Snježana Šušnjara
RAZVOJ SPECIJALNOG ŠKOLSTVA U BOSNI I HERCEGOVINI OD 1958. DO 1990.GODINE
Synopsis, Zagreb – Sarajevo, 2013.
POSTDIPLOMSKI STUDIJ I SPECIJALIZACIJA
TREĆI STUPANJ VISOKOG OBRAZOVANJA
FAKULTETI VISOKE ŠKOLE I UMJETNIČKE AKADEMIJE
DRUGI STUPANJ VISOKOG OBRAZOVANJA
PRVI STUPANJ VISOKOG OBRAZOVANJA
PRVI STUPANJ OBRAZOVANJA
DRUGI STUPANJ OBRAZOVANJA
VIŠE ŠKOLE
GIMNAZIJA
ŠKOLE S SREDNJE PRAKTIČNOM TRGOVAČKE STRUKOVNE ŠKOLE ŠKOLE NASTAVOM
OSNOVNA ŠKOLA
PREDŠKOLSKE INSTITUCIJE
SPECIJALNE ŠKOLE I INSTITUCIJE ZA DJECU S PSIHIČKIM I FIZIČKIM OŠTEĆENJEM
TREĆI STUPANJ OBRAZOVANJA
Školski sustav u SFRJ
I.
Uvod „No more special, but different kinds of personality.“ Ovim radom se nastoji istražiti kako je u literaturi tretirano pitanje specijalnog odgoja i obrazovanja u Bosni i Hercegovini u razdoblju od 1958.godine do 1990.godine. Također će se utvrditi položaj specijalnog odgoja i obrazovanja u poslijeratno vrijeme i kasnije, te prosuditi jesu li postojali pojmovi integracija i inkluzija u obrazovnoj teoriji i praksi BiH i postoje li svjedočanstava njihove primjene. Rad počinje s 1958.godinom jer je tada donesen Opći zakon o obrazovanju nakon kojega dolazi do značajnijeg odgojnoobrazovnog razvoja. Mnogo je zanimljivih sadržaja vezanih za ovu problematiku iz tog razdoblja i brojna pitanja bi se mogla postaviti u svezi s tim. Dakle, osnovna je svrha ovog rada razotkriti ranija stanja u specijalnom obrazovanju u školama u Bosni i Hercegovini u tom razdoblju, analizirajući pedagoške časopise i postojeću službenu legislativu. Ovaj rad će rasvijetliti jedno razdoblje razvoja našega obrazovanja, nastojati utvrditi korijene problema i nastanka ovoga školstva, te donekle utvrditi kontinuitet razvoja specijalnog obrazovanja u Bosni i Hercegovini. Značajno je napomenuti da će se u istraživanim vremenskim razdobljima koristiti termini za identificiranje djece s poteškoćama u razvoju koji su u to vrijeme prevladali. Stoga, neka ne zbuni različitost i ‘nedosljednost’ termina. Pri iznošenju svojih stajališta, autorica koristi termin djeca s teškoćama u razvoju. Ovo je istraživanje, kao i njegovi rezultati, podijeljeno na tri glavna vremenska razdoblja koji su bili od posebnog značaja za područje odgoja i obrazovanja. Pri tom je od velikog značaja za ovaj
rad imao sam tijek promjena u obrazovanju koje su bile uzrokovane objavom Općeg zakona o školstvu i pojavom novih zakona kao nadogradnje na osnovni zakon. Temeljno je pitanje: utvrditi kakav je utjecaj Zakon iz 1958.godine imao na specijalno obrazovanje i njegov razvoj i koliko su se odredbe samog Zakona poštivale u školskoj praksi. Razlog odabira i pristupa ovakvom istraživanju jest osobni interes, preporuka stručnjaka iz ovog područja, ali i nedostatak sličnih studija u BiH. Stoga se ovim radom želi rasvijetliti spomenuta problematika i pokušati utvrditi kako je u navedenoj literaturi tretirano specijalno obrazovanje, te koje su karakteristike njegova razvoja u određenim razdobljima. Kako bi ovaj cilj bio ostvaren na što bolji i učinkovitiji način, nastojalo se problem sagledati s više aspekata kao što su povijesni, politički, ekonomski, kulturni, socijalni i pedagoški. Ovi aspekti nisu posebno izdvajani kao takvi, nego su samo naglašavani u pojedinim dijelovima rada, te sagledavani iz različitih vremenskih kutova. Zanimanje postojećih vladajućih struktura toga vremena ogledalo se u zakonima i njihovoj formi, ali i njihovoj praktičnoj primjeni. Kao i u drugim zemljama, i obrazovanje u BiH je bilo pod utjecajem različitih interesa ovisno o tome tko je bio na vlasti. Povijest daje važan prikaz ovih utjecaja i promjena. Svakako je interesantno vidjeti odnos države prema djeci općenito, a posebno prema djeci s teškoćama u razvoju. Dakle, vidljivo je da ova knjiga nastoji donijeti prikaz stanja i položaj specijalnog školstva kroz navedena povijesna razdoblja i otkriti što je sve utjecalo na ovo obrazovanje i njegov razvoj, koristeći pedagoške časopise kao osnovne izvore. Naravno da specijalno obrazovanje kao socijalna konstrukcija nije bilo pošteđeno različitih manipulativnih i političkih upliva koji su ga nastojali kontrolirati na različite načine. Može se jasno vidjeti da je praktična primjena specijalnog obrazovanja uvijek bila jedan prikaz ideoloških utjecaja čiji su korijeni, uvjereni smo, pohranjeni u prošlosti. Politička borba je također bila prisutna i u posebnom ekonomskom kontekstu. Sukladno ovomu, mijenjao se i odnos spram djece s teškoćama u
razvoju kroz povijest i u svijetu i kod nas, ovisno o tomu kako su se mijenjali uvjeti života i u kakvom se političkom, socijalnom, kulturnom, ekonomskom i bilo kojem drugom okružju određeno društvo našlo. Segregacijska filozofija i praksa u prošlosti odredile su stavove društva i pojedinaca prema osobama s teškoćama u razvoju u specijalnim školama. Osobe s poteškoćama u razvoju su bile odgajane u odvojenim prostorima i odsječene od ostatka društva. Podsticalo se dualno, potpuno odvojeno školstvo, što je vidljivo i iz zakonskih odredbi. Sve je to samo pojačalo socijalne stigme i otpor, te proizvelo odbojnost prema različitom i drugačijem. Neprihvaćanje djece s posebnim potrebama pridonijelo je rigidnosti i homogenizaciji nastave kao i postavljanju mita da, ako se jednom osnuje razred s normalnim učenicima, onda neće biti potrebe za dodatnim modifikacijama ili prilagodbama, kao što bi to bio slučaj ako bi se počelo raditi s djecom s posebnim potrebama.1 Iz priloženih pojmova i definiranja njihova značenja vidljivo je da se u BiH u dužem razdoblju nakon Drugog svjetskog rata poticao posebni razvoj specijalnog školstva, odvojeno od redovnih škola. Slična situacija je bila prisutna i u Europi i Americi sve do osamdesetih godina prošloga stoljeća. I potezi tadašnjih vlasti u BiH kretali su se u tom smjeru, što se ogledalo i kroz zakonske propise u kojima se navodi da se određuje školovanje djece s teškoćama u razvoju odvojeno, u specijalnim školama ili zavodima za to predviđenim. Dakle, išlo se na izravnu usmjerenost ka dualnom školstvu i podvojenosti koji su se zadržali sve do kraja istraživanoga razdoblja, točnije do 1990.godine. U prvom dijelu ovog rada, teorijskom okviru, predstavljen je povijesni prikaz obrazovanja u BiH, s ciljem otkrivanja koji su to uzroci prošlosti pridonijeli zatečenoj situaciji u obrazovanju u BiH, kao i razloge koji su podržavali ovakvo stanje. Kroz analizu spomenutog razdoblja težilo se utvrditi u kakvom položaju se nalazi1
Stainback S. & Stainback W. (1996), Inclusion: A Guide for Educators, New York: Paul.H.Brookes.
lo specijalno obrazovanja i koji su bili razlozi tome. Radeći ovako, uspjelo se pronaći primjenu integracije i blijede primjere inkluzije, kao i segregacjie. Tako se, analizom različitih priloga, dokumenata i tekstova, može doći do prikaza ekonomskih, političkih, prosvjetnih i kulturnih prilika u Bosni i Hercegovini u istraživanom razdoblju. Pri tom se otkrilo kakav je i koliki je stupanj razvijenosti specijalnog obrazovanja, te kako je uopće tekao u određenom razdoblju. Zanimljiv je i prikaz institucija koje su se bavile ovim vidom obrazovanja, zaštitom djece i njihova smještaja u određene ustanove. Teorijskom okviru prethode prikazi pojmovnog razumijevanja dominantne terminologije u istraživanom razdoblju, te suvremeno poimanje termina i pojmova iz specijalne pedagogije u pedagoškoj teoriji i praksi. Također se u tom dijelu nalaze kratki prikazi sadržaja udžbenika Pedagogije iz istraživanih razdoblja. Nastojalo se uvidjeti kako je tretirano pitanje specijalnog odgoja i obrazovanja u korištenim udžbenicima. Tabela 1. Uzorak – tri pedagoška časopisa PROSVJETNI LIST
NAŠA ŠKOLA
PORODICA I DIJETE
RAZDOBLJE
ZBIR ČLANAKA
ZBIR BROJEVA
ZBIR ČLANAKA
ZBIR BROJEVA
ZBIR ČLANAKA
ZBIR BROJEVA
1958-1970
40
34
5
5
-
-
1971-1980
23
23
10
9
19
13
1981-1990
18
17
5
5
7
6
UKUPNO: 81 74 20 19 26 19
Važna razdoblja za školstvo i periodizacija, 1958 - 1990.godine Zašto je ovakav vid periodizacije prisutan u ovom radu? Periodizacija uvijek predstavlja posebnu problematiku i ovisno o pristupu autora, može biti različita. U vremenskom intervalu koji je predmet istraživanja ovoga rada, ova periodizacija jest uporišna, od-
nosno, ima oslonac u važnim zbivanjima za obrazovanje i odgoj u prošlosti. U prvom razdoblju koje traje od 1958-1970.godine važan događaj za obrazovanje predstavlja Opći zakon o školstvu koji unosi promjene u cjelokupno obrazovanje, barem teorijski primjetno. Reakcije na Novi zakon bile su različite, ali ipak pozitivne u svojoj osnovi, jer je konačno jedan pravni okvir zadan i po njemu se dalje imalo poslovati. U ovom razdoblju je donesen i Zakon o specijalnim školama, Pravilnik o kategorizaciji i evidenciji djece ometene u fizičkom i psihičkom razvoju, te Pravilnik o organizaciji i radu specijalnih osnovnih škola. Ovdje je, također, važno spomenuti da specijalne škole u ovo vrijeme prelaze u nadležnost Ministarstva prosvjete, dok specijalne ustanove u kojima su bila smještena djeca i mladež s ograničenim mogućnostima razvoja, umjereno, teže i teško retardirani, ostaju u nadležnosti socijalne zaštite.2 U drugom razdoblju, 1971-1980.godine prisutna je reforma školstva kojoj je i većina članaka posvećena i koja biva pozdravljena od većine autora kao nasušna potreba. Također, ovo je i razdoblje stupanja na snagu Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, 1971.godine. Ovaj Zakon je pridonio brojnijem osnivanju i razvoju specijalnih odjela pri redovnim školama. Njime je ukinut poseban Zakon o specijalnim osnovnim školama, a specijalni odgoj i obrazovanje su postali integralnim dijelom jedinstvenog školskog sustava u BiH.3 U ovom razdoblju, točnije 1978.godine, stupio je na snagu i novi Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju koji je Člankom 154. određivao da svaka osnovna i specijalna škola moraju imati pedagoga u svom sastavu, te da on/a ima položaj i odgovornosti nastavnika.4 U trećem razdoblju koje se proteže od 1981. do 1990.godine dolazi do nove reforme školstva koja se propagira na sav glas i koja 2
Šarenac, O. (1999). Teorija i praksa specijalnog školstva u BiH, Tuzla: Denfas. str.228 3 Službeni list SR BiH 23/71 4 Nacrt Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju. 1978.
9
potvrđuje da prvotna reforma nije bila valjano provedena ili barem ne u cjelosti. Također se u ovom razdoblju usvaja i novi prečišćeni Zakon o osnovnom obrazovanju i odgoju iz 1989.5 Ovo je razdoblje kad se, konačno, otvaraju i prvi odjeli i odgojne grupe za predškolski uzrast djece ometene u psihičkom i fizičkom razvoju. Također se i pri svim zavodima za gluhu, slijepu i lako mentalno retardiranu djecu i pri specijalnim osnovnim školama u BiH otvaraju pripremni odjeli, a školske 1989/90.godine i prve odgojne grupe za lako mentalno retardiranu djecu pri predškolskim ustanovama u Sarajevu i Zenici.6 Ovakva periodizacija je pojednostavila pregled iznesenih činjenica i dobivenih rezultata, pridonoseći lakoći čitanja i analizi rada, što i jest jedan od ciljeva ove knjige, koja nastoji sistematično prenijeti pronađene informacije i podatke. Obrađeni pedagoški časopisi koncepcijski se razlikuju i izgledom i sadržajem. Za ovaj rad najviše priloga je uzeto iz Prosvjetnog lista jer je prenosio iskustva drugih iz svih škola R BiH. Tako su objavljivani i statistički podaci i navođeni brojni primjeri kršenja i nepoštivanja Zakona kad su u u pitanju različiti oblici školskih obveza. Ovaj list je prenosio i politička stajališta pojedinih struktura toga doba, pa donosio i izvadke zakona koji su se odnosili na školstvo. Pojedini sadržaji, aktualni za istraživano vrijeme, u istom su razdoblju obrađivani u sva tri časopisa i često su donosili identične informacije, što je posebno bilo izraženo kod predstavljanja statističkih pokazatelja. Slijedeći Tabelu br.2. može se uvidjeti kako su obrađeni podaci. Dakle, vidljivo je da je Prosvjetni list obrađivao teme kao što su zakoni, pravilnici i sve druge normativne legislative vezane za školstvo i prosvjetne radnike, dok Naša škola i Porodica i dijete uglavnom ne pišu o takvim člancima. Dalje, ova dva časopisa komentiraju potrebe humanizacije odnosa unutar škola, dok se Prosvjetni list 5
Službeni list SR BiH 15/89 Šarenac, O. (1999). Teorija i praksa specijalnog školstva u BiH, Tuzla: Denfas. str.229 6
10
time ne bavi. Podjednako sva tri lista obraćaju pozornost na socijalnu nejednakost. Prosvjetni list informira o potrebi školovanja stručnog kadra zbog stalnog deficita, dok časopisi Naša škola i Porodica i dijete ovaj problem ne obrađuju. Time Prosvjetni list opravdava svoju svrhu kao glasilo sindikata, jer se ponajviše bavi problemima prosvjetnih radnika i poboljšavanju njihova statusa, ali ukazuje i na njihovu odgovornost glede obrazovanja djece i odraslih. Tomu idu u prilog i članci o nepismenosti. Kad su u pitanju članci o specijalnom odgoju i obrazovanju, u ovu rubriku su uvršteni svi prilozi koji se bave ovom tematikom, upozoravaju na nju ili daju prijedloge kako organizirati ili financirati specijalno školstvo. Članci koji upozoravaju na deficit specijalnih škola i institucija, također su o ovoj rubrici našli svoje mjesto. U rubrici razvoj školstva mjesto su zauzeli članci koji kazuju o obrazovanju u R BiH u prošlosti, te obuci kadrova. Ostale rubrike govore same za sebe i točno preciziraju područje koje obrađuju. Naravno da je ova tabela mogla i drugačije izgledati kad bi svaki naslov pojedinog članka našao svoje mjesto, pa bi se i po tomu moglo suditi o sadržaju priloga, ali to bi onda zahtijevalo više vremena i prostora. Ovako su uopćeno navedene karakterizacije tekstova, poradi preglednosti. Inače, svi prilozi u radu su kronološki prikazani, slijedeći tako vremenski ali i tematski slijed. Na kraju svakog od ovih razdoblja za sva tri lista nalaze se opširniji zaključci koji nastoje sumirati sve rečeno, kako bi se stekao bolji uvid u brojne sadržaje iznesenih priloga, te olakšao pregled razvoja pedagoške misli i ideja, vezanih za položaj specijalnog školstva određenog vremena, ali i uočila evaluacija i razvoj specijalnog odgoja i obrazovanja u BiH kroz protok vremena.
11
Kazalo Školski sustav u SFRJ............................................................................................ 4
I. Uvod.................................................................................................................................................. 5 Važna razdoblja za školstvo i periodizacija, 1958 - 1990.godine................................................................................................. 8 Kvalitativna analiza obrade podataka.......................................................... 12
Pojmovno razumijevanje i dominantna terminologija u specijalnom obrazovanju u BiH u razdoblju od 1958 do 1990..................................................................................................................................... 16 Suvremeno poimanje termina i pojmova iz specijalne pedagogije u pedagoškoj teoriji i praksi.. ......................................................................................................... 24 Udžbenici pedagogije, 1964-1983. . ............................................................ 28 Opća pedagogija iz 1964.godine.................................................................. 28 Pedagogija iz 1968.godine............................................................................... 29 Pedagogija iz 1973.godine............................................................................... 31 Pedagogija iz 1983.godine............................................................................... 37
II.
Teorijski okvir za historijski pregled razvoja specijalnog obrazovanja u pedagoškoj literaturi u BiH................................................................... 41 Utjecaji njemačke i sovjetske pedagoške misli na pedagošku teoriju i školsku praksu BiH............................................... 41 Prosvjetno-kulturne prilike u Bosni i Hercegovini.. ....................................................................................... 43 Osvrt na Opći Zakon iz 1958.godine......................................................... 50 Stupanj razvijenosti specijalnog obrazovanja....................................... 53 Zakon o specijalnim školama, 1961........................................................... 59 Institucije – ustanove koje su se bavile specijalnim odgojem i obrazovanjem........................................................................................................ 63 7. Školovanje kadrova iz BiH za specijalne škole................................. 68
253
III.
Rezultati kvalitativnog i kvantitativnog istraživanja......................................................................................................................... 73 Prosvjetni list.......................................................................................................... 73
Prosvjetni list u razdoblju od 1958 do 1970................................................................... 74 1. Učiteljski kandidati........................................................................................ 75 2. Zakon o osnovnim školama, 1959......................................................... 75 3. Plenum Centralnog društva defektologa Jugoslavije, 1960... ...................................................................... 78 4. Uloga sindikata za probleme specijalnog školstva.. ........................... 80 5. Financiranje specijalnih škola i odjela.................................................... 82 6. Seminar za nastavnike specijalnih škola............................................. 85 7. Specijalne škole ili specijalni odjeli?. . ....................................................... 86 8. Gluhonijema djeca. . ......................................................................................... 87 9. Kadrovski problemi. . ....................................................................................... 87 10. Seminari za nastavnike. . ............................................................................ 89 11. Problemi učenika koji zaostaju u učenju. . ........................................ 89 12. Pravilnik o organizaciji i radu specijalnih osnovnih škola.. .... 90 13. Obrazovanje odraslih................................................................................ 92 14. Rad osnovnih škola u 1963.godini.. ..................................................... 93 16. Problemi daljeg razvoja osnovnog školstva.................................... 95 17. Profesionalna orijentacija djece s posebnim potrebama. . ...... 96 18. Namjerna nepismenost............................................................................. 97 19. Učenici putnici.. ............................................................................................. 99 20. Medicinsko-pedagoško savjetovalište.. .............................................. 99 21. Neupis u škole............................................................................................. 101 22. Primitivna shvaćanja i krize u školstvu. . ........................................ 102 23. Nerazvijena mreža specijalnih škola............................................... 104 24. Školovanje učiteljskog kadra............................................................... 106 25. Pojava delinkvencije................................................................................ 107
Prosvjetni list u razdoblju od 1971-1980. . ............................. 114 1. Novi zakon o školstvu, 1971..................................................................... 115 2. Novi Nastavni plan i program, 1972.................................................. 115 3. Kategorizacija djece ometene u razvitku.. ........................................ 117
254
4. Specijalna osnovna škola “Kosta Popov” u Tuzli......................... 118 5. Širi se mreža specijalnog školstva ....................................................... 119 6. Fondovi dječje zaštite. . ............................................................................... 120 7. Učenici koji teže uče................................................................................... 122 8. Sveprisutna nepismenost......................................................................... 123 9. U SR BiH četiri specijalne škole.. .......................................................... 125 10. Problematični učenici............................................................................. 126 11. «Problematična» djeca.. .......................................................................... 127 12. Pravilnik o kategorizaciji djece ometene u razvoju. . ................ 128 13. Slijepa i slabovidna djeca, 1978 - integracija............................... 129 14. Nacrt zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, 1978. 131 15. Razvojni odjeli............................................................................................ 132 16. Okrenutost društva potrebama djece............................................. 132 17. Individualni pristup učeniku.............................................................. 133 18. Peti kongres Saveza društava defektologa........................................ 134
PROSVJETNI LIST u razdoblju od 1981-1990.. ....................... 142 1. Reforma školstva.......................................................................................... 142 2. Položaj specijalnih škola i odjela, 1981............................................. 144 3. Primjer vođenja loše evidencije djece, 1981...................................... 145 4. Peti kongres pedagoga Jugoslavije.. ..................................................... 146 5. Kako provesti integraciju u školama?................................................... 147 6. Specijalni odjeli............................................................................................ 150 7. Centar za obrazovanje, odgoj i radno osposobljavanje djece s mentalnim oštećenjima................................................................................. 150 8. Socijalni rad u školama............................................................................. 152 10. Seminar tiflopedagoga, 1983. . ............................................................. 152 11. Financiranje školovanja djece s posebnim potrebama, 1985... .. 153
12. Broj djece i mladeži ometene u psihičkom i fizičkom razvoju.. 154
13. Predškolski odgoj djece ometene u razvoju, 1987................... 156 14. Školovanje djece s posebnim potrebama u školskoj 1985/86. . ... 157
15. Srednje specijalno obrazovanje. . ........................................................ 158 Naša škola.............................................................................................................. 165
255
Naša škola u razdoblju od 1958-1970.............................................. 167 1. Vidovi humanizacije odnosa u školi.................................................. 167 2. Poremećaji u govoru.................................................................................... 168 3. Djeca ometena u razvoju u redovnim školama.. .............................. 169 4. Problemi specijalnih odjela u osnovnim školama.......................... 169
Naša škola u razdoblju od 1971-1980.............................................. 173 1. Socijalni rad, nova djelatnost u školama, 1970................................. 173 2. Položaj mentalno zaostale djece.. ............................................................ 174 3. Nepoželjni oblici ponašanja.. .................................................................... 175 4. Dopunska nastava za učenika koji zaostaju u učenju................ 176 5. Porodični smještaj djece........................................................................... 177 6. Specijalno školstvo, integralni dio školstva.................................... 178 7. Socijalne razlike. . .......................................................................................... 179 8. Razlozi ponavljanja osnovne škole..................................................... 180
Naša škola u razdoblju od 1981-1990.............................................. 183 1. Maloljetnička delikvencija...................................................................... 183 2. Djeca povratnici iz inozemstva. . ........................................................... 185 3. Višestruka ometenost................................................................................ 185 4. Neprilagođeni učenici............................................................................... 187 5. Otkrivanje djece sa smetnjama u školovanju.. ............................... 187
Porodica i dijete.................................................................................................. 192 Porodica i dijete u razdoblju od 1971-1980............................... 193 1. Zrelost za školu............................................................................................... 193 2. Zaostalo dijete............................................................................................... 194 3. Roditelji djece s posebnim potrebama.............................................. 194 4. Odgoj mentalno nedovoljno razvijenog djeteta. . ......................... 196 5. Dopunska nastava....................................................................................... 196 6. Dodatak na djecu......................................................................................... 197 7. Vokalni poremećaji djece. . ....................................................................... 198 8. Organizirana društvena briga za djecu. . ........................................... 199 9. Socijalne nejednakosti.. ............................................................................. 199 10. Humanizacija odnosa spolova. . .......................................................... 201 11. Izuzetna djeca............................................................................................. 201
Porodica i dijete u razdoblju od 1981-1990............................... 204 256
1. Problem - djeca............................................................................................. 204 2. Socijalizacija djece s teškoćama............................................................ 204 3. Slobodne aktivnosti u specijalnim osnovnim školama............ 206 4. Zaštita djece bez roditelja....................................................................... 207 5. Lijevorukost................................................................................................... 208 6. Teškoće u učenju.. ......................................................................................... 208 7. Specijalno obrazovanje u osnovnim školama, 1985... ................ 209
IV.
Zaključna razmatranja za sva tri razdoblja istraživanja...................................................... 215 Razdoblje 1958-1970, Prosvjetni list i Naša škola............... 215 Razdoblje 1971-1980, Prosvjetni list, Naša škola i Porodica i dijete.. ....................... 219 Razdoblje 1981-1990, Prosvjetni list, Naša škola i Porodica i dijete.. ....................... 222
V. Zaključak............................................................................................................................ 227 Literatura................................................................................................................ 237 Recenzija 1................................................................................................................ 246 Traganje za novim činjenicama................................................................. 246
Recenzija 2................................................................................................................ 249 Doprinos razvoju specijalne pedagogije. . ................................................ 249
257