N
Mirna Brkić Vučina
OĆNO LICE ŽENE
Suvremena kazivanja o vilama, vješticama i morama Hrvata u Bosni i Hercegovini
Synopsis, Zagreb – Sarajevo, 2013.
Mom Josipu i Dra탑enu
U
vrijeme ono ljudi bijahu dobri, a vile njima pomagale polja žeti, travu kositi, korov pljeviti, stoku hraniti, kuće graditi. Tuge nije bilo, jer svuda su vile pomagale. Jedno je bilo srce svih ljudi, jedna volja, jedan običaj, jedan zakon. Ali ljudi iznevjeriše vile, pastiri baciše tambure i svirale, pjesma je utihnula. Zlatno doba je prestalo. Tada su i puške zapucale i narodi se zaratili. Od onda nestade vila i s hrvatskog polja izmakoše nekud u tuđu zemlju.
Uvod Potaknuta relativno slabom istraženošću usmene književnosti, tradicije i kulture Hrvata na području Bosne i Hercegovine, počela sam sustavno na terenu istraživati i zapisivati usmenoknjiževne oblike. To proučavanje i zapisivanje započelo je još u studentskim danima, a sada istraživanja nastavljam kao profesorica na studiju kroatistike na kojem, između ostalog, predajem kolegije iz hrvatske usmene književnosti. Postoje u usmenoj književnosti i tradiciji neke drevne sile, iskonska povezanost našeg bića s prošlošću koja nas neodoljivo privlači. Kao da na neki način uspostavljamo dijalog sa svojim precima. Gotovo iz dana u dan, iz godine u godinu, moja rukopisna zbirka usmenoknjiževnih oblika kazivanih među Hrvatima na području Bosne i Hercegovine raste. Poseban interes sam razvila prema usmenoknjiževnim pričama. Dobro, uvjerljivo i dojmljivo ispripovijedati priču privilegija je i dar. U sklopu interesa za usmenoknjiževne priče iznimno su mi intrigantne priče o femininim mitskim bićima – vilama, vješticama i morama u folklornom imaginariju Hrvata na području BiH. Novija etnološka i folkoloristička istraživanja s terena, u koja se uklapa i ova moja knjiga, donose veliki broj podataka o još uvijek živim tradicijskim vjerovanjima u nadnaravna bića te su još aktualne priče o susretima s vilama, vješticama i morama. Ta bića i dalje intenzivno golicaju maštu puka i trajno su prisutna u svijesti i kazivanjima Hrvata BiH. Niti novo vrijeme, niti promijenjeni interesi, niti jak utjecaj katoličke vjere i Crkve, koja ova bića demonizira, nije ih uspio potisnuti iz kazivanja i svijesti puka. Kakva se to privlačna moć krije u ovim ženskim mitskim bićima, zašto su još uvijek tako živo prisutne u svijesti i kazivanjima hrvatskog puka, tko su zapravo ta bića, pitanja su na koja pokušava dati odgovore ova knjiga.
Zanimajući se za ovu problematiku, mnoge su mi dosad nerazjašnjene dileme uspjela razriješiti proučavanja dvojice istaknutih hrvatskih znanstvenika - Radoslava Katičića i Vitomira Belaja. Njihova rekonstrukcija slavenske mitologije i bajoslovlja Hrvata rasvijetlila su mi mnoga nerazriješena pitanja koje su me mučila proučavajući hrvatsku usmenu književnost, tradiciju i kulturu. Stoga često u interpretaciji suvremenih kazivanja o vilama, vješticama i morama upravo i krećem od njihovih proučavanja. Na tome im posredno dugujem veliku zahvalnost. Pokazalo se da i u suvremenim kazivanjima Hrvata BiH ima još mnogo tragova vjerovanja koja su Hrvati imali prije nego što su prihvatili kršćanstvo. Oni su razasuti svuda pred nama, ali treba ih moći i znati iščitati. Na stranicama koje slijede rastvara se tako pred nama bogat, čak čudesan i iznenađujući svijet predaja u kojima se govori o vilama, vješticama i morama koje se još uvijek kazuju među Hrvatima u BiH. Moramo odmah u uvodu istaknuti da su predaje predaje navedene u ovoj knjizi suvremena kazivanja Hrvata zapisana diljem BiH u periodu od 2007. do 2012. godine. Dio predaja sam zapisala sama, a dio su zapisali moji studenti sa studija kroatistike na Filozofskom fakultetu u Mostaru. Većina navedenih predaja, koliko nam je poznato, po prvi put se objavljuje u ovoj knjizi. Njihov broj, raznolikost i ljepota govore kako je još živo prisutna tradicija pripovijedanja priča među hrvatskim stanovništvom. Još uvijek je moguće naći kazivače, ne samo starije životne dobi nego i mlađe, koji će dojmljivo i uvjerljivo ispripovijedati priču. Usprkos novim užurbanim vremenima, novim interesima, materijalizmu, konzumerizmu, raznim društvenim mrežama, i sada ljudi oduševljeno kazuju kako su vidjeli prelijepe eterične vile, ali i kako strahuju da bi im vještice mogle ureći ono najdragocjenije, njihovu djecu, ili kazuju da su ih noću dušile more. Pa, dragi moji čitatelji, uđimo u svijet za koji često mislimo da je potisnut i zaboravljen, a onda ćete možda otkriti, poput mene, kako je još živo prisutan i kako dotiče neke dijelove našeg bića koje smo možda utišali ili ga ne čujemo od buke suvremenog svijeta. Autorica, Mostar, listopad 2012.
Kazalo I. Vještice.................................................................................................................................... 9
I.a. Suvremene predaje o vješticama Hrvata u Bosni i Hercegovini ................................................................... 32 Priča o vješticama ................................................................................................ 32 Vještica ..................................................................................................................... 32 Pogane oči ............................................................................................................... 33 Skidanje uroka . . ..................................................................................................... 33 Uroci........................................................................................................................... 33 Urokljive oči ........................................................................................................... 34 Urok............................................................................................................................ 34 Crna mačka............................................................................................................. 35 Uroci .......................................................................................................................... 35 Uhvaćena vještica................................................................................................. 36 Žena koja je s đavlom dogovor sklopila ..................................................... 36 Vještice .. .................................................................................................................... 37 Ilija i vještica............................................................................................................ 37 Strugotine i kosa za bolju ljetinu ................................................................... 38 Vištice. . ....................................................................................................................... 39 Zle sile........................................................................................................................ 39 O vješticama . . ......................................................................................................... 40 Kučibabe .................................................................................................................. 40 Vještice .. .................................................................................................................... 41 Kučibaba................................................................................................................... 41 Uroci........................................................................................................................... 41 Vještica pretvorena u pticu............................................................................... 43 Zle čini....................................................................................................................... 44 Zle oči. . ....................................................................................................................... 44 Mlinar i vještica .................................................................................................... 44 Predaja o vještici . . ................................................................................................. 45 O vještici koja se pretvarala u mačku........................................................... 46 O urokljivim očima. . ............................................................................................ 46
172
Žene otkrile vješticu............................................................................................ 47 Vještica Anđa ......................................................................................................... 48 Dvije rivalke ........................................................................................................... 48
II. More........................................................................................................................................ 51 II.a. Suvremene predaje o morama Hrvata u Bosni i Hercegovini........................................................................................ 64 Vištice . . ...................................................................................................................... 64 Priča o vještici. . ....................................................................................................... 64 Vještica ..................................................................................................................... 65 Vještica u muvi .. .................................................................................................... 65 Mora Mara............................................................................................................... 65 Kletva bivše djevojke........................................................................................... 66 Mora .......................................................................................................................... 67 Vještica sa strašnim očima . . ............................................................................. 67 Priča o vili . . .............................................................................................................. 68 Mora........................................................................................................................... 69 Kapčić.. ....................................................................................................................... 69 Mora .......................................................................................................................... 70 Nevjesta vještica ................................................................................................... 70 Svećenik ................................................................................................................... 71 Vještice .. .................................................................................................................... 71
III. Vile.......................................................................................................................................... 73
III.a. Suvremene predaje o vilama Hrvata u Bosni i Hercegovini..................................................................................... 105 Vila i baba.............................................................................................................. 105 Djela vilinska.. ...................................................................................................... 105 Lijepe vile. . ............................................................................................................. 106 Vilino polje - Vilinkosa. . .................................................................................. 106 Konji i vile.. ............................................................................................................ 107 O vilama . . .............................................................................................................. 108 Marko oženio vilu. . ............................................................................................ 108 Susret s vilom....................................................................................................... 109
173
Priča o vili. . ............................................................................................................ 110 Vilinske knjige...................................................................................................... 111 Mate Zorić. . ............................................................................................................ 111 Priče o vilama...................................................................................................... 112 Priče o vilama...................................................................................................... 113 Čarobne vile......................................................................................................... 113 Nestalo dijete.. ...................................................................................................... 114 Vile .. ......................................................................................................................... 115 Vile ga nosale....................................................................................................... 115 Vile.. .......................................................................................................................... 116 Zašto su nestale vile.......................................................................................... 116 Vilinsko kolo........................................................................................................ 117 Vrila na Barama.................................................................................................. 117 Neviniji vidi vile.. ................................................................................................ 117 Priče o seoskim konjima. . ............................................................................... 118 Vila kod Mate Ćosića....................................................................................... 118 Vile na Bilim stinama ...................................................................................... 119 Čobanice i vile..................................................................................................... 119 Vilinski sabor....................................................................................................... 119 O djevojki Ivi i njezinoj sudbini.. ................................................................. 120 Priče o vilama i vješticama iz Širokog Brijega....................................... 121 Konj Putko............................................................................................................ 122 Vilino kolo.. ........................................................................................................... 122 Vilina kula............................................................................................................. 123 Vile i mladić.. ........................................................................................................ 123 Vile.. .......................................................................................................................... 124 Vilenjak.................................................................................................................. 124 Vile i momak Mate............................................................................................ 125 Vilino kolo.. ........................................................................................................... 126 Priča o vilama iz Posušja. . ............................................................................... 127 Vile u Bari.............................................................................................................. 127 Priče o vilama iz Posušja . . .............................................................................. 128 Priča o vilama...................................................................................................... 130 Vile i momak Mirko......................................................................................... 131 Žeran i vile........................................................................................................... 132
174
Vile s Nugla. . ......................................................................................................... 132 Vile i konji............................................................................................................. 133 Vile i konji............................................................................................................. 134 Vile zagangale...................................................................................................... 134 Izdati vilu.............................................................................................................. 135 Priče o vilama iz Ružića.................................................................................. 135 O vilama. . ............................................................................................................... 136 Priča o vilama...................................................................................................... 137 Priče o vilama iz čapljinskog kraja............................................................. 137 Viline ploče u Žabi............................................................................................ 139 Vila Zora................................................................................................................ 139 Vile i vilino kolo.. ................................................................................................ 140 Vilino kolo.. ........................................................................................................... 141 Vilina zahvala kraj Buškog jezera............................................................... 142 Vila Ševa. . ............................................................................................................... 142 Kletva bačena na vile........................................................................................ 143 Vile .. ......................................................................................................................... 143 Mala vila. . ............................................................................................................... 144 Vile i zlatnici. . ....................................................................................................... 144 Djevojke zlatnih kosa....................................................................................... 145 Vila u jami Golubinjači.. .................................................................................. 145 Vile igraju kolo.................................................................................................... 146 Vile.. .......................................................................................................................... 146 Predaja o vilama u Neretvici......................................................................... 146 Stijena. . .................................................................................................................... 147 Brdska vila............................................................................................................. 148 Nagrada za dobro djelo................................................................................... 149 Kako su nestale vile........................................................................................... 149 Djevojka koja plače........................................................................................... 149 Devečanske vile .. ................................................................................................ 150 Šumeća i plava voda . . ....................................................................................... 151 Paljenik i ugar ..................................................................................................... 152 Tajna velike peće .. .............................................................................................. 153 Vile.. .......................................................................................................................... 153 Mate i vile.............................................................................................................. 154
175
Vila jezerkinja...................................................................................................... 154 Orahova hladovina .. ......................................................................................... 155 Vile pletu konjima grivu................................................................................. 156 Vile pjevaju ko cure........................................................................................... 157 Vile peru veš......................................................................................................... 157 Vile u mlinu.......................................................................................................... 158 Vila na bunaru. . ................................................................................................... 158 Priče o vilama iz Žepča. . .................................................................................. 159 Vile u Žepču i okolici .. ..................................................................................... 159 Ples s vilama......................................................................................................... 160 Priče o vilama iz Bugojna............................................................................... 160
Izvori i literatura............................................................................................ 163 Izvodi iz recenzija.. ............................................................................................ 169 Zahvala................................................................................................................... 172
Bilješka o autorici ........................................................................................... 173
176