Ratko Perić
SVEĆENICI GLAGOLJAŠI NA PODRUČJU BIH Trista godina djelovanja (1551.-1851.)
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 1
6.5.2016. 17:07:06
Biblioteka Crkve na kamenu - knjiga br. 142 Nakladnik Crkva na kamenu N. Š. Zrinjskog 7 88000 Mostar Urednik Dr. Božo Goluža Korektura Martina Arapović, prof. Grafička obrada Dragana Zovko, prof. Naslovna stranica Miro Raguž Tisak Suton, Široki Brijeg Naklada 2000 primjeraka CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 272-726.3:929(497.6)"1551/1851" PERIĆ, Ratko Svećenici glagoljaši na području BiH : trista godina djelovanja : (1551.1851.) / Ratko Perić. - Mostar : Crkva na kamenu, 2016. - 472 str. ; 20 cm. (Biblioteka Crkve kamenu ; knj. 142) Bibliografija i bilješke uz tekst. - Registar. ISBN 978-9958-1918-5-5 COBISS.BH-ID 22991878
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 2
6.5.2016. 17:07:06
Ratko Perić
SVEĆENICI GLAGOLJAŠI NA PODRUČJU BIH Trista godina djelovanja (1551.-1851.)
Mostar, 2016.
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 3
6.5.2016. 17:07:06
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 4
6.5.2016. 17:07:06
UVODNO SLOVO Papa Benedikt XVI. proglasio je Svećeničku godinu, koja je trajala od svetkovine Presvetoga Srca Isusova, 19. lipnja 2009., do iste svetkovine, 11. lipnja 2010. Kao svećenički uzor Sveti je Otac postavio pred oči prezbiterima Katoličke Crkve francuskoga svećenika sv. Ivana Mariju Vianneya (1786.-1859.), zaštitnika župnika, u povodu 150. obljetnice njegove blažene smrti. Preminuo u selu Arsu, 4. kolovoza 1859. Njegove nas životne borbe: "kasno zvanje", "gorući grm" u srcu za svećeništvom, neredovito vrijeme školovanja, pet-šest godina učenja kod jednoga župnika, poteškoće s kojima se sučeljavao i koje je svladavao u nižim razredima a potom i na teologiji u bogosloviji, otpuštanje iz bogoslovije zbog neuspjeha, ali uporna kandidata i ustrajna svećenika s kvalitetama svetosti, ljubitelja kršćanske pokore i presvete Euharistije, neprestana proučavatelja Svetoga Pisma i ispovjednika bez premca, uvelike podsjećaju na izobrazbenu razinu i životni put naših svećenika glagoljaša. Nerijetko se radilo o "kasnim zvanjima" u tridesetim godinama njihova života te o nezaustavljivoj želji za svećeničkim životom. Troškove njihova oskudna školovanja, koje se odvijalo kod župnika ili u domaćim glagoljaškim sjemeništima u Dalmaciji, snosile su njihove obitelji. Svećeničku službu provodili su među siromašnim pukom iz kojega bi i sami potekli u statusu trajnih kapelana kod župnika franjevaca. Svećenička im služba, koju su doživotno obavljali u Apostolskom vikarijatu u otomanskoj Bosni (1735.-1881.), gdje su biskupi bili isključivo franjevci, nije bila sigurna. Unatoč svemu većinu ih je resila primjerna odanost Bogu, privrženost Katoličkoj Crkvi te revnost, vjernost i ustrajnost u obavljanju svećeničke zadaće. Među katoličkim pukom domaći su svećenici glagoljaši djelovali puna tri stoljeća, od 1551. godine, kada se s novim biskupom dalmatinskim franjevcem Danijelom Vocensisom ili Glasnovićem pojavljuje nekoliko glagoljaša iz Dalmacije, čija su nam imena ostala nepoznata, kako bi 5
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 5
6.5.2016. 17:07:06
Uvodno slovo
dušobrižnički djelovali u Duvanjskoj biskupiji. S područja Bosne i Hercegovine nestali su 1848. god., kada je na njezinu području preminuo posljednji glagoljaš, a posljednji je podrijetlom s njezina prostora preminuo kao župnik u Vidu, 1851. Nisu iščeznuli svojom voljom, nego voljom drugih i spletom raznih povijesnih okolnosti. A nazirala su se nova vremena. Višestoljetnoj osmanlijskoj okupaciji Bosne i Hercegovine bližio se kraj, a na obzoru se naslućivala uspostava austro-ugarske vlasti. S novim europskim društvenim poretkom stvorile su se i pretpostavke za dokidanje Apostolskoga vikarijata i ponovnu uspostavu biskupske redovite crkvene hijerarhije te ponovno uvođenje biskupijskoga klera u dušobrižništvo. Zbilo se to 1881. Nije sporno da su neki glagoljaški kandidati s puta prema svećeništvu odustajali kao bogoslovi. Činjenica je i da su prelazili u druge dijeceze, odnosno crkveno područje, biskupiju, vikarijat; odlazili na druge strane, ili je nekima onemogućivano ovdje se rediti i misiti ili sakramente drugima dijeliti. A da nam nije "poznat ni jedan jedini slučaj njihove apostazije, a najmanje od svega na islam".1 Odlikovali su se redovitim dijeljenjem svetih sakramenata: krštenjem, vjenčanjem, opremom bolesnika, ispovijedanjem, slavljenjem Euharistije u onoj mjeri u kojoj su ih trebali i dopuštenje im davali biskupi apostolski vikari kao i župnici franjevci, osobito na tromeđi Livna, Duvna i Kupresa. Živjeli su oskudnim životom kao i puk kojemu su služili, u neuglednim kućercima, hraneći se nebiranom hranom. Rijetki su imali pravo svećeničko odijelo. Ovisili su o roditeljima ili o bratovoj obitelji. Radili težačke poslove na vlastitu imanju (patrimonij), koje su primali prije đakonskoga ili svećeničkoga ređenja. Bez toga nisu mogli postati svećenicima, zbog bojazni da ne "budu na teret" i puku i franjevcima kojima su bili kapelanima. Službu "apostolskoga misionara" odnosno svećeničku službu u Vikarijatu od Svete Stolice mogli su primiti isključivo po preporuci biskupâ franjevaca koji su njima upravljali. Sve je to više nalikovalo idealnim, odnosno radikalnim evanđeoskim savjetima i preporukama negoli standardnu životu na koji se lako naviknemo.
1
K. Draganović, "Srećko M. Džaja", u: Crkva u svijetu, Split, 2/1972., str. 171-185, citat: str. 180.
6
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 6
6.5.2016. 17:07:06
Uvodno slovo
Rijetko je koji glagoljaš napisao kakvu knjigu ili brošuru, molitvenik ili pouku, katekizam. To ne znači da ih nije bilo za to sposobnih, nego nije bilo mogućnosti dati se na tako zahtjevan posao, niti je bilo lako naći novčana pokrića za njihovo tiskanje. Običnomu kršćanskom puku svojim su vjernim služenjem bili dragi, bliski zbog svetoga bogoslužja koje su obavljali na staroslavenskom jeziku, koji je puku razumljiviji od službenoga latinskoga. Stoga ne iznenađuje činjenica da su u puku nerijetko nazivani "zlatnim misnicima". Bili su među vjernicima poznati kao molitelji. Župnici franjevci stanovali bi u samostanima, a glagoljaši po selima, i vjernici bi se rado utjecali u njihove molitve. Neki su ostali u puku na "glasu svetosti" do dana današnjega. O svećenicima glagoljašima pisali su brojni auktori, a posebno franjevci: Petar Bakula (1816.-1873.), Julijan Jelenić (1877.-1931.), Leo Petrović (1883.-1945.), Dominik Mandić (1889.-1973.), Bonicije Rupčić (1910.-1984.), Miroslav Džaja (1885.-1972.), Bazilije Pandžić, Andrija Zirdum, Srećko Miroslav Džaja te Robert Jolić. Bili su predmetom interesa i pojedinih dijecezanskih svećenika, uključujući i Krunoslava Draganovića (1903.-1983.), Zvonimira Baotića (1937.-1995.) te osobito Slavka Kovačića. Značajan prilog poznavanju svećenika glagoljaša dao je Tomislav Perković, publicirajući livanjske župne matice, na prihvatljiv način rješavajući brojne dvojbe i nedoumice. Anto Ivić objavio je maticu krštenih koju je bosanicom vodio u prostranoj duvanjskoj župi jedan svećenik glagoljaš. Isti auktor bavi se proučavanjem matica Uskoplja, Ivanjske, Lašve. Kada bi naišao na kakav podatak o kojem glagoljašu, rado mi ga je poslao, na čemu mu iskreno zahvaljujem. Više se puta Ante Škegro u svojim radovima navraćao na glagoljaše, bilo na pojedine svećenike bilo na sve zajedno. U redcima koji slijede svećenici su glagoljaši obrađeni po načelu abecednoga reda bez obzira na njihov kronološki pojavak, poredak i nestanak. Ovo ponajprije zbog toga što svima, osim prve četvorice koje je sa sobom u Duvno 1551. bio doveo biskup fra Danijel te nekolicine iz 1609. godine, znamo barem ime i prezime, pa ih je tako najlakše popisati i pronaći. Nekima nisu znane ni godine rođenja, ni svećeničkoga ređenja, ni preminuća. Zbog toga ih nismo ni mogli kronološki obraditi. Na kraju je doneseno i nekoliko imena te biografskih podataka o bogoslovima koji se nisu mogli primiti ni za ređenje, ni za djelovanje na 7
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 7
6.5.2016. 17:07:06
Uvodno slovo
području Apostolskoga vikarijata u osmanlijskoj Bosni, pa su završili u drugim biskupijama, ili im ne znamo sudbine. U ovoj su knjizi predstavljeni svećenici glagoljaši o kojima smo bez bilježaka i kritičkoga aparata pisali u mostarskom biskupijskom mjesečniku Crkvi na kamenu od 2004. do 2010. godine. Obrađeni su na temelju dostupnih objavljenih izvora, neobjavljene arhivske građe iz različitih arhivskih fondova Rima, Splita, Dubrovnika, Mostara, matica hercegovačkih katoličkih župa u kojima su kao svećenici djelovali (Duvno, Roško Polje, Brotnjo, Posušje, Seonica, Rakitno i dr.). Osobitu zahvalnost dugujem dr. don Slavku Kovačiću, umirovljenom profesoru crkvene povijesti na splitskom Katoličkom bogoslovnom fakultetu, koji mi je iz svoje kartoteke na raspolaganje stavio neke biografske podatke o glagoljašima, do kojih je došao tijekom svoga višegodišnjeg istraživanja i marljiva bilježenja. Ta su imena redovito unesena u Bilježnice sv. Misa koje su članovi Bratovštine glagoljaških i latinskih svećenika Splitske nadbiskupije služili u splitskoj katedrali (glagoljaši i latinaši, neki nadbiskupi, kanonici itd., jer svaki se mogao učlaniti s istom obvezom!), a te su Bilježnice očuvane u Kaptolskom arhivu u Splitu (KAS). Makarski odio sadašnjega Nadbiskupskog arhiva u Splitu (NAS) ima kao poseban fond siglu NAS M, a splitski odio NAS S. Hvalu dugujem i don Ivanu Kovaču koji je veći dio ovoga teksta pročitao i usporedio s podatcima iz matica pisanih i bosanicom i latinskim jezikom, te potrebno ispravio. Hvala i čitateljima koji su se s dopunama i korisnim sugestijama javljali nakon što su tekstovi o glagoljašima bili objavljeni u Crkvi na kamenu. Svako je ljudsko djelo nedovršeno, a ovo pogotovo. Gradiva bi se još moglo naći, osobito u Splitskom arhivu. Neka se toga posla late mlađi naraštaji. Bila ova monografija poticajna drugima da nastave gdje se stalo, odnosno da obrade i javnosti predstave one svećenike glagoljaše o kojima nismo našli nikakvih podataka. Glagoljašima vječni mir u Bogu, a njihovim daljnjim proučavateljima blagoslov od Boga!
8
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 8
6.5.2016. 17:07:06
Sadržaj Uvodno slovo .............................................................................................. 5 Kratice ........................................................................................................ 13 Bibliografija ............................................................................................... 15 I. POJMOVLJE ........................................................................................ 27 Hrvatska pisma ......................................................................................... 29 Svjetovni svećenici .................................................................................... 31 II. ODNOSI FRANJEVAČKOGA I GLAGOLJAŠKOGA KLERA .............................................................. Bula pape Eugena IV., 1446. .................................................................... Pokušaj biskupa Danijela, 1551. ............................................................ "Malobrojni svjetovni svećenici", 1609. ................................................. "Frenk popovi", 1616. ............................................................................... U Bosni nema svjetovnih svećenika, 1655. ........................................... Pokušaj biskupa Lišnjića, 1666. .............................................................. Biskupi pootimaše župe, 1701. ............................................................... Nastojanja biskupa Bijankovića .............................................................. Sveta Stolica želi svjetovnoga svećenika za biskupa, 1740. ................. Preporuka provincijala Lastrića, 1742. .................................................. Naredba biskupa Dragićevića, 1749. ...................................................... Biskup Dragićević o rastu svjetovnoga klera, 1750. ............................. Svjetovni svećenik u Kreševu? - 1757. ................................................... Svjetovni svećenik u Veljacima - Ljubuški, 1760. ................................. Dragićevićeva naredba svjetovnim svećenicima, 1762. ....................... Sveta Stolica želi svjetovnoga svećenika za biskupa, 1765. ................. Svjetovnim klericima nema mjesta u Bosni, 1768. .............................. Biskup Hiljić zaustavlja rast glagoljaša, 1808. ....................................... Duvanjski "knezovi" Svetoj Stolici, 1808. .............................................. Miletićev popis svećenika glagoljaša u Apostolskom vikarijatu, 1824. ......................................................
33 35 39 43 49 51 52 56 58 60 61 62 63 65 66 68 69 70 71 73 76 9
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 9
6.5.2016. 17:07:06
Sadržaj
III. ODGOJ I IZOBRAZBA GLAGOLJAŠKOGA KLERA ............. 1. - Kod učitelja župnika .......................................................................... 2. - Sjemeništa za odgoj glagoljaša ......................................................... Lišnjićevo sjemenište u Makarskoj (1666.-1672.) ........................ Oratorij sv. Filipa Nerija u Splitu i u Brelima (1676.-1687.) ........ Zadarsko glagoljaško sjemenište (1748.-1821.) ............................. Glagoljaško sjemenište u Priku kod Omiša (1750.-1820.) ........... Rektori sjemeništa u Priku ............................................................... Drugi o sjemeništu u Priku ..............................................................
79 81 84 84 84 85 86 89 89
IV. ŽIVOTOPISI SVEĆENIKA GLAGOLJAŠA ................................ 95 Don Mate Akrapović iz Potočana ...................................................... 97 Don Jakov Barbarić iz Rujana ........................................................... 101 Don Mijo, Bosanac .............................................................................. 106 Don Ante Budimir iz Vira ................................................................ . 109 Don Andrija Čavlinović iz Letke kod Duvna ................................ 119 Don Filip Čonda ................................................................................... 125 Don Jakov Čotić iz Čaporice kod Trilja ........................................... 127 Don Tadija Ćalić iz Vinice ............................................................... . 141 Don Jakov Ćurić iz Korita, Grabovica .............................................. 153 Don Mijo Ćurić iz Korita, Grabovica ................................................ 157 Don Stipan Ćurić iz Korita, Grabovica ............................................. 162 Don Juko Dilber iz Bukovice ............................................................ . 166 Don Tomo Dubravčević iz Velike, Plehan ....................................... 179 Don Petar Džambić iz Drinovaca ..................................................... 183 Don Bariša Ereš iz Crvenoga Grma kod Ljubuškog ....................... 189 Don Mijo Grbavac iz Dobroga Sela ................................... ............... 195 Don Grgo Grlić iz Grabovice ............................................................ 207 Don Jozip Ivković iz Dobroga, Livno ................................................ 210 Don Ilija Jurčević iz Duvna ............................................................. . 218 Don Jozo Jurčević iz Vinice ............................................................... 231 Don Martin Jurčević iz Vinice ......................................................... 235 Don Grgo Kardumović iz Roška Polja ............................................ 243 Don Ivan Kolak iz Roška Polja ........................................................... 249 Don Toma Kolaković iz Roška Polja ................................................ 255 Don Bartul Kunčević iz Roška Polja ............................................... 266 Don Josip Lučić iz Vinice .................................................................... 268 10
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 10
6.5.2016. 17:07:06
Sadržaj
Don Grgo Ljubasović iz Roška Polja ................................................ Don Anton Ljubosović iz Roška Polja ............................................ Don Luka Marijanović iz Priluke ..................................................... Don Juro Mihaljević, stariji, iz Vučića ili Golinjeva ...................... Don Juko Mihaljević, mlađi, iz Vučića ili Golinjeva ...................... Don Grgo Nevistić iz Roška Polja .................................................... Don Ilija Omrčen/ović-Šarić iz Grabovice ................................... Don Marko Pavković iz Širokoga Brijega ........................................ Don Mijo [i Ivan] Pavković iz Mostarskoga Blata .......................... Don Jakov Perković iz Vinice ........................................................... Don Anto Pezanović iz Ivanjske ....................................................... Don Petar Radunović iz Posušja ...................................................... [Don] Ante Rebić iz Mostara .............................................................. Don Jure Stojić iz Dragićine (Čerin) ................................................ Don Jure Šerić iz duvanjskoga kraja .................................................. Don Ivan Tečić iz Kablića .................................................................... Don Ivan Turić iz Gorice ..................................................................... Don Ante (Antun) Tustonjić iz Roška Polja ................................. Don Luka Tuzlak ................................................................................. Don Valentin Vasilj(ević) iz Međugorja ........................................ Don Jakov Vidović iz Vidovića .......................................................... Don Ilija Vrdoljak iz Srđevića .......................................................... Don Mijo Vuletić iz Crnča ................................................................. Don Grgo Zrnić iz Miša kod Livna ................................................... Don Mate Zrnić iz Miša .....................................................................
275 284 290 295 301 306 310 314 324 327 338 348 352 356 365 367 371 373 379 383 395 400 407 424 428
BOGOSLOVI GLAGOLJAŠI Marko Budimir iz Vira kod Posušja .................................................. 431 Ivan Ilijašević ....................................................................................... 435 Nikola Ivković ..................................................................................... 438 DODATAK ............................................................................................. 439 Vignju Miloševiću .................................................................................. 441 Popis imena ............................................................................................. 455
11
- Biskup Ratko - glagolasi 1.indd 11
6.5.2016. 17:07:06