

20

Natuurontwikkeling langs de grote rivieren

22

Interview Han Kersten

24

Interview Hans Heerdt

26

Rondje pontje: Tiel - Varik - Dreumel

We hopen u te inspireren om het gebied te gaan bezoeken en – als u het al kent anders te gaan bekijken!

28

Vogelkenner Marc Westermann

30

10 Geheimtips aan de Waal

32

Mauritstorens, wachttorens aan de Waal

36

Bushcraft met Domaes Braber

Emmie Nuijen, Jan van den Berg

fotografie: Sonja Seuren

38 Boekentips 40

Hoe WaalWeelde ontstond

42

De geschiedenis van de Waalcrossers

44

Interview Alexandra van Dedem

48

Bomen van Betekenis

50

Interview Marjo Wiltingh

52 Dwaalroutes

2

BELEEF DE WAAL magazine

54

Belééf de Waal activiteiten

56

Het Deltaprogramma

58

Beleefmakelaar Johan Kaspers

Gedeputeerde Josan Meijers:

“De Waal toont de kracht van Gelderland” Tekst: Emmie Nuijen, Jan van den Berg, fotografie: Jan van den Berg De Waal, Josan Meijers staat ermee

de evacuatie vond een inhaalslag

langs de Waal geïnventariseerd

op en gaat ermee naar bed; De ge-

plaats voor de dijkversterking van

zijn. Dit gaf een vliegwieleffect;

deputeerde van de Provincie Gel-

de grote rivieren. De snelheid en

mensen hebben elkaar leren ken-

derland woont op de dijk bij Tiel.

robuustheid van de maatregelen

nen, er is een ‘community’, een

heeft de inwoners overvallen. Men

Waalbreed

”Ik zie veel mensen genieten van

zag de noodzaak, maar de offers

band, ontstaan. Goede ideeën zijn

samenwerkingsver-

de prachtige, veelzijdige omge-

waren groot.

ondersteund en projecten kwamen

ving. De Waal heeft veel potentie,

We hebben hier veel van geleerd,

tot uitvoering.”

ook economisch. Naast de opko-

steeds meer zijn we met de men-

mende pleziervaart komt er veel

sen in het gebied oplossingen

vracht voorbij. Op het oog lijkt het

gaan ontwikkelen. Ook maken we

niet druk op deze ‘snelweg’, maar

nu meer combinaties met andere

het is indrukwekkend als je visu-

functies in het gebied.”

“Beleef de Waal was een mooi, leerzaam proces”

aliseert hoeveel vrachtwagens een enkel vrachtschip vervangt. De

Terugblik Beleef de Waal

“In het gebied zie je een toena-

Waal is voor mij de kracht van Gel-

“Het was een mooi, leerzaam pro-

me van recreatie en toerisme; er

derland, een stoere werkrivier!”

ces. Je begint te draaien aan een

wordt meer genoten van de Waal.

Ook de kracht van het water heeft

klein radertje en opeens zet je zo

Deze groei zie je vooral langs (in

Josan Meijers aan den lijve onder-

de samenwerking langs de Waal in

plaats van óp) de Waal: wandelen

vonden: “Het was spannend met

gang. We zijn gestart met ateliers,

en fietsen nemen toe, in de dorpen

het hoge water in 1993 en 1995. Na

waarbij ideeën van betrokkenen

is meer te beleven en gasten boeken meer overnachtingen.”

“Het programma ‘Beleef de Waal’ heeft een stimulans gegeven om meer nadruk te leggen op de beleving van de fysieke leefomgeving; de relatie met recreatie en toerisme is gelegd. Vanaf het begin hebben wij ingezet op het versterken van de energie die in het gebied zit. Ik bedank projectleider Sonja Seuren voor haar stuwende kracht.”

“De provincie wil nu het stokje overdragen aan het gebied en ziet daarbij een goede rol voor Stichting Onze Waal.”

BELEEF DE WAAL magazine

3

De hele wereld keek mee naar de Waal De evacuatie van 1995

Foto: Rijkswaterstaat

Ik ben geëvacueerd voor het water in de Rijn. Ik ben samen met Joep, Guus, mama en Jo naar een vakantiehuisje geweest. Dat was helemaal niet leuk hoor. Het voelt echt anders als vakantie. We hadden er wel stiften en spellen gekocht, maar toch.

De hele dag journaal. Ik vond het echt niet leuk.

Voor heel veel kinderen was het net vakantie.

NOU VOOR MIJ NIET! Ik was hartstikke blij toen we weer naar huis mochten.

Ik vind het ook heel aardig van die soldaten die Millingen bewaakt hebben.

Daarom, BEDANKT!!!!!! aan de Rijn Ties Joosten (10 jr), Millingen

Hoog water in de rivier is niet bijzonder, elk jaar stijgt het peil in de wintermaanden. Maar in de jaren 1993 en 1995 maakt de Waal het wel heel bont. Iedereen die in het gebied woont, weet het nog. In ‘95 is een ramp zo nabij dat een groot deel van de bevolking moet evacueren.

Tekst: Emmie Nuijen , Jan van den Berg Het hoogwater in de winter van ‘94-’95 is extreem. Stukken dijk langs de Waal zijn in slechte staat en dreigen te bezwijken. Er worden in allerijl versterkingen aangebracht, maar het lijkt niet genoeg. Bestuurders staan voor een bijna onmogelijke beslissing: evacueren of niet?

Op 31 januari 1995 valt het besluit: 250.000 mensen moeten het rivierengebied verlaten.

Een mega-operatie met grote gevolgen. Het hoogwater krijgt wereldwijde media-aandacht en ook Koningin Beatrix komt een kijkje nemen.

4

BELEEF DE WAAL magazine

Overal tractoren, vrachtauto’s, bestelwagens en volgepakte auto’s op de weg met mensen die een veilig heenkomen zochten! Op de autoradio hoorde ik ‘n verslaggever zeggen:” ik sta hier bij de dijk in Wamel en ik zie dat er zand mee opborrelt uit ‘t water onderaan de dijk. Dat kan betekenen dat de dijk kan gaan breken!” Ik voelde me als een rat in de val en zat mezelf achter het stuur als het ware vooruit te duwen, intussen mompelend: Schiet toch op!!

In m’n overspannen gedachten beeldde ik me al in dat we allemaal door het water zouden worden ingehaald! nland Ted van Geffen, inwoner Riviere

Veel boeren kunnen in deze tijd ook zonder overvolle rivieren het hoofd maar moeilijk boven water houden. Ze worden voor moeilijke keuzes gesteld. Een kippenboer uit het Land van Maas & Waal: “Laat ik mijn 35.000 legkippen in Dreumel achter of laat ik ze slachten? Wat ik ook besluit, ik zal toch failliet gaan.” Als deze boer aan de beurt is voor de kippen-evacuatie is er in het hele land, zelfs in het buitenland, geen plek voor zijn pluimvee.

Natuur nestelt zich op de lege straten; er rennen konijnen en fazanten. Onwezenlijk en onwerkelijk.

Alles is opeens nieuws en dat maakt de situatie steeds beklemmender. In Hurwenen worden scheuren in de dijk gevonden, wat tot nog grotere paniek leidt. Het blijkt echter om wat scheurtjes in het asfalt te gaan die niets te maken hebben met de kwaliteit van de dijk.

De volksverhuizing zorgt voor verstopte wegen. Het is dringen op de bruggen en de snelwegen. Uit alle

Uiteindelijk houden alle dijken het en loopt het met

hoeken en gaten komen aanhangers en karretjes

een sisser af. Iedereen kan terugkeren naar zijn ei-

tevoorschijn. De politie knijpt een oogje dicht want

gen huis. Was het nodig de bevolking te evacueren?

die heeft wel wat anders te doen. Inwoners brengen

Met iets meer wind en de bijbehorende golfslag

hun spullen naar zolder, maar is dat hoog genoeg?

waren de dijken zeker bezweken, zeggen sommige

De vloedgolf na een dijkdoorbraak zou de huizen op

bronnen. Anderen denken toch van niet, maar “ach-

sommige plekken zo’n vijf meter onder water zet-

teraf kijk je een koe in de kont”, wordt er in de Be-

ten.

tuwe al sinds generaties gezegd.

Als je over de dijk loopt en voorover buigt, kan je zo

Hoe dan ook: de evacuatie van ‘95 toont de kwets-

je hand in het water steken. Het staat tegen de kruin

baarheid van ons land. De angst voor het water zit

van de dijk.

er weer goed in. Het laatste zetje wordt gegeven om de dijken te gaan versterken.

Als de situatie op 1 februari bij Ochten echt kritiek wordt, slaat de angst toe. ‘We gaan eronder, we gaan eronder,’ roept een geëvacueerde inwoner, terwijl hij verbijsterd naar de televisie kijkt. Hij ziet een schuivende dijk met scheuren en met zandzakken slepende militairen, die zo nietig lijken in vergelijking met het almaar stijgende water.

Als de exodus van de patiënten van het Streekziekenhuis Rivierenland plaatsvindt, hangt er een blauwe gloed van zwaailichten boven Tiel. Er rijdt een lint van tachtig ambulances over de weg, om de patienten naar het noodhospitaal van het Academisch Ziekenhuis Utrecht te vervoeren. De plotselinge verhuizing is voor sommige patiënten een extra trauma erbij. Ze zitten al in een vreemde omgeving en nu worden ze ook nog eens ver van huis gebracht. Bij bejaarden komen herinneringen naar boven aan de vorige evacuatie, tijdens het laatste oorlogsjaar.

Mijn schoonmoeder moest ook met mij mee..

Het arme mens had het zo moeilijk... ze ging met mij en de kinderen mee. maar liet voor haar gevoel haar 5 zoons die met de evacuatie van het vee en de landbouwmachines bezig waren, achter in een gebied waar het gevaar van een dijkdoorbraak steeds groter werd...

Daar ging ik dan... Mijn schoonmoeder, die niet meer praatte omdat ze zo bang was, naast me.

Op de achterbank de reiswieg met daarin mijn dochtertje. Aan weerszijden mijn zoontjes. Onze labrador achter de ene stoel en onze kat, in de koelbox (uiteraard niet met het deksel helemaal dicht haha) achter de andere stoel...

Conny van Mook, Bruchem

BELEEF DE WAAL magazine

5

Dijkdoorbraak bij Dreumel, 1855, Willem Gruyter jr. (Collectie Rijksmuseum)

Het ontstaan van de Nederlandse

rivierendelta

Nederland ligt aan het einde van twee grote rivieren, de Rijn en de Maas. Voortdurend voeren zij zand, grind en ander erosiemateriaal aan en zetten het hier af. Laag op laag is zo het land ontstaan waarop we leven. Nederland is in feite een enorme rivierendelta.

Tekst: Emmie Nuijen Tot ongeveer 1000 jaar geleden

ge en de zeespiegel was ruim 100

hadden de rivieren vrij spel. Te-

meter gestegen tot nog maar een

genwoordig is het rivierengebied

paar meter lager dan tegenwoor-

beperkter van omvang en kab-

dig. Twee grote rivieren mondden

belen de rivieren rustig voort, in

uit in zee, de Oude Rijn bij Leiden

bedwang gehouden door kribben

en de Maas bij Rotterdam. Achter

en dijken. In de laatste decennia

de duinen en tussen de beneden-

wordt geprobeerd om de rivieren

rivieren ontwikkelde zich een uit-

meer te bevrijden uit het korset

gestrekt veengebied.

van dijken. Natuurlijke processen kunnen zo weer hun gang gaan.

In de bronstijd werd in Duitsland veel land ontbost, voor de land-

Voor de normalisering lag de rivier vol met eilanden en zandbanken, zoals te zien op deze kaart uit 1755.

6

BELEEF DE WAAL magazine

Natuurlijke aanloop tot 1000 jaar

bouw. Dit gaf veel erosie, de rivie-

geleden

ren voerden het slib mee. Tijdens

Om het ontstaan en de opbouw

overstromingen werd dit afgezet

van de huidige Rijn-Maasdel-

in de Nederlandse riviervlakte (er

ta te begrijpen moeten we circa

waren toen nog geen dijken). Dit

5000 jaar teruggaan in de tijd. De

gaf ook grote veranderingen in het

laatste ijstijd was afgelopen. Het

zich vertakkende rivierennetwerk.

klimaat leek al veel op het huidi-

In de Romeinse tijd voegde de Rijn

zich weer grotendeels bij de Maas;

derbochten zich zouden verplaat-

Langs deze takken was de afstand

sen en zo de dijken zouden onder-

naar zee korter dan langs de oude

graven. De uiterwaarden slibden

loop. De Nederrijn en Waal, de

steeds verder op en werden door

hoofdtak van de Rijn, ontwikkel-

de mens in gebruik genomen.

den zich tussen 2500 en 2200 jaar

Vooral de Waal werd daarbij gelei-

geleden.

delijk steeds rechter.

Ontwikkelingen in de laatste 1000

In de loop van de 17e eeuw ont-

jaar

stonden steeds grotere proble-

Vanaf de Middeleeuwen begon de

men met de afvoerverdeling en de

mens zelf de delta ingrijpend te

vrije afvoer naar zee; steeds meer

veranderen. De ontginning en be-

water stroomde via de Waal, ten

dijking werden vanuit het westen

koste van de Nederrijn en IJssel.

geleidelijk uitgebreid over het hele

Dit leidde o.a. tot meer overstro-

Nederlandse rivierengebied.

mingen langs de Waal en tot eco-

De Sage van de Waal Het verhaal gaat dat de Waal is ontstaan doordat 2 reuzen, broers, lang geleden in Zwitserland zijn begonnen met het graven van de Rijn. 100 jaar later kwamen ze aan bij Lobith, waar ze ruzie kregen. De broers gingen ieder hun eigen weg. De jongere reus groef door aan de Rijn, de oudste schiep de Waal.

nomische nadelen voor de steden Door lokale dijken te verbinden

langs de Nederrijn en IJssel. De

werden de grote rivieren staps-

scheefgetrokken

afvoerverdeling

kribben. Hierdoor werd het ont-

gewijs geheel bedijkt. Rond 1350

werd gecorrigeerd door het gra-

staan van ijsdammen en daardoor

was de bedijking van het land

ven van het Pannerdensch Kanaal,

dijkdoorbraken sterk verminderd.

voltooid. De rivieren

door aanpassing van

Ook bleef de rivier op diepte, waar

waren vastgelegd en

de IJsselkop en door

de binnenvaart van profiteerde.

konden geen nieuwe

bij Lobith met het Bij-

loop meer vormen of

landsch

zich

wijde

Kanaal

een

De afgelopen tientallen jaren zie

meanderbocht

je een andere beweging. Er wor-

alleen kon het water

af te snijden. De ver-

den nevengeulen gegraven, zelfs

niet meer in de kom-

betering van de afvoer

dijken verlegd, om de rivier meer

gebieden tussen de ri-

van de benedenrivie-

ruimte te geven. Over deze ont-

vieren komen, ook kon de rivier er

ren gebeurde pas in de 19e eeuw:

wikkelingen lees je elders in dit

geen sediment meer afzetten. Het

de Nieuwe Merwede en Bergsche

magazine meer.

grote waterstandsverschil tussen

Maas werden gegraven om het

de bedijkte rivieren en de inklin-

water beter naar zee te voeren en

Er loopt een aanvraagprocedure om

kende polders leidde herhaaldelijk

de Waal en Maas werden bij Hee-

de Rijn Maas Delta te laten erkennen

tot dijkdoorbraken.

rewaarden definitief van elkaar

als Unesco Global Geopark. Verschil-

gescheiden door een hoge dijk.

lende professionals en vrijwilligers

verleggen.

Niet

op het gebied van geografie, ecologie

Ook buitendijks begon de mens steeds meer in te grijpen in de na-

In de 19e eeuw werden de rivieren

en cultuurhistorie werken samen om

tuurlijke ontwikkeling van de ri-

verder ‘genormaliseerd’; eilanden

de Unesco status tot stand te bren-

vier. Met behulp van kribben werd

zijn verwijderd en de rivierbed-

gen. Informatie: Brendan McCarthy

getracht te voorkomen dat mean-

dingen kunstmatig vernauwd met

(brendan@landkracht.nl)

Ouderdom van voormalige rivierlopen (zandbanen) van Rijn en Maas in de Nederlandse delta.

Bron: Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn-Maas Delta (Cohen et al., 2012).

BELEEF DE WAAL magazine

7

William van den Akker van Dijkmagazijn Beuningen:

De waarde van een dagje klooien aan de Waal Het netwerk van organisaties waarbinnen hij zich beweegt mag weinig overzichtelijk zijn, zijn visie is eenvoudig te begrijpen. William van den Akker (56) van Het Dijkmagazijn Beuningen belichaamt het Buitendijkse Denken. Een man die het kinderen gunt te vertrouwen op hun eigen kracht. Het ‘ruige spelen’, daar gaat het hem om: leren incasseren, uiterlijkheden loslaten, grenzen verkennen, terug naar de essentie. Geholpen door 50 vrijwilligers lokt de enige vaste kracht van het Dijkmagazijn met een divers activiteitenaanbod mensen naar buiten - van jong tot oud. Waar kan dat beter dan in het ruige Waallandschap?

Tekst en fotografie: Karin Swanenberg Heel precies schildert William het contrast tus-

“Ik mocht zo ver lopen als ik wilde. Ik zag soms dat

sen binnendijks en buitendijks denken. Twee totaal

mijn vader me volgde in de auto. Zo wist ik dat ik in

verschillende werelden, met het Dijkmagazijn daar

de gaten werd gehouden, maar hij greep niet in”.

tussenin, als een soort poort. Binnendijks moet alles leuk zijn, moet je ‘likes’ scoren en voldoen aan

Na zijn studies biologie en journalistiek en enkele

perfect/duur/veel/ver weg. Geregeld en afgepaald,

banen zag hij twintig jaar geleden een vacature bij

bepaald door uiterlijkheden. Buitendijks ligt de on-

het pas opgerichte Dijkmagazijn. William twijfel-

geregelde wereld van het vreemde, het onbekende

de geen seconde. “Ha, er is daar lekker niks!” Een

- ruig - met leegte.

buitenkans: pionieren en zijn eigen baan creëren,

William was een jongetje dat buitendijks opgroeide.

met het geweldige Waallandschap als werkveld. “Zo dynamisch, terwijl het een rust

“Terug naar de essentie.

Dat is schrikbarend veel simpeler dan je denkt.”

ademt van eeuwen”. Die liefde, zijn visie en gedrevenheid vormen de grondtoon van zijn hele doen en laten. Hier geeft dat buitendijkse jongetje zijn leven door aan binnendijkse kinderen. Omdat hij zich zorgen maakt over de huidige generatie.

“De slogan ‘iedereen naar buiten lokken’ klinkt heel simpel, maar ik zie steeds meer hoe essentieel

8

BELEEF DE WAAL magazine

Het Dijkmagazijn biedt activiteiten voor jong en oud, voor groepen, individuen en bedrijven. De hoofdmoot bestaat uit educatieve programma’s in samenwerking met scholen.

Daarnaast is het Dijkmagazijn als bezoekerscentrum

een

Dwaalpunt:

het

heeft faciliteiten voor publieksinformatie over het omringende gebied. Het project Dwaalpunten is gefinancierd door Beleef de Waal (Provincie).

William van den Akker is secretaris van

“Kinderen raken steeds meer vervreemd van de buitenwereld. Ze hebben niet geleerd om buiten hun grenzen te verkennen, een keer nul op het rekest te krijgen en daar overheen te stappen”. Hét recept voor een generatie zonder incasseringsvermogen, die imperfectie niet verdraagt. Met grote kans op burn-outs in het volwassen leven.

Stichting Onze Waal. Onze Waal kent drie projecten waarover William je veel kan vertellen: Mauritstorens, Bomen van Betekenis en De Recreatieve Ondernemer.

dat is”. Waaraan William dat afmeet? “Dat steeds meer kinderen niet weten hoe iets werkt - de meest praktische dingen - en dingen buiten eng vinden.

“Het Waallandschap is net draaiorgelmuziek.

Overdonderende noten met daaronder de leegte”

Als ik hier zie hoe kinderen opgaan in zelf hutten bouwen, een fikkie stoken en hun eigen soep ko-

“Binnendijks kun je al snel iemand anders de schuld

ken - die geweldig lekker vinden en nóg wat wil-

geven als het niet meezit. De gemeente liet de los-

len - dan voldoet dat aan een behoefte die vaak niet

se stoeptegel liggen of Staatsbosbeheer haalde die

meer wordt ingevuld. Ik zie kinderen snijden met

laaghangende tak niet weg. Buitendijks kun je alleen

het scherp van een mesje aan de bovenkant en denk:

naar jezelf wijzen. Dat doen kinderen dan ook. Zo

dan heb je dus nog nooit zelf een mesje vastgehou-

leren ze hun eigen grenzen kennen.”

den.”

BELEEF DE WAAL magazine

9

William is duidelijk begaan. “Soms komen hier kinderen in prachtige witte kleertjes en die mogen dan niet meespelen… Een subtiele vorm van mishandeling waarover ik echt knorrig ben. Ik heb het idee dat kinderen heel veel wordt ontnomen”. Neem dat zevenjarige jongetje: overgelukkig omdat hij – nog nooit gezien - een kastanje mee naar huis mocht nemen. “Dat had hij dus in zeven jaar nog nóóit gehad, verschrikkelijk!”

Dijkmagazijnen Een dijkmagazijn is een publieke schuur voor de opslag van dijkmaterialen. Er konden bijvoorbeeld schoppen, kruiwagens, emmers en zandzakken in voorraad worden gehouden,

Williams antwoord? Het ruige spelen in het Waallandschap. “Dat landschap is net draaiorgelmuziek: overdonderende noten met daaronder de leegte. Dat zit ook in het leven. Leer omgaan met die leegte: dat je niet altijd je zin krijgt, of succesvol hoeft te zijn, maar er gewoon bent en op eigen kracht het leven leeft.”

die dienden om de dijken bij overstromingsgevaar te versterken of bij beschadiging te herstellen. De dijkmagazijnen langs de grote rivieren stammen voornamelijk uit de 19e eeuw. Zij werden onder beheer van waterschappen gebouwd op regelmatige afstanden van elkaar. De dijkmagazijnen verloren in de 20e eeuw hun functie. Voor zover de gebou-

Hoe geef je buitendijks denken door? Met Waalwoemi’s bijvoorbeeld. Nee, woemi’s zijn geen schattige pluizige beestjes, maar woensdagmiddagen waarop kinderen in groepjes begeleid de uiterwaarden in-

wen niet verdwenen zijn door sloop of oorlogsgeweld, hebben zij meestal een nieuwe publieke functie gekregen als bezoekerscentrum of museum.

gaan. Ouders mogen mee, graag zelfs! Doel: terug naar de essentie. “En dat is schrikbarend veel simpeler dan je denkt. Gewoon wat klooien aan de Waal en een fikkie stoken”. Niet betuttelen, opleggen en belerend zijn, maar kinderen hun gang laten gaan.

“Eigenlijk rij je achter ze aan in de auto en grijpt niet in”.

Williams werk bestaat grotendeels uit het aansturen van vrijwilligers, netwerken, onderhandelen, subsi-

Dijkmagazijn Beuningen

die binnenslepen en ambassadeurschap. Veel praten, regelen en administratie dus. Hij vindt dat leuk, omdat hij daarmee de buitenpost van het Buitendijkse Denken verder uitbouwt. Dus met veldwerk stoppen? Nóóit! Te leuk en te belangrijk! Trouwens, wat William anderen gunt, heeft hij zelf broodnodig: van tijd tot tijd de maalstroom uit en “pffff, èffe buitendijks!”

Na 73 jaar nog een keer Luitenant-kolonel James Megellas van de Amerikaanse 82nd Airborne Division stak in september 1944 in een canvas bootje de Waal bij Nijmegen over in een poging Nederland te bevrijden van de Duitse bezetting. Die poging mislukte zoals we weten en daarom deed hij het op woensdag 1 november 2017 opnieuw.

Megellas was inmiddels 100 jaar oud.

Over de auteur:

Karin Swanenberg is rivierjutter, woonbootbewoner, schrijver, redacteur.

Ze is gefascineerd door de Waal.

10 BELEEF DE WAAL magazine

James Megellas

5 vragen aan...

Jolanda van den Bergh

Wat zijn je eerste herinneringen aan de Waal?

De eerste herinneringen aan de Waal zijn pas sinds de kindertijd van onze kinderen, we wonen nu zo’n 20 jaar in Afferden (GLD). Toen gingen we met de kinderen picknicken aan de Waal of lekker in de zomer op de strandjes zandkastelen bouwen en lekker lezen. In de voorbereiding op de eerste Ri4daagse heb ik de Waal pas meer in zijn dynamiek beleefd.

Waarvoor ga jij naar de Waal, wat spreekt je aan?

De oevers van de Waal bieden mij niet alleen een ruimte om zelf te ontspannen, maar ook in mijn werk is het een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Ik ben als coach werkzaam in het onderwijs. Verschillende plekken aan de Waal dienen voor mij nu als inspirerend kantoor en als locatie voor de coaching. Voorheen werkte ik vooral binnen de school- en kantoormuren, nu neem ik leerkrachten en teams gedurende de coachingstrajecten steeds vaker mee de uiterwaarden in. Alles wat je binnen doet kun je ook buiten doen. Een onbegrensde dynamische ruimte biedt echter veel meer mogelijkheden. Het struinen staat voor mij metafoor voor het loskomen van je eigen gedachten, gehechtheden en vaste patronen. Van het padje af dus! Daarnaast leren de mensen en teams meteen

Jolanda van den Bergh (48 jaar, Afferden), gediplomeerd (o.a. natuur- en wandel)coach, weet als geen ander dat coachen in de natuur letterlijk en figuurlijk uitnodigt om in beweging te komen. “Door de combinatie van de fysieke ervaring en de emotionele beleving beklijven ervaringen en gesprekken beter en wordt het makkelijker om opgedane inzichten in de natuur ook toe te gaan passen in de praktijk van alledag.”

www.berghenleren.nl 0640616167

vanuit een ecologisch perspectief naar hun hulpvraag te kijken (systeemdenken en systemisch werken).

Wat is je favoriete plek aan de Waal en waarom?

Mijn favoriete plek aan de Waal is het uiterwaardengebied tussen Beuningen (vanaf het Dijkmagazijn) en Winssen (Ewijkse plaat). Op dat stuk is veel dynamiek, er is veel te beleven op een relatief korte route. Daarnaast lopen daar Konikspaarden en runderen wat in de coaching niet alleen zorgt voor beleving maar ook extra voeding biedt t.a.v. het leren van ‘de natuur’.

Wat raad je toeristen aan beslist te gaan zien / doen aan de Waal?

Ik raad toeristen aan verschillende plekken aan de Waal te gaan ervaren, door lekker ‘ergens’ te starten; ga van het pad af struinen en zie waar je uiteindelijk uitkomt. Tip: neem een OV-kaart mee, dan kun je altijd weer terug naar de startplek. De uiterwaarden aan de zuidkant van de Waal hebben lichtelijk mijn voorkeur.

Wat vind je belangrijk voor de toekomst van de Waal?

Dat de dynamiek van de Waal behouden blijft en/of nog meer verwildert, met het oog op de diversiteit aan planten en dieren. Dit maakt de ecosystemen sterk en onze belevingen aan de Waal nog intenser. Daarnaast blijft de veiligheid voor de mens, binnendijks, voor mij een punt van aandacht!

Lourdes langs de Waal “Ik heb eiges joare lang ien de kersnach um twoalf uur woater geschep ien de Woal. Ik gieng dan tot het eind van de krib um goed stromend woater te kunne kriege. Da deje ok aander minse. Da woater wier bewoard en gebruuk bijvoorbeeld as je zere oge had, of wratte, of ’n wond, die mos hèle of zwère, of aander

uutwendige ziektes. Ok vör diere was ’t goed. ’t Woater wier bewoard tot op ’n aander joar kersmis. Ien stromend woater zit krach. Het is zuver en helder en zach.”

Bron: Volksverhalen uit Gendt, een uitgave van het P.J. Meertens-Instituut.

BELEEF DE WAAL magazine 11

Joyce Bloem over kunst en de liefde voor de Waal

“Gewoon even ijzer met handen breken“ Op 22 mei 2017 stopte de Waal eventjes met stromen. En als het niet zo was dan had het zo moeten zijn. Een stil eerbetoon aan de vrouw die op die dag overleed: Joyce Bloem.

Enkele weken daarvoor spraken we met Joyce in haar atelier in Tuil.

Tekst en fotografie: Emmie Nuijen, Jan van den Berg

Een gesprek met Joyce was altijd

Of over de tijd dat ze als plugger

naar de Academie voor Beeldende

een belevenis. Onconventioneel,

bij een platenmaatschappij werk-

Vorming in Tilburg ging. Zélf ont-

gedreven,

inspirerend

te. Telkens als ‘In the summer-

dekken, dat was wat ze wilde.

vormde zij het middelpunt van

time’ van Mungo Jerry op de radio

de ruimte. Vrij associërend kwam

kwam riep ze “Kijk, dat is míjn

Haar specialisatie werd keramiek

de ene anekdote na de andere ter

liedje. Dat heb ik groot gemaakt!“

en beeldhouwen. Na haar studie-

warm,

tafel. Over die gedenkwaardige

jaren werd ze eerstegraads docent

avond van de 30e januari 1972

Het scheelde maar een haartje of

en ging in 1988 lesgeven op de

bijvoorbeeld, toen zowel Joyce

Joyce Bloem was niet in Nederland

academie. Zelf leefde ze zich uit in

als haar zus Marion de liefde van

geboren. Voor haar ouders - In-

grote projecten, exposities brach-

haar leven ontmoette.

dische Nederlanders - was geen

ten haar tot alle uithoeken van de

plaats meer in het nieuwe Indo-

wereld: Italië, Ohio, Japan. Samen

nesië. Het was een turbulente tijd,

met de Belgische kunstenaar José

vader Alex was één van de weinige

Vermeersch werkte ze aan een

overlevenden van de scheepsramp

veldoven-project en werd zo één

op de Junyo Maru. Met Kerstmis

van de weinige Nederlanders die

1950 kwam het echtpaar Bloem in

een veldoven kon bouwen en sto-

Heerlen aan. Enkele weken later

ken.

werd Joyce daar geboren, als oudste van vier kinderen.

In Nederland raakte ze aangesloten bij World Art Delft en samen

Kunst en creativiteit speelden in

met haar zus realiseerde ze het

de familie Bloem een grote rol.

landartproject Sawah Belanda in

Vader was een getalenteerd teke-

Arnhem, een ode aan de Indische

naar en fotograaf en zus Marion

vertelcultuur.

werd later schrijfster en film-

12 BELEEF DE WAAL magazine

maakster. Joyce zelf was al vroeg

In 1972 ‘landde’ Joyce in het ri-

met kunst bezig, al ver voordat zij

vierengebied.

Ze

kocht

samen

“Doelstelling is: kunst en cultuur verbinden met gebieden én met de mensen die daar wonen”

Berg werden al snel haar maatjes in het organiseren van een evenement op Bevrijdingsdag.

De eerste editie was meteen een schot in de roos. Op 5 mei 2014

met haar man Nico van den Heu-

De relatie met de Waalprojecten

wist ze beide oevers van de Waal

vel een boerderijtje in Tuil en het

ontstond

Wiltingh

te verbinden door een Oranje lint

paar kreeg twee dochters: Dewi en

haar vroeg voor een project in Ge-

van 7 kilometer lang (!) via een

Shemara. Naarmate haar carrière

ndt ‘Waal in wijder perspectief’.

scheepje over de Waal te brengen.

vorderde ging Joyce zich steeds

In dit kader kwam Joyce bij een

De scheepvaart moest daarvoor

meer betrokken voelen bij haar

lezing van Ferdinand van Hem-

20 minuten lang worden tegen

leefgebied langs de grote rivieren.

men, over cultuurhistorie langs de

gehouden. Het lukte en het Beeld

Klei haalde ze uit de Waal. Projec-

Waal. Joyce raakte geïnteresseerd

van Oranje Linten was geboren!

ten werden steeds lokaler.

in de programma’s ‘Ruimte voor

Joyce maakte deel uit van ‘Com-

de Rivier’ en ‘Beleef de Waal’.

munity

of

Art

toen

Marjo

Development’.

Joyce ontdekte de kracht van community

development.

Haar

Doelstelling daarvan is kunst en

De plek van Marjo langs de Waal,

enthousiasme

cultuur verbinden met gebieden

het ‘één zijn’ met de rivier en het

mensen om zich aan te sluiten als

én de mensen die daar wonen.

meebepalen hoe het ‘eigen’ Waal-

vrijwilliger. Eén gesprek met Joyce

landschap eruit komt te zien, in-

was meestal voldoende.

inspireerde

veel

En dát deed ze. In 1999 stond ze

spireerden Joyce enorm. Toen er

aan de basis van het Stroomhuis

lokale samenwerkingskringen van

Het succes vroeg om een ver-

in Neerijnen, samen met collega

initiatiefnemers werden gevormd

volg en speciaal hiervoor werd de

kunstenaar Willem den Ouden uit

wierp Joyce zich op als trekker.

Stichting Beeld van Oranje Lin-

Varik.

Saskia Weddepohl en Jan van den

ten opgericht, met Ton Jansen

BELEEF DE WAAL magazine 13

Alexandra van Dedem en Joyce Bloem bij de start van de Tour de Waal 2016.

Ook in 2017 vond

Tot haar laatste dagen bleef ze

de Tour de Waal

schilderen.

plaats

waarbij

vriendin Marjo begon ze aan een

handig

Samen

met

haar

gebruik

nieuw project ‘Op verhaal komen

werd gemaakt van

aan de Waal’. Ook al wist ze dat ze

de kennis en het

het zelf niet meer kon uitvoeren.

enorme

netwerk

Bedoeling is dat er 14 banken van

van Joyce om vijf

klei komen, de eerste in Hellouw.

veldovens

de

Marjo heeft de artistieke leiding

route te bouwen. In

en wordt gesteund door Marion

die ovens konden

Bloem die haiku’s gaat leren aan

kinderen

kinderen op de basisschool.

op

duizen-

den ‘wel-kommeals voorzitter.

Het tweede jaar

stonden de veteranen uit diverse

daalden

tjes‘ bakken. Ook parachutisten af, met

speciaal ontworpen vlaggen.

oorlogen in het zonnetje en wer-

Op

een

bewonderenswaardige

manier verwerkte Joyce haar ziekte zelfs in haar kunstenaarschap.

Toen ze ’s nachts niet meer kon

den de voedseldroppings uit WOII

Vanuit haar rolstoel kon Joyce het

slapen, bedacht ze de ‘night-hai-

overgedaan in ‘Rood-wit-blauw &

nog één keer bijwonen. Want haar

ku‘ en stuurde haar vrienden elke

Wittebrood‘.

slechte gezondheid speelde he-

nacht trouw een nieuw gedicht.

laas een grote rol. Tussen 2006 en In 2016 was de opzet weer heel

2013 werd ze al twee keer geteis-

Op de vraag hoe ze dit alles toch

anders. Vanaf dan heette het eve-

terd door kanker, die met zware

steeds voor elkaar bracht, kwam

nement ‘Tour de Waal‘, fietsrond-

chemokuren en bestralingen werd

een snel antwoord. “Nou gewoon,

jes aan beide zijden van de rivier

bedwongen. In 2016 kwam de

even ijzer met handen breken.“ Ze

die verbonden werden door ex-

ziekte onverwacht in alle hevig-

lachte om haar eigen verhaspeling

tra veerpontjes. De toeloop op de

heid terug. Maar ondanks de hef-

van het spreekwoord, maar liet

pontjes was zo groot dat ze het

tige pijnen en andere beperkingen

het toch zo.

haast niet aan konden.

werkte Joyce door.

Want het was Joyce ten voeten uit.

Joyce met de ‘Waalbruiden’ en parachutisten, Beeld van Oranje Linten - 5 mei 2014.

14 BELEEF DE WAAL magazine

De bewegingen die je niet ziet maar vermoedt column Wim Huijser Al een jaar of zes heb ik het genoegen samen met

‘Stroom’ is een woord dat gedachten in beweging

fotografe Andrea Gulickx reportages te maken voor

zet. Ofschoon in de rivier altijd nieuw water stroomt,

diverse tijdschriften. Daarvoor hebben we inmid-

blijft de stroom dezelfde. Alles is immers verganke-

dels een groot aantal plaatsen ter weerszijden van

lijk, niets staat stil en het leven is ongrijpbaar. Als

de Waal bezocht.

mens zijn we continu in verandering en evenals de rivier: bewogen.

We trokken over dijken, struinden door uiterwaarden en volgden een slingerende gang door de Be-

Dichters zijn altijd al door stromen geboeid geweest.

tuwe en het Land van Maas en Waal. We maakten

Stromen van gedachten leveren stromen van woor-

er zelfs een boek over. Toch bleef de rivier zelf heel

den op. Soms zien ze zichzelf als een rivier. In ‘Een

lang buiten beeld. Ons oog richtte zich daarentegen

lege plek om te blijven’ dicht Rutger Kopland: ‘Geef

op steenfabrieken, veldkapellen en zelfs een dis-

mij maar de brede, de trage rivieren, / de bewegingen die

tilleerderij van Betuwse eau de vie. Aan ideeën en

je niet ziet maar vermoedt.’

inspiratie geen gebrek. Evenmin aan levend water.

Datzelfde mag gezegd worden van de bewogen fo-

Uiteindelijk kwam we in de voetsporen van natuur-

to’s van Andrea Gulickx, waarin Waal en taal elkaar

vorser Jac. P. Thijsse toch in de loop van een brede

ontmoeten. Wie de rivier probeert te verbeelden

stroom terecht: de rivier de Waal.

staat zowel taal als techniek ter beschikking. Maar uiteindelijk gaat het erom hoe je kijkt.

Ondertussen was Andrea met haar fotografie een nieuwe weg ingeslagen. Ik was geraakt door de ‘zachte krachten’ van haar beelden en daarmee was

Wim Huijser (1960) is schrij-

het woord gevallen: poëzie. De reflectie van licht

ver-publicist op het snijvlak van

en lucht zette haar werk in beweging en bracht een

geschiedenis, literatuur en land-

stroom op gang die in 2017 uitmondde in de expo-

schap. Een viertal van zijn boe-

sitie De Waal / Bewogen. Gedurende het hele jaar

ken werd genomineerd voor de

maken haar beelden en mijn poëzieselectie een reis

Jan Wolkersprijs en de ECI Lite-

langs de Waal. Vanuit het Stroomhuis in Neerijnen

ratuurprijs.

tot in Fort Pannerden.

De Waal in Amerika Ook in de USA loopt een Waal. Het is de Wallkill River, een zijarm van de Hudson. Nederlandse kolonisten vernoemden hem naar hun eigen Waal. Tegen

Maria als baken Dit Mariabeeld (foto links)

de zin van de plaatselijke Indianen die liever bleven spreken over de Twischsawkin.

stond vroeger aan de Waal als lichtboei en baken van licht om schippers door de rivier te leiden.

Nu is het te zien in Museum Catharijneconvent Utrecht.

BELEEF DE WAAL magazine 15

Het concept ‘rondje-pontje‘ is niet uniek voor het rivierengebied, maar is hier wel een doorslaand succes. De beleving van het Waallandschap krijgt een extra impuls door de vele veerpontjes. Sommige rondjes zijn op meerdere dagen van het jaar te volgen. Op deze pagina’s het eerste

Rondje-pontje

Vuren - Brakel - Munnikenland - Loevestein (13 km) Fort Vuren

steenfabriek herbergt veel dieren- en plantensoor-

Ideaal startpunt voor dit rondje is het oude ‘Fort bij

ten. De strandjes worden volop gebruikt voor recre-

Vuren’ (1). Het maakt onderdeel uit van de Nieuwe

atie. Een gedeelte is bestemd als naaktstrand.

Hollandse Waterlinie en is gelegen tegenover Slot Loevestein. Het vestingwerk werd in 1844 gebouwd ter bescherming van de stad Gorinchem en om te voorkomen dat de vijand naar het westen trok.

Het fort zou gebruikt worden tijdens de verschillende mobilisaties en kreeg in 1940 een Duitse luchtaanval te verwerken. Na de oorlog werden verschillende ‘foute’ Nederlanders uit de regio hier gevangen gezet.

Aan de Waaloever werd op 5 mei 2017 een herdenkingssteen geplaatst om de oorlogsslachtoffers uit Vuren te herdenken, met name een vader en twee dochters die omkwamen toen een vliegtuig op hun huis stortte.

Vuren Het dorp Vuren zelf is niet ongeschonden

VOOR

uit de dijkverzwaringen van de jaren ‘70 gekomen. Veel authentieke

dijk-

huisjes - te zien op foto boven - moesten het veld ruimen.

Ga

net

taurant en

voor De

res-

Zwaan

Oud-Vuren

(2)

linksaf de dijk af. Je

NA

kunt hier natuurlijk ook eerst stoppen voor een versnapering. Na de Ytong fabriek kunnen we eindelijk weer de uiter-

Hondswaard

waarden in.

De Hondswaard is - inderdaad - een ideale plek om de hond uit te laten, maar heeft ook veel natuur-

Volg de strandjes tot aan het steigertje (bij de Brad-

waarde. Een bever heeft hier sinds enkele jaren zijn

aal-boom). Hier eventjes de dijk op, iets verder ligt

domicilie genomen en het struweel rond de oude

de pont naar Brakel.

16 BELEEF DE WAAL magazine

Brakel Brakel is het meest westelijk gelegen dorpje van de Bommelerwaard. Wie door het oudste gedeelte van het dorp loopt kan de geschiedenis nog voelen. Toch is een flink deel verloren gegaan bij de dijkverzwaring in de jaren ‘70. Loop over de Veerdam (3) naar de dijk, op de dijk rechtsaf over het wandelpaadje.

Als de dijk een bocht naar links maakt (bij einde van de bebouwing) ga je rechtsaf via een trapje de dijk af, de uiterwaarden in.

Passagiers op het pontje Slot Loevestein - Fort Vuren.

Munnikenland Volg de Waaloever. Je loopt tussen de Waal en een nieuwe geul, met twee laagtes aan het begin en eind.

Je zult merken dat er aan deze zuidzijde van de route veel meer natuur te bewonderen is. In het kader van ‘Ruimte voor de Rivier’ is het Munnikenland de afgelopen flink op de schop gegaan. Waterveiligheid en natuurontwikkeling gingen hand in hand. Mede daardoor is er een interessant wetland ontstaan en het is boeiend om te zien hoe de natuur in razendsnel tempo bezit neemt van het nieuwe land.

Na de tweede laagte ga je linksaf richting de dijk

Dynamische rivieroevers bij Loevestein.

via de klaphekjes. Ter hoogte van de Batterij onder Brakel (4) blijf je rechtsaf door de uiterwaarden van Munnikenland struinen, langs de tweede geul. Houd na deze nevengeul zoveel mogelijk de Waalstrandjes aan en je bereikt vanzelf Slot Loevestein.

Slot Loevestein In het robuuste kasteel uit 1357 kan je het verhaal van Hugo de Groot en de boekenkist beleven. Of een drankje nemen in de taveerne of op het terras.

Aan de Waaloever neem je de pont van Riveer naar Fort Vuren.

Tekst en fotografie: Jan van den Berg

Een Icarusblauwtje.

Vaartijden: Het pontje Herwijnen - Brakel vaart vrijwel altijd, het pontje Loevestein - Fort Vuren vaart alleen in de zomermaanden dagelijks.

Check de website van riveer.nl.

In noodgevallen is altijd de watertaxi te bestellen via: 06 2255 8233

BELEEF DE WAAL magazine 17

5 vragen aan...

Kasper Heineke

Wat zijn je eerste herinneringen aan de Waal?

Ooit hadden mijn ouders vrienden in Nijmegen, zij hadden een motorboot.

Met hen ben ik als kind voor het eerst op de Waal geweest. Maar dat is nu erg lang geleden. Veel later heb ik diverse keren op de Waal gevaren, bijvoorbeeld om met de Noordpool uit Tiel een woonboot van Beneden Leeuwen naar Heerewaarden te brengen en vice versa. Ik woon nu reeds 35 jaar aan de dijk in de Stiftsche Uiterwaarden en ben heel vaak aan de Waal te vinden. Daar gingen we altijd heen als een van onze kinderen jarig was, of gewoon om te kijken wanneer het hoogwater werd, om te jutten en te struinen, kortom om te genieten!

Waarvoor ga jij naar de Waal, wat spreekt je aan?

Sinds 2009 heb ik een jeugdnatuurproject dat ik ‘Aarden in de Uiterwaarden’ doopte. Als particulier initiatief, bedoeld om kinderen meer van de natuur te kunnen laten genieten: Iedere woensdagmiddag trek ik met een vast groepje eropuit. We hebben veel verschillende plekken waar we vertoeven, variërend van Waalstrandjes tot woeste begroeiing. Hier vloeiden ook weer de kinder-/

Kasper Heineke (62)

survivalfeestjes uit voort waar ik regelmatig voor gevraagd wordt.

is liedjesschrijver/ troubadour en woont

Wat is je favoriete plek aan de Waal en waarom?

sinds 1982 aan de Waal.

Er zijn plekken die ik liever geheim houd haha! Waarom? Omdat ze mijn fa-

Hij runt een eigen

voriete plek zijn en dat heeft te maken met het feit dat ik er zelden iemand

bedrijfje, Kaspadre’s

tegenkom.

Praktische & Artistieke Diensten, waarmee hij

Wat raad je toeristen aan beslist te gaan zien / doen aan de Waal?

zich met name richt op

Hangt een beetje af over welke toeristen we het hier hebben. Ik raap erg vaak

entertainment. Hij treedt

enorme hoeveelheden afval van de Waalstrandjes. Sommige mensen houden

regelmatig op, in ver-

de natuur voor een vuilnisbelt. Dat is het soort toeristen dat beter weg kan

schillende hoedanighe-

blijven. Alle anderen raad ik vooral aan om ook bij te dragen aan een schone

den voor groot en klein,

oever. Ten slotte is dat het beste wat je er kunt doen!

op tal van gelegenheden, zoals Vrijstad Culemborg,

Wat vind je belangrijk voor de toekomst van de Waal?

Château voor Buren of

Wat mij betreft hoeft er niet zo veel te veranderen, al is het goed dat water

Betuws Wijndomein.

en natuur weer meer ruimte krijgen. Ook zouden er voorzieningen moeten komen waardoor er op bepaalde plekken veilig gezwommen kan worden. En

www.kaspadre.nl

ik zou graag zien dat oude heiningen in de uiterwaarden, waar geen vee meer graast en die nu dus nutteloos zijn, opgeruimd zouden worden.

Hussein Uwimpaye, verdronken redder Op 10 juli 2010 verdrinkt Hussein

Na zijn dood werd een stichting

Uwimpaye in de rivier de Waal ter

opgericht om Hussein’s droom

hoogte van Zaltbommel. Dit tragi-

alsnog werkelijkheid te laten wor-

sche lot voltrekt zich op dezelfde

den. De Hussein Foundation za-

plek waar hij zelf een jaar eerder

melde genoeg geld in om een stuk

twee kinderen redt van de verdrin-

grond te kopen. Binnen twee jaar

kingsdood. Hussein was een jon-

hoopt men te beginnen met de

gen met een groot hart. Zijn wens

bouw van het weeshuis.

was om ooit een weeshuis te bouwen in zijn geboorteland Burundi.

18 BELEEF DE WAAL magazine

www.husseinfoundation.com

Het project “Bakens aan het water” valt sinds 2009 onder Waalweelde.

Bakens aan het water

In de ontwikkeling en realisatie van de kunstwerken hebben de kunstenaars veel aandacht voor het proces en de verbinding met zowel het landschap als met de mensen die er leven.

Lichtbaken (Spijk)

Dijk van een Wijf (Gendt)

Een lichtprojectie verschijnt na zonsondergang

Het ‘Dijkwijf’ zit op een terp en is vanaf het wa-

op de oude fabrieksschoorsteen op de hoek van de

ter en het land op grote afstand te zien, zoals een

Spijksedijk en Tengnagelwaard. De projectie toont

goed baken betaamt. Vanuit alle gezichtspunten is

de golving van kabbelend water.

‘Dijk van een Wijf’ herkenbaar als vrouw. Zij kijkt

Als monumentaal overblijfsel herinnert de schoor-

uit over het landschap richting rivier, stroomop-

steen aan de miljoenen stenen die op dit terrein

waarts.

zijn gebakken in de voormalige steenfabriek.

Windbaken (Spijk)

Veerstoepen (Beuningen/Slijk-Ewijk)

In het kunstwerk Windbaken staat de grens cen-

Gedichten van Tim Pardijs over het kruisen van

traal: de grens tussen Nederland en Duitsland,

de Waal verbinden de linker- en rechteroever van

tussen water en land, tussen de verschillende dis-

de Waal met elkaar. Deze staan op vijf meter lan-

ciplines en de grens tussen openbaar en particu-

ge zitbanken op de veerstoepen van Beuningen en

lier. Het Windbaken bestaat uit een twaalftal vlag-

Slijk-Ewijk. De bank is bakenrood geschilderd aan

genmasten met steeds wisselende vlaggen van

de Slijk-Ewijkse zijde en bakengroen aan de Beu-

verschillende kunstenaars en ontwerpers.

ningse zijde.

Element of surprise (Tolkamer)

Bato’s Erf (Heerewaarden)

Een oude loopsteiger uit de huidige overnach-

Blokken kruipen als ‘landjuweel’ uit het water de

tingshaven is naar de oever verplaatst als aange-

kant op tot diep in het bos. Ze verbinden het water

spoeld object. Hierdoor verandert het perspectief

met het land. De blokken van 7 ton zijn van oor-

en worden de sculpturale kwaliteiten ervan zicht-

sprong ontworpen voor kustwering.

baar. Het baken is verwrongen en geroest en zal langzaam opgaan in de natuur.

waalweelde.gelderland.nl/Bakens+aan+het+water

BELEEF DE WAAL magazine 19

Foto: Jan van den Berg

Doel is om door een ‘lint van kunstwerken’ langs de Waal een vernieuwende blik te geven op gebiedsontwikkeling.

De bakens moeten door hun ontstaan of door hun vormgeving een extra accent geven aan of commentaar geven op de veranderingen in het landschap.

Natuurontwikkeling langs de grote rivieren

Geen landschapstype in Nederland is de laatste 25 jaar zo veranderd als dat van de grote rivieren. Sinds het uitkomen van Plan Ooievaar in 1985 zijn veel uiterwaarden tot natuur omgevormd. Het Wereld Natuur Fonds sloot daar bij aan met het plan Levende Rivieren. Hoe heeft dat de natuur beïnvloed?

Tekst: Emmie Nuijen en Jan van den Berg, fotografie: Jan van den Berg Plan Ooievaar stelde voor om de moderne landbouw

struinend de wildernis beleven. Bijna verdwenen

achter de dijken te concentreren en de uiterwaarden

soorten zijn teruggekeerd, zoals de bever, otter, ri-

voortaan te benutten voor minder intensief ruim-

vierrombout, zalm en de zeearend.

tegebruik, waaronder nieuwe natuur. Het Wereld Natuur Fonds maakte deze ideeën in 1992 concreter

Tijd om tevreden achterover te leunen is er niet! De

met ‘Levende Rivieren’, een 50-jarenplan.

komende jaren is extra aandacht nodig voor: •

maatregelen tegen de komende klimaatveran-

Dit plan bleek een grote inspiratiebron om de natuur

dering zonder daarbij in te boeten op natuur-

langs de rivieren te herstellen. Partijen met ogen-

waarden.

schijnlijk tegenstrijdige belangen kwamen tot geza-

•

menlijke plannen voor natuur, hoogwaterbescherming en delfstoffenwinning. Door klei af te graven,

veilige en robuuste verbindingsroutes: langs de rivier, dwars op de rivier en met de zee;

•

natuur passend bij de eigenschappen van de

kwamen oude nevengeulen weer tot leven. Op veel-

verschillende riviertakken: regelmatig over-

belovende plekken werden voorbeeldgebieden inge-

stromende uiterwaarden met zowel hoogdyna-

richt, zoals in de Millingerwaard. Ondersteund door

mische natuur als laagdynamische moerassen;

WNF werd de Stichting Ark opgericht voor het be-

•

heer van deze terreinen.

natuurlijk stromend water: permanent stromende nevengeulen met hoge natuurkwaliteit;

•

rivierhout en andere natuurlijke structuren on-

Het resultaat is na 25 jaar spectaculair te noemen.

der water en langs de oever: voor schuilende en

Het rivierengebied is veiliger, mooier en tegelijker-

paaiende vissen en larven van libellen en andere

tijd ecologisch rijker geworden. We kunnen er nu

insecten.

20 BELEEF DE WAAL magazine

PLUSPUNTEN +

70% van de zeldzame stroomdalplanten is erop vooruitgegaan

+

De libellensoorten doen het goed, de rivierrombout is teruggekeerd

+

Meer insecten in de grote natuurgebieden, zoals sprinkhanen

+

Toename broedvogels, waaronder blauwborst en grasmus

+

De ringslang heeft zich duurzaam in de uiterwaardruigte gevestigd

+

Typische riviervissen als barbeel, winde en rivierprik zijn teruggekomen, ook omdat het water veel schoner is

+

Bever en otter hebben de nieuwe leefgebieden na herintroductie bevolkt

+

Zelfredzame grazers, zoals halfwilde paar-

De terugkeer van de otter Er wordt gewerkt aan de terugkeer van de otter langs de rivieren, in navolging van de succesvolle herintroductie in Overijssel en Friesland. In de afgelopen decennia is de waterkwaliteit van rivieren fors verbeterd en is natuur in uiterwaarden hersteld. Met nog wat extra inspanningen kunnen op korte termijn langs de Rijntakken en de Maas nieuwe otterpopulaties tot ontwikkeling komen.

Hiertoe is in 2010 het project “Otters in Rivierenland” begonnen. ARK werkt daarin mee aan herstel van otterleefgebied, het otterveilig maken van kruispunten van wegen en watergangen en aan het bijplaatsen van otters om een brede genetische basis te waarborgen. Het huidige leefgebied van de otters raakt vol en de dieren gaan op zoek naar nieuwe territoria. Ook in de Gelderse Poort hebben zich dieren gevestigd. Om de kans op inteelt te verkleinen, zijn aan de rand van het leefgebied in de Gelderse Poort ook enkele otters bijgeplaatst.

den en runderen, zijn niet meer weg te denken uit riviernatuur

ACHTERBLIJVERS -

Een aantal soorten is nog niet duurzaam teruggekeerd. Dat zijn vooral de soorten die in stromend water leven, waaronder trekvissen, macrofauna en waterplanten

-

Moerasvogels (zoals roerdomp en zwarte ooievaar) en amfibieën (zoals de knoflookpad) missen geschikt leefgebied

-

Grote zoogdieren als edelhert en wilde kat ontbreken Bron: Ruimte voor Levende rivieren

BELEEF DE WAAL magazine 21

Han Kersten:

Varen over weidse rivieren Han Kersten - een bevlogen onderne-

De rivier, het water, Han vindt het prachtig; weids,

mer met passie voor het water en varen

imposant, groots. De liefde voor de Waal kreeg hij

- maakt zich sterk voor samenwerking

het wijde water op, de grote schepen ernaast; “Alle

tussen de ondernemers langs de Waal.

door Henk de Dreu. Met zijn zeilbootje gingen ze schepen gaan langzaam, ongeveer 20 km per uur”.

Gasten voor zijn luxe vaarten komen uit het hele

Tekst en fotografie: Emmie Nuijen

land. Han vindt het leuk om iets speciaals voor ze te organiseren, bijv. een kamerconcert of een dich-

Han was erbij toen de eerste ideeën over ‘rondje

ter, waarbij de opvarenden in gesprek komen met

pontje’ (lokale samenwerkingsverbanden) ont-

de kunstenaars. Zijn bedrijf heet sinds eind 2016

stonden, op campingpark Zennewijnen. Voor de

‘Riviervaart’.

verschillende rondjes kwamen ‘trekkers’, Han voor rondje Druten-Tiel.

Bij de projecten van ‘Beleef de Waal’ ontpopte Han zich als een constante aanjager en hij deed mee aan

De passie voor varen zit Han in het bloed. Hij is

Tiel Maritiem en Tour de Waal.

schipper net als zijn vader dat was. Vanaf de jaren ’70 wilde Han zelf een boot hebben. Begin jaren ’90

Han blikt terug op de ambities van ‘Beleef de Waal’

begon hij met het delen van het vaarplezier, aan-

en wat ervan terecht komt. Hij vindt het van belang

vankelijk op de Linge, de laatste jaren op de Waal,

om het gebied nog meer aan te bieden aan (buiten-

vooral op het traject Nijmegen – Tiel. “De natuur is

landse) ‘consumenten’ en om een samenwer-

indrukwekkend, een prachtige omgeving om in te

kingsverband tussen ondernemers op te zetten.

varen.”

Han heeft 15 jaren gewoond in Tiel aan de Waal, Toen Han net met gasten voer, vroeg een gast eens

een stad met veel mogelijkheden. Sinds kort woont

“Waarom gaan we niet even van het water af, het ge-

hij met zijn vrouw in Cuijk aan de Maas, een heel

bied achter de dijken bezoeken?”

andere rivier! “Ik ga daar hetzelfde doen; mooie

Han: “Dat wilde ik niet, aangezien er toen nog

vaartochten maken, politiek wat invloed proberen

weinig te doen was langs de rivieren. De afgelopen

uit te oefenen, toerisme meer op de kaart zetten en

tientallen jaren zijn er veel meer recreatieve moge-

ideeën lanceren.”

lijkheden langs de rivieren ontstaan.”

22 BELEEF DE WAAL magazine

VAARTIP: Maak een vaartocht met ‘Neeltje Jantje’ vanuit Tiel.

‘Neeltje Jantje’ is één van de laatst overgebleven waalschokkers in Nederland. Een waalschokker is een boot waarmee tot ongeveer het midden van de 20e eeuw op de Maas, Waal en Boven-Rijn werd gevist op zalm en paling. www.neeltjejantje.nl

De Gelderse Poort, gebied van uitgerekte afstanden column Servaas Beunk Het wonen bij een rivier is een voorrecht, vind ik

het jaar 1700, gewoon via de dijk van Lobith naar

dan. Zeker op de plek waar ik woon, vlak bij de plek

Haus Vossengatt had kunnen lopen. Het Bijlands

waar de Rijn ons land binnen komt (en dan meteen

Kanaal bestond toen nog niet, Pannerden hoorde

anders gaat heten) en waar hij zich ook splitst, in

gewoon bij de Betuwe en de splitsing van Rijn en

Waal en Pannerdensch Kanaal. Als de wind goed

Waal lag toen nog bij Schenkenschans, waardoor de

staat kan ik de boten horen bij mij thuis.

Rijn echt langs Lobith liep.

Voor mijn werk mag ik regelmatig naar een andere

Ik ga mijn best doen om dit weekend een biertje te

oever. Dat is meestal wel een feest, want het is al-

drinken bij Haus Vossengatt, 3 km van mijn huis.

tijd een mooie weg. Wel is het goed uitkienen, als ik vanaf het Gelders Eiland naar bijvoorbeeld de Ooijpolder mag. Pak ik de fiets en ga ik via de pont, of ga ik toch maar liever met de auto, en via een brug?

Tijd kost het wel, ook al is het hemelsbreed niet ver.

Zo kreeg ik laatst via Facebook een berichtje dat ik me, thuis achter mijn computer, maar 3 km vanaf Haus Vossengatt in het dorpje Keeken bevind.

Keeken ligt echter net aan de andere kant van het water. Het ligt ook nog eens in Duitsland, de dichtstbijzijnde brug is de (mooie) hangbrug van Emmerich, dus als ik nu even een biertje zou willen drinken, op 3 km van mijn huis vandaan, dan doe ik daar toch een kleine 3 kwartier over met de auto. Met de fiets overigens ook, maar dan wel met de pont, die zeker in de winter niet zo vaak gaat.

Grappig is wel te beseffen dat ik, zo ongeveer rond

Servaas Beunk is trainer /(wandel)coach en organisator van culturele evenementen. Hij probeert zijn liefde voor de Gelderse Poort met zijn werk te verenigen, onder meer door het concept ‘uiterwaardensessies’ zo veel mogelijk te promoten. www.denieuwegrens.nl

BELEEF DE WAAL magazine 23

Waalstruiner en -ambassadeur Hans Heerdt

‘Bundel alle kleinschalige initiatieven’ Tekst en fotografie: André van der Vlerk

“Het rivierengebied nut de potentie van de Waal nog te weinig uit. De oplossing zit ‘m niet in grootschalig toerisme en bungalowparken, maar in het aan elkaar knopen van bestaande, kleinschalige initiatieven tot iets grootschaligs”, zegt Waalstruiner Hans Heerdt.

Het liefst lóópt Heerdt terwijl hij zich laat intervie-

de natuur ter beschikking. “Om mensen een beetje

wen. Zo zittend op een terrasje, net iets te ver van de

het idee te geven waar ze lopen. Maar verder zo min

rivier dan hem lief is; het is niet zijn ideale setting.

mogelijk bewegwijzering – ook dat is struinen”, al-

Hij wil water zien. Hij wil Waalzand onder zijn zolen

dus Heerdt.

voelen knerpen. Het liefst klautert hij over stenen en omgevallen bomen en baant hij zich een weg door

Metaforen

ruige riviernatuur.

Heerdt stond vier jaar geleden aan de wieg van de eerste Ri4Daagse, een idee waar hij al tien jaar mee

Heerdt, 68 en woonachtig in Tiel, geldt als de on-

rondliep. Een evenement dat bezoekers de mogelijk-

volprezen ambassadeur van het struinen. Wat zo-

heid geeft om vanuit drie dimensies te genieten van

iets betekent als: wandelend je weg zoeken door de

de Waal: struinend, varend en sinds twee jaar ook

natuur waarbij de wandelaar zo min mogelijk wordt

fietsend. Zelf maakte Heerdt een enorme groei door

gefaciliteerd door wandelpaden. De afgelopen jaren

in zijn liefde voor de rivier. Dat was toen hij enke-

ontwikkelde Uit®waarde struinroutes waarbij wan-

le jaren geleden een cursus wandelcoaching volgde,

delaars in het stroomgebied tussen Millingen en

die zijn passie voor de Waal verdiepte.

slot Loevestein aan weerszijden van de Waal tachtig kilometer kunnen struinen. Het zijn ovalen rondjes

“We zitten nu aardig met elkaar te praten”, zegt hij,

die ze afleggen. Een pontje of een brug brengt ze

“maar pas als je gaat wandelen in de natuur kom je

terug naar de overkant zodat start en finish van-

letterlijk en figuurlijk in beweging. Dat zorgt ervoor

af dezelfde locatie plaatsvinden. Naast een struin-

dat je een soort van openheid creëert en makkelij-

kaartje staat wandelaars heel af en toe een bordje in

ker dingen van jezelf laat zien. Langs de Waal kom je zoveel metaforen voor het dagelijks leven tegen:

Over de auteur:

André van der Vlerk is freelance-tekstschrijver en journalist. Voor zijn werk bij Het Kontakt ontving hij de NNP-prijs.

24 BELEEF DE WAAL magazine

moeilijke situaties in werk of privé. Natuur en mensen met elkaar verbinden is mijn nieuwe missie. We zijn allemaal onderdeel van de natuur, maar als gevolg van de welvaart zijn we enorm van de natuur afgedwaald.”

Afgelopen zomer struinde Heerdt namens Stichting Het Pad dertien dagen lang langs de zuidoevers van

Hans Heerdt: “Langs de Waal kom je zoveel metaforen voor het dagelijks leven tegen “

de Nederlandse delta, 240 km. van Millingen naar

Kleinschalige initiatieven

Ouddorp aan Zee. De stichting wil mensen met een

Heerdt hoopt dat mensen en maatschappelijke or-

burn-out of andere stressgerelateerde problemen

ganisaties in deze regio zich blijven inspannen om

helpen om weer tot rust te komen. Het was voor

kleinschalige initiatieven voldoende aandacht te ge-

Heerdt een ervaring vergelijkbaar met hoe pelgrims

ven. “Mede door de Struinroutes en de Ri4Daagse

naar Santiago de Compostela reizen. “De opdracht

zie je dat er tal van particuliere initiatieven zijn ont-

was: blijf zo dicht mogelijk bij de rivier. Want de ri-

staan: campings, bed and breakfasts, verkoop van

vier heeft invloed op de manier van lopen. En net

streekproducten. Er zijn partijen die grootschalig

zoals een rivier een onderstroom heeft, voel je een

toerisme voorstaan met bungalow- en pretparken.

onderstroom bij jezelf. Je komt heel dicht bij je ge-

Ik zie veel meer potentie in het verbinden van klein-

voelens, je zwakheden, je moeilijke punten, maar

schalige initiatieven tot iets grootschaligs. Dat is pas

ook inzicht in je andere kant. Je krijgt de gelegen-

interessant en authentiek en zorgt voor spreiding

heid om je dagelijkse besognes achter te laten en

langs de tachtig kilometer lange Waal. Het draagt

héél dicht bij jezelf te komen.”

ook bij aan het unieke karakter van het Rivierengebied.”

Wandelcoaches Een gat in de markt? Heerdt heeft zijn twijfels.

Dynamisch

“Overal in Nederland duiken wandelcoaches op,

Het kenmerkende van de Waal voor Hans Heerdt?

maar hun diensten worden nog niet verzekerd door

De dynamiek. Breed stroomgebied, kolkende water-

de zorgverzekering. Toch kan een coach soms net

massa’s.

dat inzicht geven waardoor je verder kunt. De Rad-

“De Waal is zo fantastisch en de stroming zo sterk.

boud Universiteit in Nijmegen bijvoorbeeld wijdt

Met meer dan tien meter waterstandsverschillen bij

zich aan nieuw onderzoek naar de gezondheidsef-

Lobith gebeurt er van alles; er wordt sediment afge-

fecten van recreëren en bewegen in de natuur, met

zet, zaden in de rivier kunnen hun plekje vinden. Dit

name in het stroomgebied van de Waal. ”

is qua soortenrijkdom alleen al het meest dynamische natuurgebied van Nederland.”

BELEEF DE WAAL magazine 25

Rondje-pontje: Fikse struintocht bij Tiel

Een landschappelijk erg interessante en gevarieerde route

Tiel - Ophemert - Varik - Heerewaarden - Dreumel (20 km) Tekst en fotografie: Emmie Nuijen

Bij “betonnen kruis” kunstwerk rechtsaf en direct daarna linksaf pad volgen tot bij Bato’s Erf ‘plateau

Route linkeroever

aan de Waal’. Loop rechtdoor en je komt via brug-

Vanaf de Waalkade van Tiel loop je zo dicht mogelijk

getje op de dijk. Linksaf dijk naar Dreumel volgen.

langs de rivier. Je komt door de coupure (die met

Bij afrit met herdenkingsmonument WO2 links de

hoogwater dichtgaat) en langs horecagelegenheid

dijk af, via Buskuspad al snel rechtsaf door klaphek-

3 Zussen. Na een dijkwoning aan je linkerhand ga

je, oeverzone plas (aan linkerhand) blijven volgen.

je linksaf bij entree van natuurontwikkelingsgebied

Bij einde plas linksaf over zomerkade richting Waal,

Passewaaij. Via “kom” inundatiesluis volg je de oe-

haakse bocht kade linksaf, na ca. 300 mtr. aan het

verzone Waal (links) langs ooievaarsnest (rechts)

einde van plas aan rechterkant naar oever Waal. Bij

richting dijk en loop tussen dijk en water (links).

de Waal rechtsaf oeverzone volgen tot de veerpont

Ga na vogelobservatiehut bij grote bomengroep de

Wamel-Tiel. Neem de pont naar Tiel.

dijk op, linksaf en ga bij boogkunstwerk de dijk over linksaf naar beneden, via Zennewijnenseweg,

Wetland Passewaaij

rechtdoor via Roeierspad. Aan het einde linksaf de

Dit gebied ontleent zijn naam hoogstwaarschijnlijk

dijk over. Ga rechtsaf over de Waalstranden verder.

aan een dijkdoorbraak in 1726 rond Pasen (passe).

Na 3 km rechts van groot veevanghek via overstapje

Na de hoogwaterperiode 1995 (evacuatie!), kwam

de zomerkade volgen. Aan het einde linksaf via de

de dijkverbetering in een stroomversnelling. Hier-

dijk naar Varik.

voor werd klei in de uiterwaard afgegraven. Tegelijk met de dijkverzwaring werd natuurontwikkeling op Route rechteroever Neem

het

pontje

rik-Heerewaarden.

gang gebracht.

VaAan

Buurtschap Zennewijnen

de overkant bij eerste huis

De heerlijkheid Zennewijnen is zeer oud, eerste ver-

linksaf, volg de weg 1 km tot

melding in het jaar 850. In de middeleeuwen was

net voor bocht naar rechts,

het een bekende pleisterplaats van christenen, van-

ga linksaf, over overstap-

wege het destijds daar gevestigde Premonstratenzer

je, en loop langs het water.

klooster. Lange tijd heeft er een voetveer gevaren

26 BELEEF DE WAAL magazine

tussen Dreumel en Zennewijnen (zeker vanaf 1326 tot het begin van de eerste wereldoorlog). Aan de Hermoesestraat staat het beeld ‘De Roeier’, op de plek waar het huis stond van Leen Papo, één van de Waalcrossers (hierover elders in dit magazine meer).

Tussen Zennewijnen- Ophemert en Dreumel-Wamel zijn in 2015 en 2016 langsdammen in de Waal aangelegd in plaats van kribben. Een pilot, nu nog uniek in Nederland! De langsdam ligt parallel aan de stroomrichting, zodat de vaargeul op diepte blijft en het water makkelijker wegstroomt. De recreatievaart kan in de oevergeul varen, de beroepsvaart blijft in de hoofdgeul. Tussen het strand en de langsdam zal

Het boogkunstwerk bij Zennewijnen.

zich hopelijk nieuwe natuur ontwikkelen, o.a. paaiplaatsen voor vissen.

Dikke toren Deze toren heeft in het verleden als baken/herkenningspunt voor schippers gediend. Soms kun je de toren beklimmen, zie: www.oudetorenvarik.nl.

Lekker struinen langs de Waalstrandjes.

De Dikke Toren van Varik in ‘Onze Groote Rivieren‘ Bato’s Erf Bato’s Erf is genoemd naar Bato, een legendarische aanvoerder van de Bataven. De ondergrond van beton herinnert nog aan een steenfabriek die hier vanaf de 18e eeuw heeft gestaan. Bij Bato’s Erf is in 2012 een fikse herinrichting geweest én een kunstwerk geïnstalleerd. Ook staat er een mooi hardhoutooibos.

Dijkmagazijn Tremele Hierin is een nostalgische kruidenierswinkel, er zijn exposities en soms kun je er wat drinken. In de 19e eeuw werden dijkmagazijnen gebruikt voor de opslag van dijkmaterialen. Er konden bijvoorbeeld schoppen, kruiwagens, emmers en zandzakken in voorraad worden gehouden, die dienden om de dijken bij overstromingsgevaar te versterken of bij beschadiging te herstellen. Website: www.tremele.nl.

Vaartijden Let op: De fietspont bij Varik vaart uitsluitend in en rond het hoogseizoen. Raadpleeg voor vaartijden de website: www.uiterwaarde.nl.

BELEEF DE WAAL magazine 27

Vogelkenner Marc Westermann

“Ontwikkelingen bieden nieuwe kansen voor de vogels“ Uiterwaarden, oude rivierstrangen langs de dijk en de oevers van de Waal, het gevarieerde landschap langs de rivier is bijzonder in trek bij vogels in alle seizoenen.

Dankzij vogels leer ik dit landschap steeds beter

En wat gebeurde er het jaar daarop? Ineens riep er

kennen en de wisseling van de seizoenen ervaren. In

luidkeels -voor de eerste keer in ons gebied- een

de winter verheugen velen van ons zich op de komst

Cetti’s zanger. Dat is een vogel die oorspronkelijk uit

van trekvogels uit het hoge noorden. In het voor-

Zuid Europa komt, maar die zich de laatste jaren via

jaar zien we uit naar de terugkeer uit het zuiden van

de Biesbosch langs de rivier aan het uitbreiden is.

ooievaars en verschillende zwaluwen, de staalblau-

Hij is te herkennen aan zijn luide explosieve zang.

we schicht van een ijsvogel over het water, de roep

Een nieuwkomer dus, net als de grote zilverreiger

van de kwartelkoning in juni in het hooiland. In de

een paar jaar geleden.

zomer klinkt uit bomen en rietruigtes de zang van blauwborst en bosrietzanger.

Ontwikkelingen Er vinden talrijke ontwikkelingen plaats in het ri-

Een primeur

vierengebied die voor onrust onder de bevolking en

Een paar jaar geleden kregen we, dankzij een petitie

de vogelwereld zorgen, maar ook nieuwe kansen

van bezoekers van het Stroomhuis, Rijkswaterstaat

bieden: Ruimte voor de rivier, nevengeulen, dijk-

en het Gelders Landschap

versterking, herinrichting van de Heesseltse uiter-

zover dat er in de Rijs-

waard. Voor onze veiligheid tegen overstromings-

waard niet zo rigoureus

gevaar.

gekapt en gerooid werd in het kader van een be-

De uiterwaarden in de Betuwe aan de noordoever

tere

bij

van de Waal van de Willem Alexanderbrug bij Ech-

hoog water. Zo bleef een

teld tot de Martinus Nijhoff brug bij Waardenburg

ruigte van riet en wilgen

maken deel uit van het Natura 2000 netwerk. Dit

gespaard beneden aan de

is van groot belang voor het behoud van biodiver-

stoep waardoor er geen ‘makkelijk te onderhouden

siteit. Niet alleen voor de soorten van de Europese

grasland’ voor in de plaats kwam, zoals elders in

Vogel- en Habitatrichtlijn, maar ook voor veel flora

de uiterwaarden. Zo konden wij als bewoners van

en fauna in Europa, zowel bedreigde als niet-be-

Neerijnen staande op de dijk blijven genieten van de

dreigde soorten. Als we ons tot de vogels beperken

prachtige zang van allerlei zangvogels.

moeten we vooral denken aan broedvogelsoorten als

doorstroming

de vorstelijke kwartelkoning, het porseleinhoen en

Over de auteur:

Marc Westermann is vogelliefhebber, filmkenner en wetlandwacht voor de Vogelbescherming.

de zwarte stern. Maar ook de leeuwerik heeft bescherming nodig. Vroeger kon je hem overal in het boerenland horen zingen met zijn jubelende zang.

Veertig jaar geleden waren er nog 12000 broedparen in het rivierengebied. Nu zijn we blij met 2 paar per uiterwaard.

En we denken natuurlijk aan onze wintergasten, de watervogels, ganzen en eenden die in grote aan-

28 BELEEF DE WAAL magazine

Ziet u tekenen van verstoring en ‘wild life crime’, neem dan contact op met: marc.westermann45@gmail.com.

De bosrietzanger kan goed imiteren. Tijdens zijn verblijf in Afrika pikt hij talloze geluiden van andere vogels op. Als je goed luistert kun je in zijn zang verschillende Afrikaanse vogels horen. Dus op de dijk gewoon blijven stilstaan en luisteren, dan hoef je niet met vakantie!

tallen hier ‘s winters veilig en voedselrijk van onze gastvrijheid gebruik mogen maken.

De kwartelkoning is een zeldzame en schuwe

Biodiversiteit Laten we er voor zorgen dat de bloeiende bermen langs de dijk en de hooilanden in de uiterwaarden niet te vroeg gemaaid worden; dat de wilgengrienden blijven bestaan, oude meidoornhagen blijven bloeien en bessen dragen; dat ooibos de kans krijgt zich te ontwikkelen;

De zeldzame kwartelkoning

dat plas-dras-gebieden nat

blijven en rijen knotwilgen onderhouden worden zodat zij voor steenuil en holenduif nestgelegenheid bieden; dat zandwanden niet voor onze neus in het broedseizoen met bulldozers weggevaagd worden met hele kolonies nesten met jongen van oeverzwa-

broedvogel in de uiterwaarden. Hij komt hier eens in de paar jaar laat in het voorjaar broeden en is dan ‘s nachts van ver te horen. Zijn latijnse naam ‘Crex crex’ komt van zijn merkwaardige roep. Leden van de vogelwerkgroep van het IVN gaan in juni en juli ‘s nachts het veld in om te luisteren of ze gearriveerd zijn (en dat blijft spannend) zodat we de eigenaren van de percelen waar ze gehoord worden kunnen waarschuwen. Want het belangrijkste gevaar dat deze soort loopt is dat de nesten worden uitgemaaid.

luwen...

Dan blijven onze uiterwaarden met andere dynamische wetlands behoren tot de waardevolste natuurgebieden die Nederland bezit.

Wilt u meer weten of met een excursie mee? Kijk op de website van het Stroomhuis Neerijnen en van het IVN (www.ivn.nl, afdeling West Betuwe). Hier kunt u ook een vogellijst downloaden van de soorten die

YouTube ti p Zoek op: ‘h : e de kwartelk rken oning‘

hier de afgelopen jaren zijn gezien.

BELEEF DE WAAL magazine 29

10 ‘Geheimtips‘ langs de Waal Fort Vuren

Wetland P

Dikke Toren Varik

In dit natte natuu

stadskern van Ti

zich volop ontwik

paradijs voor voge

bonte verscheiden Fort Vuren (1844) vormde samen met Slot Loevestein een onderdeel van de Hollandse Waterlinie. Je kunt er eten en drinken en overnachten op verschillende manieren.

Al eeuwenlang is de Dikke Toren het gezicht van Varik. Nog steeds weten Duitse schippers precies waar ze zijn als ze ‘der Alte’ zien staan pronken langs de Waal.

In juni van 2016 is het project

Stichting Tremele

Munnikenland opgeleverd. De nieuwe inrichting draagt bij aan een hogere waterveiligheid. Tegelijk ontstaat in het gebied een interessant wetland.

Deze unieke sluis vormt de verbinding tussen Waal en Maas die elkaar hier tot op enkele honderden meters naderen. Er pal naast ligt de ruïne

rie weer zichtbaar

gazijn in Dreume

heeft nu een expo

ouderwetse snoepw

van Fort Sint Andries.

Munnikenland 30 BELEEF DE WAAL magazine

Dijkmagaz Sluis St. Andries

Passewaaij

Fort Pannerden

Dijk van een Wijf Op het splitsingspunt waar we de Rijn Waal gaan noemen. Het fort van maar liefst vijf verdiepingen ligt verborgen onder de aarde. Na restauratie is het ingericht als publieksattractie.

urgebied vlakbij de

iel kan de natuur

Het ‘Dijkwijf’ zit sinds 2017 op een

kkelen. Het is een

terp in de Gendtse Polder en is van-

els en er groeit een

af het water en het land op grote af-

nheid aan planten.

e maakt de histo-

stand te zien. Zoals het een goed baken betaamt.

Dijkmagazijn Beuningen bruist van de activiteiten in de uiterwaarden. Op woensdagmiddagen zijn de kinderen welkom bij de zogenaamde ‘Waalwoemi’s’.

r. Een oud dijkma-

baggerwerkzaamheden

zijn

eikenstammen opgegraven van maar liefst 8500 jaar oud. Als symbool

el is opgeknapt en

voor het herstel van de natuur is een

ositieruimte en een

aantal bomen langs de rivier gezet.

winkel.

zijn Tremele

Bij

Dijkmagazijn Beuningen Woodhenge BELEEF DE WAAL magazine 31

Mauritstorens

de Redoutes van Maurits van Nassau

Het bestaan van de Mauritslinie – een verdedigingslinie van tientallen wachttorens langs de Waal – is nog maar bij weinig mensen bekend. Toch was het tijdens de 80-jarige Oorlog een uitermate belangrijk onderdeel in de strijd tegen de Spanjaarden. Stichting Onze Waal stelt zich tot doel om deze Mauritstorens aan de vergetelheid te ontrukken.

De rivierverdediging langs onze Rijntakken heeft

zijn we van de verdedigingswerken en de gebeur-

een niet weg te denken rol gespeeld in de strijd van

tenissen eromheen steeds meer te weten gekomen.

de Staatsen tegen de Spanjaarden tijdens de 80-jarige oorlog (1568-1648). Maurits bouwde er redoutes

Tussen Schenckenschans en Gorinchem zijn op oude

(wachttorens) en liet schansen (verdedigingswer-

kaarten meer dan 40 torens en een aantal schansen

ken) aanleggen. De prins staat bekend als de beste

terug te vinden. De schansen varieerden van tijdelij-

strateeg van zijn tijd. Hij liet zich inspireren door

ke aarden wallen tot blijvende stenen bouwwerken

Romeinse geschiedschrijving.

of forten. Fort Knodsenburg bij Nijmegen is naast Schenckenschans een bekend voorbeeld van een

Boven de Waal liep zijn linie van de onder Kleef gelegen

nog bestaand fort uit de Mauritstijd. Tekeningen en

Schenckenschans, waar toen het splitsingspunt van

kaarten geven ons een beeld van de linies, maar het

de Rijn lag, tot bij Gorinchem. Dankzij onderzoek

fijne weten we er nog lang niet van.

van landschapshistoricus Ferdinand van Hemmen De torens waren vierkant van vorm en ongeveer acht meter hoog. Ze werden opgetrokken in hout of in steen en afgedekt met een zadeldak of een piramidedak. Aan de bovenkant kwamen vaak twee tot vier torentjes. Daarvandaan gaven soldaten en dorpelin-

32 BELEEF DE WAAL magazine

gen signalen af. Overdag gebeurde dat met vlaggen en rook, in het donker met vuur.

Op diverse plaatsen zijn nog overblijfselen van wachttorens terug te vinden. Aan de rand van een kolk bij Bemmel zijn bij zeer lage waterstand stenen te zien. Zeer waarschijnlijk hebben we hier met restanten van een redoute te maken. Bij een dijkdoorbraak in 1799, toen een kolk ontstond, verdronk het dorpje Doornik en kwam de standplaats van de toren onder water te liggen.

Terug in het landschap In het gebied van de huidige gemeente Rijnwaarden, waar nu onze landsgrens ligt, hebben langs de Rijn vijf Mauritstorens gestaan. Twee daarvan zijn weer in het landschap zichtbaar gemaakt.

Kunstenaar Paul de Kort heeft hiervoor ontwerpen gemaakt. Hij verbeeldt de plek waarop ooit een toren is gebouwd en tekende er gevlochten heggen op. Op de verhoging zijn nu gedichten te lezen.

In de gemeente Lingewaard wordt met de gedachte gespeeld een levensechte toren terug te bouwen.

Stichting Onze Waal maakt zich sterk voor cultuurhistorie en het unieke landschap van de Waal ‘Onze Waal’ is voortgekomen uit de Community of Practice (CoP) van initiatiefnemers van projecten aan de Waal. De stichting wil op korte termijn middelen bijeen brengen om de Mauritslinie weer zichtbaar te maken in het landschap. Aan deze cultuurhistorische doelstelling is ook de wens gekoppeld om het rivierenlandschap te verlevendigen met kenmerkende bomen, zie het artikel daarover elders in dit magazine. Het moet een flinke impuls geven aan duurzaam toerisme.

De twee speerpunten van de stichting zijn niet toevallig gekozen. Zowel de Mauritslinie als de Bomen van Betekenis zijn projecten die verbindend zijn voor de hele Waal. www.onzewaal.nl

Van Rijnwaarden tot Gorinchem Stichting Onze Waal wil in samenwerking met Ferdinand van Hemmen en professor Dolly Verhoeven, hoogleraar Gelderse geschiedenis aan de Radboud-universiteit, de kennis over de linies verdiepen. De stichting zoekt naar bronnen die het mogelijk maken de Mauritstijd weer tot leven te brengen, liefst over de hele linie, van Rijnwaarden tot Gorinchem. Voor het onderzoek wil de stichting stagiaires en lokale historische kringen inschakelen.

Deze artistieke verbeelding van wilgentenen, gemaakt door Marjo Wiltingh, stond korte tijd op een weiland vlak bij Doornik.

Stichting Onze Waal denkt dat tekenen van de linie niet alleen bijdragen aan de identiteit van onze Betuwe, maar ook dat zij de belevingswaarde van ons rivierenlandschap verhogen. In Rijnwaarden en Tiel heeft het initiatief al weerklank gekregen. Meer ontwikkelingen zullen ongetwijfeld volgen.

Het bestuur van Stichting Onze Waal, vlnr: Louis Dolmans, Arjan Nienhuis, Jos Lamers, Marie-Hélène Greive-du Fossé en op de voorgrond Marjo Wiltingh. Op de foto ontbreken Dittie van Zee en William van den Akker.

BELEEF DE WAAL magazine 33

Waalstenen bakken Wat de steenkolen waren in Limburg of het gas in Groningen, dat is de rivierklei in het rivierengebied: een kostbare delfstof. In heel Nederland zijn huizen, kerken, en andere gebouwen opgemetseld met bakstenen die uit deze klei zijn gebakken. In alle Nederlandse gebouwen zijn meer dan 100 miljard stenen verwerkt. En Waalsteen, gebakken uit klei langs Waal en Rijn, was een van de grote baksteensoorten in Nederland.

De rivierklei in de uiterwaarden langs de Waal be-

Kloostermoppen

staat uit een mengsel van heel kleine kleideeltjes

Nadat de Romeinen waren vertrokken werd het ge-

en grotere zandkorrels. Al duizenden jaren geleden

bruik van baksteen in Nederland vergeten. Mensen

kwamen mensen er achter dat dat mengsel om te

bouwden hun boerderijen en huizen van hout of

zetten is in keiharde steen. Als je het maar heet ge-

ongebakken leem. Voor meer voorname gebouwen,

noeg bakt, smelten de kleimineralen en plakken ze

zoals kerken, werd ook natuursteen gebruikt, die

aan elkaar en aan de zandkor-

met schepen over de rivier van-

rels. Afgekoeld heb je dan een

uit Duitse groeven naar Neder-

harde steen, in de vorm die je er

land werd vervoerd. Pas om-

zelf aan gegeven hebt. Zo kan je

streeks 1200 brachten kloosters

grote blokken maken, of tegels,

de kunst van het stenenbak-

of dakpannen.

ken weer naar Nederland. Deze ‘kloostermoppen’ waren veel

Romeinse stenenbakkers

groter dan bakstenen tegen-

De allereerste steenfabrieken

woordig. Ze werden gebruikt

van Nederland stonden niet ver

voor kloosters en kerken en

van de Waal, bij Berg en Dal. Ze

voor de muren rond de groei-

werden niet in de uiterwaarden

ende steden. Binnen die steden

gebouwd, waar ze nu meest-

werden de huizen eerst nog van

al nog staan, maar boven op

hout gebouwd, maar na een

de stuwwal. De Romeinen, die

aantal grote stadsbranden stel-

de kunst van het stenenbakken verstonden, troffen

den de stadsbesturen steeds vaker bouwen in steen

kleiïge leemlagen aan waar nu het landgoed De Hol-

verplicht.

deurn is. Deze leem was hier ooit door voorlopers van Rijn en Waal afgezet in de periode van de ijs-

Meiler of veldbrand

tijden en bleek uitermate geschikt om stenen van te

Al in 1295 stond er langs de Waal in de Ooijpolder

bakken.

een steenbakkerij bij Nijmegen. Echte steenfabrieken waren er toen nog niet. Dicht bij de plekken

Stenen voor forten

waar de klei werd afgegraven, werd een meiler of

De Romeinen hadden de stenen nodig om forten

veldbrand opgebouwd. De ‘vormelingen’ van klei

langs de Rijn te versterken en om het legerkamp de

werden opgestapeld in rijen, met daartussen hout

Hunnerberg te vernieuwen. Dit kamp was verwoest

als brandstof. Het geheel werd bedekt met een laag

bij de Bataafse opstand omstreeks het jaar 70. De

aarde of plaggen. Na zes tot zestien weken bakken,

restanten van deze vroegste stenenbakkers vinden

werd de meiler uit elkaar gehaald.

we nog steeds in de bodem bij De Holdeurn. Ook als in Nijmegen zelf wordt gegraven, vinden we daar tegels, dakpannen, waterleidingbuizen en afvoerbuizen die ooit door de Romeinen zijn gebakken.

Afbeelding: Baksteen met ingekrast alfabet uit de midden Romeinse tijd

34 BELEEF DE WAAL magazine

Deze tekst maakt onderdeel uit van de special Verbeelding van de Waal, de Waal als levensader, thema Delfstoffen van de Waal. www.verbeeldingvandewaal.nl

5 vragen aan...

Co Verdaas

Wat zijn je eerste herinneringen aan de Waal?

Mijn eerste herinnering dateert uit mijn studententijd. Ik woonde in de benedenstad van Nijmegen en ervoer daar voor het eerst de kracht en pracht van de Waal. Soms hield ik tijdens het hardlopen een zelf georganiseerde hardloopwedstrijd met de schepen op de Waal.

Waarvoor ga jij naar de Waal, wat spreekt je aan?

De Waal neemt je mee, ook als je er op een bankje naar zit te kijken. Ik droom dan als vanzelf weg en voel en ervaar de verbinding met een grotere wereld.

De Alpen en de Noordzee zijn in een keer ‘buren’. De schepen nemen je mee.

Je wordt weggevoerd terwijl je niet beweegt.

Wat is je favoriete plek aan de Waal en waarom?

Sinds juli 2017 woon ik aan de Waal. Ik heb mijn plek gevonden en voel me een bevoorrecht mens. Ik woon in een levend schilderij, elke dag anders en

Co Verdaas was gedeputeerde in Gelderland tussen april 2007 en november 2012, alwaar hij de Waal van dichtbij heeft leren kennen. Hij was in die periode verantwoordelijk voor WaalWeelde (het veiliger en mooier maken van de Waal).

inspirerend.

Wat raad je toeristen aan beslist te gaan zien / doen aan de Waal?

Bezoek de uiterwaarden, wandel over de dijk, ga zitten op een bank en droom weg, bezie hoezeer de 6-baks duwschepen kleine tsunami’s veroorzaken en onderga de macht en kracht van de waardige Waal.

Wat vind je belangrijk voor de toekomst van de Waal?

De Waal is veel meer dan een fysiek en geografisch fenomeen. De Waal is een culturele drager, moet beleefd worden en biedt omwonenden een identiteit. Ik gun de Waal dat ze nog meer vervlochten raakt met de bewoners, ondernemers en bezoekers in de regio, zonder de eigenheid te verliezen.

De Waal is van ons allemaal!

Heen en weer De 8 voet-, fiets- en autoveren zijn over het water de leukste en kortste weg! De vaartijden verschillen per vaarplek. Sommige pontjes varen het hele jaar, anderen alleen in het zomerseizoen. Kijk op de websites van Riveer (R), Uit®waarde (U) en Kievits (K) voor de vaartijden: 1) Loevestein - Fort Vuren

R

2) Brakel - Herwijnen

R

3) Varik - Heerewaarden

U

4) Tiel - Wamel 5) Druten - Dodewaard

U

6) Beuningen - Slijk/Ewijk

U

7) Millingerwaard - Doornenburg K 8) Millingen - Pannerden

K

Deze koeien hebben maar weinig oog voor het veerpontje Neptunus (Varik - Heerewaarden).

BELEEF DE WAAL magazine 35

Bushcraft langs de Waal Domaes Braber (1976) woont vlakbij de Waal in Tiel. Hij geeft workshops in ‘bushcraft‘, het leren herkennen en gebruiken wat de natuur te bieden heeft. “We staan niet los van de natuur, we maken er onderdeel van uit“.

Tekst en fotografie: Jan van den Berg Als kind was Domaes altijd in de

voor de natuur was niet vanzelf-

heel hard werken, veel functies en

natuur te vinden. “We woonden

sprekend, want ik had daarin geen

heel veel bijbaantjes dacht ik een

aan de rand van het dorp Strijen

voorbeeld. Niemand in het gezin

carrière te maken. Het was het

en ik deed niets anders dan beest-

was ermee bezig.

begin van een 20-jarige zoektocht

jes zoeken, slootjes springen en

Mijn vader was hoofd van een ba-

naar het geluk.

hutten bouwen. Mijn fascinatie

sisschool. Toen ik 9 jaar was kreeg

De uitrusting voor bushcraft

hij een aanstelling in Tricht. We

Vier jaar geleden kreeg ik proble-

verhuisden naar de Betuwe en ik

men. Mijn gezondheid liet me op-

ben er nooit meer weggegaan.

eens in de steek, met onverklaar-

hoeft niet ingewikkeld te zijn:

bare evenwichtsklachten. Toen ik

mes, touw, kookgerei en vooral

Alles wat met de natuur te ma-

voor werk in Amsterdam was werd

meerdere manieren om vuur te

ken had verslond ik. Tijdens ge-

ik niet goed. Alles kwam opeens

maken.

zinsvakanties in Frankrijk was ik

vertraagd binnen. Ik stapte mijn

vooral op zoek naar reptielen. De

auto uit en het leek alsof ik op

programma’s van David Atten-

een waterbed liep. Mijn collega’s

borough en andere BBC-docu-

moesten me komen halen.

mentaires waren verplichte kost.

Een periode van ziekenhuizen en

Het zal je niet verbazen dat ik

onderzoeken volgde, maar de oor-

op school biologie deed met twee

zaak werd nooit gevonden. Ach-

vingers in de neus. Ik wilde er

teraf denk ik dat mijn lichaam me

graag in doorstuderen, maar dat

toen aangaf dat ik op de verkeerde

werd ontmoedigd door mijn om-

weg was.

geving. In plaats daarvan ging ik na school meteen werken. Met

36 BELEEF DE WAAL magazine

Het was een keerpunt in mijn le-

ven. Ik besloot dingen te gaan doen die bij me pasten en waar ik energie van kreeg. En die hadden allemaal met de natuur te maken. Gewoon lekker erop uit, survival-weekends. Om me beter te kunnen concentreren ging ik handboogschieten - de traditionele variant zonder hulpmiddelen - en deed daarin mee met wedstrijden in het bos. Alles viel op zijn plek! Sindsdien is het leven één groot feest.

Ik zoek nu mijn eigen weg in de natuur en ben voor-

“Uit een wilg kan je een pijnstillend middel maken, van de bast touw draaien en van het hout een vuurtje maken” Laat het gebied achter zoals je het ontvangen hebt.

al op zoek naar wat de natuur te bieden heeft. Het interesseert me minder wat de wetenschappelijke

Echte wildernis is er natuurlijk niet in ons land. Vei-

naam is van bijvoorbeeld een wilg, maar wel wat het

ligheid en het gemak van de mensen gaan vaak voor.

praktische nut ervan is. Uit een wilg kan je bijvoor-

Er is een behoorlijke variatie aan planten maar om

beeld een pijnstillend middel maken, van de bast

jezelf helemaal te onderhouden is nog lastig.

kan je touw draaien en wilgenhout is uitermate ge-

Mijn wens is om nog eens door de woeste natuur van

schikt om een vuurtje mee te maken.

Scandinavië te trekken. Of Alaska in wintersetting,

We leven in een kennismaatschappij, maar mensen

dat lijkt me fantastisch!”

kunnen niets meer met die kennis. Ze denken dat de natuur vooral bedreigingen in petto heeft en zien niet meer het nut. Vooral na WOII zijn we door alle technische ontwikkelingen veel kwijt geraakt. Het is belangrijk om weer in te zien dat we niet losstaan van de natuur, maar dat we er onderdeel van zijn.

Kijk, als die boom daar niet adem haalt, kan ik ook niet ademhalen. Dat maakt ons verbonden.

Gelukkig begint men daar nu weer meer voor open te staan. Ik leid sinds twee jaar mensen rond in speciale bushcraft workshops en dat slaat aan. Je moet eens kijken wat voor een impact het heeft als iemand voor het eerst zelf vuur maakt. De triomf! Vuur doet iets met je. Het geeft je het gevoel van veiligheid, rust en van thuis zijn. Bushcraft hoeft niet heel ingewikkeld te zijn. Je hoeft niet te beginnen met een dure uitrusting. Start gewoon met buiten wandelen, kijk goed om je heen en verwonder je. Mindfulness en bushcraft sluiten goed op elkaar aan.

De laatste jaren is er een mooie ontwikkeling te bespeuren langs de Waal. Als bijproduct van de waterveiligheidsprojecten is er nieuwe natuur ontstaan.

De bever floreert. Kleinere bosschages worden gevarieerder en dat trekt weer meer wild aan. Vogels en plantensoorten keren terug. Dit jaar is er veel meer watermunt, ik heb er pas een heerlijke thee van getrokken.

Het lijkt me fascinerend als er meer van die nevengeulen komen. Je kan dan die meanderende stukken met de kano afgaan en kampementen opslaan om te overnachten.

Wees wel bewust: bushcraft is geen wildkamperen.

5 bushcraft-tips 1) Distels, de meeste mensen lopen er met een boog omheen. De stelen zijn echter goed eetbaar. Met name de bovenste 20 centimeter kunnen zó in de salade. Wel even de prikkels verwijderen met een mes uiteraard.

2) Weegbree is een wonderkruid.

Google maar eens om de vele mogelijkheden te ontdekken. De vetachtige knoppen zijn als snack te eten en vormen een ware smaakexplosie die doet denken aan kastanjechampignons.

3) Wie zich prikt bij het plukken van bramen heeft de oplossing dichtbij.

Kauw een bramenblad tot pulp en houd het tegen de wonde, het is meteen bloedstelpend.

4) In Hedera (klimop) zitten veel saponinen, zeepstoffen. Doe een paar bladeren met citroenschil in de blender en je hebt een eco-afwasmiddel.

5) Touw kun je heel goed maken van brandnetels. Verwijder de bladeren en draai daarna de vezels in elkaar tot een sterk touw.

BELEEF DE WAAL magazine 37

Boekentips Voetsporen - Wim Huijser Wim Huijser treedt in de voetsporen van tal van schrijvende wandelaars die in de 19e, 20e en 21e eeuw het Gelderse Rivierengebied bezochten. Illustere Nederlandse schrijvers als Nescio, Jac. P. Thijsse en Jacob van Lennep maakten lange voetreizen die zij gebruikten in hun literaire werk.

De Waal/Bewogen - Andrea Gulickx Een fotografisch experiment met de stroming van water, licht en landschap. Met een lange sluitertijd en het bewegen van de camera heeft fotografe Andrea Gulickx de beweging van de Waal vastgelegd.

De Staatse linies in de Waalstreek Ruud Boxem, Ferdinand van Hemmen en Louis Dolmans Ruud Boxem deed voor Stichting Onze Waal een onderzoek naar de verdedigingslinie van Prins Maurits langs de Waal. De indrukwekkende historie van deze linie wordt zo weer zichtbaar en beleefbaar gemaakt.

Koniks in Nederland - Margriet Markerink De konik kan worden beschouwd als een rechtstreekse afstammeling van het oorspronkelijke wilde paard in Europa. Met de terugkeer van oorspronkelijke natuur in Nederland is ook de konik een vertrouwd beeld geworden in vele Nederlandse natuurgebieden.

Varik en Heesselt van horen zeggen - Corry Derksen ‘Varik en Heesselt van horen zeggen’ is een rijk met historische foto’s geïllustreerde uitgave. Geschreven door Corry Derksen, die sinds 1998 in Heesselt woont.

Zij interviewde oudere inwoners van Varik en Heesselt en schreef op basis daarvan dit zeer leesbare boek.

De Rijzende Rivier - Ruben Smit Filmmaker en fotograaf Ruben Smit, bekend van de bioscoophit ‘De Nieuwe Wildernis’, maakte dit indrukwekkend beeldverslag van het sterk veranderende rivierenlandschap dat zo bepalend is voor ons land.

Grote Rivierenpad - Sietske de Vet In dit duidelijk uitgevoerde boekje wordt de 276 km lange wandelroute langs de grote rivieren tussen Hoek van Holland en Kleef (Kleve) beschreven. De route is opgedeeld in een aantal segmenten.

38 BELEEF DE WAAL magazine

‘Een rijkdom aan rivierverhalen’ Martin Hendriksma schreef een biografie van de rivier de Rijn en de Waal.

Hoe krijg je 1233 kilometer water in een boek?

Waarom ben je eraan begonnen?

Is de Rijn je meegevallen?

‘De Rijn heeft een stempel gedrukt op onze ge-

‘Ja en nee. Grote stukken van de Bovenrijn zijn te-

schiedenis, eigenlijk al sinds de Romeinen. Als

ruggebracht tot kanaal. Al leverde de daarover ge-

transportas van Noordwest-Europa, vissersrivier,

voerde strijd me spannende verhalen op, mooi is de

beschermlinie, muze en noem maar op. Ik wilde on-

rivier er niet. Daar staan vrijwel onontdekte schitte-

derzoeken wat er nu nog van al die vroeger zo be-

rende plekken tegenover, zoals de Zwitserse Rhein-

langrijke functies over is. En me graag laten mee-

schlucht, sommige wijndorpen en grote stukken van

slepen door het aroma van avontuur dat om grote

het oer-Hollandse rivierenlandschap.’

rivieren hangt.’

Wat heeft je het meest verrast?

Hoe heb je dat aangepakt?

‘De rijkdom aan verhalen en de verbondenheid van

‘Door de hele Rijn af te reizen, van de Tomasee in

mensen met hun rivier. Of het nu gaat om een ano-

de Zwitserse Alpen tot aan de Noordzee. Na on-

nieme visser of een beroemde Rijnschilder als B.C.

derzoek had ik vooraf een vijftiental onderwerpen

Koekkoek. Op een wat abstracter niveau: hoe de

geselecteerd en daar personen en locaties aan ver-

Rijn bepalend is geweest voor de ontwikkeling van

bonden. Variërend van Johann Gottfried Tulla die

West-Europa, eigenlijk nog bepalender dan ik dacht.

de Zuid-Duitse Bovenrijn tussen dijken dwong tot

En vooral: hoe weinig we daarvan weten, ikzelf tot

de familie die een beroemd Loreley-hotel runt waar

voor drie jaar incluis.’

vroeger alle vorsten en vorstinnen sliepen.’

Komt het Nederlandse deel van de Rijn - de Waal en

‘De Rijn. Biografie van een rivier’.

Merwede - ook aan bod?

‘Uiteraard! Ik heb de verhalen opgetekend van de laatste zalmvissers en van een Nederlandse schip-

Uitgeverij De Geus.

Prijs: €24,95.

persfamilie die al bijna honderd jaar op de Rijn vaart. Ook kijk ik met hoofdrolspelers terug op het hoogwater van 1993 en 1995 en schrijf ik over de hoogst eigenaardige ontwikkeling van de haven van Rotterdam. En dan vergeet ik vast nog het een en ander.’

Martin Hendriksma (foto Janita Sassen)

BELEEF DE WAAL magazine 39

Projectleider Henk de Hartog blikt terug

Hoe WaalWeelde ontstond Lang voordat WaalWeelde en Beleef de Waal een feit waren, was Henk de Hartog er al mee bezig. Als programmaleider stond hij aan de wieg van deze provinciale initiatieven langs de Waal die een omslag betekenden in de aanpak van de rivier. Aan de vooravond van zijn pensionering blikt Henk terug op een rijke carrière in overheidsdienst bij de belangrijkste rivierprovincie: Gelderland.

Tekst: Emmie Nuijen, Jan van den Berg “Meteen na mijn studie cultuur-

uiteindelijk nieuwe kansen voor

WaalWeelde

techniek

rentmeesterschap

het gebied. De Deltawet werd in-

Vanaf het begin ben ik enthou-

ging ik bij de provincie Gelderland

gesteld. In sneltreinvaart werden

siast geweest om de watervei-

werken. Allereerst ging ik me be-

de plannen voor dijkversterkin-

ligheidsmaatregelen

zig houden met ruilverkaveling en

gen gemaakt. De provincie kreeg

den

en

met

te

verbin-

natuurontwikkeling.

ruimtelijke ordening.

In het programma Ruimte voor

Het was nog vanuit de oude ma-

de Rivier was gekozen langs de

nier van aanpak. Met technocra-

Waal uitsluitend de projecten bij

tische blik werden de maatregelen

Munnikenland, Nijmegen en de

van bovenaf opgelegd. Dat zorgde

krib-verlagingen uit te voeren.

vaak voor boze boeren en bewo-

Ons regioadvies gaf aan dat er

ners. Ik maakte het begin mee van

meer mogelijkheden waren. Rond

het omdenken naar ‘bottom up’

2000 heb ik samen met bestuur-

en co-creatie. Het eerste project

ders, bedrijven en burgers de ini-

waar deze cultuuromslag duidelijk

een zware rol om het proces te

tiatiefgroep WaalWeelde opgezet.

werd, was de landinrichting van

organiseren. Ik werd toen ‘aan de

Er moest meer draagvlak komen

de Ooijpolder. De landbouw werd

dijk gezet’ en werd projectleider.

voor de grootschalige ingrepen in

geconcentreerd in het binnendijk-

Inhoudelijk werd er intensief sa-

het landschap. Jaap Modder van

se gebied en er kwam meer oog

mengewerkt met het Waterschap.

stadsregio Nijmegen-Arnhem was

voor natuur in de uiterwaarden.

In de jaren erna werd voor water-

trekker van deze groep, waarin

Het algemene besef groeide dat de

veiligheid niet meer uitsluitend

veel enthousiasme heerste. Toine

rivier meer was dan een vaarweg,

naar de dijk gekeken. Eindeloos

Smits van de Radbouduniversiteit

of zelfs een riool.

de dijken verhogen kon natuurlijk

regelde geld om een visie te ont-

Uit Europa kwam de Natura 2000

niet. Rijkswaterstaat stelde een

wikkelen.

wetgeving om waardevolle natuur

integrale verkenning Rijntakken

te beschermen. De Internationale

op: ruimte maken in de uiter-

Rond 2007 werd het program-

Commissie ter Bescherming van

waarden en het terugleggen van

ma WaalWeelde ‘officieel’ bij de

de Rijn (ICBR) bekommerde zich

dijken bleken interessante opties.

provincie ondergebracht, onder

om een goede waterkwaliteit.

Door de lagere waterwaterstanden

leiding van gedeputeerde Co Ver-

komt er minder druk op de dijken

daas. Doel was om de maatregelen

Hoogwater

te staan, was het idee. De ‘Ruim-

die nodig waren voor de water-

De hoogwaters van ’93 en ’95

te voor de Rivier’ plannen waren

veiligheid te verbinden met ande-

waren beangstigend, maar boden

geboren.

re ontwikkelingen in het gebied,

40 BELEEF DE WAAL magazine

Intentieverklaring WaalWeelde

onder de paraplu van ruimtelijke kwaliteit.

Beleving Aanvankelijk lag het accent op rivierverruiming en natuur. Ik vond het belangrijk dat ook beleving een plek kreeg, om zo de bewoners meer te betrekken bij de rivier. Sinds de jaren ’60 waren de dorpen van de dijk afgekeerd, de verbinding van de mensen met de rivier was deels verloren gegaan.

Door dijkverzwaringen, maar bijvoorbeeld ook door het verdwijnen van de beroepsvisserij. Als programmaleider WaalWeelde vroeg ik aandacht voor duurzaam toerisme en cultuur.

Juli 2009: ondertekening van de Intentieverklaring Scheidslijn

WaalWeelde met gedeputeerde Co Verdaas, Com-

Het gebied langs de Waal is beter

missaris Cornielje en bestuurders langs de Waal.

toegankelijk geworden, maar de

Aan het eind van de tafel zit Henk de Hartog.

rivier is nog vaak een scheidslijn.

Niet voor niets ligt er van oudsher geen enkele gemeente aan beide

Voor de toekomst hoop ik dat er

in gang gezet heeft, door de par-

zijden van de Waal! De samen-

in projecten voor dijkversterking

tijen in de regio moeten worden

werking tussen de gebieden aan

voldoende aandacht besteed wordt

opgepakt. Ik denk hierbij aan de

weerszijden was aanvankelijk dan

aan de verbinding tussen dorpen

gemeentes, maar bijvoorbeeld ook

ook heel moeizaam, de mensen

en dijken. Zorg voor een integra-

aan Stichting Onze Waal.

‘van de overkant’ kenden elkaar

le aanpak, denk zowel in punten

soms niet eens.

(zoals dorpen) als lijnen (dijken)

Eind dit jaar ga ik met pensioen.

king moest echt op gang worden

als

en

Dat wil niet zeggen dat mijn be-

gebracht, er is veel geïnvesteerd in

verbind dat op een goede manier

trokkenheid bij de rivieren stopt.

overleg.

met elkaar.

Ik blijf graag meedenken over con-

WaalWeelde werd onderdeel van

Dorpen aan de Waaldijken zouden

crete projecten zoals bij Ochten,

het programma Gelderse Gebieds-

meer smoel mogen krijgen. Heel

Fort Sint Andries en het Maasoe-

ontwikkeling. Het budget daaruit

vroeger werden bij dijkverzwaring

verpark (van Fort Crèvecoeur tot

werd verdubbeld met 30 miljoen

hele dijkdorpen weggeslagen, iets

Fort Sint Andries). Hetzelfde geldt

van het Rijk. Nu konden er na veel

wat nu ondenkbaar is. Ook toen

voor de kansen die er liggen op

gepraat ook projecten worden uit-

leidde het tot grote weerstand,

oude steenfabrieksterreinen. Maar

gevoerd. Ook het project ‘Beleef de

zoals bij Brakel; dat is de geschie-

na mijn afscheid in november ga

Waal’ werd gestart.

denis ingegaan als “het debacle

ik eerst 2 maanden naar Patago-

van Brakel”. Met die weerstand

nië. Die rivieren lopen niet weg!”

Die samenwer-

vlakken

(uiterwaarden)

Deltaprogramma

hebben ze in Brakel wel de helft

Vanuit WaalWeelde is het den-

van het dorp weten te behouden.

www.waalweelde.nl

ken en werken aan de rivier ingebracht in het Deltaprogramma,

WaalWeelde 2.0

waarin gewerkt wordt aan een kli-

Ik hoop dat er een volgende versie

maatbestendig Nederland. Rivier-

WaalWeelde komt, met meer aan-

verruiming zal in de toekomst op

dacht voor leefbaarheid en bele-

de agenda blijven staan, al is het

ving. Daarnaast zal meer van wat

duurder dan dijkverzwaring.

de provincie met ‘Beleef de Waal’

BELEEF DE WAAL magazine 41

Waalcrossers schakels tussen vrijheid en onderdrukking In het laatste oorlogsjaar was de Waal een grensgebied, het zuiden was al bevrijd door de geallieerden en het noorden nog niet. In de Midden- en Neder-Betuwe liepen enkele belangrijke vluchtlijnen over Rijn en Waal. Dit was het terrein van de Waalcrossers.

De Waalcrossers waren verzets-

voor dat de vluchtelingen de Waal

Dat moest ook wel want het

mensen. Zij namen mensen mee

konden bereiken en dat de geal-

was er stikdonker. Overal

die voor de Duitsers wilden vluch-

lieerden in het Land van Maas &

waren sloten en watertjes.

ten vanuit de bezette Betuwe naar

Waal geïnformeerd waren over de

Maar ik wist de weg met

het door Engelsen bevrijde Land

geplande crossing. Deze gevaarlij-

mijn ogen dicht.“ Ze slopen

van Maas en Waal. Het ging hier-

ke missies in de laatste steenkou-

naar de boot die onder water

bij om geallieerde piloten, onder-

de Oorlogswinter vonden meestal

lag, verzwaard met stenen.

duikers, verzetslieden en een klein

in een winderige, bewolkte nacht

Leen Papo, een oersterke

aantal Joden. Maar ze brachten

plaats. Dan was het geritsel van de

schippersknecht, was één

ook inlichtingen van bezet gebied

crossers niet te horen en verraad-

van de mannen die naar

naar de Engelsen, die aan de zuid-

de het licht van de maan hen niet.

de overkant roeide. Na een

kant van de Waal lagen. De cros-

levensgevaarlijke

sers gingen weer terug met wa-

Gijs de Bie ging bij Zennewijnen

tocht kropen ze aan de

pens en zendapparatuur voor het

voorop naar de rivier: “We liepen

overkant uit de boot en

verzet, medicijnen en bepaalde

naar de rivier. Daar lag een roei-

slopen door de uiter-

voedingsmiddelen.

boot. De Duitsers loerden op ons.

waarden naar een Engel-

Om de tweehonderd meter lagen

se of Canadese wachtpost.

Voordat zo’n ‘crossing’ plaats-

die moffen op de dijk. Ik moest op

Als

vond zorgden leden van de ver-

ze letten. Ik kende het terrein – de

konden noemen, waren ze

zetsgroep het Waalcommando er-

uiterwaarden – als mijn broekzak.

in veiligheid.

ze

het

wachtwoord

In Zennewijnen staat het beeld ‘De Roeier’, op de plek waar het huis stond van Leen Papo. Op de sokkel staat de volgende tekst van dichter en romanschrijver Willem van Toorn:

Toen lag de vrijheid aan de overkant voor wie de moed hadden over te steken Van hen staat een nu hier Een Duitse mitrailleurspost in de dijk bij Ochten in

– waarschuwend teken

december 1944. Foto Bundesarchiv Koblenz.

voor wie ze aantast in dit vrije land de geest van vrijheid, de vrijheid van spreken

42 BELEEF DE WAAL magazine

Herinneringen van een schipper:

Gerus Brugman YouTube Kijktip: documentaire ‘Vrijheid aan de andere Oever’

“Ik ben altijd beroepsschipper geweest. Omdat ik al heel mijn leven meerdere malen de Waal, misschien van een andere invalshoek dan de mensen van het vasteland, heb waargenomen en beleefd, zal ik proberen mijn beleving van deze rivier te beschrijven.

Voor mij is de Waal een heerlijk rustige voortstromende rivier met prachtige vlak oplopende uiterwaarden waarin men vaak koeien of paarden ziet grazen, wat een buitengewoon mooi Hollands beeld geeft.

Omdat het water in de rivier ook schoon is zijn de stranden tussen de kribvakken ook prachtige plaatsen om zomers te recreëren. Natuurlijk: het is een behoorlijk snelstromende rivier met grote schepen die een flinke zuiging kunnen veroorzaken, maar als men alert blijft en goed binnen de koppen van de kribben blijft kan men zich de hele dag uitstekend vermaken.

“Altijd voorzichtig blijven” is het motto, dan is het echt geen levensgevaarlijke Waal.

Fietsend over de hoge rivierdijken van de Waal heeft men toch een prachtig uitzicht over het water en over het land. Vanaf deze hoogte kan men ook echt grote delen van de uiterwaarden overzien met zijn specifieke plantengroei, poelen en plassen waarin vogels en eenden en ander wild goed hun voedsel kunnen vinden.

Sinds het jaar 1998 ben ik gestopt met varen in de beroepsvaart. Maar “het bloed kruipt waar het niet gaan kan”. En omdat ik mijn Rijnpatent/Groot Vaarbewijs heb, waarvoor men elk jaar grondig gekeurd moet worden, vaar ik vanaf 2002 in het zomerseizoen op een recreatiepontje voor fietsers en voetgangers tussen Druten en Dodewaard. Dit vind ik hartstikke leuk werk. Het contact met (bijna altijd) gezellige mensen die, via de knooppuntenroutes, ook gebruik maken van de pontjes.

Mijn mooiste plaatsjes langs de Waal zijn toch wel: Zaltbommel, Varik, Dreumel, Tiel, Druten en dan de skyline van Nijmegen en “de Spiegelwaal” te Veur -Lent (tegenover Nijmegen).

BELEEF DE WAAL magazine 43

Alexandra van Dedem:

“Het grote doel is verbinding” We ontmoeten Alexandra van Dedem in de tuin van Kasteel Ophemert. Zij bewoont dit buitenverblijf samen met haar man Arthur baron van Dedem. Alexandra is jarenlang een stuwende kracht geweest in de projecten van Beleef de Waal en bij de Stichting Onze Waal. Haar leven staat daarnaast in het teken van haar grote passie: kunst.

Tekst en fotografie: Jan van den Berg De wieg van Alexandra stond ver

Eigenlijk kan ik mijn studietijd

ik wel wakker. Als iets echt niet bij

van de Waal, op het eiland Aruba.

omschrijven als één groot feest.

je past moet je het loslaten. Dat

Haar vader werkte daar en moe-

Ik nam zoveel mogelijk bijvakken;

heb ik daarna mijn hele leven ge-

der sloot zich aan. Het verblijf op

theaterwetenschappen,

commu-

daan. Doe wat je fijn vindt, volg je

de Antillen duurde 3,5 jaar. Want

nicatie, vrouwenstudies. Zo kon ik

hart. Dat is het motto, dat ik ook

moeder kon niet aarden in de

mijn eigen vak in een veel breder

overbreng op mijn kinderen.”

warmte en het gezin keerde terug

kader plaatsen”.

“Wat volgde was werken voor

naar Den Haag.

een ideëel bedrijfje, samen met

Alexandra groeide op in een vrij-

“Ik was bezig met mooie dingen,

een vriend en oprichter -

zinnig gezin. Van huis uit kreeg

niet met geld. Dat werd een de-

Tjan - met als doel kunst dichter

ze de liefde voor kunst en cultuur

ceptie, toen ik na mijn studie bij

bij mensen te brengen. We maak-

mee. “We gingen kerk in, kerk uit.

een galerie in Amsterdam aan de

ten onze eigen lessen en het was

Niet alleen uit religieus oogpunt,

slag ging. Wat een commerciële

heerlijk om zo les te geven. Bij het

maar ook om de kunstschatten te

wereld! Het had niets meer te ma-

Engelse veilinghuis Phillips Fine

bewonderen.”

ken met idealisme.”

Art Auctioneers mocht ik daarna

Kunstgeschiedenis

Volg je hart

opzetten en ik reisde heel Europa

Een studie kunstgeschiedenis lag

Ook het werken bij de volgende

door. Een spannende tijd, waarin

voor de hand. “Ik vond het heerlijk

galerie bleek een tegenvaller. “Het

je apetrots was als je dat éne top-

om gevoed te worden met kennis.

was niet mijn energie. Toen werd

stuk wist binnen te halen.”

Ranti

de afdeling Hedendaagse Kunst

44 BELEEF DE WAAL magazine

“De ontmoeting met mijn huidige man Arthur ging als vanzelf. Hij was op zoek naar een kunstkenner om een bedrijfje te beginnen.

“Doe wat je fijn vindt, volg je hart. Dat is het motto wat ik ook overbreng op mijn kinderen”

We bleken een gouden team te zijn: ik had de kennis en Arthur

mert: de Gardenista. Het equiva-

heb ik samen met William van den

de contacten en zag de zakelij-

lent van de Chelsea Flower Show.”

Akker en Marjo Wiltingh Stichting Onze Waal opgericht.”

ke mogelijkheden. Een vriend zei ooit: ‘Arthur van Dedem kan bont-

Onze Waal

jassen verkopen in de Sahara’ en zo

“We hadden geen enkele kennis

Joyce Bloem

is het!”

van de omgeving, toen we hier

“Iemand die de idee van verbin-

kwamen wonen. Je ziet dat het

ding door en door snapte was

Openluchtconcerten

prachtig is maar daar hield het

Joyce Bloem. Zij verwerkte kunst,

“Ooit zag ik in New York een gra-

op. Pas nadat ik door de Provincie

cultuur, historie in haar prachtige

tis openluchtconcert met Pavarot-

Gelderland werd gevraagd om mee

5 mei-project. Dát is de bedoeling!

ti. Een magische avond. Dat wil-

te denken over duurzaam toeris-

Ik zou graag zien dat zulke pro-

den wij in Nederland ook. Zo

me leerde ik de omgeving beter

jecten worden voortgezet en ook

begonnen we aan een reeks con-

kennen. Toen de Waal werd op-

meer bezoekers uit heel Nederland

certen in onze toenmalige woon-

gedeeld in zgn. ‘rondje-pontjes’,

gaan aantrekken.”

plaats Olst. Daar hadden we een

maakte ik me sterk voor het rondje

kasteeltje betrokken. De concerten

Dreumel-Ophemert. Daar is geen

“Mijn werk voor Stichting Onze

vonden plaats in onze achtertuin,

directe activiteit of evenement

Waal zit er op. Ik was even voor-

zes concerten in zes jaar. Het werd

uit voortgekomen zoals in ande-

zitter, maar het was van meet af

een doorslaand succes met 4.000

re rondjes, ik richtte me vooral op

aan de bedoeling dat ik die functie

bezoekers per keer.

het hele gebied.”

zou overdragen. Gelukkig vonden we snel Louis Dolmans. Econoom

Het was dan ook klassieke mu-

“Belangrijk is om eerst te inven-

en idealist, wat wil je nog meer?

ziek van het allerhoogste niveau:

tariseren wie er woont en werkt

Ik ben heel blij, dat ik mijn steen-

Residentieorkest, Orkest van het

en daarna iedereen samen te

tje heb kunnen bijdragen en hoop

Oosten samen met beroemde so-

brengen. Mijn wens was altijd een

vooral, dat de idee van verbinding

listen als Jaap van Zweden, Tania

website met een complete kaart,

voortgezet blijft worden.”

Kross en Carel Kraayenhof. Door

waarop iedereen te vinden is. Die

zijn verleden in de autoracerij wist

is er nog niet, maar ik hoop dat

“Na vijf jaar de Waal centraal zijn

Arthur alles van sponsorwerving

het er nog een keer van komt. Het

er andere prioriteiten: mijn gezin,

en dat was hard nodig om de hoge

grote doel is om verbinding tot

ons bedrijf en het in stand houden

kosten te dekken. We verdienden

stand te brengen, als je verbindt

van dit prachtige, cultureel erf-

er niets mee, maar het was fan-

dan wordt je gezien. Voor dat doel

goed.”

tastisch om te doen.

Nadat we in 2009 verhuisden naar Ophemert gaven we daar ons laatste concert, toen was het genoeg.”

“Kasteel Ophemert konden we in erfpacht verkrijgen en we wonen en werken hier nu alweer 8 jaar.

Dit gaf ons de commerciële mogelijkheden, die we wilden. De B&B was al snel een feit en het kasteel is nu o.a. te huren voor vergaderingen, huwelijken, rally’s, feesten en condoleances.”

“In mei 2019 de primeur in Ophe-

BELEEF DE WAAL magazine 45

5 vragen aan...

Janet van Kruijsbergen

Wat zijn je eerste herinneringen aan de Waal?

Mijn eerste herinneringen aan de Waal komen uit mijn jeugd. Geboren en getogen in Varik nabij de dijk, vonden onze wandelingen vaak plaats in de uiterwaarden en langs de Waal. Bij warm weer kwam het niet in ons op een zwembad te bezoeken, we streken altijd neer bij één van de vele strandjes.

Waarvoor ga jij naar de Waal, wat spreekt je aan?

Nu ik nog dichter bij de Waal woon en werk, is een tochtje door de uiterwaarden nog sneller gemaakt. Talloze kinderfeestjes hebben wij gevierd aan de Waal. We zochten dan mooie schelpen en takken om een hut te bouwen.

De natuur biedt zoveel moois, kinderen hoeven zich geen moment vervelen!

Wat is je favoriete plek aan de Waal en waarom?

Overdag is mijn favoriete plekje aan de Waal het strandje voor ons huis.

Hemelsbreed een korte afstand, maar te voet moet ik struinen door de uiterwaarden. De scheepvaart van zo dichtbij bekijken blijft boeiend en zó divers!

Onderweg pluk ik de mooiste weidebloemen. ‘s Avonds zit ik graag hoog op de steiger in onze tuin. Richting Hurwenen

Janet van Kruijsbergen woont sinds 1989 met haar gezin in de Heesseltsche uiterwaarden.

Hun huis maakte vroeger deel uit van de voormalige steenfabriek in Heesselt. Sinds 2014 ontvangt zij gasten in haar theetuin ‘River Lounge’. Op deze manier deelt zij deze mooie plek aan de Waal met iedereen die wil. www.riverlounge.nl

gaat de zon onder, rechts zien we de verlichting van de Zaltbommelse brug en links de sluizen van Sint Andries. Naast alle verlichting van de scheepvaart, is het uitzicht bijna ‘werelds’ te noemen…

Wat raad je toeristen aan beslist te gaan zien / doen aan de Waal?

Voor toeristen biedt de Waal veel diversiteit. Men kan struinen en rondjes fietsen met behulp van pontjes, waarbij in korte tijd zowel idyllische dorpjes als grotere steden bezocht kunnen worden. Het aanbod aan overnachtingen neemt enorm toe, zodat tijdens een meerdaags bezoek een heuse toertocht langs de Waal gemaakt kan worden!

Wat vind je belangrijk voor de toekomst van de Waal?

De Waal is mooi, maar ook gevaarlijk om te recreëren… Om de veiligheid te verhogen, zou ik betere voorlichting gaan geven op bijv. scholen en asielzoekerscentra. Bij warm weer is het logisch dat mensen het water opzoeken.

De Waal wordt dan druk bezocht en ziet er heel onschuldig uit door haar relatief kleine afmetingen. Er wordt afgeraden om te zwemmen, maar dat wordt dan dikwijls genegeerd, met soms tragische gevolgen.

De parlevinkers Een uitgestorven beroep is dat van de parlevinkers of zoetelaars. Deze ondernemers vond je veel op de grote rivieren, waar ze vanaf hun boot goederen,

Duivels naaigaren Een bijzondere plant in de uiterwaarden is Groot warkruid, ook ‘Duivels naaigaren’ genoemd. Deze hecht zich vast aan een andere plant (vaak een brandnetel) met zuigworteltjes, waarmee hij voedingstoffen zuigt. De plant groeit hard, waardoor de gastheer soms helemaal overwoekerd wordt.

46 BELEEF DE WAAL magazine

meestal levensmiddelen, verkochten. De laatste Nederlandse parlevinker stopte in 2008.

Stenen zoeken langs de rivier De Waalstrandjes liggen vol met mooie stenen om te zoeken, dit zijn de bekendste(*):

Bontzandsteen

Dit is een ronde, roodachtige of roze, grofkorrelige steen. Als je er met je vingers overheen gaat, voelt de steen als schuurpapier. De Rijn heeft de steen mooi afgerond. Er kunnen gaatjes in zitten van wormpjes of leembolletjes.

Kwartsiet met kwartsbanden

Ontstaan uit zand. De steen is grijs of bruin. Bij kwartsiet zijn de zandkorrels veel sterker samengeperst, waardoor ze als het ware met elkaar zijn versmolten.

Kwartsiet voelt gladder aan en is ook harder dan zandsteen. Het heeft vaak witte kwartsbanden.

Taunuskwartsiet

Dit is een licht grijs-bruine kwartsietsteen met wijnrode vlekken of strepen.

Deze typische steen vind je vaak langs de Waal. We weten precies waar hij vandaan komt: uit het Duitse Taunusgebergte. De Rijn heeft hem hier gebracht.

Lydiet of toetssteen

Een pikzwarte, harde steen, die zijdezacht aanvoelt. Hij ziet eruit als een grote platte drop. Deze steen is ontstaan uit klei.

Hij werd vroeger als toetssteen gebruikt om goed goud van slecht goud te onderscheiden.

Zandsteen

Zandsteen met kwartsbanden

Langs de Waal vind je veel effen grijze, bruine, roodachtige of groenige zandstenen, die door de rivier mooi afgesleten zijn. Deze zandsteen voelt nog fijner aan dan bontzandsteen. Met de loep zie je duidelijk zandkorreltjes zitten.

Soms heeft de zandsteen witte kwartsbanden. Dat zijn banden die door de zandsteen heen zitten. Omdat zandsteen sneller slijt dan de witte banden, liggen die banden er bovenop, als koorden om de steen heen. Voel maar.

Witte kwarts

Een keiharde, witte kiezelsteen. Je vindt ze volop, ook in andere kleuren: rozig, gelig of grijs. De kiezelsteen is vaak heel mooi en rond afgesleten (gerold) in de rivier. Soms is de steen nog ruw van vorm.

Witte kwarts is afkomstig uit de Alpen.

Radiolariet

Een harde, pladde, bruinige steen, ontstaan uit zeeklei. Soms met kleine, witte adertjes. Er zijn wel eens laagjes te zien.

Soms zie je hele kleine putjes zien, net speldenprikjes. Daar hebben lang geleden piepkleine zeediertjes in gezeten.

Jaspis

Dit is een echte edelsteen. Een harde donkerrode steen die glad aanvoelt. De rode kleur wordt veroorzaakt door ijzer.

De steen komt uit Duitsland met de Rijn mee. De Romeinen maakten er vroeger sieraden van.

Š Jeroen Helmer / ARK Natuurontwikkeling

Revinienkwartsiet

Deze kwartsiet is donker blauwgrijs. Met het blote oog zie je vierkante puntjes zitten. Daarin zaten ooit goudkleurige steentjes, die nu al lang vergaan zijn.

Deze steen is via de Maas aangevoerd vanuit de Ardennen.

Vuursteen

Vuursteen heeft allerlei kleuren: geelbruin, blauw-zwart en grijs-zwart.

Vuursteen breekt op een speciale manier.

Platte schilfers breken schelpvormig af. Er kunnen fossielen in zitten!

Versteend hout

Als een boomstam heel lang toevallig in de modder of onder water kwam te liggen, bleef die stam goed geconserveerd.

Heel langzaam versteent het hout dan.

Maar het blijft er wel uitzien als hout. Je ziet de nerven en jaarringen nog zitten. (*) de volledige kaart is op te vragen via www.ark.eu.

BELEEF DE WAAL magazine 47

Bomen van betekenis De natuur in Nederland wil niets anders dan bossen maken. Als alles hier ongehinderd zijn gang kon gaan, zou ons land er na verloop van tijd weer net zo uitzien als vijfduizend jaar geleden: eikenbossen op de hogere delen en wilgen-populierenbossen waar het lager en drassiger is. Maar door het optreden van de mens gebeurt het omgekeerde. Als gevolg van de uitbreiding van onze steden en de intensivering van de landbouw zijn talloze monumentale bomen verloren gegaan. Vele daarvan hadden een verhaal dat herinnert aan hun betekenis in het leven van mensen.

Tekst en fotografie: Jan van den Berg

Louis Dolmans maakt zich als voorzitter

Er is nu een beweging op gang gekomen

van Stichting Onze Waal sterk voor natuur

naar natuurlijke landbouw zonder chemi-

en landschap. “De laatste honderd jaar ra-

caliën en kunstmest, waarin de boer ‘mee-

ken de mensen steeds verder verwijderd van

beweegt’ met de natuur. Bomen vervullen

de natuur. Dat is ook niet zo verwonderlijk,

daarin een wezenlijke rol. Als de ultieme

tot 100 jaar geleden werkten mensen voor-

representanten van het landschap helpen

namelijk op het land, waar ze de krachten

ze mee om de biodiversiteit te verhogen.

van de natuur aan den lijve ondervonden.

Stichting Onze Waal heeft zich opgeworpen als pleitbezorger van de bomen in het rivierengebied. Dit komt voort uit onze strategische visie om ook zelf iets concreets te verwezenlijken, naast het ondersteunen van andere projecten langs de Waal.

Ons idee is dat je door ook zelf iets te presteren anderen beter stimuleert om in een

Louis Dolmans

beoogde

richting actief te worden. Onze

thema’s

zijn

cultuurhistorie

(Maurits-

torens, zie elders in dit magazine) en het Magnetische velden

unieke landschap (bomen van betekenis).

Eén van die krachten is het bestaan van magnetische velden. Dit zorgt ervoor dat

Praktische uitvoering

bomen op bepaalde plekken beter gedijen.

Onze aanpak is tweeledig: ten eerste teke-

Mensen herkenden dat en je ziet dan ook

nen we verhalen op die er al rond bomen

vaak dat belangrijke bomen – zoals die waar

leven. Daarnaast vormen we nieuwe ver-

recht gesproken werd – op zulke plaatsen

halen, zoals we al gedaan hebben met het

stonden. Het is wetenschappelijk aantoon-

planten van bomen op 5 mei. Bomen om

baar, en iedereen die zich ervoor open stelt

een speciale plek te herdenken of een spe-

kan deze krachten zelf leren voelen.

ciale gebeurtenis.

48 BELEEF DE WAAL magazine

Bomenkenner Bert Maes benoemde de vijf iconische soorten van de Waal: Zomereik, Spaanse aak, Zwarte els, Zwarte populier en Schietwilg. Doel is om ze op uitgekiende plekken terug te brengen.

We streven naar meekoppelkansen met het Deltaprogramma. Daarom gaan we alle bijzondere bomen inventariseren, zodat we weten welke gespaard moeten blijven.

Stichting Heg & landschap is er al mee bezig om 800 van die bomen langs de Waal op kaart te zetten.

We zijn in dit proces steeds in contact met RWS en de provincie, in de spiegelgroep Waal-Merwede. Je loopt soms tegen een

Deze wilg heeft het recht op ouderdom, tot nu toe. Ooit was hij een reus. Foto: Louis Dolmans.

brei van procedures aan, omdat de overheid vaak denkt vanuit projecten terwijl wij een rivierbrede visie voorstaan.

Ideaalbeeld Onlangs was ik in Engeland, een land waar ze van bomen houden. Je ziet er veel meer monumentale bomen dan hier, bomen met een leeftijd van 1000 jaar en meer. Wij streven ernaar dat bomen in ons land nét zo’n gewaardeerde positie krijgen. Dat ze het recht hebben op ouderdom, zonder vroegtijdig gekapt te worden. Ik gun de mensen ook om te genieten van een boom. Als je de eenvoudige dingen waardeert dan heb je pas rijkdom in je lijf!

Ik ben een optimistisch mens en ik ben ervan overtuigd dat we mensen weer meer in contact kunnen laten komen met de schoonheid van ons landschap.”

Ton Jansen (St. BOL) en veteraan Jo van Zante zetten de spa in de grond in Waardenburg. Hier staan vijf Zwarte Populieren naast een monument voor veteranen.

BELEEF DE WAAL magazine 49

Kunstenares Marjo Wiltingh:

“Als iets op mijn pad komt, ga ik ermee aan de slag“ “Ik heb altijd in het rivierenland gewoond, was als kind al vaak aan het struinen. Daar kwam ik dicht bij m’n oorsprong. In Maggiflesjes verzamelde ik Rijnwater. Deze geurflesjes zette ik onder mijn bed. Als ik dan verdrietig of boos was, snoof ik de geur op en werd ik weer blij.”

Tekst: Emmie Nuijen, Jan van den Berg. Fotografie: Jan van den Berg “Ik wilde in mijn jeugd graag

deeltijd hoveniersopleiding te vol-

ressante beeldentuin, red). Al ja-

naar de bosbouwschool. Mijn ou-

gen. Ik kreeg een stageplaats bij

ren was ik bezig met mijn hobby’s

ders vonden dat maar niks voor

de KEMA in Arnhem. Aansluitend

beeldhouwen en bronsgieten, nu

een meisje. Trouwen en kinderen

heb ik 9 jaar in de tuinen gewerkt.

kreeg ik de kans om die expertise

krijgen, dát moest ik doen. Uitein-

In 1995 ben ik als zelfstandig on-

over te dragen. Via mijn vele rei-

delijk ben ik via het HBO in veel

dernemer gestart met Zepplinn, zin

zen naar bijvoorbeeld Zimbabwe

verschillende

in Vormgeving.”

en Italië deed ik inspiratie op. Les-

beroepen

beland,

sen in beeldhouw- en bronstech-

ten eerste in de verpleging. Na een paar nare ervaringen op een

“In 1999 kocht ik in Doornenburg

nieken waren toen nog zeldzaam

psychiatrie-afdeling ben ik mij op

mijn huidige woning, een oude

en het liep meteen storm.

andere banen gaan oriënteren. In

smederij met grote schuur. Dat gaf

Nijmegen kon ik als wijkgebouw-

mogelijkheden! Binnen een mum

Door het lesgeven zag ik de wer-

beheerder aan de slag. Door deze

van tijd nam ik de boomgaard op

king van creatieve werkvormen

baan had ik voldoende tijd om de

de schop (het is nu een zeer inte-

bij de mens. Om mij hierin verder

50 BELEEF DE WAAL magazine

“Mijn kracht is het leggen van verbindingen tussen mensen en organisaties. Het maken van een community”

te bekwamen, ben ik de opleiding voor trainer/coach gaan doen. Nu coach ik ook groepen in teambuilding en conflicthantering.

door de vaak ontroerende verha-

haar

Ik wilde graag mensen met kunst

len van schippers. Een nieuw pro-

mensen met andere ogen naar dat

in aanraking laten komen en

ject diende zich aan: tentoonstel-

omringende landschap te laten

meer doen met het landschap. Het

ling ‘Lekko! Schippers in zicht’.

kijken en hen het landschap in-

landschap om ons heen wordt een

Schippers kregen een podium om

tenser te laten beleven. Dat heeft

vanzelfsprekendheid als je er lang

hun persoonlijke verhaal over het

zij gemeen met kunstenares Joy-

woont. Het verdient het om meer

harde, maar boeiende werk in de

ce Bloem, evenals het enthousi-

in de schijnwerpers te worden ge-

binnenvaart te vertellen.

asmeren van mensen. Jarenlang

zet. In 2004 heb ik ‘Het Geluk van

projecten

probeert

Marjo

trokken Joyce en Marjo samen op,

Lingewaard’ geïnitieerd. Met een

Voor het project nodigde ik histo-

hebben elkaar ondersteund en ge-

fietsroute langs open ateliers van

ricus Ferdinand van Hemmen uit,

ïnspireerd in hun ‘Waalkunst’.

kunstenaars in de dorpen.

om de kunstenaars te inspireren.

Eenmaal in de drie jaar vindt dit

Hij sprak over de redoutes, ver-

Motorongeluk

plaats. Veel lokale kunstenaars

dedigingstorens uit de tijd van de

“In de zomer van 2017 heb ik sa-

doen mee om steeds weer wat

Spaanse overheersing, die vroeger

men met mijn partner Ab een

moois neer te zetten.”

langs de Waal stonden. Toen be-

zwaar

sloot ik daarmee iets te doen.

waarbij ik veel breuken opliep aan

Beleef de Waal

motorongeluk

gehad,

de linkerkant van mijn lichaam.

“Willem Bijker van de gemeente

In het project ‘Waalindrukken’

Ik zit nu middenin het revalida-

Lingewaard heeft me geïntrodu-

zijn veel mensen gestimuleerd

tie-proces wat nog maanden gaat

ceerd bij het programma ‘Beleef

om hun belevenis of herinnering

duren. Ik heb mijn tijd nog nooit

de Waal’. In ons gebied werd ik

aan de Waal te verbeelden op een

zó verlummeld, maar het kan niet

trekker van het stimuleren van

plank. Dit was een opmaat naar

anders. Ik heb al mijn energie no-

toerisme op en langs de Waal en

het Redoutes project. 10 groepen

dig voor herstel.

het ontwikkelen van toeristische

mensen uit Lingewaard maakten

Een gedwongen pas op de plaats.

arrangementen. Mijn kracht is het

ieder een verdedigingstoren, die

Het project Steppin’ Stone pak ik

leggen van verbindingen tussen

in

wel weer op, net als mijn werk

mensen en organisaties, het ma-

werd.”

Doornenburg

tentoongesteld

voor ‘Stichting Onze Waal’ en ‘Het

ken van een ‘community’. Ik ben

Geluk van Lingewaard’. Bloed en

een projectleider en voel me het

Mauritstorens

passie gaan waar ze gaan kun-

beste als een spin in het web.

“Het project Mauritstorens be-

nen... de wereld kan altijd mooier

nader ik vooral vanuit artistiek

gemaakt worden.”

De provincie gaf mij de kans om

oogpunt,

op mijn manier een prijsvraag uit

vanuit

te schrijven voor een ‘Baken aan

kennis.

de rivier’-opdracht in de Gendt-

mans

se

mocht een

project te ‘verkopen‘.

idee indienen. Er kwamen 92 in-

Het is de bedoeling

zendingen binnen en uiteindelijk

dat de komende ja-

resulteerde dit in ‘Dijk van een

ren

Wijf’”

bouwwerken

polder. Iedereen

Ferdinand

zijn

enorme

Louis probeert

Dolhet

verschillende langs

de Waal gaan verrijOrganisch

zen. Ik zie kansen om

“Aangezien ik organisch werk,

de totstandkoming te

komt vaak van het één het ander.

koppelen aan de ko-

Als iets op mijn pad komt, ga ik

mende

ermee aan de slag.

kingen.”

Tijdens een project over wisselen-

Steeds is het land-

de waterstanden werd ik getroffen

schap het decor. Met

dijkverster-

Marjo met Rutger Hauer (L) op Kasteel Doornenburg, tijdens het Geluk van Lingewaard 2016.

BELEEF DE WAAL magazine 51

Dwaalroutes

Enkele Dwaalroutes:

Nieuwe Hollandse Waterlinie Deze Dwaalroute brengt je langs spannende plekken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een indrukwekkend militair landschap met nationale allure. Hoe werd water eigenlijk gebruikt om de vijand tegen te houden? En wie was Generaal Kraijenhoff, geboren in 1758? Tijdens deze tocht komt hij

Ontdek verrassende streekgezichten

weer tot leven!

Met Dwaalroutes ontdek je verrassende streekgezich-

Sprokkelroute Streekproducten

ten. Markante streekbewoners en lokale ondernemers

(h)eerlijke streekproducten uit het

Deze Dwaalroute leidt je langs

delen hun verhaal met jou via de Dwaalroute app. En dat

Waalgebied. Je komt langs de lek-

levert verrassende ontdekkingen op. Zowel voor streek-

alleen winkeltjes, maar ook producten die uit de vrije natuur te

bewoners als voor bezoekers.

sprokkelen zijn. Allemaal ingre-

Dwaalroutes zijn recreatieve en

geving op een nieuwe manier.

informatieve

de

Momenteel zijn er twaalf Dwaal-

Waal. Ze hebben verschillende

routes te downloaden via de gra-

thema’s

streekproducten,

tis app. En we zijn bezig met een

zingeving, historie en landschap.

Dwaalroute Mauritslinie, die zich

Dwaalroutes zijn als gratis app op

afspeelt in de Staats-Spaanse oor-

je smartphone te downloaden. Dat

log rondom Schenkenschanz. Dit

gaat heel eenvoudig en zo heb je

alles smaakt naar meer!

zoals

routes

langs

altijd een interactieve gids op zak.

Elke route voert langs verschil-

Heb je interesse en wil je meer

lende Dwaalpunten (highlights).

weten over Dwaalroutes? Of wil

En bij een Dwaalpunt is altijd iets

je samen met ons een Dwaalrou-

te beleven: je hoort verhalen van

te ontwikkelen? We vertellen je er

vroeger, je krijgt een vraag, of je

graag meer over.

bekijkt een filmpje van een kenner uit de buurt. Zo ontdek je de om-

kerste plekjes van de streek. Niet

www.dwaalroutes.nl

diënten om een eigen menu mee samen te stellen. Eet smakelijk!

Verborgen verhalen van de Waal Deze

Dwaalroute

bevat

maar

liefst 25 Verborgen Verhalen van de Waal. Onderweg maak je kennis met de Piraat van Gameren en Jakob Ekelmans, lees je verhalen over Kasteel Zuilichem, de Hollandse Waterlinie, het Peilschaalhuisje… En nog veel meer markante plekken en mensen met verrassende verhalen.

52 BELEEF DE WAAL magazine

Verdwenen vissers Ooit was de vis in de Waal een belangrijke voedselbron voor de mensen die langs de rivier woonden. In elk dorp woonden vissers, en ook veel boeren of arbeiders visten geregeld.

‘Wat nu, zei Pietje Cru’ Pietje Cru van het spreekwoord

Ze zetten fuiken, hielpen vanaf de wal om grote

was in werkelijkheid de Fran-

netten (zegen) naar binnen te trekken, werkten

se generaal Jean-Charles Pi-

op grotere of kleinere vissersboten of vonden

chegru, die in 1795 de Neder-

werk in de visverwerking. Een deel van de op de

landen binnen viel. Pichegru

Waal gevangen vis werd geëxporteerd tot ver

verwachtte

buiten onze landsgrenzen.

om de Nederlandse rivieren

grote

problemen

over te steken met zijn leger.

De eerste schriftelijke vermeldingen van ri-

Maar ‘wat nu?‘, de winter was

viervis uit Rijn en Waal is van de Romeinse

zó koud dat de Fransen zomaar

dichter Ausonius. Hij roemde in de vierde eeuw

over de bevroren Waal verder

na Christus al de zalm en de baars uit de Rijn.

konden trekken.

Op de Hunerberg (Nijmegen Oost) vonden archeologen de overblijfselen van een rijk banket waarbij hoge Romeinse officieren zich in

Romeinse ruiterhelm

de eerste eeuw na Christus tegoed hadden ge-

Deze gezichtshelm uit de Ro-

daan aan lokale riviervis. De overblijfselen van

meinse tijd werd rond 1915 op-

twaalf soorten vis konden worden geïdentifi-

gebaggerd in de Waal bij Nij-

ceerd: zalm, steur, elft, meerval, paling, snoek,

megen. De fraai versierde helm

baars, brasem, barbeel, winde, blankvoorn en

dateert uit de 1ste eeuw na Chr.

zeelt.

en is nu te zien in Museum Het Valkhof. Opvallend is dat een

In de late middeleeuwen begon de bloeitijd van

groot aantal van de bekende

de riviervisserij. Grote trekvissen als zalm en

Romeinse helmen in het water

steur konden tot die tijd alleen met spiezen,

is aangetroffen. Misschien of-

harpoenen of met veel geluk in fuiken worden

ferden soldaten aan het einde

gevangen. De komst van goedkope vlasgarens

van hun diensttijd hun meest

uit Vlaanderen veranderde dat. Daarmee kon-

waardevolle uitrustingstukken

den grote en sterke drijfnetten (zegen) worden

aan de godheid die hen had be-

gebreid. Voortaan kon op veel grotere schaal

schermd tijdens de diensttijd.

worden gevist op steur, zalm, fint en andere soorten trekvis die in scholen de Waal opzwommen.

Germaanse oorsprong De naam ‘Waal‘ is bedacht door de Germanen en is een verwijzing naar de meanderende loop van de rivier. Het oud-Germaanse woord wôh betekent namelijk ‘krom, gebogen‘. De Romeinen spraken van ‘Vahalis’.

Links:

Portonaccio-sarcofaag

waarop Germanen in gevecht zijn met Romeinen.

BELEEF DE WAAL magazine 53

Belééf de Waal activiteiten Tiel Maritiem Tiel Maritiem is een jaarlijks maritiem

terugkerend evenement

in de gemeentehaven van Tiel.

Verschillende soorten schepen staan met Pinksteren centraal. Eigenaren, potentiële jachteigenaren en overige geïnteresseerden vinden er volop inspiratie en producten, gerelateerd aan de pleziervaart. Naast een nautische markt vinden er diverse vaartochten op de Waal plaats.

www.tielmaritiem.nl

Verbeelding van de Waal ‘Verbeelding van de Waal’ brengt het verhaal van

De afgelopen jaren zijn verschillende activiteiten langs de Waal ontstaan, met een aanjagende rol voor ‘Beleef de Waal’. De ideeën leefden in de hoofden van gepassioneerde bewoners in het gebied.

Zij hebben deze werkelijkheid gemaakt, vaak met hulp van vele, enthousiaste vrijwilligers in hun omgeving. Mede door een financiële bijdrage van de provincie Gelderland konden onderstaande projecten van de grond komen.

de Waal letterlijk in beeld. Schilderijen, archeologi-

Besiendershuis verhalenbank

sche vondsten, foto’s en kaarten illustreren onder

In de Verhalenbank worden verhalen verzameld uit

andere verschillende overstromingen, het land-

de Benedenstad van Nijmegen en verhalen over de

schap, de visserij en de steenfabricage. De samen-

rivier. Nijmegenaren worden opgeroepen hun her-

werkingspartners willen cultuur en erfgoed van het

inneringen te komen vertellen. De geluidsfragmen-

Waallandschap een plek geven binnen de ingrijpen-

ten zijn te beluisteren via de website.

de ruimtelijke ontwikkelingen in het Gelderse ri-

www.besiendershuis.com/verhalenbank

vierengebied. De verhalen en beelden zijn te zien in de special ‘Verbeelding van de Waal’ op de website

3 Oever festival

van Erfgoed Gelderland.

3 dagen lang muziek, theater, verhalen, eten & drin-

www.verbeeldingvandewaal.nl

ken, dans en exposities rondom de kop van Pannerden. Het 3 Oever Festival heeft een programma van beweging, steeds korte voorstellingen zodat het publiek van locatie naar locatie kan trekken, onderweg genietend van de omgeving. Vele artiesten en beeldend kunstenaars nemen het publiek mee op deze culturele ontdekkingstocht.

www.3oeverfestival.nl

Aan Weerszijden

Dwaalroutes

Aan Weerszijden is een voorstelling die gaat over de

Dwaalroutes

rivier de Waal en de verschillende perspectieven en

en informatieve routes langs

ervaringen die mensen hebben van de overzijde. Op

de Waal die als gratis app op je

basis van interviews met drie generaties bewoners

smartphone zijn te downloa-

van beide oevers komen de dorpen (in 2017 Herwij-

den. De routes hebben verschil-

nen en Zuilichem) opnieuw in verbinding met el-

lende thema’s zoals streekpro-

kaar. Welke herinneringen delen zij? Hoe kijken ze

ducten, zingeving, historie en landschap. Elke route

naar elkaar en naar zichzelf? En welke invloed heeft

komt langs verrassende Dwaalpunten waar van alles

de rivier op hen?

te ontdekken valt.

www.aanweerszijden.nl

www.dwaalroutes.nl

54 BELEEF DE WAAL magazine

zijn

recreatieve

cultuurbeleving, wat lekkers te eten/drinken en streektalenten. Deelnemers leren de Waal van dichtbij en van alle kanten kennen.

www.ri4daagse.nl

Theater Over en Weer Met theater, verhalen en muziek verbindt Theater Over en Weer (ook letterlijk met de veerpont) de noord- en zuidoever van de Waal met een hoofdrol voor de rivier, landschap en cultuurhistorie. Uniek is dat de theatermakers en muzikanten de verhalen van cultuurhistorie en erfgoed vertalen naar heden-

Tour de Waal

daagse vertellingen. Het rijke verenigingsleven in de

Elk jaar op Bevrijdingsdag een groots evenement

dorpen wordt erbij betrokken.

langs de Waal. De oevers worden met elkaar ver-

www.theateroverenweer.nl

bonden en er vinden ‘specials’ plaats, zoals voedseldropping

en

landingen

van

parachutisten.

Expeditie Stroom van de Waal

Oorlogsverhalen, theater en muziek zijn vaste on-

Avondvullende locatievoorstellingen in het stroom-

derdelen. Ook zijn fietsroutes uitgezet en met extra

gebied van de Waal. In elke scène is plaats voor ver-

pontjes kunnen mensen genieten van de activiteiten

schillende disciplines (muziek, theater, dans). Het

onderweg.

publiek reist door het gebied, zodat ook de verplaat-

www.tourdewaal.nl

singen tussen de scènes bijdragen aan de expedi-

Ri4daagse 4 daags struinevenement langs de Waal, voor na-

tie-ervaring.

www.stroomvandewaal.nl

tuur-en cultuurliefhebbers. De wandeltochten wor-

Waaljutters

den afgewisseld met vaartochtjes en een dagdeel

Waaljutters is een initiatief van IVN Gelderland en

fietsen. Onderweg tref je verrassingen, natuur- en

de Gelderse Natuur en Milieufederatie, onderdeel

Hachelijke momenten in de Ri4daagse

BELEEF DE WAAL magazine 55

van het project Schone en beleefbare Waal.

In verschillende gemeenten langs de Waal trekken jaarlijks honderden vrijwilligers van lokale verenigingen de uiterwaarden in voor schoonmaakacties. In ruil daarvoor ontvangen ze een financiële vergoeding van de gemeente, bestemd voor de clubkas.

www.waaljutters.nl

Geluk van Lingewaard

“Het werk aan de Waal is nooit klaar“ Deltaprogramma werkt aan waterveiligheid

Een aantal projecten van het Geluk van Lingewaard is door Beleef de Waal ondersteund, zoals de projecten ‘Waalindrukken’ en ‘Redoutes’. In het project ‘Waalindrukken’ verbeeldden mensen hun belevenis of herinnering aan de Waal op een plank. In het redoutes project maakten 10 kunstenaars ieder een verdedigingstoren, die in Doornenburg tentoongesteld werden.

Steppin’Stone Steppin’Stone is een reeks projecten op verschillende plaatsen in Gelderland van waaruit stap voor stap beleef- en struinroutes worden ontwikkeld die plaatsen en hun bewoners verbinden. In de Steppin’Stone projecten staan afwisselend beeldende kunst en locatietheater centraal. Komende jaren wordt dit verder vorm gegeven.

www.steppinstone.nl

Dwaalpunten Met elkaar verbonden bezoekerscentra, die mensen informeren over dwaal-mogelijkheden langs de hele Waal. Deze informatiepunten langs de Waal zijn uitgerust met diverse middelen om de beleving van de cultuurhistorie, natuur en landschap van de Waal te verrijken voor de inwoners en recreanten. Dit netwerk is in ontwikkeling.

www.debastei.nl

56 BELEEF DE WAAL magazine

“De komende 20 à 30 jaren wordt er hard gewerkt aan de Waal, er moet veel gebeuren!”

”

In het Deltaprogramma Rijn werken provincies, Rijkswaterstaat en waterschappen samen aan een programma voor maatregelen die het rivierengebied de komende decennia veilig moeten houden. Die maatregelen zijn zowel dijkversterkingen als rivierverruimingen (uiterwaardverlaging en dijkverlegging). De kunst is een goed samenspel tussen de maatregelen én met andere opgaven in het gebied.

In het Deltaprogramma Rijn zoekt men naar de mogelijkheden om waterveiligheidsmaatregelen te koppelen aan andere opgaven in het gebied, waaronder natuurontwikkeling, herinrichting van bedrijfsterreinen en havens. Dat is soms een bijzondere uitdaging. Het is ook een zoektocht in de tijd; wanneer en in welke volgorde worden maatregelen uitgevoerd?

Het Deltaprogramma staat onder leiding van Deltacommissaris Wim Kuijken, het Deltaprogramma Rijn is onderdeel hiervan. Binnen dat programma staat één ding als een paal boven water: het is hard nodig om de dijken langs Waal te versterken. Langs de noordoever zijn al verkenningen in uitvoering, over een paar jaar worden ook langs de zuidoever verkenningen gestart.

De maatregelen voor rivierverruiming kunnen de impact van de dijkversterkingen verzachten (bijvoorbeeld door rivierverruiming toe te passen in combinatie met buitendijks versterken). Ze dragen bij aan een robuust en flexibel riviersysteem, en vooral: ze kunnen helpen om de combinatie te maken met bijvoorbeeld natuurontwikkeling en recreatie.

Complexe puzzel Voor de komende 50 jaar worden concrete plannen gemaakt. Er wordt ver vooruitgekeken en adaptief gewerkt; door bijvoorbeeld rivieren stap voor stap meer ruimte te geven. Daardoor neem je meer tijd en creëer je ook ruimte om flexibel in te spelen op nieuwe mogelijkheden en inzichten. Die veelheid aan aspecten en de flexibiliteit maken het tot een complexe puzzel.

Een belangrijk aandachtspunt is dat het onderwerp goed uitgelegd kan worden aan de mensen die de besluiten moeten nemen én de mensen die in het gebied wonen. Binnen waterveiligheid wemelt het van lastige, technische begrippen. En het is een hele uitdaging om die op een eenvoudige manier samen te vatten.

Polderen in optima forma Het voorgaande programma ‘Ruimte voor de Rivier’ (2005-2015) werd volledig door de Rijksoverheid gefinancierd, ook de ingrepen om de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. Het Deltaprogramma zoekt meer naar gebiedsontwikkelingen, waarin meerdere functies worden gecombineerd in een herinrichtingsproject, en waarin ook de geldstromen van meerdere financiers samenkomen; “polderen in optima forma.”

In het programma ‘Beleef de Waal’ zijn partijen uit het gebied vanaf het begin betrokken, en gestimuleerd om initiatieven te ontwikkelen. Zo worden de dijken en uiterwaarden steeds meer onderdeel van de leefomgeving van de gebiedsbewoners en mensen die er werken. Deze aanpak wordt ook in het Deltaprogramma steeds meer toegepast; het is belangrijk zo vroeg mogelijk de mensen in het gebied te betrekken bij het denkproces.

Het Deltaprogramma staat voor een sterke samenwerking tussen verschillende overheden. Van iedere organisatie wordt verwacht dat zij grensoverschrijdend meedenken en actief meewerken aan deze opdracht: dit niet alleen vanuit eigenbelang.

Het project Verkenning Varik-Heesselt is een voorbeeld van een project waarin werd geïnvesteerd in het vroegtijdig betrekken van de gebiedsbewoners. Dit is een behoorlijke uitdaging. Het heeft immers tijd nodig om vertrouwen bij de bewoners op te bouwen.

De overheden praten nu al met mensen als er ideeën zijn. Voorheen gebeurde dat pas als de plannen er waren. Bewoners laten horen wat er in het gebied speelt en brengen hun ideeën in. Daardoor worden zij steeds meer mede-eigenaar van de ontwikkelingen in hun gebied. En dat is nodig, want het Deltaprogramma zal de komende tientallen jaren zijn stempel drukken op de ontwikkeling van het Waalgebied. Er is nog heel wat werk voor de boeg!

BELEEF DE WAAL magazine 57

Johan Kaspers en projectleider Sonja Seuren (Provincie Gelderland) bekijken het Waalmagazine.

Beleefmakelaar Johan Kaspers:

“Mensen staan nu meer met het gezicht naar de Waal” In 2013 werd Johan Kaspers aangesteld als beleefmakelaar van ‘Beleef de Waal’. De beleefmakelaar is er om mensen te verbinden, ze in contact te brengen met kanalen waar ze moeilijk toegang toe hebben en mensen te begeleiden met de subsidieregeling.

In zijn functie begeleidde Johan vele initiatieven die werden ontplooid langs de rivier.

Tekst: Emmie Nuijen, Jan van den Berg. Fotografie: Jan van den Berg “Mijn taak als beleefmakelaar was

geleiden van recreatieve onderne-

weleens gecompliceerd zijn. Als je

één van de vier instrumenten van

mers via Stichting NORT.

iemand hebt die daar zijn weg in kent, dan is dat geen overbodige

‘Beleef de Waal’” vertelt Johan.

luxe.

“Naast de ruimtelijke ingrepen,

Zo’n verbindend persoon is na-

de ‘Community of Practice’ (een

tuurlijk niet nieuw. We kennen

groep initiatiefnemers die leiding

uit het verleden al voorbeelden

Software

geven in hun deelgebied) en de

van gebiedsmakelaars. In dit ge-

Je ziet dat de ‘software’ van het

subsidieregeling om activiteiten

val was het sterker omdat er een

beheer van rivieren wereldwijd

te ondersteunen.

subsidie aan gekoppeld zat. Je had

steeds meer aandacht krijgt. Er

ook echt een ‘koffer met inhoud’

komt naast de oude, technische

Waarom de provincie voor mij ge-

waarmee je mensen financieel kon

‘hardware’ nu steeds meer na-

kozen heeft? Ik kende het gebied

helpen.

druk te liggen op de natuur en op de sociale component: wat leeft

en de organisaties al goed en was inmiddels 6 jaar actief in het be-

58 BELEEF DE WAAL magazine

De wereld rond subsidies kan nog

er onder de bewoners? Oude, in-

heemse bevolkingsgroepen hebben van oudsher een sterke binding met hun gebied, het is als het ware onderdeel van hun identiteit.

“Beleef de Waal is in de mondiale ontwikkeling rond rivieren heel eigentijds.”

De Maori hebben bijvoorbeeld als leus: ‘We are the river, the river

het bevredigend dat er een aantal

ten langs de Waal zijn blijven be-

is us’. Wij moeten weer veel meer

sterke evenementen is ontstaan,

staan. Een wens is dat er dan ook

durven voelen wat die rivier voor

die het hopelijk lang gaan volhou-

een grootschaliger evenement bij

ons betekent.

den.

is, waar duizenden mensen op af komen.

Op een congres in Australië hoor-

Lastig was het om mensen te

de ik laatst dat in het beneden-

moeten

Sommi-

Nog mooier is het als er dan nog

stroomse deel van de Colorado Ri-

ge ingediende projecten voegden

steeds een gezamenlijke familie

ver in het grensgebied van USA en

te weinig toe aan het vergroten

is via bijvoorbeeld Stichting Onze

Mexico geen water meer stroom-

van de beleefbaarheid. Bij ande-

Waal. Dat er een sterke verbin-

de, er werd teveel water afgetapt.

re stond de rivier niet centraal,

ding blijft tussen de evenementen

Toen dit hersteld was, bleek niet

konden ze de financiën niet rond

die beleving van de Waal als ge-

alleen de natuur zich te herstellen,

krijgen of was het project te indi-

meenschappelijke deler hebben.

maar gingen mensen spontaan

vidueel ingestoken.

Het zou goed zijn als een ster-

teleurstellen.

een evenement organiseren om

ke ‘Waalbeweging’ ontstaat, die

blijk te geven van hun blijdschap.

Wat we bereikt hebben, is dat veel

steunt op meerdere mensen. Het

Bestuurders kregen toen pas door

mensen meer met het gezicht

ontwikkelen van een netwerk van

dat de rivier veel meer voor hen

naar de Waal gericht zijn. Ook in

(thematische) routes langs de ri-

betekende dan een beetje water.

de lokale politiek zie je dat. De

vier zou ook mooi zijn.

‘Beleef de Waal’ is in de mondia-

Waal staat op de agenda. De rivie-

le ontwikkeling rond rivieren dus

ren worden ook door de regionale

Ik heb het gevoel dat de provincie

heel eigentijds.

bureaus voor toerisme gezien als

dit ook niet zomaar loslaat. Of ik

één van de aantrekkingskrachten

daar zelf nog een rol in heb? Mijn

van het gebied.

taak houdt per 1 december 2017 op.

Wat uniek is aan ons voorbeeld is dat we zoveel activiteiten hebben

Officieel heb ik dan geen bemoei-

weten te creëren. Ik ben blij dat ik

Toekomst

enis meer met de Waal. Maar ik

daaraan heb bij kunnen dragen.

Wat mij betreft zou het mooi zijn

woon langs de rivier en heb er veel

Mensen zijn hier echt uitgedaagd

als over vijf jaar nog steeds vijf of

energie in gestoken. De toekomst

om met ideeën te komen. Meer

zes kwalitatief goede evenemen-

ligt wat dit betreft nog open.”

dan 100 mensen zijn de afgelopen jaren actief betrokken geraakt bij de Waal. Het is mooi om te zien dat alle groepen uit de samenle-

De drukbezochte netwerkbijeenkomst van Beleef de Waal in november 2015, op Kasteel Ophemert.

ving vertegenwoordigd zijn. Op de jaarlijkse Waalnetwerkbijeenkomst loop je zowel bestuurders, bewoners als ondernemers tegen het lijf.

Passie De meeste initiatiefnemers zijn begonnen vanuit hun passie, over het algemeen waren het geen professionals in het organiseren.

Planning en financiën behoefden soms extra aandacht, hierin gaf ik ondersteuning. In de afgelopen jaren is veel geleerd. Ik vind

BELEEF DE WAAL magazine 59

Colofon

De Rivier, oefeningen, 2. Waal

Dit magazine kwam tot stand met dank aan de volgende personen en instanties:

Wie mij denkt te zien is een beginner

Productie en eindredactie:

Verblind door taal

Emmie Nuijen (Rivier Actief) Jan van den Berg (Studio Finton)

Een springer naar conclusies Welnee, er is geen Waal

Vormgeving: Jan van den Berg (Studio Finton) Redactie: Sonja Seuren, Arja Dijkhout (Provincie Gelderland) Johan Kaspers (Beleefmakelaar Waal, Brederode Advies) Coverfotografie:

Mij zien is aan geen dagjesmens gegeven Om mij te zien moet men zich vestigen En oefenen in onbeweeglijkheid Men moet zijn ogen jaren sluiten

Marinus de Keyzer (Betuwefotograaf) Mede mogelijk gemaakt door:

En alle taal en elke Waal vergeten

Provincie Gelderland

Alleen wie zo, tabula rasa, wacht

Verschijningsdatum:

Mag in een flits, ets, litho op mij hopen

December 2017

Een onafzienbaar ogenblik Naamloos en plaatselijk verstrijkend

Nicolaas Matsier, in de film “Denkend aan Holland�(2009)