Đurđica Garvanović-Porobija VELIKI MEŠTAR SVIJU BIBLIZAMA
Nakladnici Synopsis, d.o.o. Vlade Gotovca 4, Zagreb Synopsis, d.o.o. Maršala Tita 32, Sarajevo Za nakladnike Ivan Pandžić Fadila Halvadžija Recenzenti dr. sc. Krunoslav Pranjić, prof. emeritus prof. dr. sc. Krešimir Bagić Urednik Ivan Lovrenović Korektura Autorica Oblikovanje i prijelom Synopsis
© Đurđica Garvanović-Porobija Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez pismenog dopuštenja autora i nakladnika ISBN 978-953-7035-78-5 (Zagreb) 978-9958-587-89-4 (Sarajevo) CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 869200.
Tisak Grafotisak d.o.o., Grude Tisak dovršen u lipnju 2014.
Đurđica Garvanović-Porobija
VELIKI MEŠTAR SVIJU BIBLIZAMA Miroslav Krleža i Biblija
Synopsis, Zagreb – Sarajevo, 2014.
Ljubici i Josipu, mojim roditeljima, koji su me učili pisanju abecednih slova; kćeri Sanji i mužu Željku, zbog kojih postojim i pišem; učiteljima stilistike Krunoslavu Pranjiću i Krešimiru Bagiću, koji su me učili pisanju o pisanju.
Uvod Premda je zbog obilne bibliografije istraživati Bibliju bremenit zadatak koji može obeshrabriti i najsmjelije, istraživati je kroza biblizme, i to u diskurzu Miroslava Krleže, zasigurno je još bremenitiji pothvat. (Podatak o bibliografskoj literaturi o Bibliji najbolje je izreći samim biblijskim hiperboliziranim jezikom – da »ni u sam svijet, mislim, ne bi stale napisane knjige«.1 Podatak o bibliografskoj literaturi o Miroslavu Krleži kazuje da ukupna literatura o Krleži, prema Krležijani iz 1999., iznosi 6 193 rada.2) No, ako se tko na takav pothvat i odluči, nužno mu je biti skroman te svakako postaviti vrlo jasne, ograničene i mjerljive ciljeve. Stoga su, školnički navedeni, ciljevi mog rada sljedeći: - potvrditi stilističkom analizom tezu da je Miroslav Krleža interaktivno u odnosu na Bibliju ugrađivao biblizme u teksturu svojih književnih pisama i pridao im značajnu stilsku funkciju unutar svog dramskog i romanesknog diskurza, - potvrditi tezu da su biblijski tekstovi produktivni i vitalno prisutni u ideološki antipodnim diskurzima, kakvi su u odnosu na biblijski Krležini, te da zauzimaju u njima značajna mjesta.
1 Evanđelje po Ivanu 21,25 u: Biblija ili Sveto pismo staroga i novoga zavjeta, Daničić-Karadžić, Britansko i inostrano biblijsko društvo, Beograd, 1939. 2 Krležijana, ur. Velimir Visković, Bibliografija Miroslava Krleže, LZ »Miroslav Krleža«, Zagreb, 1999.
5
Obrazloženje teme i metodologija rada A. Prva zadaća koja se nadaje iz tako postavljenih ciljeva odnosi se na određenje predmeta istraživanja – biblizam. Prema Rječniku stranih riječi Vladimira Anića i Ive Goldsteina, riječ se tumači na sljedeći način: »biblizam m (gen. jd biblizma, gen. mn biblizama) biblijska riječ, izraz iz Biblije u jeziku i načinu izražavanja«.3 Šturo rječničko određenje biblizma kao riječi i načina, a ovo bi potonje moglo upućivati na stil, valja proširiti razvijenijim tekstovima koji se bave biblizmima te će poslužiti kao ishodišne, i uporišne, točke za istraživanje. Prvi će takav ishodišni tekst biti članak Ive Pranjkovića Hrvatski jezik i biblijski stil.4 Prema Pranjkoviću, biblizmi su jezično-stilske jedinice (premda ih on tako ne nazivlje) koje su razasute na svim jezičnim razinama, izrijekom: »U hrvatskome jeziku, i na morfološkoj, i na sintaktičkoj, i na leksičkoj, odnosno frazeološkoj razini, ima velik broj pojavnosti (oblika, riječi, skupova riječi i različitih drugih ustaljenih ili neustaljenih konstrukcija) koje su, više ili manje, obilježene kao osebujnosti biblijskoga stila.«5 Stoga, kao maran jezikoslovac, Pranjković nalazi biblizme u:
3
Vladimir Anić, Ivo Goldstein, Rječnik stranih riječi, Novi Liber, Zagreb, 1999, str. 172. 4 Ivo Pranjković, Hrvatski jezik i biblijski stil, u: Zbornik radova 34. seminara Zagrebačke slavističke škole, FF Press, Zagreb, 2006, str. 23-32./citirano prema: www. hrvatskiplus. rg/index.php? option= com_ content&view=article&id=517%3. 19.9.2010. 5 Isto, str. 1.
7
- običnim riječima (primjeri: golubica, grm, jabuka itd.) s konotativnim biblijskim vrijednostima - specijalnim terminima i/ili simbolima, te vlastitim imenima (primjeri: apokalipsa, obećana zemlja, Posljednja večera, Samson, Toma, Uskrs itd.) - nazivima sa simboličkim nabojem u antonimnim parovima (primjeri: David i Golijat, Kajin i Abel, nebo i zemlja itd.) - obilatijoj porabi aorista i imperfekta kao arhaizama (primjeri: Opkoliše me poput pčela […] Gurahu me, gurahu, da me obore[…] itd.) - obilatoj porabi imperativa (primjeri: Ustani, Jahve, u svom gnjevu[…] Duni, južni vjetre, itd.) - niječnom imperativu (primjeri: Ne ubij, Ne ukradi, itd.) - arhaičnim oblicima imperativa (Sveti se ime tvoje, dođi kraljevstvo tvoje itd.) - arhaičnoj porabi prijedloga (primjer: poraba prijedloga od u dijelnom ili posvojnome i objasnidbenom značenju – Dajte nam od svog ulja […] ) - prijedložno-padežnim izrazima s prijedlogom na i akuzativom (primjer: Bože, tebi na hvalu i slavu […]) - oblicima zamjenica i pridjeva u množini srednjega roda umjesto u jednini, u starijim biblijskim prijevodima (primjer: U njemu se došasta vide kako sadanja i prošasta itd.) - apsolutnim konstrukcijama na sintaktičkoj razini (primjer: akuzativ s infinitivom uz glagol učiniti – Njegove drugove učini pustiti, u starijim biblijskim prijevodima) - biblijskom i, vezničkom i isticajnom (primjer: I reče Bog: »Neka bude svjetlost!« I bi svjetlost.) - vezniku i u nezavisnosloženim sastavnim rečenicama s uvjetnim odnosom među surečenicama ili klauzama (primjer: Kucajte i otvorit će vam se, […])
8
- postpozicioniranju sročnoga atributa u atributnim spojevima (primjeri: dva stupa srednja, za života svojega) - postpozicijama sročnoga atributa u nominalnim konstrukcijama (primjeri: Vrati mač svoj na mjesto njegovo.) - zastarjelim pridjevskim oblicima genitiva množine (primjeri: mrtvijeh, onijeh) - redu riječi u kojemu glagol dolazi na kraju rečenica ili surečenica (primjeri: Rodnim ću ga učiniti i silno ga razmnožiti.) Prema ovoj bi se Pranjkovićevoj klasifikaciji biblizama, apstrahiranoj na temelju njegova članka, dao uspostaviti začetak jedne otvorene nomenklature te bi se biblizmi – postupkom rezimiranja pobrojanih mogućnosti, mogli razvrstati na: konotacijske, simboličke, imenoslovne, antonimijske, aorisne/imperfektne, imperativne (pozitivnoimperativne i niječnoimperativne), morfonoarhaizirane, biblijsko i, reda riječi itd. U Pranjkovićevu se članku također može odčitati da u hrvatskom jeziku »ima velik broj pojavnosti […] koje su, više ili manje,6 obilježene kao osebujnosti biblijskog stila, da se može govoriti o cijelom nizu […] izrazito obilježenih poraba tih riječi koje se […] osjećaju – s manje ili više utemeljenja – kao osobitosti biblijskoga stila«, te da »svojevrsnim biblizmom u širem smislu (jer nije svojstven biblijskim, nego prije svega liturgijskim tekstovima) […] može se smatrati i […]«.7 U slijedu podcrtanih Pranjkovićevih zamjedbi, moglo bi se ustvrditi da se biblizmi razlikuju: a. prema obilježenosti i »osebujnosti« – neki su obilježeni više, a drugi manje te se s više utemeljenja mogu smatrati biblizmima,
6
Podcrtala Đ.G.P. Također će sva naredna isticanja biti moja. Ivo Pranjković, nav. članak, str. 2.
7
9
b. prema užem i širem smislu – neki su svojstveni biblijskim (te su prema tome u užem i pravom smislu biblizmi), a drugi pak liturgijskim ili srodnim tekstovima. Stoga se biblizme s obzirom na njihovu obilježenost i smisao može dijeliti na sljedeći način: obilježeni ili stilogeni, nižeobilježeni i konvencionalni, u užem smislu i u širem smislu. Obrazloženje za ovakvu podjelu dâ se potkrijepiti i uz pomoć instruktivnog odsjeka u tekstu Krunoslava Pranjića Iz Matoševe stilematike, u poglavlju o tipologizaciji stilskih postupaka,8 prema kojemu bi se mogao izvesti unekoliko napregnut zaključak da su najobilježeniji biblizmi oni koji se pojavljuju u kontekstu u kojemu se ne očekuju. Pritom što je kontekst različitiji od biblijskog, to je stilski učinak snažniji, i vice versa: što je biblizam manje adaptibilan, to je stilski idiferentniji. Komparirajući ulomke iz Matoševih i one iz biblijskih tekstova, Pranjić zamjećuje da Matoš »nasljeduje stil biblijski« te navodi primjere, teme i način porabe biblizama, koje ću ovdje zorno prikazati tablicom br. 1 koja se dâ izvesti na temelju Pranjićeva teksta: Tablica 1. Primjeri, teme i način porabe biblizama u diskurzu A.G.Matoša A.G. Matoš
Biblija
tema
kontekst
»Jer iako smo sami i slabi, u početku bijaše hrvatska riječ i Hrvatska će biti djelo.« Imaginarno putovanje, SD III,70
U početku bijaše riječ, i riječ bješe u Boga, i Bog bješe riječ.« Evanđelje po Ivanu, 1.1.
o hrvatskoj riječi i Hrvatskoj
majestetičan opis
o Šenoi
majestetičan opis
»-Nek bude Zagreb! – reče, »I reče Bog: neka bude i Zagreb bi.« Kod kuće, svjetlost. I bi svjetlost.« SD III, 151 Postanje 1.3.
8 Vidi Krunoslav Pranjić, Iz Matoševe stilematike u pogl. Tipologizacija stilskih postupaka, u: Jezik i književno djelo, ŠK, Zagreb, 1973, str. 184.185.
10
Kazalo Uvod.................................................................................................................................................... 5 Obrazloženje teme i metodologija rada.......................................................................................................... 7 RASPRAVA - PRVI DIO: disperzija i stilska funkcija biblizama u dramskom diskurzu Miroslava Krleže................................................... 21 Prvo poglavlje....................................................................................................................... 23 Kristofor Kolumbo............................................................................................. 23 Zaključak .. ................................................................................................................... 53 Michelangelo Buonarroti.......................................................................... 54 Zaključak. . .................................................................................................................... 80 Adam i Eva. . ................................................................................................................... 81 Zaključak. . .................................................................................................................... 97 Drugo poglavlje.................................................................................................................. 99 Golgota.. ........................................................................................................................ 99 Zaključak. . ................................................................................................................. 116 Vučjak.. .......................................................................................................................... 118 Zaključak .. ................................................................................................................ 129 U logoru..................................................................................................................... 130 Zaključak .. ................................................................................................................ 141 Treće poglavlje................................................................................................................. 143 Gospoda Glembajevi........................................................................................ 143 Zaključak. . ................................................................................................................. 166 U agoniji.. .................................................................................................................... 167 Zaključak. . ................................................................................................................. 183 Leda................................................................................................................................. 185 Zaključak .. ................................................................................................................ 193 346
RASPRAVA – DRUGI DIO: Disperzija i stilska funkcija biblizama u romanesknom diskurzu Miroslava Krleže.................................................................................. 195 Četvrto poglavlje......................................................................................................... 197 Povratak Filipa Latinovicza................................................................... 197 Zaključak .. ................................................................................................................ 224 Peto poglavlje.................................................................................................................... 225 Na rubu pameti.............................................................................................................. 225 Zaključak.. ................................................................................................................. 256 Šesto poglavlje.................................................................................................................. 259 Banket u Blitvi..................................................................................................... 259 Banket u Blitvi: knjiga prva...................................................................... 259 Banket u Blitvi: knjiga druga................................................................. 272 Banket u Blitvi: knjiga treća .. ......................................................... 291 Zaključak .. ................................................................................................................ 314 Rezultati i zaključci................................................................................................... 317 Sažetak....................................................................................................................................... 327 Summary..................................................................................................................................... 329 Literatura.............................................................................................................................. 331 Kazalo pojmova................................................................................................................. 339 Kazalo imena....................................................................................................................... 343 Prilog – tablica br. 6. Tipologizacija biblizama u Krležinu dramskom i romanesknom diskurzu................................................. 344 Životopis................................................................................................................................... 345 347