Reisreader studiereis Costa Rica

Costa Rica

SUP PO RT

2013

TOUR Y UD ST

A HAPPY PLANET

SUP PO RT

OUR YT UD T S

20

13

A HAPPY PLANET IC

A

R TA COS

Colofon Deze reisreader voor de studiereis van studievereniging SUPport bevat alle informatie die nodig is voor de reis naar Costa Rica. Lees deze reisreader dan ook goed door om optimaal voorbereid te zijn. De redactie wenst jullie veel leesplezier en een goede reis.

Redactie en vormgeving Sven Kroos Siert Saes Adverteerders BAM Continu Heijmans TBI Universiteitsfonds

INHOUDSOPGAVE

Inhoudsopgave Voorwoord 4 Deelnemers 6 Introductie Jaap Cederhout 8 Introductie Jouke Post 9 Groepsfoto 10 Fotorace 11 Praktische informatie 12 Paklijst 13 Uitgaanstips 14 Communicatie 16 Kamerindeling 20 Cultuur en natuur 22 Verleden, heden en toekomst van Costa Rica 23 Verleden, heden en toekomst van San José 25 Architectuur van Costa Rica 26 Bouwen in de tropen 28 Bouwcultuur 29 Happy Planet Index 30 Casestudy Ecologisch bouwen 32 Casestudy Hergebruik van bouwmaterialen 36 Casestudy Bouwen met Staal 40 Dag 1 46 Dag 2 47 Dag 3 49 Dag 4 50 Dag 5 51 Dag 6 52 Dag 7 53 Dag 8 54 Dag 9 55 Dag 10 56 Dag 11 57 Dag 12 58 Dag 13 59 Costa Rica 60 San José en omgeving 62 Stadskaart San José 64 Kaart Manuel Antonio 66 Kaart Monte Verde 67 Kaart Arenal Vulcano Park 68 Notities 70

Redactieadres Studievereniging SUPport Postbus 513, Vertigo vloer 7 5600 MB Eindhoven Tel: +31 (0)40-247 26 58 Fax: +31 (0)40-247 58 87 Internet: www.support.tue.nl E-mail: support@bwk.tue.nl

3

4

VOORWOORD

Anna Vanderveen

Beste deelnemers, ¡Pura Vida! Die uitdrukking zullen we in de komende weken veel gaan horen. Het is de Costa Ricaanse manier om te zeggen dat het leven is om van te genieten. Dat gaan we zeker doen deze reis: Costa Rica is een land vol natuurschatten, met prachtige, uitgestrekte nevelwouden en jungle, perfect gevormde vulkanen, koffie- en bamboeplantages, stille dorpjes, verlaten stranden en een heerlijk klimaat. Bovendien gaan we met een grote, gezellige, gevarieerde groep!

Daardoor zal het vakantiegevoel er van tijd tot tijd wellicht insluipen, maar niet voor lang!

Het programma zit namelijk bomvol met vele excursies aan inspirerende bedrijven, projectlocaties en educatieve instellingen. Het mooie daaraan is dat zij diezelfde waardevolle natuur als uitgangspunt voor hun activiteiten hanteren: Support a Happy Planet.

Er werd zeer enthousiast en instemmend gereageerd op het doel van deze studiereis, op basis waarvan we het reisprogramma hebben samengesteld. Het belang van ecologisch bouwen zit diep geworteld in de Costa Ricaanse bouwsector. Het grote contrast met de Nederlandse bouw maakt dat er veel thema’s zijn die een goede vergelijking waard zijn. In Nederland wordt het begrip ‘duurzaamheid’ namelijk op een heel andere manier benaderd en het accent ligt op heel andere aspecten dan in Costa Rica. Ik geloof dat dat de kracht is van deze reis: door eens met een compleet andere benaderingswijze geconfronteerd te worden, kunnen we onze eigen conventies doorbreken en op een vernieuwende manier tegen onze bouwcultuur aankijken.

Diverse bedrijven in Nederland dachten daar echter anders over. Terwijl de insteek bij sommige bedrijven enthousiast werd ontvangen, was het belang van het reisdoel voor anderen niet duidelijk genoeg. Het heeft daarom - zeker in deze tijden – nogal wat voeten in de aarde gehad om de reis financieel rond te krijgen. Nederlandse initiatieven op dit gebied bestaan er zeker, maar de organisaties die zich hiermee bezighouden staan nog in de kinderschoenen en hebben financieel nog maar weinig te bieden. Desalniettemin is het gelukt om de reis voor een zeer scherpe prijs aan te bieden: dank aan allen die zich daarvoor hebben ingezet!

Het enthousiasme vanuit Costa Rica en de grote inzet van de commissie hebben een gevarieerde inhoud van de reis opgeleverd, met aanknopingspunten voor de diverse casestudies en artikelen die in het kader van deze reis worden uitgevoerd en geschreven.

Er zijn al vele mooie woorden geschreven door het reisgezelschap van deze studiereis.

De meeste daarvan zijn in deze reisreader terug te vinden, dus doe er je voordeel mee!

Naast alle inspirerende artikelen, is er veel praktische informatie terug te vinden in deze handleiding bij de reis. Denk daarbij aan de deelnemers, het dagprogramma, informatie over de bestemmingen, een taalwijzer en nog

Anna Vanderveen

5

Graag wil ik hierbij iedereen hartelijk bedanken die heeft meegewerkt om deze reis mogelijk te maken: SUPport, bedrijven, de universiteit en betrokken docenten, vele organisaties in Costa Rica, onze reisagent en uiteraard de hele commissie!

We gaan er met z’n allen een reis van maken om nooit te vergeten.

Anna Vanderveen Commissaris Studiereis 2012 - 2013

Anna Vanderveen

veel meer interessante en handige informatie.

Zorg dus dat je deze reader gedurende de reis altijd bij je hebt!

VOORWOORD

Sfeerimpressie Costa Rica

DEELNEMERS

66

Anna Vanderveen 0031-657353704

Lotte Bekendam 0031-610807036

Harm Derks 0031-631280289

Roel Koekkoek 0031-618488962

Karlien van der Linden 0031-610418390

Sander Vereijken 0031-613430741

Pim de Vroomen 0031-628884581

Lars van Beers

Pim van de Bunt

Anne van Eeden

Chris Groenveld

Catherine Hoff

7

Sven Kroos

Patrick de Laat

Remco Mulder

Maurtis Roks

Jochem Rooswinkel

Siert Saes

Teun Verberne

Rob Verweij

Martijn ten Voorde

Nijs de Vries

Rolien Wisse

DEELNEMERS

Jasper de Koning

8

INTRODUCTIE

Jaap Cederhout BAM

Daarnaast geven we advies. En indien nodig maken wij werktekeningen, voor de meest optimale bouwmethode voor deze bouwwerken, en overleggen wij met de betrokken onderaannemers.

Ook het ontwerp voor nieuwe kisten komt bij deze afdeling vandaan. Tevens onderzoek ik ook schadegevallen en ondersteun ik de directie met constructief advies bij meningsverschillen met opdrachtgevers.

Ik ben Jaap Cederhout, gelukkig getrouwd en blij met drie lieve dochters, die de deur uit zijn.

Naast het werk als gastdocent aan de TU Eindhoven, ben ik al 42 jaar werkzaam bij BAM Advies & Engineering, een onderdeel van BAM Utiliteitsbouw, en heb daar diverse functies gehad. Op dit moment is dat “senior adviseur bouwmethodieken�, wat inhoudt dat alle bouwwerken die binnenkomen, zowel in de aanbestedings- als uitvoeringsfase, beoordeeld worden op maakbaarheid. Wij doen dat ook voor de woningbouw en de infra-tak van ons bedrijf.

Als het voor de BAM geen optimaal ontwerp is, geven wij aan wat voor ons de beste constructie is, voorzien van schetsen en ontwerp-berekeningen, indien nodig. Het kan ook zijn dat wij het ontwerp overnemen en al deze voorstellen, die wij gedaan hebben, gaan verwerken in het plan. Zodat er een ontwerp ligt wat in onze ogen geschikt is om te gaan bouwen.

Op dit moment zijn we bezig met een gebouw met een vijf-laagse parkeergarage. Dit gebouw willen we, omwille van het tijdsaspect, bouwen met de Top Down methode. Dat wil zeggen: eerst de -1 vloer maken en daarna zowel de overige parkeerlagen als de verdiepingsvloeren maken. Dit is uiteraard een leuke uitdaging.

Costa Rica is voor mij een onbekend land.

Het wordt nooit belicht in de Nederlandse vakbladen. Het is ook geen bestemming die mij te binnen zou schieten, maar dat komt waarschijnlijk door mijn opvoeding bij een grote aannemer. Maar als je op internet gaat speuren kom je toch enkele hoge gebouwen tegen.

Deze reis zal vooral gericht zijn op de groene kant van het bouwen. Voor militaire doelen hoef je hier niet te zijn, gezien het feit dat er geen leger is. Gebouwd wordt daar natuurlijk ook, mede voor de Offshore activiteiten zoals we met de presentaties hebben gezien.

Het is natuurlijk altijd interessant om een ander land te bezoeken en daar de manier van ontwerpen en bouwen te bestuderen. In alle gevallen kunnen we daar iets van leren. Ik ben in ieder geval benieuwd wat we te zien krijgen.

Jaap Cederhout

9

Binnen de universiteit was ik betrokken bij meerdere interessante commissies. Ik noem hier de denktank, een gezelschap met hoogleraren vanuit alle faculteiten, onder leiding van de rector, die zich bezighield met de toekomstige ontwikkelingen van de universiteit. Tot mijn emeritaat was ik voorzitter van de Kunstcommissie van de TU/e, waardoor wij ons bemoeiden met alle kunst op de campus, een erg bijzondere taak.

Tijdens mijn periode werd het onderzoek steeds belangrijker voor de universiteit. Het

Aan de TU/e is deze interesse en kennis verder doorontwikkeld. Het praktijkonderzoek van het architectenbureau werd ingezet voor meer fundamenteel onderzoek . De cradle to cradle-visie werd omarmd en uitgewerkt in het later opgerichte onderzoek- en adviesbureau C2Clabxx. In dit bureau hebben we de op de TU/e ontwikkelde tools meer praktisch toepasbaar gemaakt voor bouwprojecten.

Inmiddels hebben we de ‘eerste cradle to cradle woning NL’ gerealiseerd onder veel publieke belangstelling en bijval. We ‘rollen’ dit nu uit in meer grootschalige projecten.

O ja, tot slot; ik ben heel gelukkig getrouwd, heb drie zonen uit mijn eerste huwelijk en inmiddels drie (bijna vier) kleinkinderen. En echt tot slot, dan weten jullie alles; ik heb zes marathons gelopen, doe aan zeilen en wedstrijdroeien en ik verheug me op de reis en de interessante gesprekken en projecten in Costa Rica.

Jouke Post

Jouke Post TU/e

Als hoogleraar Bouwtechnisch Ontwerpen aan deze universiteit ben ik in de periode 1998 tot 2010 nauw betrokken geweest bij alle ontwikkelingen rond de faculteit en de universiteit. Ik heb de groep Bouwtechniek verbreed door deze te verbinden met architectuur. Onze groep had daarvoor drie architecten aangesteld, zodat we de mogelijkheid hadden dat onze getalenteerde studenten ook de architectentitel konden halen. Het gaf de ruimte naar de studenten toe om Bouwtechniek te studeren en zelf te onderzoeken of ze architectuurambities hadden en alsnog de architectentitel wilden halen. Voor de meer technische studenten was het van belang om de koppeling tussen techniek en architectuur te onderzoeken en toe te passen. Later is deze groep opgegaan in de unit Architecture, Design and Technology (ADE) waar ik de voorzitter van was. Deze unit heb ik gelukkig succesvol uit kunnen bouwen.

Naast de TU/e ben ik altijd zelfstandig architect geweest. Binnen mijn bureau XXarchitecten hebben we veel en grote projecten gerealiseerd. We zijn in de jaren tachtig begonnen met de stadsvernieuwing, renovatie van grote wijken en later kwamen daar nieuwbouw, woningbouw en kantoren bij. Ook diverse grote sportcomplexen zijn van mijn hand. Voordat ik aan de TU/e kwam heb ik lange tijd aan de TUD gewerkt en daar zijn we begonnen met de koppeling van de milieuvraagstukken aan de bouw. Het leidde ondermeer in 1997 tot de ontwikkeling en realisatie van het project XX , een gebouw met een levensduur van 20 jaar. Dit gebouw lost na deze periode op en laat geen sloopafval achter. Het is mijn milieu-antwoord op de problematiek van de leegstaande gebouwen.

INTRODUCTIE

onderzoek werd de basis van het onderwijs, inmiddels begeleid ik nog een viertal promovendi en heb ik er elf afgeleverd.

GROEPSFOTO 10

11

Gedurende de reis zullen de meesten van jullie foto’s maken van allerlei dingen die we tegenkomen. Om dit nog een stukje leuker te maken, is er een fotorace georganiseerd waar iedere deelnemer aan mee kan doen. Stuur van de onderstaande categorieën je beste, leukste of meest originele foto naar ons op en doe dit voor 30 mei om mee te kunnen doen voor de prijzen!

In de volgende categorieën kun je meedoen voor de prijzen: • Flora en fauna • Ecologisch bouwen • Happy planet • Close-up • Gebouwen en architectuur • Costa Rica by night Hobbycategoriën (wel een eervolle vermelding bij de reünie en eeuwige roem, maar niet op de website, SUPporter of andere publicaties): • Lokale bevolking • Nachtleven • Romantiek Verstuur uiterlijk 30 mei een e-mail naar studytour.support@bwk.tue.nl. Zet hierin de foto’s, waarbij je de bestandsnaam begint met de categorie waarin je mee wilt doen met daarbij in de bestandsnaam je vooren achternaam. De commissie zal de foto’s beoordelen op originaliteit, compositie en de relatie met de studiereis. Je hebt dus niet per se een grote spiegelreflexcamera nodig om mee te kunnen dingen, want de fotograaf doet minstens de helft van het werk!

FOTORACE

Fotorace

PRAKTISCHE INFORMATIE

12 Reisgegevens

Hostels/Hotels

Onderstaand zijn de vluchtgegevens te zien.

Op de heenreis vliegen we via Atlanta naar San José. Ook op de terugreis zullen we via Atlanta vliegen.

San José Hostel 1110 San José, downtown, 500 meter east of Clinica Biblica 1110 Av 14 San José, Costa Rica T: +506 2221 9412 E: info@hostel1110.com W: www.hostel1110.com

Delta Airlines 9 mei Amsterdam - Atlanta 10.55 - 14.40 Vluchtnummer DL239 Delta Airlines 9 mei Atlanta - San José 18.12 - 20.12 Vluchtnummer DL413 Delta Airlines 20 mei San José - Atlanta 13.04 - 19.05 Vluchtnummer DL412 KLM 20 mei Atlanta - Amsterdam 22.35 - 13.05 Vluchtnummer DL622

Netnummer Costa Rica +506 Bagage Houd voor de bagage maximaal 23 kilo aan in een koffer of reistas. Neem niet te veel grote flessen met vloeistoffen mee in je bagage en let er ook op dat je een eventuele laptop of andere elektronica in je handbagage meeneemt! Handbagage komt neer op maximaal 12 kilo, maar het mag niet groter zijn dan de standaardafmetingen die zijn opgenomen in de paklijst. Houd daar rekening mee.

Manuel Antonio Hotel Mono Azul Manuel Antonio, Quepos, 6350, Costa Rica T: 1-800-381-3578 E: monoazul@racsa.co.cr W: www.hotelmonoazul.com Monte Verde Monteverde hostel Lodge T: +506 2645 5170 F: +506 2479 9722 E: info@monteverdehostellodge.com W: www.monteverdehostellodge.com Arenal Vulcano Park Arenal Hostel Resort Karen Corella and Sonia Urbina M Reservaciones y Counter T: +506 2479 9222 F: +506 2479 9722 E: info@arenalhostelresort.com W: www.arenalhostelresort.com

13

Bagage Bagage -Ruimbagage: Ruimbagage: Lengte+breedte+hoogte Lengte+breedte+hoogte opgeteld opgeteld maximaal157 maximaal157 cm en cm en maximaal maximaal gewicht gewicht 23 kg.

23 kg.

-Handbagage: Handbagage: Lengte+breedte+hoogte Lengte+breedte+hoogte opgeteld opgeteld maximaal maximaal 114 cm 114en cm en maximaal maximaal gewicht gewicht 12 kg.

12 kg.

Maximale Maximale afmetingen afmetingen 56x35x23 56x35x23 cm cm -NaastNaast dezedeze bagage bagage mag mag er een er een kleinklein laptoptas/cameratas laptoptas/cameratas worden worden meegenomen meegenomen -Vloeistoffen Vloeistoffen mogen mogen maximaal maximaal per per 100 ml 100verpakt ml verpakt zijn. zijn.

De De verschillende verschillende itemsitems moeten moeten in in één zak éénpassen. zak passen.

-Advies: Advies: neemneem je laptop, je laptop, camera camera etc mee etc mee als handbagage. als handbagage.

GeldGeld en reisdocumenten en reisdocumenten -Paspoort Paspoort -Kopieën Kopieën van belangrijke van belangrijke documenten documenten (paspoort, (paspoort, polissen, polissen, verzekeringen) verzekeringen) -Boarding Boarding passes passes worden worden op het op het vliegveld vliegveld uitgereikt. uitgereikt.

-Bankpas Bankpas en/ofen/of creditcard creditcard -Activeer Activeer passen passen voorvoor buiten buiten Europa Europa -Nummers Nummers van de vanhierboven de hierboven genoemde genoemde passen passen -OV-chipkaart/collegekaart OV-chipkaart/collegekaart om om aan te aan tonen te tonen dat jedat student je student bent.bent.

-Lijst met Lijst belangrijke met belangrijke telefoonnummers telefoonnummers -Medisch Medisch paspoort, paspoort, ziekenfondskaart ziekenfondskaart Kleding Kleding -Warm Warm klimaat, klimaat, draagdraag luchtige luchtige kleding kleding -NetteNette kleding kleding voorvoor bedrijfsbezoeken, bedrijfsbezoeken, langelange broek, broek, overhemd overhemd met lange met lange mouwen mouwen en en nettenette schoenen. schoenen.

-Kleding Kleding met lange met lange mouwen mouwen tegen tegen muggen muggen -Slippers Slippers -Zwemkleding Zwemkleding en badhanddoek en badhanddoek -SUPplu SUPplu -Bouwhelm, Bouwhelm, te reserveren te reserveren bij bij SUPport SUPport -Veiligheidsschoenen Veiligheidsschoenen -Eventueel Eventueel wandelschoenen wandelschoenen

Elektronica Elektronica -Mobiele Mobiele telefoon telefoon + oplader + oplader -Camera Camera inclusief inclusief geheugenkaartje, geheugenkaartje, accu/batterij accu/batterij en oplader en oplader -Wekker Wekker -Reisstekker Reisstekker en stekkerdoos en stekkerdoos -Waterdichte Waterdichte zak voor zak voor elektronica elektronica voorvoor tijdens tijdens stortbuien stortbuien -Eventueel Eventueel USB-stick/externe USB-stick/externe harde harde schijfschijf voorvoor back-up back-up foto’s. foto’s.

Onderweg/ontspanning Onderweg/ontspanning -EtenEten en drinken en drinken voorvoor de reis denaar reis naar Schiphol Schiphol -Nekkussen, Nekkussen, oordopjes oordopjes en en slaapmasker slaapmasker -Aankoopbewijzen Aankoopbewijzen duredure apparatuur apparatuur voorvoor bij debijdouane de douane -Zaklamp Zaklamp -Dagrugzak Dagrugzak -Hangslotje Hangslotje -Boeken, Boeken, muziek, muziek, kaarten, kaarten, spelletjes, spelletjes, dagboek dagboek etc. etc.

Medisch Medisch -Medicijnen Medicijnen -DEETDEET (minimaal (minimaal 40 %)40 %) -ORS ORS -Diarreeremmers Diarreeremmers en en laxeertabletten laxeertabletten -Zonnebril Zonnebril -Zonnepet/hoed Zonnepet/hoed -Zonnebrandcrème Zonnebrandcrème -AfterAfter Sun Sun -Klamboe Klamboe tegen tegen de muggen de muggen (bij (bij voorkeur voorkeur geïmpregneerd) geïmpregneerd)

PAKLIJST

Paklijst

UITGAANSTIPS

14 San José Costa Ricanen zijn dol op de uitspraak: ‘Pansa llena, corazón contento’, wanneer de maag vol is, is het hart blij. Vandaar dat er in deze rubriek enkele restaurants worden getipt.

Het hostel is gelegen in de wijk Bario Amón en daar zijn onderstaande restaurants en uitgaansgelegenheden te vinden.

Restaurants Café de la Posada Calle 17, tussen avenida 2 en 4 Argentijns restaurant, met tentoonstellingen van lokale en internationale kunst.

Hoofdgerechten: US$ 6,Café Saudade Calle 17, tussen avenida 2 en 4 Verschillende internationale gerechten, waar de tafels plaatsen zijn om kunst te tonen.

Hoofdgerechten: US$ 4-12 La Cocina de Leña Centro Comercial El Pueblo Lekkere traditionele Costa Ricaanse gerechten, met vaker live muziek.

Hoofdgerechten: US$ 5-9 Café Mundo Calle 15, avenida 9 Mooie locatie met westers eten en pasta.

Hoofdgerechten: US$ 5-10 Kafe Ko Calle 21, avenida Central Hippe tent, die ‘s avonds verandert in een leuke club.

Hoofdgerechten: US$ 5-10 Bakea Calle 7, avenida 11 Het meest trendy restaurant van San José met goed eten.

Hoofdgerechten: US$ 7-18 Cafe Moro Calle 3, avenida 13 Traditioneel eten uit het Midden-Oosten.

Hoofdgerechten: US$ 9-15

Bars & clubs In het Centro Comercial El Pueblo zijn verschillende hippe barretjes en clubs, zoals: Cocoloco Voor een drankje en een dansje.

Ebony 56 Voor ieder wat wils.

La plaza Een van de wat chiquere clubs.

Por que no?

Vaker live muziek.

Luna Roja Café Calle 3, tussen avenida 9 en 11 Trendy club en iedere maandag ladies night.

Manuel Antonio Restaurants Restaurant Barba Roja Eten met een Mexicaans tintje Hoofdgerechten: US$ 8-15 El Avión Eten in een oud vliegtuig Hoofdgerechten: US$ 5-7 Ronny’s place Laidback, mooi uitzicht en traditionele gerechten.

Hoofdgerechten: US$ 5-12 Sun spot Luxueus, schitterend uitzicht en met vele visgerechten Hoofdgerechten: US$ 10-25 Le papillon Perfect uitzicht over de zee, met goed eten, het is wel aan de dure kant.

Hoofdgerechten: US$ 20-40 Restaurant Mar y Sombra Gelegen aan het strand, en wordt ’s avonds omgetoverd tot een discotheek.

Hoofdgerechten: US$ 6-10

15 Arenal Vulcano Park

Monte Verde

Restaurants/bars Pizza John’s Jardin Escondido, El Castillo Traditionele pizza’s.

Hoofdgerechten: US$ 9-15

Restaurants/bars Restaurante Campesino Dineren onder 80 knuffelbeesten Hoofdgerechten: US$ 2-8

Benedictus Steak House, La Fortuna de San Carlos Steaks op z’n Costa Ricaans Hoofdgerechten: US$ 2-15

Chimera Tapas en goede wijn.

Hoofdgerechten: US$ 3-9

Cascajo’s del Arenal Typisch Costa Ricaanse gerechten Hoofdgerechten: US$ 7-15

Kaffá El Café Dineren in een schommel, op donderdag en vrijdag vaak een dj of live muziek.

Hoofdgerechten: US$ 3-10 Morpho’s Restaurant Typisch Costa Ricaans eten.

Hoofdgerechten: US$ 4-10 La Pizzeria de Johnny Hout gestookte oven met een schitterend uitzicht.

Hoofdgerechten: US$ 4-10 Tree House Restaurant en Café Hip eetcafé om een boom heen gebouwd met Mexicaans eten.

Hoofdgerechten: US$ 5-13 Moon Shiva Restaurant Overdag mediteriaans eten, ’s avonds een van de hipste tenten in Monto Verde.

Hoofdgerechten: US$ 10-14 Restaurant de Lucia Bekendste restaurant in Monto Verde met Italiaanse en Zuid-Amerikaanse specialiteiten Hoofdgerechten: US$ 7-15 Sofia Moderne kookstijl uit de nuevo Latino keuken.

Hoofdgerechten: US$ 10-18 Sabores Voor een lekker ijsje of een goede kop koffie.

UITGAANSTIPS

Bars & clubs Bambu Jam (Hotel Mirador del Pacifico) Een van de weinige uitgaansgelegenheden, vooral gezellig op vrijdagavond.

COMMUNICATIE 16

17

COMMUNICATIE

COMMUNICATIE 18

KAMERINDELING

20 Kamerindeling

San JosĂŠ kamer 1

kamer 4

- Harm - Nijs - Maurits - Jochem - Rob - Chris - Lotte - Karlien - Anna - Anne - Catherine - Rolien - Roel - Sander - Pim de V. - Pim v.d. B. - Lars - Jasper - Sven - Patrick - Remco - Siert - Teun - Martijn - Jaap Cederhout

kamer 5

- Jouke Post

Manuel Antonio

Monte Verde

- Harm - Nijs - Maurits

- Harm - Nijs - Maurits

- Jochem - Rob - Chris

- Jochem - Rob - Chris

- Roel - Sander - Pim de V.

- Roel - Sander - Pim de V.

- Pim v.d. B. - Martijn - Lars

- Pim v.d. B. - Martijn - Lars

- Sven - Patrick - Siert

- Sven - Patrick - Siert

kamer 6

- Jasper - Remco - Teun

- Jasper - Remco - Teun

kamer 7

- Anne - Catherine - Rolien

- Anne - Catherine - Rolien

kamer 8

- Lotte - Karlien - Anna

- Lotte - Karlien - Anna

kamer 9

- Jaap

- Jaap

kamer 10

- Jouke

- Jouke

kamer 2

kamer 3

Arenal Vulcano Park - Harm - Nijs - Maurits - Jochem - Rob - Chris - Sven - Patrick - Siert - Sander - Pim de V. - Jaap - Pim v.d. B. - Martijn - Lars - Roel - Jasper - Remco - Teun

- Lotte - Karlien - Anna - Anne - Catherine - Rolien - Jouke

22 Cultuur en natuur

CULTUUR EN NATUUR

Dit artikel, genaamd ‘cultuur en natuur’, zal de basis leggen voor ieders kennis met betrekking tot Costa Rica. Onderwerpen als taal, cultuur, bevolking, religie, landschap en klimaat zullen aan de orde te komen om een beeld te schetsen van het land.

Costa Rica is een land in Centraal-Amerika.

Het wordt in het noorden begrenst door Nicaraqua en in het zuiden door Panama.

Zowel in het westen als het oosten grenst het aan een oceaan, respectievelijk de Grote Oceaan en de Caribische Zee.

Midden-Amerika

Het land heeft een populatie van 4.25 miljoen inwoners. Deze populatie bestaat hoofdzakelijk uit blanken en mesties. Mesties zijn mensen met een gemengde ethnische afkomst. In Costa Rica betreft het vooral een vermenging van Spaanse/Portugese afkomst met de Indiaanse afkomst. De dominante religie onder deze bevolking is het rooms katholicisme.

Ondanks het algemeen goede leven in Costa Rica is er wel een sterke scheiding aanwezig tussen arm en rijk. De midden- en hogere klassen zijn eigenlijk allemaal gevestigd in San José - de hoofdstad van het land - en in de grote centra van de ‘Central Valley Highlands’.

De lagere klassen verblijven in de ‘lowland areas’. Vooral aan de Caribische kust is de armoede het grootst. Van alle Costa Ricanen leeft 21% onder de armoedegrens.

De nationale taal van Costa Rica is Spaans.

Door de lange historie van bezoeken van Noord-Amerikaanse toeristen is het Engels de tweede, onofficiële taal geworden. Met exclusief gebruik van de Engelse taal kom je een heel eind in het land.

De meest gebruikte uitspraak onder de Tico’s, de Costa Ricanen, is ‘Pura Vida’. ‘Pura Vida ’ betekent letterlijk ‘puur leven’ en wordt overal gebruikt als begroeting, afscheid en zelfs als teken van dank. Deze uitspraak is niet alleen de slogan van Costa Rica, maar zit diepgeworteld in de mensen, de cultuur en het land. Bij al het doen en laten van de inwoners staat ‘Pura Vida’ centraal.

Religie in Costa Rica

Zoals in veel landen in Latijns-Amerika is ook in Costa Rica familie heel belangrijk. Het is dan ook niet ongebruikelijk dat familie dicht bij elkaar woont.

Costa Rica is een deel van de slanke, landelijke verbinding tussen twee continenten met enorme verschillen in zowel het levend wild als het topografisch karakter. Daarnaast wordt het omsloten door de twee grootste oceanen ter wereld. Ook is dit de plek waar twee tektonische platen - de ‘Cocos Plate’ en de ‘Caribbean Plate’ - met elkaar botsen.

Dit alles heeft geleid tot een land met een enorme diversiteit in het landschap, klimaat en biodiversiteit.

Bron: Cavalieri, N. e.a.: Costa Rica. 10e druk. Lonely Planet, 2012. ISBN 9781742200187.

Bevolkingssamenstelling Costa Rica

23

Costa Rica kent een roerige geschiedenis en is daardoor bewust geworden van wat voor hen van essentieel belang is: de natuur. De kust en de regenwouden van Centraal Amerika zijn al minstens 10.000 jaar bewoond. Helaas is er in Costa Rica niet meer veel van de oude cultuur te bezien. Het extreme klimaat en de vernielzuchtige Spanjaarden hebben de oude culturele overblijfselen weggevaagd. In 1502 was Christopher Columbus op zijn vierde en laatste reis naar de ‘Nieuwe Wereld’. Daar werd hij gedwongen tot het voor anker gaan, nadat zijn schip was beschadigd door een orkaan.

De plek waar hij voor anker ging was nabij Puerto Limón. Hij vertelde later dat hij in die twee dagen meer goud had gezien dan in vier jaar in Spanje. Daaraan heeft Costa Rica haar naam te danken: Columbus gaf het gebied de naam van wat hij had waargenomen, een ‘rijke kust’, oftewel ‘la costa rica’.

De Spanjaarden kwamen er al snel achter dat er helemaal niet zo veel goud en mineralen voorhanden waren en begonnen Costa Rica steeds meer als tropische hel te zien. Pas rond 1560 was de Spaanse kolonie steviger ontwikkeld, Cartago werd gesticht aan de Rio Reventazón in de hoop de vruchtbare, vulkanische aarde te kunnen cultiveren. In de 19e eeuw lukte het Costa Rica eindelijk zijn eigen rijkdommen te gaan benutten

Koffieplantage

Ecotoerisme

met het verbouwen van koffiebonen. Door de export hiervan veranderde het land van arm en verwaarloosd in een van de rijkste in de regio. Een ander exportproduct waar de Costa Ricanen veel aan te danken hebben, is de banaan. Min of meer per toeval werd dit een hit. Om de koffie te kunnen bereiken waren er spoorwegen benodigd. De aanleg door de dichte regenwouden en moerassen was complex en liep uit op een ramp. In de tussentijd was de aannemer begonnen met het planten van bananenbomen met als doel goedkoop voedsel voor zijn arbeiders.

In de hoop iets van zijn investering terug te verdienen exporteerde hij enkele bananen.

Dit werd een regelrechte hit.

Vanwege het arbeidsintensieve werk van zowel de koffie- als de bananenproductie, was er een tekort aan arbeidskrachten. De bevolking was gedurende de Spaanse bezetting tot een minimum gereduceerd. Vandaar dat er Jamaicanen werden aangetrokken. Dit leidde tot spanningen onder de bevolking.

José Figueres Ferrer zag voor zichzelf de rol weggelegd het land in goede banen te leiden en met een korte burgeroorlog in 1948 nam hij de leiding en veranderde Costa Rica in een sociale democratie. In 1949 stelde hij de grondwet op met de oude gelijkheid als basis.

Het leger werd afgeschaft en het geld werd geïnvesteerd in het verplichte en nu gratis onderwijs.

VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST VAN COSTA RICA

Verleden, heden en toekomst van Costa Rica

VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST VAN COSTA RICA

24 In de jaren ‘70 ontstond een overschot aan koffiebonen en de prijzen daalden: Costa Rica had direct een financiële crisis.

De noodzaak voor alternatieve inkomsten was groot. Daartoe werd gefocust op twee gebieden, namelijk het aantrekken van technologiebedrijven en het toerisme. In Costa Rica is meer dan 25 procent van het grondgebied beschermd natuurgebied en dat heeft ervoor gezorgd dat de inkomsten uit het ecotoerisme gelijk zijn aan die van de export van bananen, de belangrijkste inkomstenbron.

Costa Rica is de wereldleider op het gebied van opwekking van duurzame energie. In de toekomst blijft Costa Rica zich richten op ‘groene aspecten’, het behoud van de natuur en het tegengaan van de klimaatveranderingen, zoals het realiseren van een klimaatneutrale natie in 2021. Ook op technologisch gebied wil het zich verder ontwikkelen, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van een elektrisch aangedreven plasmaraket.

Exportproduct van Costa Rica: Banaan

In het kort: Costa Rica is een land dat altijd haar eigen weg heeft gezocht, het zag de woeste natuur als potentiële goudmijn.

Toen het eenmaal lukte deze rijkdommen te ontginnen zag het land in hoe belangrijk de natuur is voor hen. Vandaar dat Costa Rica is wat het nu is: innovatief met veel respect voor de natuur.

Bronnen: Firestone, M.D., Mitra, G. & Yanagihara, W.(2008). Lonely Planet Costa Rica http://www.geographia.com/costa-rica/history.htm http://www.frommers.com/destinations/ costarica/0219020044.html http://globaledge.msu.edu/countries/costa-rica/history

25

Verleden, heden en toekomst van San José In het hart van Costa Rica ligt tussen grillige bergtoppen en adembenemende vulkanen op 1150 meter hoogte de hoofdstad: San José. Met een temperatuur die het hele jaar schommelt rond de 25 graden Celcius en dankzij een bijna constant briesje, is het aangenaam vertoeven in San José. Met 330.000 inwoners is San José de grootste stad van Costa Rica, al is dat lang niet altijd zo geweest. Gesticht in 1737, door de vele ballingen die zich door de vallei verspreid hadden, begon San José als het dorpje ‘Villa Nueva de la Boca del Monte del Valle de Abra’.

Later werd die naam veranderd in San José: de naam van de lokale beschermheilige. De eerste honderd jaar groeide de stad langzaam, maar door de opkomst van de koffieplantages, waar San José middenin ligt, versnelde de groei. Rond 1823 was de stad even groot als Cartago, de toenmalige hoofdstad van Costa Rica. Na een korte burgeroorlog werd San José als hoofdstad aangesteld in 1835. Tot aan 1950 groeide de stad tot slechts 87.000 inwoners, waarna een snelle groei volgde naar de 330.000 inwoners die San José nu telt.

Deze groei heeft het uiterlijk van de stad doen veranderen door de toenemende hoogbouw en uitdijende achterbuurten (‘barrios’).

De belangrijkste bezienswaardigheden, waaronder het Teatro Nacional, Museo del Oro

Precolombino, het Museo de Jade Fidel Tristán Castro, het Museo Nacional en de Catedral Metropolitana, liggen op loopafstand in het centrum van de stad vergezeld van talloze pleintjes. Eén van deze pleintjes is het Plaza de la Cultura. Het plein is zeer in trek bij jongeren en wordt steevast druk bezocht door allerlei verkopers, muzikanten en straatartiesten.

Plaza de la Cultura is ook het hart van de autovrije ‘Avenida Central’ met warenhuizen, speciaalzaken en restaurants. Het meest indrukwekkende gebouw van San José is het Teatro Nacional (het Nationaal Theater).

Dit neoklassieke gebouw werd geopend in 1897. Aanleiding voor de bouw was het feit dat prima donna Adelina Patti Costa Rica oversloeg tijdens haar tournee door MiddenAmerika bij gebrek aan een geschikt podium.

Dit bracht koffiebaronnen op het idee belasting te heffen op exportkoffie om zo geld bij elkaar te brengen voor een statig theater.

Verder zijn de oude wijk Bario Amón, met haar fraaie, koloniale huizen en de buitenwijk Escazú, bekend om haar goede restaurants en haar bruisende nachtleven, zeker de moeite waard.

Bronnen: http://en.wikipedia.org http://nl.wikipedia.org Capitool Reisgidsen – Costa Rica

VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST VAN SAN JOSÉ

Teatro Nacional San José

26 Architectuur van Costa Rica

ARCHITECTUUR VAN COSTA RICA

Costa Rica kenmerkt zich door een verscheidenheid aan stijlen en bouwwerken.

In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste stijlen en historische ontwikkelingen, die de architectuur van Costa Rica heeft meegemaakt.

Over de geschiedenis van de architectuur van Costa Rica is geen overvloed aan informatie beschikbaar. De belangrijkste reden hiervoor vormen de vele aardbevingen die het land geteisterd hebben. Veel van het architectonisch erfgoed is de loop der jaren door natuurgeweld verloren gegaan.

Een van de belangrijkste overblijfselen uit de Precolumbiaanse periode is te vinden in Guayabo, een stad die in de periode van 1000 v.Chr. tot 1400 jaar n.Chr. bewoond zou zijn. In dit nationaal monument zijn de oude, geplaveide wegen, aquaducten, begraafplaatsen en funderingen nog steeds zichtbaar. Historici geloven dat er tot 10.000 inwoners hebben gewoond.

De belangrijkste verandering op architectuurgebied kwam waarschijnlijk met de Spaanse overheersing vanaf de 16e eeuw.

De Spanjaarden namen hun architectuur mee naar Costa Rica en bouwden hun nederzettingen in Spaanse stijl. Door de aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, maar ook door de moeizame kolonisatie van het

Bario Amon, een kleurrijk gebouw

land, zijn van deze maar weinig bouwwerken bewaard gebleven, wanneer dit wordt vergeleken met ander gebieden in MiddenAmerika. Het belangrijkste gebouw dat wel bewaard is gebleven - te vinden in de door de kolonisten gestichte stad Cartago - is ‘La Basílica de Nuestra Señora de los Angeles’: een katholieke kerk die oorspronkelijk in Romaanse stijl gebouwd is. Na gedeeltelijke verwoesting door een aardbeving is de kerk later herbouwd en kenmerkt zich tegenwoordig door de mix van koloniale architectuur en de 19e eeuwse Byzantijnse stijl.

In de periode na de Spaanse overheersing, die in 1821 begon met de onafhankelijkheid van Costa Rica, zorgden de inkomsten uit de export van koffie voor een grote welvaart van het land. In San José resulteerde dit in een goede infrastructuur, elektrische straatverlichting en een telefoonnetwerk. Dit alles werd hier veel eerder gerealiseerd dan in de meeste Europese en Amerikaanse steden. In deze periode werden ook geprefababriceerde, metalen gebouwen populair. Een voorbeeld hiervan is het Escuela Metalica (‘metaalschool’): een gebouw dat volledig bestaat uit metaal en vanuit Europa in prefabonderdelen naar San José werd gebracht.

De grote trots van de Costa Ricanen is het Nationaal Theater (Teatro Nacional de Costa Rica), gebouwd in de periode 1891-1897.

27

Het staat symbool voor de gouden tijd die de koffie-export met zich meebracht. Het in neoklassieke stijl gebouwde theater heeft de perfecte akoestiek en een zeer rijk interieur.

Vanaf het begin van de 20e eeuw ontwikkelde San Jose zich verder, maar omdat de ontwikkeling van de stad niet in goede banen werd geleid, is de latere architectuur te kenmerken door de mix aan verschillende stijlen en vooral een gebrek aan eenheid.

Tegenwoordig is dit nog steeds goed zichtbaar in de wijk Barrio Amon, waar de woonhuizen van de rijke plantagehouders gebouwd werden in allerlei verschillende stijlen. Alles van art-deco beton tot kleurrijke, tropische, Victoriaanse bouwwerken is hier terug te vinden. Veel van deze woonhuizen zijn later omgebouwd tot hotels. Barrio Amon is daardoor tegenwoordig een van de meest interessante gebieden van San José.

In de rest van Costa Rica kenmerkt de architectuur zich door zijn eenvoud: simpele betonnen woningen met daken van golfplaten en langs de kusten houten huizen, verhoogd gebouwd op palen ter bescherming tegen de natte ondergrond.

Tegenwoordig is het ecotoerisme een van de belangrijkste inkomstenbronnen van Costa Rica. Dit ecotoerisme brengt zijn eigen architectonische stijl met zich mee. Op veel plaatsen in het land zijn eco-lodges te vinden:

volledig uit duurzame materialen gebouwde hutjes, waar toeristen kunnen verblijven.

Samenvattend valt te stellen dat door de vele aardbevingen en vulkaanuitbarstingen van het architectonisch erfgoed in Costa Rica weinig is overgebleven. De belangrijkste overblijfselen zijn te vinden in de wijk Barrio Amon in de hoofdstad San José. Deze wijk kenmerkt zich door de vele verschillende aanwezige stijlen die tijdens de gouden periode aan het begin van de 20e eeuw geïntroduceerd werden. Tegenwoordig staat Costa Rica bekend om het eco-toerisme en zijn er vele eco-lodges te vinden.

Bronnen: Jane Koutnik, (2005), Culture Smart Costa Rica, Kuperard London Lonely Planet, (2010), Costa Rica, Lonely Planet

ARCHITECTUUR VAN COSTA RICA

Eco-lodge

28 Bouwen in de tropen We kennen de manier van bouwen in Nederland, maar hoe bouwt men in de tropen?

De verschillen tussen bouwen in Nederland en bouwen in de tropen komen voor een deel voort uit klimatologische verschillen.

Naar verwachting komt het ook door een verschil in traditie, kennis en middelen die voorhanden zijn.

BOUWEN IN DE TROPEN

Het tropisch klimaat Het tropisch klimaat kent geen seizoenen zoals in Nederland: de temperatuur is er het hele jaar door ongeveer gelijk. Dit komt door de scheve stand van de as van de aarde ten opzichte van de zon. Wel kent het klimaat een regen- en droge periode. Het tropische klimaat bevindt zich rond de evenaar, tussen de keerkringen. Op de Inter Tropische Convergentie Zone* kent het weer tijden van bewolking en zware regen. In dit gebied tussen de keerkringen ontmoeten namelijk de luchtstroom uit het zuidelijk en noordelijk halfrond elkaar.

Bouwkundige behoeften in de tropen De condities in de tropen zijn warmer dan voor de mens comfortabel en dus is het zaak om door middel van bouwkundige ontwerpen de behaaglijkheid van het (binnen)klimaat te verbeteren.

De behaaglijkheid kan onder andere worden verbeterd door luchtstroming en het creëren van schaduw. Hierdoor neemt namelijk de gevoelstemperatuur af.

Natuurlijke ventilatie en creëren van schaduw

Ontwerpstrategieën voor bouwen in de tropen Op gebouwschaal kan schaduw worden gecreëerd door overstekken en oriëntatie.

De zon staat onder een redelijk grote hoek, waardoor een kleine overstek al aanzienlijk meer effect heeft dan in Nederland. Op stedelijke schaal kan men de bouwvolumes en bouwhoogtes zodanig kiezen dat er schaduw over de publieke ruimtes valt. Het ontwerpen met windstomen is ook een mogelijkheid om voor verkoeling te zorgen, zowel binnen een gebouw als in de stedenbouwkundige ruimte.

Kortom Bouwen in een tropisch klimaat brengt uitdagingen met zich mee die voornamelijk gaan over het creëren van een behaaglijk (binnen)klimaat.

Op welke manier wordt er ingespeeld op de behoeften en hoe komen de ontwerpstrategieën, die horen bij een tropisch klimaat, tot uiting in de huidige architectuur?

Wat zijn gebruikelijke bouwmethodes, gebouwvormen, materiaalsoorten en toepassingen van materiaal gebruik?

Op deze vragen hoop ik antwoord te krijgen op onze reis naar Costa Rica.

Bronnen: Emmanuel, M. R. (2005). An Urban Approach to ClimateSensitive Design. USA and Canada: Spon Press.

Productions, W. (2003). De Grote Bosatlas. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Tzonis, L. &. (2001). Tropical Architecture. Great Britain: Wiley-Academy.

29

Bouwcultuur Ingenieurs en architecten spelen in Costa Rica in de bouw een belangrijke rol. Om een legale bouwvergunning voor je gebouw te krijgen, is het van belang om een architect in te huren welke is aangesloten bij ‘Costa Ricon colegio of Engineers and Architects’.

De architecten en ingenieurs moeten vervolgens een strikte procedure volgen betreffende het gebouwontwerp, de kosten, de bouwvergunningen en de planologische ontwikkeling.

Een belangrijk aandachtspunt in de Costa Ricaanse bouwcultuur is duurzaamheid. In 2009 heeft de overheid van Costa Rica een plan gelanceerd om in 2021 CO2-neutraal te zijn. Daarbij heeft de nieuwe president van het land aangekondigd 15.000 fotovoltaïsche zonne-energiesystemen te willen installeren op nieuwbouwhuizen en -scholen. Het feit dat duurzaamheid een belangrijk aandachtspunt in Costa Rica is, heeft te maken met de energiecrisis in de jaren zeventig in de Verenigde Staten. In deze tijd ontstond een groene beweging die duurzaamheid onder de aandacht bracht onder de Costa Ricaanse bevolking. Heden ten dage wordt bij elk ontwerp rekening gehouden met deze duurzame gedachte. Het is daarom ook niet vreemd dat ecotoerisme bijzonder populair is in Costa Rica.

Een voorbeeld van een duurzame gedachte die door gemeenschappen in Costa Rica wordt nagestreefd, is ‘Vida Verde’. De term is een combinatie van drie woorden:

verminderen, hergebruiken en recyclen.

Gemeenschappen richten zich op het creëren van grondstoffen in plaats van het verbruiken van deze grondstoffen. Door organische landbouw, alternatieve energie, recycling en een gemeenschappelijke gedachte kunnen deze bevolkingsgroepen een duurzaam leven leiden rondom de oceaan. Door de duurzame productie van voedsel en energie en met behulp van duurzame bouwtechnieken zijn deze gemeenschappen zelfs in staat om hun maandelijkse behoefte te minimaliseren en zelfs inkomen te generen uit de productie van voedsel en duurzame energie.

De duurzame gedachte die in Costa Rica heerst, blijft bij de rest van de wereld niet onopgemerkt. Bedrijven vanuit de hele wereld spelen in op de vraag naar duurzame oplossingen in Costa Rica. Vanuit Nederland is in 2010 een onderzoek gedaan naar de kansen die dit land biedt op het gebied van duurzame investeringen. Daarbij is niet alleen gekeken naar duurzaam bouwen, maar zijn ook aspecten voor duurzame energieopwekking in ogenschouw genomen.

Belangrijke concurrenten op het gebied van deze duurzaamheidsinvesteringen zijn Noorwegen en Duitsland. Deze landen worden door de regering van Costa Rica gezien als marktleiders.

Bronnen: Keesman, B. (2010). Voorbereiding op de handelsmissie duurzame energie/energie-efficiency naar Panama, Costa Rica en Colombia in september 2010.

BOUWCULTUUR

Bouwplaats Costa Rica

30 Happy Planet Index Eén van de redenen dat we naar Costa Rica gaan, is dat het land de eerste plaats inneemt op de Happy Planet Index (HPI). De HPI is een tool waarmee landen worden beoordeeld op de mate waarin het land zijn inwoners een lang, gelukkig en duurzaam leven leveren.

Als we de HPI moeten geloven is het leven in Costa Rica dus goed!

HAPPY PLANET INDEX

Vanaf 2006 is Nic Marks bezig met de HPI. De publicatie trok wereldwijd veel aandacht; binnen twee dagen hadden 185 landen het gelezen en gedownload. Meerdere malen is de HPI aangepast en opnieuw uitgebracht.

De HPI is ontstaan met de gedachte om duurzaamheid een plaats te geven binnen nationale vooruitgang. De meeste methodes die nationale vooruitgang meten, kijken puur naar de economische activiteit: hoeveel produceren

Life expectancy

Ecological footprint

en consumeren we per land. Nic Marks vindt dat de belangrijkste aspecten van succes niet produceren en consumeren zijn, maar juist het creëren van geluk, voor zowel de mensen nu als de mensen in de aankomende generaties.

De HPI wordt berekend door gebruik te maken van een makkelijke vergelijking. In deze vergelijking worden welzijn, levensverwachting en de ecologische voetprint gebruikt.

HPI: Experienced well-being x life expectancy

Ecological footprint De verschillende waarden worden verkregen via speciale publicaties, waaronder de ‘Ladder of Life’ van de Gallup World Poll. Hier worden ondervraagden gevraagd hun eigen geluk te definiëren op een schaal van 0 tot 10, waar

31

0 het slechts mogelijke leven is en10 het best mogelijke leven. Ook wordt er gekeken naar gezondheid, namelijk via levensverwachting.

Samen vormen deze de belangrijkste factoren voor de zogenoemde “Happy Life Years”.

De belangrijkste gedachtegang van de HPI is om een indicatie te geven dat “Happy Life Years” niet het belangrijkste zijn voor een gelukkig leven. Ook moet er stilgestaan worden bij onze planeet, opdat niet alleen wij, maar ook de generaties na ons kunnen genieten van deze planeet. Het opmaken van onze grondstoffen door de grote productie/consumptie van onze landen kan daarom moeilijk succesvol genoemd worden. De ecologische voetafdruk wordt daarom gebruikt om een indicatie te geven hoe veel land nodig is om de landelijke consumptie op peil te houden.

Wanneer deze waarde mee wordt genomen in de berekening, zie je dat diverse welvarende landen helemaal niet hoog scoren. De westerese landen hebben zo’n grote ecologische voetprint, dat we over enkele decennia niet meer genoeg middelen zullen hebben om het huidige welzijnsniveau te behouden.

Toch zijn er binnen de HPI nog enkele randzaken, die belangrijk zijn bij de eindbeoordeling van een land. Zo zie je dat veel landen die goed scoren op de HPI te maken hebben met factoren die niet worden meegenomen bij het indexeren van de landen. Zo zijn er enkele landen die te maken hebben met mensenrechtenzaken of instabiele regeringen. Deze

worden gedeeltelijk meegenomen doordat mensen worden gevraagd naar een score voor hun geluk. Toch blijkt dat dit in veel gevallen niet zwaar genoeg meeweegt. Gelukkig weten de oprichters van de HPI dit zelf ook. Ze geven dan ook aan dat de HPI nooit alleen gebruikt dient te worden wanneer landen gemeten worden.

Het uiteindelijk belang van de HPI: een nieuwe manier van kijken naar de wereld, niet alleen voor de huidige generatie, maar ook voor volgende generaties, opdat ook die op deze planeet gelukkig kunnen leven.

Bronnen: http://www.happyplanetindex.org/about/ World Happiness Report Happy Planet Index report 2012

HAPPY PLANET INDEX

Experienced well-being

32

CASESTUDY

Ecologisch bouwen

Costa Rica staat op nummer 1 op de Happy Planet Index[I]. Bij deze beoordeling wordt onder andere gekeken naar de ecologische voetdruk. Naar aanleiding van deze prestatie kan worden aangenoater veel gebruik wordt gemaakt van duurzame bouwmaterialen. Door middel van deze casestudy zal een onderzoek plaatsvinden naar ecologische bouwproducten: kunnen deze producten gebruikt worden in Nederland, wat zijn de eisen van deze producten en zijn ook huidige, duurzame bouwmethoden in Nederland mogelijk in Costa Rica?

Het belangrijkste aspect dat in deze studycase behandeld zal worden is verkrijgbaarheid van de materialen. Dit kan worden onderverdeeld in verschillende deelonderwerpen.

- Wat komt er allemaal bij verbouwing van deze producten kijken?

-Wat zijn condities voor de verkrijgbaarheid van deze materialen?

-Welke certificaten kunnen deze materialen bezitten?

-Wat is de invloed op het milieu door transport?

Er zal gekeken worden naar verschillende materialen, waaronder hennep, bamboe, bananenbladeren, tropisch hardhout, leem en stro.

Het onderzoek voorafgaand aan de reis zal in Nederland bestaan uit het verdieping in de verschillende bouwmaterialen. Wat zijn de mogelijkheden en waar moet bij deze materialen op gelet worden? Vervolgens zal er in Costa Rica gekeken gaan worden naar deze

Bouwen met stro

materialen en kunnen er verdiepende vragen gesteld worden, om vervolgens in Nederland tot een conclusie te komen van het vergelijkende onderzoek. Het doel van het onderzoek is de toepassing van duurzame materialen in de Nederlandse bouwsector: hoe kunnen we leren van Costa Rica?

Om te beginnen is het belangrijk meer over ecologische bouwmaterialen in het algemeen te weten. Wat is ‘ecologisch’ eigenlijk? Wat wordt er precies onder ‘ecologische bouwmaterialen’ verstaan? Dit zijn belangrijke vragen die voor het onderzoek duidelijk geformuleerd moeten zijn.

Er bestaan veel misvattingen over de betekenis van ‘ecologische bouwmaterialen’.

Een voorbeeld: ‘Ecologisch bouwen is energiezuinig bouwen’. Dit is onjuist: energiezuinig bouwen is geen vorm van ecologisch bouwen, het is er veeleer een beperkt onderdeel van. Het is bijvoorbeeld perfect mogelijk een zeer energiezuinige woning te bouwen met de meest milieu-onvriendelijke of ongezonde materialen. Zo is het evengoed mogelijk een huis te bouwen met ecologische materialen zonder degelijk te isoleren of aan energiebesparing te denken.¬[2] Van Dale geeft de volgende betekenis voor het woord ‘ecologisch’: met respect voor het natuurlijk evenwicht; geproduceerd zonder kunstmest en chemische middelen.

Ecologische architectuur is dus een manier van bouwen waarbij gedurende het hele proces van winning, bouwen, gebruik en sloop de ecologische effecten voorop staan: de materialen, de winning daarvan, het energiegebruik, hergebruik of terug in de natuurlijke kringloop brengen (afbreekbaar), mogen geen negatieve gevolgen voor het milieu hebben.

Ontwikkelen doe je niet alleen

TBI is een netwerk van ondernemingen die actief zijn in de sectoren vastgoed, bouw en techniek. Met bedrijven als J.P. van Eesteren, Croon, Wolter & Dros, Koopmans Bouwgroep, HVL en ERA Contour bevindt TBI zich in de voorhoede van de Nederlandse markt.

De TBI bedrijven presteren succesvol dankzij medewerkers met de juiste kennis, vaardigheden en motivatie. TBI investeert hierin via TBI acdmy, met interne management developmentprogramma’s, inclusief een tweejarig traineeprogramma. TBI acdmy is bovendien een ontmoetingsplatform voor de medewerkers uit de verschillende bedrijven.

Kijk op www.tbi.nl voor een overzicht van de TBI bedrijven en hun vacatures.

www.tbi.nl

34

CASESTUDY

Ecologisch bouwen

In Nederland wordt het letterlijke ‘ecologische bouwen’ weinig toegepast. In Costa Rica daarentegen relatief veel. Een materiaal dat daar veel gebruikt wordt is bijvoorbeeld bamboe, dat in Nederland juist haast niet gebruikt wordt. Andersom zijn er ook veel materialen die hier regelmatig gebruikt worden en daar juist niet. Het ecologische bouwen in Costa Rica wordt veel meer en op andere wijze toegepast dan in Nederland. Het onderzoek zal zich richten op de vergelijking van beide landen.

Een voorbeeld van een ecologische bouwmateriaal dat onder andere in Nederland wordt toegepast is stro. Stro is een restmateriaal uit de landbouw en daarom ruim voorhanden en goedkoop. Stro bestaat uit de droge bloeistengels van graanplanten. Bij het oogsten van graan blijven de plantenstengels met de uitgedorste aren achter op het land. Deze worden tot ronde of rechthoekige strobalen samengeperst. Deze balen kan men zowel gebruiken als isolatiemateriaal als voor constructiemateriaal.

Stro is zeer goed geschikt om gebruikt te worden als isolatiemateriaal. Zo heeft bijvoorbeeld een standaard strobaal (40x58x118 cm) een Rc-waarde van 5,3 ¬[3]. Ook de thermische isolatie en de akoestische eigenschappen zijn zeer goed. De strobalen worden in een dragend, houten frame geplaatst, dat vervolgens wordt afgewerkt met een leemstuc aan

Bamboeplantage

de binnenzijde en een kalkpleister aan de buitenzijde. Naast de goede isolatie wordt het leefklimaat in de woning gunstig beïnvloed door de vochtregulerende en dampdoorlatende eigenschappen van de wandafwerking.

Ook bij gebruik van (veelal houten) voorzetwanden, wordt altijd een pleisterlaag aangebracht als bescherming tegen intrekkend vocht en aantasting door insecten ¬[4]. Deze toepassing van bouwen met stro wordt ook wel de post-and-beam-methode genoemd.

Een andere manier om stro toe te passen in de bouw is als constructiemateriaal, dit wordt load bearing genoemd. Bij deze methode worden de strobalen zelf als dragende wand gebruikt. De balen worden op elkaar gestapeld en vervolgens met spanbanden onder spanning gebracht. Op deze wanden wordt het dak geplaatst. De belasting wordt gelijkmatig over de wanden verdeeld om zettingsverschillen te voorkomen ¬[5]. Belangrijk is dat de wanden goed worden gepleisterd.

Het pleisterwerk vervult naast bescherming tegen vocht, insecten en wind ook een constructieve functie. Samen met de balen vangt het stucwerk de drukkrachten op, een stucnet tussen het stucwerk en de balen vangt trekkrachten op.

Een belangrijk punt voor duurzame materialen is de energie die nodig is om het materiaal te verkrijgen. Beton heeft eerst diverse intensieve processen en bewerkingen nodig

35

Allereerst is er veel meer kennis over andere houtsoorten dan over bamboe. Iedere houtsoort heeft bijvoorbeeld zijn eigen sterkte en soortelijke gewicht. Met bamboe is dit veel moeilijker te bepalen, omdat de structuur van bamboe anders is dan die van hout. Hout is in diverse afmetingen te verkrijgen, bamboe is rond, hol en niet overal even dik. Er is in Nederland nog weinig bekend over de materiaaleisen van bamboe, waardoor we minder geneigd zijn om met bamboe te gaan bouwen.

Een ander onderdeel is de weg die het materiaal af moet leggen vanaf de kap tot aan de bouwplaats. Bamboe wordt in Costa Rica veel gebruikt omdat het daar in overvloed aanwezig is. Het kost dus weinig energie om het materiaal van de kap naar de bouwplaats te krijgen. Dit gaat bijvoorbeeld meer energie kosten op het moment dat dezelfde bamboe naar Nederland moet worden verscheept.

Bamboe groeit met name rond de evenaar. In Europa groeien ook diverse bamboesoorten, deze zijn echter niet zo sterk en niet zo groot als de bamboe die groeit rond de evenaar. Het

kost dus meer energie om bamboe vanuit bijvoorbeeld Costa Rica naar Nederland te verschepen dan hout uit Noorwegen.

Een derde punt is dat de meeste fabrieken zijn gemaakt om bomen tot bepaalde formaten te zagen. Bamboe is de enige houtsoort die van binnen hol is en daar zijn de machines niet voor gemaakt. Geld speelt een belangrijke rol als het op bouwen aan komt. Voor een fabriek is het dus makkelijker te kiezen om het gebruikelijke hout te blijven zagen dan de machines aan te passen voor het zagen van bamboe.

Voor ons is het dus belangrijk om uit te zoeken of bamboe over zijn gehele levensduur minder energie zal kosten dan de gebruikelijke bouwmaterialen. Hierbij spelen de groei, het transport en de levensduur mee.

Bronnen: [I] http://www.happyplanetindex.org [2]http://documentatie.leefmilieubrussel.be/documents/ IF_Ecoconstructie_ALG01_Part_NL.PDF [3] B. King - Design of Straw Bale Buildings [4] M. Post Bouwen met Strobalen [5] H. Schilperoort - Het alternatieve circuit ontgroeid Bamboe als bouwmateriaal in Nederland, dr. Ir. J.J.A. Janssen, 2005 Afstudeerverslag “Bamboe als alternatief bouwmateriaal in West-Europa�, P. Van der Lugt

Ecologisch bouwen

Waarom verkiest men dan bamboe niet boven andere houtsoorten? Dit is een vraag waar wij in onze casestudy antwoord op zullen proberen te geven. Aangezien deze vraag redelijk breed is verdelen we het in subgroepen.

Bamboe constructie

CASESTUDY

voordat het daadwerkelijk beton is. Hout kost daarentegen weer weinig energie om te maken. Hetzelfde geldt in ons geval voor bamboe.

Bamboe is in tegenstelling tot andere houtsoorten een plant en geen boom. Bamboe is de enige plant die uitgroeit tot een houtsoort.

Het voordeel hiervan is dat bamboe gewoon weer uit de wortels groeit op het moment dat je het kapt. Bovendien groeit bamboe veel sneller dan normaal hardhout. Een bamboeboom kan soms wel twintig meter lang worden en na vijf jaar al zijn volledige sterkte bereiken. Een hectare met bamboe kost qua energie dus veel minder dan bijvoorbeeld een hectare met loofhout. Het kappen van bijvoorbeeld loofhout kost veel meer energie, omdat loofhout veel langzamer weer teruggroeit. Bamboe is daarentegen een onuitputtelijke bron.

CASESTUDY

Hergebruik van bouwmaterialen

36 Heijmans Utiliteitsbouw B.V. wil via deze studie te weten komen in welke mate Nederland lering kan trekken uit de aanpak van hergebruik en recycling van materialen in Costa Rica.

De studiereis naar Costa Rica heeft als doel om ‘duurzaamheid’ kritisch onder de loep te nemen en duurzame bewustwording te stimuleren. De aandacht die Costa Rica besteedt aan duurzame ontwikkelingen heeft geleid tot de eerste plaats op de Happy Planet Index, een index die aangeeft hoe gelukkig inwoners van de diverse landen ter wereld zijn, gerelateerd aan de invloed op het milieu die hierdoor wordt uitgeoef-end. Nederland staat aanzienlijk lager op deze lijst, namelijk op plaats 67.

De bouw in Nederland krijgt steeds meer te maken met duurzame ontwikkelingen.

Binnen de casestudy, in opdracht van Heijmans Utiliteitsbouw B.V., zal gekeken worden naar het ‘Hergebruik van materialen’. Hergebruik in bouwkundige zin is een vorm van nuttige toepassing van bouw- en sloopafval (BSA), waarbij producten, componenten of materialen opnieuw gebruikt worden in hun oorspronkelijke staat. Dit kan zijn voor hetzelfde doel als waar het oorspronkelijk voor bedoeld was of voor een alternatief doel. Hiervoor dienen de producten en materialen, behalve controleren, schoonmaken en/of repareren, geen verdere voorbehandeling te ondergaan. [1]

El Avion

Tijdens het vooronderzoek van de studie wordt onderzocht hoe hergebruik van bouwmaterialen in Nederland plaatsvindt. Het eerste aspect dat wordt onderzocht is materiaal en techniek. Hierbij wordt gekeken naar welke materialen er worden hergebruikt en wat de motivatie hiervoor is. Tevens zal er gekeken worden naar de technieken die worden toegepast om hergebruik mogelijk te maken.

Het tweede aspect dat wordt uitgelicht is organisatie. Hoe spelen bedrijven in op hergebruik van materialen? Hoe vindt de communicatie tussen bedrijven plaats? In welke vorm worden materialen aangeboden? Dit zijn enkele vraagstukken die worden onderzocht binnen dit aspect. Tijdens de reis zullen meerdere projecten en bedrijven worden bezocht middels excursies. Door middel van deze excursies kan informatie worden ingewonnen met betrekking tot de casestudy. Gedurende de reis wordt getracht antwoord te geven op de vragen die gesteld zijn in het vooronderzoek voor Costa Rica.

Na de reis zullen alle bevindingen van de reis vergeleken worden met het vooronderzoek om zodoende conclusies en aanbevelingen te doen.

37

CASESTUDY

Waarom hergebruik?

Onze maatschappij verduurzaamt steeds meer. Dit is onderdeel van de mentaliteitsverandering die gaande is in Nederland. De mentaliteitsverandering schakelt om van een ‘wegwerpmentaliteit’ naar een houding waarin de aandacht eerst uitgaat naar de mogelijkheden van hergebruik.

Deze mentaliteitsverandering geldt ook voor gebouwen. In het verleden was het gebruikelijk om met een schone lei te beginnen, maar tegenwoordig wordt er in de bouwwereld steeds meer hergebruikt.

Doorzetting van deze verandering in de bouw is ook hard nodig vanwege de hoge prijs van grondstoffen, wegens schaarste en het grote aandeel van de totale afvalproductie dat de bouw momenteel heeft (40%) [2]. Hergebruik wordt om deze redenen steeds belangrijker en kan de bouw veel opleveren. Er zijn drie belangrijke hoofdredenen die ervoor zorgen dat hergebruik van goederen, materialen en gebouwen plaatsvindt.

De eerste belangrijke reden voor hergebruik is het reduceren van de impact op het milieu.

Door productie van materialen vindt veel

luchtvervuiling en uitputting van natuurlijke, fossiele grondstoffen plaats. Dit resulteert in degradatie van het natuurlijke landschap, bijvoorbeeld steengroeven, ontbossing en stortplaatsen.

Een tweede belangrijke reden om hergebruik toe te passen van goederen, materialen en gebouwen, is dat het voordelen kan opleveren voor het project. Het heeft een positieve invloed op de aanvraag van de bouwvergunning en vergemakkelijkt deze in veel gevallen.

Tevens kan het een positieve invloed hebben op de kostenbesparing van het project zelf.

De derde belangrijke reden is dat hergebruik bijdraagt aan het imago van de organisatie.

Politiek, media en de maatschappij zijn zoals eerder vermeld allemaal bekend met de slechte milieuconditie van ons land en zien in dat de mentaliteitsverandering noodzakelijk is. Als grote bouworganisatie is het belangrijk dat daarop goed wordt ingespeeld, een imago van ‘duurzaam’ bouwbedrijf verkrijgen.

Gevolg is dat potentiële opdrachtgevers, die steeds meer duurzaamheid vragen, de organisatie uitnodigen om te tenderen voor grote werken. [3]

Hergebruik van bouwmaterialen

Wanden van autobanden Earthship

CASESTUDY

Hergebruik van bouwmaterialen

38 Villa Welpeloo Een uitstekend voorbeeld van hergebruik van materialen is Villa Welpeloo in Enschede (figuur 1). Het is ontworpen door Superuse Studios, voormalig 2012Architecten. Het gebouw is ontworpen als woning voor een koppel met de wens om schilderijen van jonge, hedendaagse kunstenaars in op te kunnen slaan en tentoon te kunnen stellen.

Superuse Studios streefde ernaar om zo veel mogelijk beroep te doen op hergebruik van materialen. Hiervoor hebben zij eerst een verkenning gedaan naar de mogelijkheden en beschikbaarheid van restmaterialen in de directe omgeving. De gevonden materialen hebben grote invloed op het ontwerp van het gebouw, zowel de vorm van het gebouw als de materialisatie van de gevel. Voor de primaire draagconstructie is gebruik gemaakt van stalen balken van oude ‘Paternosters’, dit zijn machines uit de textielsector. De balken moesten nog wel bewerkt en op maat gemaakt worden. De secundaire liggers in het dak en de vloeren bevatten tweedehands balken. Het voordeel aan tweedehands hout is dat het hout van betere kwaliteit bomen afkomstig is, omdat het vroeger veel langzamer heeft kunnen groeien dan tegenwoordig.

Bovendien werkt het niet meer. Niet onbelangrijk is de prijs; deze is circa de helft van dat van nieuw hout. De gevel is opgebouwd uit het hout van kabelhaspels (figuur 2). Hiervoor werden 100 kabelhaspels gedemonteerd. Het demontageteam deed circa 1 haspel per 7

minuten en verwerft daarmee ongeveer 2 m2 hout. [4] Expo Business Parc Een ander project waar hergebruik een belangrijk begrip is, is het Expo Business Parc in Hengelo. Het totale terreinoppervlak omslaat zes hectare en bestaat uit hoog- en laagbouw. Voor de bouw van het Expo Business Parc heeft meer dan 80% van de hoofdbouwdelen een onderbouwde en verantwoorde herkomst. Alle bouwmaterialen zijn nauwkeurig berekend om restafval tegen te gaan.

Er is een zogenaamde GreenCalc-berekening uitgevoerd. Daarmee is de milieuprestatie van de gebouwen op het Expo Business Parc berekend. Met deze berekening is aangetoond dat er voor de bouw en aanleg van het park alleen zeer duurzame materialen ingezet zijn.

Eén van de belangrijkste gebouwen op dit park is het oude Expocenter, dat wordt verbouwd tot data-center. Het gebouw is bijna 1,2 hectare groot. Wanneer de bouw klaar is, wordt 8.000 m2 ingericht met high-tech datazalen. De overige ruimte zal in gebruik worden genomen als magazijn en logistiek centrum.

Een andere gebruiker betekent andere eisen aan het pand. Hergebruik van bouwmaterialen is binnen dit project het nieuwe speerpunt. Maarliefst 94% van de materialen wordt hergebruikt. Een grote verbouwing met nieuwe materialen zou meer tijd en geld kosten.

Hergebruik wordt in dit project toegepast op het metselwerk, de gevelplaten, de gevelbekleding, de dakplaten en de isolatie. Door bijvoorbeeld de cellenbeton-gevelplaten te ontdoen van lijmresten en van dezelfde platen een nieuwe gevel te bouwen, bespaart de opdrachtgever 130.000 euro op een gevel met een lengte van 78 meter. Voor de aannemer en zijn onderaannemers betekent hergebruik een snellere bouwtijd. In dit project kan de bouwtijd met ruim drie weken worden verkort. [5] Earthship Zwolle Een vorm van extreem hergebruik in de bouw zijn Earhships. In het Nederlands betekent Earthship ‘‘aardehuis’’. Het zijn woningen die

Villa Welpeloo kapelhaspels

39

De bouwers gebruiken schone energie via zon en wind. Regenwater wordt opgevangen van het dak en gefilterd tot drink- en spoelwater.

Men bouwt de huizen door ze gedeeltelijk in te graven. De wanden worden vervaardigd van met aarde gevulde autobanden. Aan de zuidkant bevindt zich een glazen serre om optimaal gebruik te maken van zonlicht en zonnewarmte. De temperatuur binnen is gestabiliseerd door zware wanden en daken.

Er worden zo veel mogelijk gebruikte materialen toegepast in de bouw. Een onderzoek van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie berekende dat een Earthship ruim negenmaal minder milieubelasting veroorzaakt dan een vergelijkbaar traditioneel gebouw.

Met duizend autobanden (figuur 3) en vierduizend glazen flessen is in Zwolle een ‘aardehuis’ gebouwd. Het milieuvriendelijke bouwwerk is de eerste van zijn soort in de Benelux. [6] Reis De reis zal beginnen met aankomst in de hoofdstad San José. Met San José als startpunt zullen verschillende projecten, architecten en universiteiten worden bezocht. Tijdens deze bezoeken zullen de vragen vanuit het vooronderzoek zoveel mogelijk worden

Tijdens deze bezoeken verwachten wij meer inzicht te verkrijgen in het hergebruik van materialen in Costa Rica. Met de opgedane kennis hopen wij een goede vergelijking te kunnen maken met het Nederlandse hergebruik.

Zodoende hopen wij een conclusie te kunnen trekken in hoeverre Nederland lering kan trekken uit de aanpak van Costa Rica.

Bronnen: [1]Hendriks, Ch.F., Bouwcyclus, 1999 [2]BOOM-SI, Basisdoc: XS2 duurzaam bouwen, november 2006 [3]Addis, B, Building with Reclaimed Components and Materials, 2006 Websites: [4] www.2012architecten.nl/projecten/enschede.html [5] www.expobusinessparc.nl/Duurzaamheid [6] www.aardehuis.nl

Hergebruik van bouwmaterialen

hoofdzakelijk zijn gebouwd uit afvalmateriaal en aarde. Het concept ‘aardehuis’ is gebaseerd op drie ideeën: autonomie van de bewoners, het toepassen van duurzame technologie en het hergebruik van afgedankte producten.

CASESTUDY

Villa Welpeloo

beantwoord. Het is nog niet duidelijk op welke schaal en in welke mate de projecten gebruik maken van hergebruikt materiaal. Een project waarbij dit al duidelijk is, is het Costa Verde Resort. Dit resort bestaat uit een hotel en een restaurant gesitueerd in twee oude vliegtuigen (figuur 4). Een ander project waar hergebruik centraal staat is een winkelcentrum dat opgebouwd is uit (hergebruikte?) containers.

De bezoeken aan de architecten - Oliver Shutte, Juan Robles, Gloriana Meija en FoRo -zijn belangrijke bezoeken voor de casestudy.

Deze architecten kunnen meer inzicht geven in de hoeveelheid hergebruik die plaatsvindt bij het ontwikkelen van projecten. Het bezoek aan de universiteit Cartago kan, evenals het bezoek aan de architecten, inzicht geven in de aandacht voor hergebruik, maar dan op academisch niveau.

40

CASESTUDY

bouwen met staal

toegepast in de gevels en daken.

Verdiepingsgebouwen maken vooral gebruik van betonnen kernen, een soort gesteunde constructie, en grote windverbanden (bestaande uit vakwerkliggers).

De casestudy die gevraagd is vanuit Bouwen met Staal gaat over hoe de staalbranche in Costa Rica wordt ingezet om een klimaatneutrale samenleving te bereiken in 2021. Dit wordt onderzocht op verschillende schaalniveaus: gebouwontwerp, bewerkingsmethoden en productie/hergebruik van staal. Deze aspecten worden vergeleken met de staalbouw in Nederland.

Gebouwontwerp De staalbouw in Nederland is onder te verdelen in twee hoofdgroepen gebouwen, te noemen hallenbouw en verdiepingsbouw.

Hallenbouw bestaat uit één bouwlaag die doorgaans een grote ruimte omsluit.

Hierbij valt te denken aan fabriekshallen, opslagloodsen, stallen. Verdiepingsgebouwen bestaan uit meerdere bouwlagen, zoals kantoorgebouwen, woontorens.

Gevelbekleding In Nederland worden stalen gebouwen bekleed met de volgende materialen: • Vliesgevel • Sandwichpanelen • Metselwerk • Elementen • Beplating Met name de sandwichpanelen worden veel toegepast bij hallen en vliesgevels bij verdiepingsgebouwen.

Constructies Om hallengebouwen te maken, zijn er verschillende mogelijkheden om de constructie in uit te voeren. Een hallengebouw kan worden opgetrokken worden uit een portaalconstructie, een boogconstructie of uit een vakwerkligger / ruimtelijke constructie.

Verdiepingsgebouwen bestaan uit een staalskelet, bestaande uit kolommen, vloeren en een stabiliteitsconstructie.

Stabiliteit De stabiliteit van zowel hallengebouwen als verdiepingsgebouwen kan gewaarborgd worden door middel van: • Geschoorde constructies (windverbanden); • Ongeschoorde constructies (momentvaste verbindingen); • Gesteunde constructies (steunen tegen een ander gebouw of materiaal).

Bij hallengebouwen worden vooral geschoorde of ongeschoorde constructies

Typen constructies voor hallenbouw

Veelzijdig

Koninklijke BAM Groep nv

Bouw en techniek, Infra, Vastgoed, Pps, Consultancy en engineering

Initiëren, ontwikkelen, bouwen en onderhouden

INTRODUCTIE

Wereldwijd actief

circa 26.000 medewerkers

Anne Renkema Heijmans

- Traineeprogramma’s - BAM Business School - Verantwoordelijkheid - Samenwerken - Innovatief en duurzaam

www.bam.nl/werken-bij-bam

CASESTUDY

bouwen met staal

42 Keuze voor staal Er zijn verschillende redenen om in staal te bouwen. In Nederland bestaat bijna 90% van alle hallen uit een draagconstructie van staal. Ook veel kantoorgebouwen worden opgetrokken uit staalskeletten. De overwegingen om hallen in staal uit te voeren zijn: • Economische voordelen • Laag eigen gewicht (ten opzichte van een steenachtig materiaal) • Voordelen voor de fundering (kan kleiner) en voor transport.

• Minimale constructieafmetingen.

• Optimale benutting van de ruimte, doordat de constructie weinig ruimte inneemt in hoogterichting en vrije indeelbaarheid door de minimale afmetingen van de constructieve elementen.

• Snelle (de)montage: Door hoge maatvastheid en eenvoudige verbindingen kan een hoge bouwsnelheid worden gerealiseerd. Mede door de eenvoudige verbindingen is ook demontage zeer eenvoudig; • Grote flexibiliteit: Naast grote vrije indeelbaarheid ook mogelijkheden tot aanpassingen in de toekomst door toevoeging van bouwdelen aan of in het gebouw.

• Duurzame oplossing Staal kan zowel hergebruikt als gerecycled worden. Daarnaast is bij de productie van staal amper afval en op de bouwplaats helemaal geen afval.

Verbindingen in staal

Bewerkingsmethoden Prefabricage en assemblage De totale ruwbouwkosten bestaan voor het grootste gedeelte uit de uitvoeringskosten en voor een kleiner deel uit montagekosten.

Ten opzichte van andere soorten constructies zijn bij staalconstructies de montagekosten lager, doordat onder andere de constructiedelen grotendeels in een fabriek worden geprefabriceerd. Daarnaast wordt er bij een staalconstructie direct en indirect op de montagekosten bespaard door: minder arbeidsuren, minder reiskosten, geen oponthoud door onwerkbaar weer, minder transport, beperkte kraaninzet en minder/ geen dure hulpconstructies zoals steigers en bekistingen.

Het voordeel van het toepassen van staalconstructies en het prefabriceren hiervan voor het milieu, is dat er minder transport nodig is voor personen en materialen (eenvoudigere montage en slanke constructie), waardoor de CO2-uitstoot wordt gereduceerd. Daarnaast ontstaat er tijdens de productie van staalconstructies minder afval dan bij andere type constructie en door de prefabricage hiervan ontstaat er minder afval op de bouwplaats.

Licht gewicht Het gebruik van staal, met name hoogsterkte staal, zorgt in het algemeen voor relatief lichte constructies. Hierdoor kan er volstaan worden met een lichtere fundering. Bij een standaard

43

Flexibiliteit en aanpasbaarheid Staalconstructies geven een grote flexibiliteit in zowel het ontwerpproces als het uitvoeringsproces. Net voor de oplevering kunnen nog wijzigingen worden doorgevoerd zonder de bouw te vertragen of dat dit de bouwkosten erg verhoogt. Zo zijn vloerdelen op elk gewenst moment te verwijderen bijvoorbeeld voor het maken van vides of een extra trap, mits de vloeren geen integraal onderdeel zijn van de hoofddraagconstructie, doordat de vloer als een stijve schijf werkt.

Verder kunnen, zelfs nog na 20 of 30 jaar gebruik, veranderingen aan gevels, wanden en installaties op een kostenefficiënte manier worden uitgevoerd. Daarmee kan het gebouw zonder diepgaande investeringen worden ingedeeld voor een ander gebruik of een nieuwe functie, waardoor de economische levensduur van het gebouw wordt verhoogd.

Dit reduceert de belasting voor het milieu en het uitputten van grondstoffen.

Bewerkingstechnieken De twee belangrijkste bewerkingstechnieken zijn het warm- en koudwalsen van staal. Door deze technieken krijgt het staal de gewenste dikte en vorm. Bij warmgewalst staal wordt veel energie gebruikt en daarmee CO2

Koudgewalst staal: blank, metaalkleurig oppervlak , glad oppervlak, heeft geen walshuid, lichter dan warmgewalst staal, minimale staaldikte is circa 0,10mm en duurder dan warmgewalst staal Warmgewalst staal: donkerder van kleur, ruwer oppervlak, heeft een walshuid, zwaarder dan koudgewalst staal, minimale staaldikte is circa 1,5 mm en goedkoper dan koudgewalst staal.

Conserveringsmethoden Er zijn verschillende conserveringsmethoden om te voorkomen dat het staal kan oxideren.

Bij het oxideren van staal ontstaat ijzeroxide (roest), hetgeen de natuurlijke toestand van ijzer is. Deze chemische reactie treedt op wanneer een ijzerhoudend oppervlak wordt blootgesteld aan zuurstof in combinatie met water. Om het oxideren tegen te gaan kan men verschillende conserveringsmethoden gebruiken, zoals: • Invetten, verven en lakken • Toeslagmetaal in legering • Opofferingsmetaal • Poedercoating • Natlak coating (worden schadelijke oplosmiddelen bij gebruikt)

Werken in geïsoleerde pakken

bouwen met staal

Korte bouwtijd In tegenstelling tot betonconstructies zijn staalconstructies volledig te prefabriceren. De (bout)verbindingen zijn snel en eenvoudig te realiseren, waardoor de montagetijd relatief kort is. Dit resulteert in een kortere bouwtijd dan bij andere typen constructies. Dit heeft geen invloed op de duurzaamheid van staalconstructies.

uitgestoten. Naast dat er bij koudgewalst staal veel milieubelastende smeermiddelen worden gebruikt, wordt er voor koudgewalste staal als grondstof warmgewalst staal gebruikt.

Daardoor is koudgewalst staal minder duurzaam dan warmgewalst staal. Enkele kenmerken van beide bewerkingsmethoden zijn:

CASESTUDY

drielaagse kantoorgebouw kan er zo’n 10 - 15% bespaard worden op de funderingskosten.

Daarnaast zorgt een lichte constructie ook voor lagere transport- en montagekosten.

Het lichte gewicht is tevens een voordeel bij het bouwen op slechte ondergronden of op krappe, binnenstedelijke locaties door de combinatie van het geringe gewicht en handzaam formaat van de constructiedelen.

Door de lichtere transporten wordt er minder CO2 uitgestoten.

CASESTUDY Bouwen met staal

44 Staalproductie Staal is een legering van voornamelijk ijzer en koolstof. Hoe kleiner het gehalte van koolstof in het staal, hoe beter de kwaliteit. Als er veel koolstof in de legering zit, is het staal heel bros en kan het niet gelast worden. Deze verontreiniging van koolstof kan uit het ijzer gebrand worden door er met grote kracht zuurstof op te blazen als het staal vloeibaar is. Hoe meer verontreiniging uit de legering wordt gehaald, hoe beter de kwaliteit van het staal zal zijn. Na dit proces kan het staal gemaakt worden naar de vorm die is gewenst, bijvoorbeeld profielen of plaatwerk. Nadat staal na zijn eerste leven uit een gebouw gehaald wordt, kan het op twee manieren duurzaam gebruikt worden: door hergebruik of recycling.

Hergebruik Hergebruik gebeurt op twee niveaus, op bouwdeelniveau en op gebouwniveau.

Warmgewalste profielen (HEA, IPE) kunnen als bouwdeel in een ander gebouw worden verwerkt of een constructie van een bestaand gebouw blijft staan en maakt zich op voor een tweede leven. Tegenwoordig wordt zo’n 51% van deze profielen hergebruikt.

Recycling Hoogovenproces Bij dit proces wordt er voor 20% gebruik gemaakt van schroot, hierbij wordt dan 80% ijzererts toegevoegd en in een hoogoven verwarmd. Wanneer het staal vloeibaar is, wordt er zuurstof in het vloeibare staal gespoten. Hierdoor wordt de koolstof uit het staal gehaald. De dampen die hierbij ontstaan worden weer gebruikt om elektriciteit op te wekken.

Elektrostaalproces Bij het elektrostaalproces kan 100% schroot gebruikt worden, alleen er kan ook ijzererts worden toegevoegd. Bij dit proces wordt door elektroden stroom gestuurd door het staal, waardoor het omgesmolten wordt tot nieuw staal. Hierbij zal er minder verontreiniging in het staal zitten waardoor het niet meer zo’n intensieve bewerking nodig heeft.

Met het oog op recycling is het elektrostaalproces dus beter dan het hoogovenproces, omdat er meer schroot gebruikt kan worden. Er is echter nog geen goede balans tussen vraag en aanbod van schroot. Er is meer vraag naar staal, dan dat er schroot wordt gewonnen uit de sloop van gebouwen of van bijvoorbeeld auto’s.

Hierdoor is de winning van ijzererts nog steeds nodig. Er wordt wel verwacht dat in de loop van de tijd even veel vraag naar staal is als dat er schroot is. Dan zou de cirkel van recycling dus rond zijn.

Costa Rica Gezien de brede toepassing van staal in Nederland is het zeer interessant om te zien hoe men staal gebruikt in Costa Rica.

Gedurende reis zullen wij gaan kijken naar de toepassing van staal bij bouwwerken en de motivatie achter de materiaalkeuzes. In Costa Rica is er veel laagbouw en de verwachting is dat de toepassing van staal vooral terugkomt in stalen golfplaten en simpele stalen constructies. Ook zal het tropische klimaat van invloed zijn op de toepassingen van staal.

In Costa Rica beschermt men het staal tegen oxideren door een aantal lagen loodhoudende verf op het staal aan te brengen. De vraag is of men daar gebruik maakt van natlakcoating en daarbij dus oplosmiddelen gebruikt om het oppervlak vet- en vuilvrij te krijgen. In Costa Rica is voor zover bekend ook geen productiebedrijf voor staal. Dit betekent dat al het staal moet worden geïmporteerd, met de nodige gevolgen voor de duurzaamheid van het staal.

Bronnen: www.bouwenmetstaal.nl Hollander den, J.P. 2007, Optihalisatie, Bouwen met staal www.tatasteel.nl www.megawetenschap.nl www.demetaalgids.nl www.infosteel.be www.norelhallenbouw.nl http://www.joostdevree.nl/bouwkunde2/koudgevormd. htm www.ctbholland.com

Start je carrière bij Heijmans

Heijmans is een veelzijdig bedrijf, actief in vastgoed, woningbouw, utiliteitsbouw, installatietechniek en infra. Mensen maken het bedrijf. Met meer dan 8.000 collega’s bouwen we aan de ruimtelijke contouren van morgen. Samen maken we mooie projecten van blijvende waarde, voor onze klanten en voor de samenleving. Dat is het succes van Heijmans.

Ook deel uitmaken van dit succes?

Heijmans biedt volop kansen om jezelf te ontwikkelen, nieuwe uitdagingen aan te gaan en verantwoordelijkheid te nemen. Ook voor studenten en starters. Er zijn diverse stagemogelijkheden, afstudeeropdrachten en traineeships. Meer weten? Kijk op onze website: www.heijmans.nl onder ‘Carriere’.

Website: www.heijmans.nl Twitter: www.twitter.com/HeijmansNL

REISPROGRAMMA DAG 1

46

De eerste dag zal in het teken van reizen staan. Om 10:55 vertrekken we in Amsterdam en zullen om 20:12 arriveren in Costa Rica.

47

REISPROGRAMMA DAG 2

REISPROGRAMMA DAG 2

48 Stadswandeling In deze stadswandeling zullen we onder leiding van een gids San José gaan verkennen. Hij zal ons alles vertellen over de rijke historie en cultuur van Costa Rica.

We zullen alles te weten komen over de belangrijkste gebouwen in San José. We starten onze tour aan de oostkant van de stad. Hier zullen we achtereenvolgens Democracy Plaza, the National Museum, the Courts, Los Yoses, San Pedro Mall, Hispanidad Fountain en de Universiteit van Costa Rica bezoeken. We zetten onze tour daarna voort aan de westkant van de stad: La Sabana Metropolitan Park, Costa Rican Contemporary Art Museum, eerste Internationale Airport van Costa Rica, the National Gymnasium, the Comptroller’s Office, Residential area of Rohrmoser, Nunciatura, House of Nobel Peace Prize winner Oscar Arias Sanchez, Rohrmoser Boulevard, National Theater en Pavas Section zullen worden aangedaan.

Architect Gloriana Mejia In de middag zullen we een bezoek brengen aan architect Gloriana Mejia. Zij heeft een eigen architectenbureau genaamd Dott Architecture, dat zich bevindt in Ciudad Colon.

Dit ligt even buiten San José in een prachtige omgeving.

National Theater

Gloriana Mejia houdt zich bezig met ‘eerlijke ontwerpoplossingen’, waarbij ze gebruikmaakt van de voordelen van de natuur en het lokale klimaat om de omgeving vorm te geven.

Tijdens het bezoek aan haar kantoor zal ze ons ook vertellen over het werken met staal, een materiaal dat vaak niet als duurzaam wordt gezien maar volgens haar wel duurzaam kan worden toegepast.

Gezamenlijk diner San José ’s Avonds zullen we de eerste dag dat we in Costa Rica zijn afsluiten met een gezamenlijk diner in het centrum van San José. Onder het genot van een diner en een drankje kan iedereen elkaar (beter) leren kennen.

49

zullen we ook in dit restaurant eten en genieten van een prachtige zonsondergang.

Rondleiding Costa Verde Resort Deze dag zullen we een bezoek brengen aan het Costa Verde Resort te Manuel Antonio. In dit resort zijn een suite en een bar gemaakt in oude vliegtuigen. De bar, die zich in het restaurant bevindt, is gebouwd van een oude C-123. Op het terrein van het resort bevindt zich ook een oude Boeing 727, hierin is een suite van het hotel gevestigd. We zullen een rondleiding krijgen van de architect en tevens de eigenaar van deze bouwwerken, Allan Templeton. Nadat we een rondleiding hebben gekregen langs deze bijzondere bouwwerken,

Costa Verde Resort

REISPROGRAMMA DAG 3

Rancho Mastatal Rancho Mastatal is een bedrijf dat zich bezighoudt met duurzaamheid op allerlei gebieden, zoals energiehuishouding, voedsel en de gebouwde omgeving. De gebouwen zijn vervaardigd met bamboe, hout en andere duurzame materialen. Dit bedrijf is een ‘thuisbasis’ voor verschillende onderzoekers die bezig zijn met duurzaamheid en vanuit verschillende landen af en toe lezingen of workshops komen geven op de rancho.

Ook worden tours gegeven en workshops gehouden door de mensen op Rancho Mastatal zelf voor bezoekers.

REISPROGRAMMA DAG 4

50

Gaia Hotel Costa Rica staat vooral bekend om haar ecotoerisme. Om ook zelf hier een idee van te krijgen, brengen we een bezoek aan het GAIA hotel. Gaia Hotel & Reserve is een grote hotelketen, die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan. Meerdere keren zijn ze in de prijzen gevallen, onder meer als winnaar van de World Travel Award. Tijdens het bezoek aan het Gaia Hotel in Manuel Antonio, dat midden in de natuur is gelegen, krijgen we een rondleiding door het hotel en uitleg over hoe het ecotoerisme tot stand is gekomen en wordt gehouden.

Manuel Antonio

51

REISPROGRAMMA DAG 5

Fudeu / Instituto de Arquitectura Tropical Instituto de Arquitecture de Tropical is een instituut dat documentatie en onderzoek verzamelt over tropische en duurzame architectuur. Verschillende architectenbureaus zijn aan dit instituut verbonden om informatie te delen en op deze manier een hogere kwaliteit gebouwen te kunnen ontwerpen.

Fudeu is een organisatie die ook aan dit onderzoekscentrum verbonden is. Zij hebben een dag georganiseerd om te laten zien hoe Costa Rica met tropische en duurzame architectuur omgaat. Diverse bedrijven staan op het programma voor deze dag.

REISPROGRAMMA DAG 6

52

Universiteit Cartago Het Instituto Technologico de Costa Rica is gelegen in Cartago, ten zuid-oosten van San José. Deze universiteit heeft een faculteit Construction Technology die wij een bezoek zullen brengen. Er wordt hier vooral gekeken naar duurzame constructies en bouwmaterialen, zoals bijvoorbeeld het recyclen van beton. Tijdens het bezoek zullen we een aantal presentaties krijgen over de universiteit en de faculteit en vervolgens zullen we een rondleiding krijgen langs de laboratoria.

van een lunchpauze genieten in het centrum van Cartago. Vooral de oostkant van Cartago blijkt een aanrader te zijn vol bijzondere plekken en een prachtig uitzicht op de vallei.

Stadswandeling Cartago Na het bezoek aan de universiteit zullen we

Juan Robles Architecten RoblesArq is een herkend architectenbureau vanwege het feit dat ze veel onderzoek doen op allerlei gebieden binnen de architectuur.

Ook is dit bureau verantwoordelijk voor het integreren van natuurlijke cyclussen in duurzame en ‘groene’ architectuur. Ook wordt optimaal gebruik gemaakt van licht, water en lucht. Ze ontwerpen o.a. commerciële gebouwen en huizen aan de hand van deze visie.

Cartago

Juan Robles Architecten

53

Brieri Bij het bedrijf Brieri, ongeveer een uur rijden van San José, zullen we verschillende aspecten van het gebruik van bamboe als bouwmateriaal zien. Brian Erikson, een voormalig timmerman uit Wisconsin USA, is mede door het boek ‘Book of Bamboo’ (David Farrelly’s) terechtgekomen in Nicaragua, waar hij een klein bamboe-experiment heeft opgezet. Cursussen en scholing brachten hem uiteindelijk in Costa Rica, waar hij onder meer heeft gewerkt aan het National Bamboo Project. Toen dit ten einde liep, is het zijn eigen onderneming Brieri gestart. Hier zal hij ons rondleiden door zijn eigen werkplaats, die dertien jaar geleden van bamboe is gemaakt door het bedrijf Funbambu. Tijdens deze

rondleiding worden de technieken ‘bamboo strip making’, ‘estrilla’ en ‘boron treatment’ uitgelegd en hoe deze technieken worden toegepast in bijvoorbeeld de meubelindustrie.

Tot slot zullen wij een kijkje nemen in de adembenemende bamboetuin, waar meer dan dertig soorten bamboe staan.

Holcim

REISPROGRAMMA DAG 7

Holcim Holcim is een van de wereldspelers op het gebied van cement, grondstoffen en hieraan verbonden producten en diensten. Holcim wil duurzaam beton meer onder aandacht brengen. In dezelfde visie is hun huidige kantoor ontworpen. Holcim bevindt zich namelijk in een van de meest duurzame gebouwen van Costa Rica. Dit hoofdkantoor is ontworpen door architect Bruno Stagno.

Nederlandse Ambassade Iedereen weet wat een ambassade is en wat globaal de werkzaamheden zijn. Tijdens het bezoek aan de Ambassade van Nederland in San José wordt hier verder op ingegaan.

Vragen zoals ‘Wat heeft Costa Rica te bieden voor het Nederlandse bedrijfsleven?’ en ‘Welke kansen liggen er voor Nederlandse bedrijven in Costa Rica?’ zullen aan de orde komen.

Deze vragen zullen beantwoord worden door de tweede secretaris van de ambassade; de heer P. Smidt van Gelder. De heer Smidt van Gelder zal ons ook de algemene kennis, indien nog niet voldoende opgedaan in de eerste dagen van het bezoek aan Costa Rica, verder uitbreiden.

Van der Laat & Jiménez Bouwbedrijf ‘Van der Laat & Jiménez’ is een van de grootste bouwbedrijven van Costa Rica. Ze hebben veel ervaring in verschillende aspecten. Zo maken zij nieuwbouw voor hotels, fabrieken, kantoren, ziekenhuizen, snelwegen etc. Costa Rica heeft relatief weinig hoogbouw, toch heeft Van der laat & Jiménez diverse hoogbouwprojecten gemaakt. Als wij in Costa Rica zijn zullen we een bouwplaats bezoeken van een nieuw ziekenhuis.

REISPROGRAMMA DAG 8

REISPROGRAMMA DAG 8

54

Architect Oliver Schutte De architect Oliver Schutte kon zich volledig vinden in het thema van deze studiereis.

De van oorsprong Duitse architect Schutte heeft een zeer uitgebreid portfolio. Hij heeft onder meer samengewerkt met Nederlands’ trots Rem Koolhaas (OMA). Momenteel is hij zeer actief in Costa Rica en omgeving. Naast zijn bedrijf, A company, zijn ze actief met onderzoek naar ‘Sustainable Cities’. Ze geven college op de Universidad Latina in Heredia en zijn op het moment een Recycling- en Communitie Center aan het ontwikkelen.

Verder werken ze aan een handleiding voor ‘recycling processes’ en de constructie van recycling centers in samenwerking met Nationaal Ministry for Health and Red Conserva.

55

we rondgeleid door een gids over de paden van het Monte Verde-reservaat. De tour start wanneer het net donker begint te worden, omdat dan de dieren in actie beginnen te komen. Met een zaklamp en een dieridentificatiekaart gaan we op zoek naar de schuwe nachtdieren. Met behulp van de kaart en de gids krijgen we meer te weten over deze dieren. Er is een mogelijkheid dat we slangen, spinnen, agoutis, stekelvarkens en boomkikkers krijgen te zien.

Containers Costa Rica Containers Costa Rica maakt verschillende producten met containers. Zij vinden dat er met containers op een flexibele manier gebouwd kan worden. Het is een sterk constructiemateriaal, heeft een korte bouwtijd en een mooie manier van recyclen.

Deze containers worden verbouwd tot moderne huizen. Het huidige kantoor van Containers Costa Rica bevindt zich in een warenhuis, compleet gemaakt van containers.

Nachtsafari Tijdens the Hidden valley night tour worden Container woning

REISPROGRAMMA DAG 9

FoRo Architecten Op vrijdagochtend zullen we als eerste een korte tour doen door het biologische reservaat in Tabarcia, alwaar we ook een lokale versnapering kunnen proeven.

Het bezoekscentrum van dit reservaat is ontworpen door Foro Arq. Vervolgens zullen we een bezoek brengen aan de bouwplaats van gemeenschapscentrum El Rodeo. We zullen deze ochtend afsluiten in het kantoor van Foro Arq, dat gebouwd is met een speciaal constructie systeem. Tevens is het kantoor gelegen aan een koffieplantage.

REISPROGRAMMA DAG 10

56

National Park Monte Verde Het Monte Verde National park is een van de mooiste van heel Costa Rica, vandaar dat we hier dan ook een bezoekje aan zullen brengen.

Het totale regenwoud beslaat in totaal zo’n 10.000 hectare. Het wordt ook wel het Monte Verde Cloud Forest genoemd, omdat je er meestal letterlijk in de wolken loopt. Er zijn ook vele activiteiten te ondernemen, zoals een boomkruinentocht of een nachtsafari.

National Park Monte Verde

57

Arenal Volcano Park

REISPROGRAMMA DAG 11

Arenal Volcano Park De vulkaan de Arenal is een van de vele in Costa Rica. Samen met het nationaal park rondom de vulkaan behoort dit tot een van de meest bijzondere stukjes natuur van Costa Rica. De vulkaan is tot op de dag van vandaag nog steeds actief, vooral ’s avonds is dit goed zichtbaar. Door het park loopt een aantal wandelroutes die gevolgd kunnen worden.

Verder zijn er vele mogelijkheden tot verdere activiteiten in het park.

REISPROGRAMMA DAG 12

58

De laatste dag in Costa Rica. In de middag zullen we om 13:04 vertrekken in San JosĂŠ.

Na een kort tussenstop in Atlanta zullen we verder gaan richting Amsterdam. De volgende dag, dinsdag 21 mei, zullen we om 13:05 weer in Amsterdam landen.

59

REISPROGRAMMA DAG 13

COSTA RICA

60

Arenal Vulcano Park

Monte Verde

61

COSTA RICA

Manuel Antonio

SAN JOSÉ EN OMGEVING

62

bouwplaats Van der Laat & Jiménez

ambassade

63

SAN JOSÉ EN OMGEVING

pg 64-65

STADSKAART SAN JOSÉ

64

Hostel 1110

richting stadswandeling: the Courts, Los Yoses, San Pedro Mall, Hispanidad Fountain and the University of Costa Rica.

Supermarkt “AM-PM”

Democracy Plaza and the National Museum

65

STADSKAART SAN JOSÉ

KAART MANUEL ANTONIO

66

supermarkten in Quepos: “Maxi Pali” en “Supermas”

Hotel Mono Azul

supermarkt “Super Joseth”

KAART MONTE VERDE

Monte Verde Hostel Lodge

67

het dorp heet La Fortuna

KAART ARENAL VULCANO PARK 68

69

KAART ARENAL VULCANO PARK

NOTITIES 70

71

NOTITIES