DRAGAN STENEK KRHOTINE SMISLA
KRHOTINE SMISLA IZ KNJI@EVNE I SLIKARSKE OSTAV[TINE DRAGANA STENEKA
Izabrao i priredio Josip
Osti uz suradnju Nermine Kurspahić
UZ ^ITANJE I IZBIRANJE TEKSTOVA IZ OSTAVŠTINE DRAGANA STENEKA (Prolog) Jedno predveče, prije dvadesetak godina, na vratima mog sarajevskog stana, u tada Nemanjinoj ulici, sada Čekaluši, pojavio se lijep visok mladić, kojeg dotad nisam poznavao, i zamolio me da pročitam nekoliko njegovih prvih pjesama i kažem mu šta o njima mislim. To je bio moj prvi susret s Draganom Stenekom. Potom mi je povremeno donosio svoje nove pjesme, o kojima smo, nakon što sam ih pročitao, podugo razgovarali. U jednom od razgovora rekao mi je kako je od svog rođaka Nenada Fišera čuo da smo sva trojica u srodstvu preko mog djeda i njihovih baka s prezimenom Osti. Mada me, tada, nije mnogo zanimala obiteljska genealogija, to me je obradovalo, jer sam poznavao i pamtio samo članove najuže nevelike očeve obitelji od kojih je neke, one koje sam vidio samo u ranom djetinjstvu, odavno prekrila izmaglica slična onoj u Felinijevom Amarkordu. Danas mnogi od onih koji bi to srodstvo mogli pouzdanije potvrditi, nažalost, nisu više među živima. Bilo kako bilo, Dragana i mene uglavnom su približavali naši susreti i razgovori. Jednog dana me je pozvao u stan svojih roditelja i pokazao mi svoje slike, ne spominjući mi, prije toga, da slika. Potom nas je život počeo udaljavati. Ne sjećam se više kad smo se posljednji put vidjeli. Sjećam se samo da mi je u sve rjeđim i kraćim susretima uspijevao na brzinu reći kako mu ide studij na više fakulteta, uz koji, ili obratno, nastoji što više pisati i slikati. Nakon što je otišao u Italiju, sreli smo se samo još nekoliko puta, jer u vrijeme kad je on rjeđe dolazio u Sarajevo, ja sam češće bio u Sloveniji. U međuvremenu sam pročitao poneki njegov objavljeni tekst. Dogodilo se, čak, da mi nije uspjelo vidjeti nijednu njegovu izložbu. Uto je došao i ratni vihor, koji je mene zatekao u
Ljubljani, a njega otpuhnuo čak do New Yorka. O njemu, kao i o mnogima drugim, nisam dugo ništa čuo. Potom je do mene, sa popriličnim zakašnjenjem, kao grom iz vedra neba (a to je naslov i jedne od mojih knjiga pjesama), došla vijest da je u New Yorku umro u saobraćajnoj nesreći. U to nisam mogao povjerovati sve dok nisu uslijedili kontakti s njegovim ocem, majkom i mlađim bratom, koji, od rata, žive u Čileu. Poslali su mi ogromnu količinu njegovih tekstova do kojih su uspjeli doći, skupljajući ih po mnogim njegovim prebivalištima po svijetu. Među njegovim objavljenim tekstovima (prikazima izložbi, esejima, intervjuima, putopisima, novinarskim člancima…) i tekstovima u kojima su pominjane njegove grupne i samostalne izložbe, te ocjenjivano njegovo slikarstvo, bila je velika količina doslovno rukopisa ili pretipkanih, okončanih ili započetih, pjesničkih, proznih, esejističkih, dramskih, scenarističkih i drugih tekstova. Uz ostalo i njegov pjesnički prvenac, knjiga Sensoria, za koju, dotad, nisam znao da je objavljena. Tu knjigu malog formata, manjeg od dlana, crnih platnenih korica, obogaćenu većim brojem njegovih crno-bijelih crteža, objavio je, kao posebno izdanje, sarajevski Zadrugar, neposredno prije rata, 1991. godine. Najkraće rečeno, život nas je udaljio, a smrt ponovno približila.
ŮŮŮ
Pošto je Draganova pisana ostavština fragmentarna, kako zbog toga što svi njegovi tekstovi nisu pronađeni, a mnogi od nađenih nisu cjeloviti ili ih, kada se to i čine, nije uspio sam prirediti za objavljivanje, tako i zbog toga što je sam, i u poeziji, i u slikarstvu, zagovarao koncept (vremensko-prostorne) fragmentarnosti, činilo mi se najprimjerenijim mozaično strukturirati knjigu izabranih tekstova iz njegove ostavštine i popratiti je fragmentima utisaka i mišljenja o njima.
7
8
POEZIJA Prvo sam pročitao njegov pjesnički prvenac, koji počinje viđenjem tenkova iz Düsseldorfa, Rima, Bruxellesa, Beča itd. u Sloveniji, Poljskoj, Pragu, Moskvi… U Beogradu viđenih izbliza. Dakle, rat, koji se uskoro raširio i donio sa sobom sve muke i nevolje koje ratovi sa sobom donose, čak i kad su manje krvavi od onog koji se dogodio u Bosni i Hercegovini, utisnuo je neizbrisiv pečat i na knjigu mladog pjesnika i slikara Dragana Steneka, koji je širinom svojih interesa i znanja, te radnom energijom, vjerom u ono što čini i strašću s kojom je to činio, obećavao, a, već učinjenim, čak jasno nagoviještavao, da će se u dogledno vrijeme potvrditi kao svestrana stvaralačka ličnost. Njegove prevashodno lirske pjesme uvrštene u knjigu govore o ljubavi i ljubavnim osjećanjima; zahvatajući više nijansi njihovog širokog spektra, od očaranja i sreće do razočaranja i boli, govore o nostalgiji i prisjećanjima na djetinjstvo (u pjesmama se često pojavljuje dječak, bilo da se s njim poistovjećuje ili ne). Stenek piše o ritmovima grada i svom odnosu s prirodom, bilo da opisuje mediteranska ljeta i ljetovanja ili zimske mrtve prirode, piše o vjeri u riječ u kojoj mnogošto dobija svoj konačni oblik, piše o stvaralačkoj, prevashodno slikarskoj samoći… Mada nisam ljubitelj naknadnog učitavanja u pjesme onoga što je izvan njih, teško je ne uočiti, da poneki stihovi („slika je s druge strane / okvira svijeta” i njemu slični), a posebno pjesma Smrt kamenih lica: „jedan iz vremena kad smo kamenili lica / uveo je pojam smrti, izvjestitelj, / o automobilskoj nesreći rekao je: / samljelo ga kao šrikljac”, začuđujuće, da ne kažem proročki,
korenspondiraju s onim što se Draganu, nekoliko godina kasnije, uistinu dogodilo. A taj događaj je, svojom prekorednošću, o kojoj na početku jedne pjesme kaže: „roditelji bude a djeca sahranjuju”, bio još tragičniji. Ako nešto od smrti i može biti tragičnije. A ta se pjesma završava stihom, koji je ujedno i njen naslov: „ostanak na svijetu po ma koju cijenu”, kojim je izražena njegova snažna volja za životom.
(Pjesme iz ostavštine) Usprkos vitalizmu nadasve karakterističnom za Dragana, o čemu svjedoči ne samo studij književnosti i slikarstva, u Sarajevu i Rimu, te, kratko prije smrti okončan studij prava u New Yorku, slikanje, pisanje i prevođenje poezije s talijanskog jezika, izložbe i planirani konceptualni, knjižni, kazališni i filmski projekti, u njegovim pjesmama, pa i onim iz ostavštine, kao i u dijelu eseja najčešće su prisutni Eros i Thanatos. I ako Thanatos život čini apsurdnim, Eros ga, nesumnjivo, osmišljava. A Dragan je sve vrijeme bio razapet upravo između Erosa i Thanatosa. U pjesmama je pisao o vremenu „kada se ne umire”, ali i u njemu je bilo „malo smrti”, bar „sasvim malo”. Kao što je pisao i o vremenu smrti, o „izgnanome u novi život”, u kojemu, poput mnogih prognanika i izbjeglica, „smrt izdišemo u nepoznato”. I ako je u mladalačkim pjesmama pjevanje o smrti i moglo biti dijelom koketiranje sa književnom konvencijom, u mnogim kasnijim pjesmama, bez obzira na njihovu vrijednost, jer mnoge su ostale nezavršene ili u verziji koju bi možda promijenio prije nego bi je pustio da dođe u ruke čitatelja, osjećanje čovjekove smrtnosti duboko je proživljeno. A time i osnažena slutnja vlastite. Odgovor na to bili su stihovi: „pojavljivanje će nestankom
9
10
postati”, „nestajanjem ∑ riječi se vraćaju / svom plutanju atmosferom” i njima slični, u kojima je govorio o svojoj rastrganosti „između neba i zemlje” i tajni koja se krije između beznadnoga gore i nepovratnog dolje, što ima posebno značenje unutar njegove poetike. A jedna dimenzija te poetike je i prepletanje u pjesmi jezičkih i slikarskih elemenata, tako da su neke čak napisane slikovnim pismom, a u neke su unošeni likovni simboli, koji se češće javljaju, što znači da je ključ razumijevanja u otkrivanju njegovog pravog smisla. Meni ga, priznajem, nije uspjelo uvijek naći, bar ne na način na koji sam, recimo, odgonetnuo u pjesmi Gledala me, velika slova u ponekim riječima unutar nje, na prvi pogled gotovo slučajna, koja čine svojevrstan akrostih:
Ja sam je mnogo volio ŮŮŮ
Pjesme iz ostavštine, kojima često nije bilo moguće utvrditi vrijeme nastanka, svojom formalnom i sadržajnom različitošću, potvrđuju da je Dragan, kao pjesnik, usprkos izvjesnom broju dobrih, pa i odličnih pjesama i još brojnijim čudesnim pjesničkim fragmentima, još uvijek, kao pjesnik, bio na putu traganja za sopstvenim prepoznatljivim glasom i rukopisom. Jedne su, naime, jednostavne, jezički pročišćene, druge pak opterećene genitivnim sintagmama, suvišnim metaforama i mnogočim drugim. Dijelom i zato u njegovim rukopisima nije bilo uvijek moguće razlučiti izvorne i, eventualno, tuđe, prepisane tekstove, bilo da se radi o pjesmama ∑ sâm sam ustanovo da je dio pjesama ispisan njegovom rukom bio prijepis pjesama njegovog, a i mog prijatelja, odličnog pjesnika Semezdina Mehmedinovića, koji sada živi u Americi ∑ ili o drugim tekstovima, u kojima, također, pokatkad citati nisu označavani navodnicima, niti je spominjan izvorni tekst koji parafrazira. U pjesničkim i drugim tekstovima, pisanim najčešće rukom, zbog nečitkosti, dio je riječi ostao neodgonetnut. I razumljivo je, da takvi tekstovi, usprkos svojoj zanimljivosti i vrijednosti, nisu mogli doći u obzir za objavljivanje.
LIKOVNE KRITIKE Prvi objavljeni Draganovi tekstovi bili su prikazi izložbi u sarajevskim listovima i časopisima. U njima je, prikazujući i, istodobno, ocjenjujući, kako veći broj izložbi u Sarajevu, tako i poneku u inozemstvu, uglavnom u Italiji, predočavao ne samo dobro poznavanje teorije likovne umjetnosti i prakse likovnog stvaranja, nego i istančan ukus za ono što je uistinu umjetnost, bez obzira na modne trendove, i izoštrena kritička mjerila njihovog vrednovanja. Brojem prikaza izložbi i, nadasve, načinom na koji ih je situirao u širi domaći i širi, europski, ako ne i svjetski kontekst, te argumentirajući svoja razdvajanja dobrog od slabog na njima, razvijao se u osoben glas prosuđivanja likovne umjetnosti u BiH. S njim je likovna kritika u BiH bila dobila dragocjenu prinovu, koju je, nažalost, prerano izgubila. Rečeno nije bez pokrića, jer njegove ocjene, i kad su bile, što je za mladost karakteristično, prekritične, nisu izricane iz pozicije sveznajućeg i onoga tko smatra da je na njemu da izreče konačan sud, u koji više ne može biti nikakve sumnje, nego su se temeljile na tankoćutnom estetskom senzibilitetu i vlastitoj stvaralačkoj poetici, te na dobrom poznavanju likovne umjetnosti, horizont koji nije bio ograničen samo na domaće podneblje. Zato je njegov pogled bio često drukčiji, pa i provokativan, ali rijetko samo zbog potrebe po izražavanju drugačnosti i provokativnosti, mada je mišljenje svojom glavom to uvijek gotovo neizbježno. Znao je, znalački, povući granicu između stvaraočeve namjere i njenog ostvarenja, između stvarne i lažne modernosti, odnosno aktualnosti, hodao je ukorak sa onim što se zbivalo na svjetskoj likovnoj sceni od višedesetljetnog zaostajanja, između prekomjernih pohvala iz kolegijalnih ili klanovskih razloga, na jednoj, i previda, odnosno prešućivanja istinskih vrijednosti, iz istih razloga ili pukog neznanja. Kratko rečeno, u njegovim kritikama i dužim esejističkim tekstovima, bilo da je izricao svoje mišljenje o samostalnim ili grupnim izložbama domaćih ili stranih slikara, bilo da je informirao o likovnim događanjima izvan zemlje i retrospektiv-
nim izložbama klasika modernog slikarstva, prožimalo se pouzdano estetsko osjećanje i zavidno znanje. Dragan je u dužim esejističkim tekstovima o nedvojbeno velikim slikarima, posebno onima koji su neizbrisivo obilježili 20. stoljeće (Goya, de Chirico, Miró, Chagall, Grosz, Ernst, Picasso…), prevashodno samosvojnim odnosom prema njihovom slikarstvu koje je izuzetno cijenio, najcjelovitije predočavao svoju likovnu optiku, koju je, dodatno, pojašnjavao u tekstovima u povodu vlastitih izložbi, odnosno likovno-ambijentalnih projekata. Kao likovni kritičar, pak, razotkrivao ju je u praćenju i vrednovanju likovnog života u Sarajevu, kako onim protiv čega je bio, tako i onim za šta se zalagao. A zalagao se prije svega za autore, koji su provjetravali zaparloženi likovni život, kao što to, recimo, već duže vrijeme čini, u svijetu dobro poznati Braco Dimitrijević ili za one, posebno među mlađim, kojima je uspjelo izbjeći postojeće konvencije i ne uvijek uistinu plodotvornu preveliku vezanost za tradiciju svedenu na folklor. Za njega je jedan od takvih, uistinu vitalnih i suvremenih, u BiH slikarstvu bio Sadko Hadžihasanović, prije svega svojim intrigantnim odnosima slikarskoga i kiparskog prostora. Kao i mnogi mladi skulptori o kojima je, pišući u povodu izložbe „Skok u stranu”, 1985. godine, uz ostalo, rekao da predstavljaju „značajan pomak”, te da se radi o mladoj generaciji umjetnika „koji bi, u najdoglednije vrijeme, bez opterećenja ili kompleksa gubljenja identiteta, mogli utkati svoje djelo u tokove suvremene umjetnosti na nivou koji sam pojam umjetnosti podrazumijeva, dakle internacionalnom i općekulturnom”. Vrijeme će pokazati, ako već nije, koliko je bio u pravu pri procjeni njihovih potencijalnih vrijednosti, ali je teško poricati vrijednost polazišta s kojih je izricao svoje sudove.
(I drugi objavljeni tekstovi) Dragan je, uz likovne kritike i knjige pjesama, objavio više raznovrsnih tekstova. Ne samo o slikarstvu, koje je bilo njegova osnovna preokupacija. Neki od njih su, naime, bili novinski članci, kao što su to bili oni koje je „Našim danima” slao iz Aida, u vrijeme kada se taj otok u Sredozemlju, između Sicilije i Afrike, pokušao proglasiti
11
12
samostalnom državom. U nekima je pisao čak o alpini zmu, kao u tekstu, iz 1984., o Reinholdu Messneru, čija je smjelost za njega bila „mogućnost postizanja određene harmonije ne samo sa prirodom, nego i sa samim sobom”, do čega je i sam mnogo držao. Neki, pak, intervjui, kao što je to bio u „Sineastu”objavljen razgovor sa Felinijem (i zbog tog sam u „Prologu”pomenuo izmaglicu iz njegovog Amarkorda), koji je s njim vodio 1983. godine, kada je sniman film I ide brod, ili 1984. u „Odjeku”razgovor sa Pietrom Consagrom, jednim od najzapaženijih talijanskih kipara na međunarodnoj sceni. U „Odjeku”je objavio i dio prevedenih pjesama talijanskih pjesnika, koje je namjeravao, kao antologijske izbore, štampati u dvije knjige. Za jednu, koja počinje pjesmamam Giovanni Bellinija, a završava grupom novih futurista, napisao je i predgovor. Druga je trebala biti svojevrstan nastavak Antologije talijanske poezije Mladena Machieda, objavljene u sarajevskoj Svjetlosti 1982. godine, jer počinje pjesmama Mila de Angelisa i Valerija Magrellija, pjesmama kojih, mada drugim, Machiedo završava svoju antologiju. Jedan od objavljenih tekstova (Fantom slobode, 1991.) je ispovjedni, s naslovom Bijeg, koji za moto uzima citat iz de Sada: „Kradljivci moraju da ubijaju da ne bi bili otkriveni… Ubijajući da bi krali, kradljivci čine manje zla od generalæ armijæ koji uništavaju narode samo iz oholosti”. Na početku tog teksta, u kojemu govori o ovodobnom fašizmu, „gospodarima straha” i ratu, čiji se obruč sve više steže, kaže: „putujem, neprestano odlazim i ponekad se vraćam”, čime je, kratko i jasno, definirao svoju situaciju nekoliko godina prije rata. I ako je prije, kako je 1988. napisao u Rimu, otišao iz svog grada, jer je morao konačno, i fizički prekinuti s tradicijom, što, kako dadaje, „nije bio bijeg”, rat, koji je smatrao apologijom kiča, onemogućio ga je da se, od njegovog početka, sve do svoje smrti, u New Yorku, 1999. godine, ikada vrati u svoj rodni grad. Zato ga Nermina Kurspahić, s razlogom smatra, mada ne direktnom, žrtvom rata.
PROZA Dragan se, kako je vidljivo iz njegove pisane ostavštine, okušavao u mnogo čemu, pa i u prozi. Napisao je, naime, i nešto proznih tekstova. Poneki od nađenih približavaju se cjelovitijoj priči, ali najčešće tu cjelovitost ne dosežu u potpunosti, odnosno u mjeri u kojoj bismo je mogli kao takvu vrednovati. Bilo da su ti tekstovi ostali nedokončani, bilo da nisu konačno stilski dotjerani. Bliže pričama je tekst naslovljen Sat, kao i poneki bez naslova. Neobjavljeni tekst naslovljen U Viterbu, žanrovski gledano, manje pripada pripovjedačkoj, a više putopisnoj prozi, kakva je bila i naslovljena Tri četinara, objavljena u „Odjeku”1985. godine. Nešto više pripovjedačkog dara kod Dragana je uočljivo u proznim skicama i brojnim fragmentima, možda najbližih kratkim pričama.
DRAME, SCENARIJI Rečeno o pričama dijelom se odnosi i na Draganove dramske tekstove od kojih je većina necjelovita, fragmentarna. Izuzmemo li scenarije, koji su, po svojoj prirodi, skicuozni, te planove i pojašnjenja ambijentalnih multimedijalnih postavki, nešto cjelovitiji su i zanimljiviji, kao potvrda njegovih viđenja prezentacije djelæ, u kojima se prožimaju likovna umjetnost, muzika i književnost, tekstovi Sekvence i Nemogući projekti, mada su i oni sačinjeni od sadržajnih predložaka i prostornoscenskih uputa. Ali tek sa eventualnim komentarima znalca mogli bi funkcionirati kao zasebno štampani tekstovi.
ESEJISTIKA Jedna od mogućih podjela većeg broja Draganovih tekstova, jest i njihovo grupisanje na osnovu onoga o čemu u njima govori. A veći broj ne samo razvijenih eseja, nego dužih ili kraćih esejističkih tekstova, koje nije moguće uvrstiti među dovršene, odnosno različite bilješke, kao i brojne refleksije i sentencije, govore ponajčešće o umjetnosti, nerijetko i o filozofiji, i uvjeravaju nas da je mnogo vremena posvećivao sticanju različitih znanja, koje mu je omogućavalo dublje analiziranje problema koji su ga, ne samo kao pjesnika i slikara, najčešće zaokupljali. To mu je pomagalo i pri nalaženju odgovora na mnoga pitanja koja si je postavljao. To potvrđuju u njima različite varijacije već rečenoga, odnosno napisanoga. Uvidom u tu vrstu tekstova impregniranih mnogim mislima drugih ali i brojnim vlastitima, kojima se nije libio, s razlogom, jer je to činio argumentirano, čak replicirati autoritetima i općeprihvaćenim mišljenjima, raskrije nam se treća, ako ne i osnovna dimenzija njegovoga duhovnog portreta ∑ sklonost i sposobnost dubljeg promišljanja. Sâm sam bio ugodno iznenađen svim onim što je poznavao, kao i mnogim njegovim pronicljivim i logičkim analizama i sintezama, artikuliranim velikom energijom i strašću uvjerenja u svoja određenja i mišljenja, odnosno njegovom estetskom i etičkom zrelošću. Iz njih bi, čak i da to nije sam rekao, bilo očito da su ga jednako zanimali „čula, mit, duh, misao, riječ, poezija, filozofija, intelekt, muzika, zanat, slikarstvo…”. Kao što je iz njih moguće saznati da se za njega rad na slici nije završavao njenim okončanjem, nego je naslikano nastojao „analizirati i dovesti sa ličnoga na nivo općega, kozmičkoga”. I, kako je sam rekao, tok te „igre kontemplacije”, utjecao je na sljedeću sliku, što znači da su kod njega mišljenje i stvaralačka praksa, poezija i slikarstvo, bili nerazdvojivi. Dragan, za kojeg je „stvarna umjetnost” bila „kontinuiran proces ∑ neprekidan hod”, o sebi je, na jednom mjestu rekao: „Dolazim (jesam ili odlazim u) iz predjelæ u kojima je razuzdanost, ako postoji, duhovne naravi.” A u tekstu
povodom izložbe u beogradskoj Pivari (1986.) napisao je: “Izložba u Pivari predstavlja jedno veliko iskustvo. (…) Općenito, narodu se moje slikarstvo iz posljednje tri godine ne dopada. … Do bijesa me dovodi lakonsko objašnjavanje mojih slika kao nečega što se nalazi u korak sa onostranom sadašnjicom, trendom, valjda. (…) Niko nije zamijetio liniju, formu i analitično razvijanje formalnih odnosa. Ili ja nisam shvatio šta sam htio.” A u Zaključku poslije Pivare: „Problem pročišćavanja. Radi se, prije svega o racionalnom postupku. (…) Prvo, masa je lijena, ne pronalazi snagu za prilaz novoj logici koju joj nudim, nema identifikacije, nema ni citiranja stvari, pojava iz najbliže okoline, ne laska se ukusu mase koji ona stalno potvrđuje u svom svakidašnjem životu. (…) Asketiziranjem, što u svakom slučaju ne znači osiromašivanje, nego, naprotiv, obogaćivanje, stvaraju se uvjeti za najiscrpnije doživljaje i najfinijih detalja. Dosljedno sprovođenje postupka asketizacije i preispitivanja autora nužno dovodi do jednog sasvim novog ključa za spoznaju cjelokupnog doživljenja gdje se stvari ne dijele na dobre i loše, lijepe i ružne, nego se otkrivaju kao takve. Kao takve znači ∑ kao takve u jednom svijetu čijom logikom smo došli do spoznaje.” Za njegovu razuzdanost duhovne naravi karakterističan je, prije svega, erotizam produhovljenog čovjeka od krvi i mesa. Elektricitet snažnog erotizma iskrio je, kako pri svemu što je primao, tako i iz svega što je davao, kako napisanima i naslikanima, tako i u međuljudskim odnosima. Zato ne iznenađuje da se upravo erotikom, ljubavlju i seksualnošću, ne previđajući njene pornografske dimenzije, bavio u više svojih esejističkih tekstova, od kojih se neki uvrštavaju među njegove najuspjelije. U tekstu Pogled na Pogled na penis Isusa Krista, napisanom u Rimu 1984. godine, kao duži esejistički prikaz knjige spomenute u naslovu, napisao je: „Penis je najjasniji znak Kristove ljudskosti. (…) penis je jedan od najstarijih simbola (…) Seksualnost je neosporan dio zdravlja i ljudskog ponosa.” A da je takvo poimanje falusa, s tim, dakako i Erosa, u povijesnoj i jednako dubokoj ljudskoj projekciji, jedna od konstanti njegovog pogleda na svijet, uvjerava nas esej U svemir bludom, objavljen u „Licima”1987. godine, kao i mnogi neobjavljeni. U tom
13
14
eseju Dragan priznaje kako sam primjećuje da često spaja seks i smrt, uz to posebno naglašava da je „svaka revolucija nasilje”, kao i svaka njena tekovina, a da “sloboda nije izbor između crnoga i bijeloga, nego je njeno odsustvo biti primoran na takav izbor”. U eseju Eros u grčko-rimskoj civilizaciji zalaže se ne za parcijalan, nego za cjelovitiji, civilizacijski pogled na erotiku, kako u životu, tako i u literaturi i filozofiji, navodeći brojne primjere koji su za njega „potvrda besmrtnosti principa Erosa”. Tekst završava riječima: „Kroz vjekove i dvije različite civilizacije, koje su zajednički stvorile temelje današnje Europe, Eros i erotizam su prošli kroz mnogobrojne faze. Taj put koji je karakterističan za skoro sva božanstva grčkog Olimpa može se opisati kao jedan lagani i nepopravljivi pad vrijednosti i kompleksnosti značenja. Međutim, grčko-rimska civilizacija je, tumačeći eros kroz Eros, stvorila intelektualni sistem konkretizacije senzualnoga i emotivnog domena ljudske prirode koji danas može predstavljati ideal (iako bi veliki uspjeh bio i samo postizanje približno istih vrijednosti u praksi). Eros je u prvobitnom toku kozmičkih događaja stvarao svijet, poslije su ga ljudi sami održavali ili progresivno prepravljali, a Eros je stvarao intrige, koje su, indirektno ili, čak, i direktno, utjecale na način i tok tog održavanja, odnosno uznapređivanja civilizacije.” Esej O seksualnosti počinje konstatacijom da „pisati o seksualnosti prije svega znači naznačiti i poštovati granicu koja (kao uostalom bilo koja granica) maglovitom postojanošću dijeli seksualno od erotskoga.” I nastavlja, da se „kroki seksualnosti: fiziološka fakta, nagon, predodređenje organskog dijela čovjeka, tehnicizam intime, bitno razlikuje od mnogo bitnijega, individualnijega, obimnijega krokija erotizma”. U tom tekstu, u kojem se poziva na mišljenja Freuda, Junga, Horkheimera, Adorna, Reicha, Fromma, Marcusea, Fucaulta, Battailla, Webera, da ne nabrajam dalje, gradeći svojevrstan kratak pregled političke historije seksualnosti, a uvjeren da je „naša era, era politike”, utvrđuje „manipuliranje seksualnim”. A i neki drugi tekstovi potvrđuju kako je širok dijapazon njegovog bavljenja erotizmom i seksualnošću, odnosno, da ponovim, Erosom, neodvojivim od Thanatosa.
A ništa manje nisu zanimljiva i njegova bavljenja drugim i drukčijim područjima, fenomenima i problemima. Među najzanimljivijim tekstovima, ako je, dakako, izvoran, jeste kraći esej, Konačno i savršeno, koji počinje riječima: „Konačno i savršeno”, odnosno pojmovima, koje pokušava, i tekstualnografički uspijeva, promisliti na neobičan način, utvrđujući da „se antička ‘zlatna sredina’, najsavršeniji odnos dviju osobina i kvaliteta, nalazi u centru cijevi”, a daljim izvođenjem „dokazuje nepostojanje savršenstva i odsustvo konačnosti”. A još jednim primjerom, linijom čiji spiralni put povezuje sve ekstremne točke cijevi, dokazuje da je savršenstvo nepostojeće. Slično tom minieseju drugdje promišlja druge pojmove i probleme ispoljavajući ne samo širinu i dubinu svojih interesiranja i znanja, nego, prije svega, vlastito promišljanje i preispitivanje održivosti mnogih već odavno prihvaćenih, pa i kanoniziranih mišljenja, što je u skladu s onim što je rekao na početku još jednog kraćeg nepotpisanog teksta bez naslova: „Divno bi bilo posjedovati egocentričnu moć kojom bi se sve stvari na koje sa nailazi, postavile uz jedan zid, gole i vrijedne sažaljenja i udahnuo im se dio sebe.” Jer, mnogi njegovi, pa i samo ovlaš naznačeni pogledi, potvrđuju da je upravo posjedovao izvjesnu mjeru te vrste moći, koja se, nažalost, nije uspjela razviti u cjelovitiji i konzistentniji misaoni sustav. Kao i to da je, bez dvojbe, umjetnost za njega bila, prije svega, „prepoznavanje samoga sebe” i „drugi život”, paralelan svakodnevici. Dragan je svoje slikarstvo vidio kao „horičnu pojavnost umjetničkog”. Smatrao se konzervativnim slikarom, jer je, s jedne strane, vjerovao da su „prethodnici ostavili duboke tragove u nama”, a sa druge, da je suvremeno slikarstvo u većini slučajeva simulacija. Tekstovi u kojima se poziva na filozofska mišljenja ili i sâm pokušava promišljati na filozofski način dopunjuju njegov duhovni kroki, crtama njegovih estetskih i etičkih gledišta. I u njima se zalagao „za drugačnost, u masovnoj istosti” i zagovarao stav „autentičnog intelektualca”, što je sam i bio. Za njega je „kazati opće, apstraktno”, značilo vidjeti. Zato njegova slikarska viđenja uglavnom teže općem i apstraktnom. Ili, njegovim riječima rečeno: „Slikarstvo je u neuhvatljivom, neobjašnjivom ali vidlji-
vom.” A da je bio svjestan čovjekove kratkotrajnosti i neizbježne smrtnosti, kaže i sljedeći citat, iz još jednog od nenaslovljenih tekstova: „Prolaznost je neophodna pretpostavka veličanstvenih stvari … neophodna je svijest o vlastitoj prolaznosti da bi se na nivou uzvišenoga prolaznost popela na nivo veličanstvenoga.” Njegovi pogledi, ponajčešče usredotočeni na pitanja umjetnosti, katkad obuhvataju kulturu i u njenom širem značenju. U eseju Sudbina je u rukama usamljenog, potpuno angažiranog individuuma a s motom iz Hiperiona Alabandija, kaže da je „sredina kultura” i dodaje: „Da bi si osigurao mjesto između sunca, kojeg se uopće ne tiče, i zemlje, potpuno nezainteresirane za njegovo prisustvo, čovjek je stvorio kulturu”. A taj tekst, pozivajući se na Spenglerovu tvrdnju da „pripadamo faustovskom kulturnom tipu”, završava rečenicom: „Stoga, cijenjene kolege i prijatelji, glavu gore, nije naša sudbina u rukama nevidljivog neprijatelja, već u konkretnim, osamljenim, potpuno angažiranim individuima.” I upravo je bio takav, usamljen i, prevashodno stvaralački, angažiran. U jednom od svojih boljih eseja Zajedničko prokletstvo za moto je uzeo stihove Gotfrida Bena iz pjesme Izgubljeno ja, napisao je: „Zvuk koji se prostire kosmosom je vrisak žrtve…”. Tome je, kasnije, govoreći o svijetu pokidanih veza, dodao: „No, neke veze su ostale, ostali su demoni kao kompenzacija žrtve ratia, ostali su pojedinačni intimistički pobunjenici, iznad svega, ostala je umjetnost”. I tu vjeru u umjetnost nije gubio ni onda kada je sumnjao u svoje umjetničke dosege, čak ju je ta sumnja snažila, jer ga je nagonila na neprestana traganja, preispitivanja i nova iskušavanja, tako u slikarstvu, kao i u poeziji, esejistici… A u središtu svega je bio i ostao čovjek, čovjek, koji to u punom značenju riječi nije činom rađanja, nego procesom počovječenja, odnosno neprestanim radom na sebi i istrajnim uspinjanjem spiralnim putem poduhovljavanja. Ili, njegovim riječima rečeno: „Možda ćemo napokon postati ljudi.” Pri tom je sve vrijeme bio camusovski shvaćeno pobunjeni čovjek, kritični intelektualac, koji je bio svjestan da je „svaka vlast u biti tiranija”.
REFLEKSIJE I SENTENCIJE Dosad rečeno, čemu bi se mnogo što dalo dodati, zorno ilustriraju brojne Draganove refleksije i sentencije, u kojima se pita: „Je li slikarstvo još uvijek moguće izražajno sredstvo, tj. je li u stanju baviti se bitnim?”. „Šta ja zapravo namjeravam u slikarstvu?”, „Jesu li biografija i umjetnost odvojivi jedno od drugog?”. A odgovorima na njih višestrano je odredio svoju ljudsku i stvaralačku poziciju, svoj odnos prema životu i umjetnosti. Nerijetko i prema smrti. Možda bi bilo najobuhvatnije i najtačnije definirati sveukupnost onoga što je napisao, kao „pokušaj racionaliziranja intuicije o vlastitoj sudbini”, a pritom ne zaboraviti kako je napisao i da „fantazija sadrži stanovitu istinu koja je neuskladiva s umom”. Njegovi zapisi svjedoče da je znao „biti sam kao: 1.) pustinjak 2.) bjegunac 3.) izgnanik”, da se pokatkad osjećao „napušten od sudbine” i, čak, umirućim, te da ga je „mimohodila smrt”. Rečenici: „Unutrašnji prostor mi je ogroman i sve veći da mi je teško pratiti sve i kontrolirati.” Dodaje: „Pretpostavljam da ta ogromnost prostora potiče od smrti u okolini i njenom prostoru kojima tek trebam udahnuti (moj) život.” Jednom kaže „život treba shvatiti”, drugi put „koncipirati kao prolaznu bolest”. Bolest koju je, smrću, prebolio. A često je ponavljao izreku, da tek izgubljeno pokaže vrijednost, u što smo se, po njegovoj smrti, dakako, uvjerili. Jednako kao što nas upravo njegove refleksije i sentencije, u kojima nađemo i rečenicu: „u biti sam predosjećao ovakav razvoj stvari”, uvjeravaju da je „pregnantan tekst imperativ pisanja”, što je, u jednoj od brojnih teka, ispisao krupnim slovima, dajući do znanja, da je to imao za svoj kredo.
15
(Završna napomena)
16
Pri čitanju i izboru tekstova iz Draganove ostavštine, uz mjestimične nečitkosti rukopisa, te većeg broja pravopisnih, a u pretipkanim tekstovima i tipkarskih grešaka, koje, istina, pažljivim lektoriranjem nije teško otkloniti, pojavljivala su se i malo složenije pitanje jezika kojima ih je pisao. U njima se, čak u istom tekstu, pojavljuju i poneki ekavizmi, mada je njegov jezik prije svega ijekavski, a često miješa riječi iz zapadne i istočne varijante jezika, do rata zvanog srpskohrvatskim, a poslije hrvatskim, srpskim i bosanskim, nerijetko uočljivo pod uplivom literature koju je u vrijeme njihovog pisanja čitao. Pošto se radi o jezičnim problemima koji su karakteristični za mnoge iz BiH, posebno za one iz Sarajeva, koji, u višenacionalnoj sredini s (do rata) velikim brojem miješanih brakova, nisu bili jezični čistunci, bar ne u onom smislu prekomjernog učitavanja u jezik nacionalnoga i političkoga, nego bez zazora koristili mogućnosti sveukupnog jezičnog blaga, ni sam nisam bio siguran što je veće ogrešenje, ostaviti tekstove kakvi jesu ili ih primjeriti normi jednog od jezika u BiH. Sjetivši se Krleže, koji je, kad su ga jednom upitali zašto pored lijepe hrvatske riječi tisuća upotrebljava i riječ hiljada, odgovorio zato što ne zna za treću, a da zna, i nju bi upotrijebio, činilo mi se ponajboljim ne upuštati se ni u kakve radikalne zahvate u Draganov jezik, nego u pojedinačnom tekstu, zbog njegove koherentnosti, ponegdje samo ujednačiti rjeđe upotrijebljene jezične oblike onim češće upotrijebljenim. Kako i priliči tekstovima koje je pisao slikar, tako su i Draganovi rukopisi prepuni svakojakih skica i crteža, od kojih neki, ma koliko bili usputni, svjedoče ne samo o stalnoj potrebi za pisanjem, nego i o stalnom slikarskom svrabu njegovih prstiju, koji nisu mogli dugo izdržati da ne povuku bar koju liniju. I tako su nastali mnogi crteži, koji ne samo da likovnom ornamentikom bogate njegovu rukopisnu pisanu ostavštinu, nego, istodobno, dodatno potvrđuju njegov slikarski dar. A čini mi se da je, na koncu, suvišno napominjati da se radi o objavljivanju izbora tekstova iz Draganove ostavštine koji bi, dakako, mogao biti drukčiji, ne samo širi ili uži, ali vjerujem, da i takav kakav je, omogućava, kaleodoskopskim mozaikom, uz ranije objavljeno, uvid u dio onoga što je radio i uradio u svom nastojanju da svom životu, prije svega posredstvom umjetnosti i duhovnog uspona, da viši ljudski smisao.
Josip Osti Ljubljana, kolovoz/avgust 2003.
Bio-bibliografija Dragana Steneka Dragan Stenek rođen je 1964. u Sarajevu, gdje je završio osnovnu školu i dio gimnazije, koju nastavlja i završava 1983. u American Overseas School of Rome. Paralelno sa studijem slikarstva u Rimu, na Academia di belle Arti, gdje je diplomirao 1989., studirao je književnost na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Počeo je slikati i pisati pjesme još u gimnazijskim danima. Veoma se rano uključio i u književni život mladih sarajevskih pisaca. Ne samo čitanjem svojih ranih pjesničkih radova, nego i sudjelujući u razgovorima o novoizašlim knjigama i drugim svježim i inovativnim pojavama u stvaralaštvu. Duh moderne umjetnosti bio je svo vrijeme u središtu pozornosti radoznalog i temperamentnog duha Dragana Steneka. Od prvih godina studija objavljivao je književne i likovne kritike, putopisne i publicističke tekstove te esejistička promišljanja o modernoj umjetnosti i umjetnosti uopće, u kojima je pokazivao ne samo poznavanje književnosti i slikarstva, nego i filozofije, na kojoj utemeljuje svoja gledišta. U Sarajevu je bio moderator serije predavanja o umjetnosti i religiji pod nazivom Poetika prostora. Dakako, nije zatvarao oči ni pred problemima suvremenog svijeta, posebno ne pred eskalacijom zla i nasilja u BiH u vrijeme raspada Jugoslavije, na koju se jasno i glasno odzivao, potvrđujući da je od onih stvaralaca i intelektualaca za koje su estetika i etika nerazlučive. Za vrijeme studija u Rimu i, kasnije, drugdje u Italiji, kreće se u krugovima književnika i drugih stvaralaca, te se uključuje
u rasprave o umjetnosti, a s nekima od njih napravio je i intervjue. U Limi, u kojoj je živio 1991. − 1992., surađuje u časopisu za kulturu i umjetnost i priređuje samostalnu izložbu inspiriran andskom mitologijom. Potom boravi u New Yorku. Smatrajući da će mu posao odvjetnika omogućiti sigurniju egzisteniciju te olakšati bavljenje pisanjem i slikanjem, upisuje se na Brooklyn Law School 1996. Ondje dobiva dvije nagrade za radove iz autorskog prava, i u srpnju 1999., neposredno prije smrti u saobraćajnoj nesreći, stječe diplomu Iuris doctor. Dragan Stenek imao je i mnoge samostalne slikarske izložbe, a sudjelovao i na mnogim skupnim: u Ferrari, Sarajevu, Rimu, Beogradu, Mostaru, Alatriu, Limi, te post mortem u Santiagu. U prikazima i kritikama tih izložbi, objavljenim u domaćim i stranim časopisima i novinama, isticana je njegova slikarska osobenost i posebnost. Dragan Stenek okušavao se i u scenografiji. Bio je scenograf tv-drame Pat pozicija, koju je snimila sarajevska televizija, te asistent scenografa Mrtvih duša, u izvedbi sarajevskog Narodnog pozorišta, kao i predstave Tartuffe u izvedbi osječkog Hrvatskog narodnog kazališta. Bavio se i prevodilaštvom. Pripremio je antologiju mladih talijanskih pjesnika i izbor iz Ungarettijeve poezije. Dio njegovih prijevoda pjesama talijanskih pjesnika emitiran je na Trećem programu radio Sarajeva. Godine 1985. dobio je priznanje SITA (nagrada Udruge talijanskih televizija) „za istaknuti rad na polju kulture i umjetnosti za svoj stvaralački rad u Italiji”, 1989. godišnju nagradu univerziteta „Hasan Kikić” za rad Umjetnost kroz stoljeća, a 1990., kao koautor, također nagradu „Hasan Kikić” za rad Propadanje Erosa. U ovoj je knjizi objavljen izbor njegovih pjesama, priča, eseja i fragmenata reminiscencija na različite, prevashodno slikarske, književne i filozofske teme iz dijela njegove književne ostavštine. Radi devastacije kuće na selu, u kojoj je do početka rata u BiH pisao, i čestog mijenjanja boravišta u New Yorku, mnogi su njegovi rukopisi zagubljeni. U Krhotine smisla uključena je i njegova objavljena zbirka pjesama Sensoria, objavljena u Sarajevu 1991., a iz nje su izostavljene one pjesme koje su objavljene u listovima i časopisima. Među neuvrštenim tekstovima nalaze se i rukopisi njegovog kratkog romana Jezik ševe i tv-drame Muzej osjećanja.
311
ZAHVALA Prikupljanje i objavljivanje književnih tekstova Dragana Steneka ne bi bilo moguće bez prijateljske pomoći Nermine Kurspahić, Josipa Ostija, Borisa Marune, Dragana Jelavića, Roberta Mandića, Militze Augusti, Oresta Casalinia, Alberta Girollama, Semezdina Mehmedinovića, Miljenka Jergovića, Predraga Okuke, Seida Hasanefendića, Bojana Hadžihalilovića i mnogih drugih. Svima vama, dragi prijatelji Dragana Steneka, od srca zahvaljujemo. Zahvaljujemo srdačno i gospodinu Gavrilu Grahovcu, ministru kulture i sporta Federacije Bosne i Hercegovine na pomoći i razumijevanju. Obitelj Stenek
KRHOTINE SMISLA Uz čitanje i izbiranje tekstova iz ostavštine Dragana Steneka. ........................................................ 7 (Predgovor − Josip Osti)
Iz slikarske ostavštine Dragana Steneka......................................................................................17
316
POEZIJA Sensoria............................................................................................................65 Iz Düsseldorfa smo vidjeli.................................................................66 vodim...................................................................................................................67 Kultura................................................................................................................68 povijest..............................................................................................................69 rastanak.............................................................................................................70 svjedok, krepuskularno.........................................................................71 Grad......................................................................................................................72 I. građevine....................................................................................................74 II. ritam.............................................................................................................75 III. veza.............................................................................................................76 svijet se možda prostire i pored tamne crte koja plavu boju dijeli na nebo i more.................................................77 lov zeca..............................................................................................................78 ljubav krhka ∑ odnos krhak..............................................................79 Nostalgija.......................................................................................................80 prozori...............................................................................................................82 I. (kada mrznu pupovi).........................................................................83 II. (kada povlače se pupovi). ...........................................................84 III. (kada venu čempresi)...................................................................85 IV. (kada rastu čempresi)....................................................................86 alter nacija......................................................................................................87 sad bolest, sad ljeto...............................................................................88 rana koja šeta ∑ ljeto............................................................................89 šetnja blijedim parkom i udio u vrevi parka.....................90 korak do mrtve prirode ∑ zima......................................................91 ostanak u svijetu.......................................................................................92 eroska..................................................................................................................93 samo zadovoljstvo....................................................................................94 osjećanje...........................................................................................................95 i jesenas su spaljivali lozu................................................................96
drugo mjesto.................................................................................................97 ljubav propala...............................................................................................98 opravdanje.......................................................................................................99 podizanje bolnice.................................................................................. 100 sjećanje.......................................................................................................... 101 mrtva zona.................................................................................................. 102 mrlja ∑ simulacija oblika. ............................................................... 103 kamena lica.............................................................................................. 105 kamena lica................................................................................................ 106 igra kamenih lica................................................................................... 107 fieste kamenih lica.............................................................................. 108 kamena lica u izgnanstvu.............................................................. 109 smrt kamenih lica................................................................................. 110 nemoć.............................................................................................................. 111 muškarac sa psom............................................................................... 112 I druge pjesme…................................................................................ 115 ja....................................................................................................................... 116 odbijam........................................................................................................ 117 mlijeko.......................................................................................................... 118 vrijeme.......................................................................................................... 119 S kopljima jedini NEBU ti.............................................................. 120 zadnji Helen.... ......................................................................................... 121 H. Humi. ........................................................................................................ 122 kretati se u azilu kao sepija u moru..................................... 123 Un Giorno Perso. .................................................................................... 124 šta kaže Fillipo Tommaso............................................................... 125 tako se umire.......................................................................................... 126 poštovani džokeji................................................................................. 127 gledala me................................................................................................. 128 dok plivam.................................................................................................... 129 Prenuti (se)................................................................................................ 130 Zrcalo............................................................................................................... 131 Vokativ............................................................................................................ 132 AG....................................................................................................................... 133 samoća............................................................................................................ 134 Progon............................................................................................................. 135 Crta počinje............................................................................................... 136 bum bum tras.... ..................................................................................... 137 odDio opasne........................................................................................... 138 ti u meni..................................................................................................... 139 put oko spomenika.............................................................................. 140
dok sveci marširaju............................................................................. 141 Obnove, buđenja.................................................................................... 142 Tlo rasut(o) oblikujem se............................................................... 143 Kršenje pravila........................................................................................ 144 pamte se.... ................................................................................................. 145 Prhnula......................................................................................................... 146 Riječi............................................................................................................... 147 Bilo je............................................................................................................ 148 Znati............................................................................................................... 149 Dosta mi je................................................................................................ 150 Vraćaš se..................................................................................................... 151 Nebo................................................................................................................ 152 Put je............................................................................................................. 153 Na granici elemenata........................................................................ 154 Osvijestiti se............................................................................................. 155 Biti znakom................................................................................................ 156 Tijela su nam od samih pojmova............................................. 157 Koračati.......................................................................................................... 158 Izazovnost................................................................................................... 159 Dižeš tijelo................................................................................................. 160 crtež je potreban.................................................................................. 161 Nestao sam.... ........................................................................................... 162 Mi smo kao jele..................................................................................... 163 Ledeni dodiri............................................................................................ 164 ptice se bore.... ........................................................................................ 165 otvaranje..................................................................................................... 166 crni obrisi ptica...................................................................................... 167 ubojstvo prvo (isključivo iz nehata)..................................... 168 za blok o starcu...................................................................................... 169 preostaje udjel sna.... ......................................................................... 170 utisnuti se u jutra............................................................................... 171 problem u praznini............................................................................... 174 bufera.............................................................................................................. 177 na naslijeđenom pisaćem stolu................................................ 178 Filip je na drugom kontinentu.... .............................................. 179 PROZA............................................................................................................ 181 Starac i sadaka........................................................................................ 183 Sat...................................................................................................................... 184 Ambar aerodroma…............................................................................ 185
Lagano smo se penjali…................................................................ 186 Praznik............................................................................................................ 189 Vatra, cosa nostra................................................................................. 190 Muzej voštanih figura........................................................................ 192 ESEJISTIKA................................................................................................... 197 O seksualnosti.......................................................................................... 199 U svemir bludom.................................................................................... 205 Eros u grčko-rimskoj civilizaciji................................................ 213 Pogled na Pogled na penis Isusa Krista............................ 220 Pojam „Fin de siècle”........................................................................ 223 Uništiti ars.................................................................................................. 228 Zajedničko prokletstvo...................................................................... 233 Sudbina je u rukama usamljenog, potpuno angažiranog individuuma........................................ 236 Općiti sa čipovima................................................................................ 239 Bijeg................................................................................................................. 246 SKICE I FRAGMENTI TE MISLI O SLIKARSTVU, KNJIŽEVNOSTI, FILOZOFIJI…........................................ 250 PISMA............................................................................................................ 279 Beč, 1991.................................................................................................... 281 Pismo nekomu.......................................................................................... 282 NYC, 10. 11. 93...................................................................................... 283 U BORBI SA VREMENOM I ZABORAVOM IZAŠAO KAO POBJEDNIK............................................................................ 287 (Pogovor − Nermina Kurspahić)
Summary........................................................................................................ 292 Riassunto...................................................................................................... 293 Iz rukopisne ostavštine Dragana Steneka. ...................................................................... 295 Bio-bibliografija Dragana Steneka . ................................ 311 Dragan Stenek ∑ Bio-bibliography ................................. 312 Bio-bibliografia di Dragan Stenek ................................... 313 Zahvala ........................................................................................... 315
317
Biblioteka Svjetionici Svezak 1.
Dragan Stenek Krhotine smisla Nakladnici:
Synopsis, d.o.o. Bunićeva 22, Zagreb, Hrvatska
Synopsis, d.o.o. Kralja Tvrtka 9, Sarajevo, Bosna i Hercegovina Za nakladnike:
Ivan Pandžić Aleksandrida Kosić Urednik:
Ivan Lovrenović Izbor, prireĐivanje i predgovor:
Josip Osti Pogovor:
Nermina Kurspahić Recenzenti:
Miljenko Jergović Semezdin Mehmedinović Likovno oblikovanje:
Trio/Fabrika Art Director:
Amer Mržljak
Zagreb ∑ Sarajevo, 2009.
∂ Copyright: Obitelj Stenek
Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez pismenog dopuštenja obitelji Stenek i nakladnika.
ISBN 978-953-7035-37-2 978-9958-587-33-7 CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 714969.