تصاویر روی جلد مجله ،تعدادی از کشتهشدگان در راه آزادی بیان: (از سمت راست باال)
•رزا لوکزامبورگ ( )۱۹۱۹ – ۱۸۷۰انقالبی و رهبر کمونیس�ت آلمانی ،توسط دولت آلمان دستگیر و تیرباران شد •ویکت�ور خارا ( )۱۹۷۳ – ۱۹۳۲ش�اعر ،خواننده و انقالبی ش�یلیایی ،در جریان کودتای نظامی پینوشه علیه سالوادور آلنده در شیلی تیرباران شد •والدیمیر مایاکوفسکی ( )۱۹۳۰ – ۱۸۹۳شاعر انقالبی روس ،در پی فشارهای سیاسی حکومت شوروی دست به خودکشی زد •احم�د کس�روی ( )۱۳۲۴ – ۱۲۶۹تاریخنگار ،زبانش�ناس ،پژوهشگ�ر و حقوقدان، توسط گروه فدائیان اسالم با چاقو و اسلحه ترور شد •ش�ارب ( )۲۰۱۵ – ۱۹۶۷کارتونیس�ت فرانس�وی و سردبیر فرانس�وی نشریه فکاهی شارلی ابدو ،در ساختمان مجله به همراه یازده تن دیگر ترور شد •ستار بهشتی ( )۱۳91-۱356کارگر و وبالگنویس ،به جرم نوشتههای وبالگی توسط پلیس ایران بازداشت و در زیر شکنجه کشته شد •زه�را کاظم�ی ( )2003-1948روزنامهنگار ایرانی -کانادایی ،پس از بازداش�ت تحت نظارت س�عید مرتضوی دادستان وقت تهران به علت ضربه مغزی در جریان بازجویی درگذشت •فریدون فرخزاد ( )۱۳71-۱۳17شاعر ،خواننده و مجری تلویزیون ،در محل سکونتش در شهر بن آلمان با ضربات چاقو سالخی شد •علیاکبر سعیدی سیرجانی ( )۱۳73-۱۳10پژوهشگر و نویسنده ایرانی ،در بازداشتگاه وزارت اطالعات بر اثر سکته قلبی درگذشت •محم�د مخت�اری ( )۱۳77-۱۳21نویس�نده ،ش�اعر و مترج�م ،در جری�ان قتلهای زنجیرهای توسط عوامل وزارت اطالعات ربوده و به قتل رسید
2
شماره بیست و دوم ،آذر ۱۳۹۳
20
31
44
48
72
سخن سردبیر وقتی از آزادی بیان حرف میزنیم ،از چه حرف میزنیم؟ میتوان پذیرفت که ،مرز آزادی بیان در هر جغرافیای خاص بر اساس
معیارهای ملی و مذهبی تعیین میشود .اما آیا در دنیای امروز که
تکنولوژی اینترنت دسترسی همگان را به اطالعات بسیار آسان کرده
است و به دنبال آن هرکسی میتواند سخن بگوید ،میتوان جلوی آزادی بیان را گرفت؟
نشریهای برای جوان ایرانی شماره بیست و چهارم ،اسفند ماه ۱۳۹3 سردبیر :حسن سربخشیان مدیر اجرایی :آیدا سعادت هیات تحریریه: توکانیستانی مانا پهلوان امید کشتکار هوتن سالمت ساسان توکلی فارسانی گرافیک و صفحه آرایی :امید کشتکار مسئول وب سایت :جلیل فتوحی نیا همکاران این شماره: آلفرد یعقوب زاده ،مهدی جامی پیام یزدانجو ،نعیمه دوستدار لیال موری ،س.خواجوندی ناما جعفری ،ساقی لقایی فرناز کمالی ،امین بزرگیان فائقه اشکوری ،بهرام میالنی دلبر توکلی ،سپنتا بهرام
شاید بهتر باشد به چند نمونه از محدود کردن آزادی بیان در کشورهای
مختلف توجه کنیم .بر اساس اعالم پژوهشگاه پو ،در سال ۲۰۱۱در نیمی از کشورهای جهان مجازات توهین به مقدسات ،ارتداد ،یا افترا وجود
دارد .در کشور چین حدود دو میلیون مأمور دولتی وظیفهی سانسور
مطالب آنالین را عهدهدار هستند .روز نهم بهمن ماه ،علی مطهری،
نمایندهی مجلس شورای اسالمی که در کنگرهی حزب مردمساالری در
تهران سخن میگفت ،تأکید کرد که در دولت روحانی که به اصالحطلبی
گرایش دارد ،با فشارهای بیشتری روبهرو است .او همچنین به موضوع
خودسانسوری در مطبوعات و رسانهها اشاره کرده و افزوده بود که
خودسانسوری در رسانهها بیشتر شده و مطبوعات بیشتر از گذشته از توقیف و لغو امتیاز میترسند و آزادی بیان در دولت روحانی کمتر شده است.
در مورد دیگری ،روز نوزدهم بهمن ماه ،به دنبال سر بریدن دو شهروند
ژاپنی توسط دولت اسالمی (داعش) ،دولت ژاپن گذرنامهی یوچی
سوگیموتو ،عکاس آزاد ،را که برای سفر به سوریه تالش میکرد ضبط کرد
تا او نتواند به سفر برود .این کار دولت ژاپن وقتی انجام شد که نتوانستند سوگیموتو را ترغیب کنند تا سفرش به سوریه را لغو کند .سوگیموتو هم
در واکنش به این اقدام اعالم کرد که این کار دولت ژاپن مخالف آزادی بیان است.
درست در همان روز ،هنری کیسینجر به اتفاق دو وزیر خارجهی سابق آمریکا در کمیتهی نیروهای مسلح سنا حاضر شد تا به سؤاالت جان
محسن فرشیدی ،سپیده کالنتریان
مککین ،رئیس این کمیته ،و دیگر سناتورها دربارهی چالشهای پیش
آرش کمانگیر ،بابک بردبار ،بهمن زیاری
عدهای معترض در جلسه خواستار دستگیری وی به جرم جنایات جنگی
مسیح علی نژاد ،علی اصغر رمضان پور
مدیر جلسه که خود در جنگ ویتنام حضور داشت و رقیب انتخاباتی
ایمان منتظری ،سپهر عاطفی با تشکر از: امید معماریان ،علی اکبر موسوی خوئینی
روی آمریکا در قبال جامعهی جهانی و امنیت ملی این کشور پاسخ دهد.
شده و جلسه را با فریادهای خود برای دقایقی از روند عادی خارج کردند.
اوباما در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۸بود ،با اعالم این که تا به
حال چنین اعتراض مهوعی در زندگی خود ندیده ،به یکی از معترضان
گفت« :یا خفه شو ،یا میگویم تو را دستگیر کنند ».و از انتظامات جلسه
4
شماره بیست و دوم ،آذر ۱۳۹۳
خواست تا پلیس را خبر کنند .او به مرد معترض گفت« :برو
گم شو! آدم بیارزش!» مککین همچنین از هنری کسینجر
بابت این اتفاق عذرخواهی کرد و از او به عنوان یکی از
کسانی نام برد که به کشورش خدمات شایان توجهی کرده است.
در متمم اول قانون اساسی آمريكا ،که در سال ۱۷۸۹مطرح
شماره های پیشین مجله تابلو را از این جا دانلود کنید
شد و دو سال بعد به اجرا در آمد ،به صراحت به آزادی بیان و دیگر آزادیهای اجتماعی و حقوق رسانههای آزاد اشاره
شده است .اما تنها در نیم قرن گذشته است که میتوان گفت این متمم عم ً ال به اجرا در آمده است .دستیابی به
حقوق مدنی یکسان برای آمریکائیان آفریقاییتبار ،که به
رهبری مارتین لوتر کینگ در همان زمان پیگیری میشد، هم تا حدی به دلیل حمایت قانونی دادگاهی در آالباما از
این حقوق بود .در سال ۱۹۶۴بود که دادگاه عالی آمریکا
تفسیر دقیقی از متمم اول قانون اساسی آمریکا ارائه کرد و
از حقوق مدنی شهروندان این کشور سخن گفت ،تا آزادی
بیان در آمریکا بر اساس آنچه در قانون اساسی این کشور
اشاره شده است به درستی اجرا شود.
در حالی که «سخن سردبیر» این شماره را مینویسم ،موج
واکنش به خبر اعالم ممنوعیت انتشار مطلب و عکس از محمد خاتمی ،رئیسجمهور سابق ایران ،در شبکههای
اجتماعی در جریان است .روز ۲۸بهمن ،محسنی اژهای، سخنگوی قوهی قضائیه ،اعالم کرد با رسانههایی که تصویر یا مطلبی از خاتمی منتشر کنند برخورد خواهد
شد ،و به دنبال آن کاربران شبکههای اجتماعی با استقبال از هشتگ «رسانهمیشویم» ،و با ایجاد یک صفحهی
فیسبوکی پرمخاطب ،خواستار حمایت از رئیسجمهور
سابق ایران و پخش اخبار مرتبط با او شدند ،و با این عمل
به محدودیتهای ایجادشده برای آزادی بیان واکنش نشان دادند .از طرف دیگر ،برخی با اتکا به این که خاتمی عملکرد
قابل توجهی نداشته و بنابراین رسانهی او نمیشوند ،این سؤال را مطرح کردهاند که برای فردی که سکوت پیشه میکند رسانه الزم است یا نه؟
آنچه اشاره شد تنها نمونههایی از موارد بیشماری است
که میتوان در بحث «آزادی بیان» بر شمرد .در شمارهی ۲۴
مجلهی تابلو تالش کردهایم به ابعاد گستردهتر این موضوع بپردازیم.
حسن سربخشیان شماره بیست و دوم ،آذر ۱۳۹۳
5
عکس :آلفرد یعقوب زاده
6
شماره بیست و دوم ،آذر ۱۳۹۳
شماره بیست و دوم ،آذر ۱۳۹۳
7
مهدی جامی راههایی که معمو ً ال با حرف زدن میشود پیمود .اما حرف و بی�ان ش�ما و این که هرچی�زی دلتان خواس�ت بگویید
لزوم ًا کمکی به حل مس�ئله نمیکند .شما ناچار اید مسدله را تجزیه و تحلیل کنید .با روانپزشکی صحبت
کنید .برخی آزمایشها را انج�ام دهید تا مطمئن
شوید پسر شما یا برادرتان گوشاش سنگین نیست،
چشماش ضعیف نیست .مشکالت دیگری که ممکن
آزادی بیان در نظر اول بدیهی میآید .آزادی خوب است ،خاصه آزادی بیان که اسباب رشد آدمی است .پس این همه جنجال بر سر چیست؟ ب�ا یک مثال س�اده ش�روع کنیم :ش�ما پس�ری ی�ا برادر
کوچکتری دارید که ظاهر ًا خیلی درسخوان نیس�ت و از
مدرس�ه رفتن خوشحال نیس�ت .برای این که با چه بیانی باید با او حرف بزنید دش�واری خواهید داش�ت .میتوانید
هرچ�ه معمو ً ال به ذهن میآید به زب�ان بیاورید .او را متهم کنی�د .برچس�ب بزنید .بگویی�د بیعرضه اس�ت .بگویید
کندذهن اس�ت .میتوانی�د او را تحقیر کنی�د بلکه ترغیب
ش�ود! میتوانید او را تهدید کنید .میتوانید به او وعدهی جای�زه بدهی�د .ه�ر راه�ی را میتوانی�د آزمای�ش کنی�د،
8
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
اس�ت او را از مدرس�ه فراری دهد شناس�ایی کنید .سپس زبان بگشایید! احتماال این بار موفقتر خواهید بود.
آیا همهی انسانها آزاد اند؟
گفتیم که آزادی به نظر بدیهی میآید .اما برای بسیاری
از اه�ل نظر این موض�وع بدیهی نبوده اس�ت .متفکرانی بودهان�د که به چنی�ن چیزی قائل نیس�تند .ب�ه نظر آنها
آزادی تنها برای آزادگان است نه بندگان .و آزادگان همان
گروه صاحب قدرتی هستند که ایش�ان به آن نزدیک اند و آن را میپسندند .فیخته معتقد به برتری ذاتی نژاد آلمانی
بود و معتقد بود ک�ه یهودیان باید از حق�وق مدنی محروم شوند .و اشپنگلر معتقد بود آلمان در برابر آسیا وظیفه دارد
از مرزهای تمدن دفاع کند .یعنی که باقی جهان بربر اند و
طبع ًا الیق آزادی نیستند.
اس�ت وقتی که میخواهیم نشان دهیم قابل اعتماد گروه
میتوان گفت آزادی ما همیشه متکی به گروه است .خطاب ما همیشه به مخاطبان معینی است در گروه ما. میخواهیم آنها سخن ما را بشنوند و بپسندند .و چنین است وقتی که میخواهیم نشان دهیم قابل اعتماد گروه هستیم و سخنی را که نباید به زبان نمیآوریم .اسراری را که نباید نهفته میداریم و بیان نمیکنیم از نگاه جنس�یتی هم مرد و زن یکی نبودهاند و هنوز هم
نیستند .روز 25ژانویه 2015اولین اسقف کلیسای انگلند در بریتانی�ا از میان زنان انتخاب ش�د .آزادی بیان هزاران زن داخل و خارج کلیس�ا نتوانسته است تا قبل از این تاریخ
اس�قف زن را به نظام کلیس�ا بقبوالند ،و اکنون هم او تنها
زن است در میان صدها مرد.
انتظار از گوینده
انس�ان آزاد اس�ت ،اما دایرههایی از انتظ�ارات دیگران
و تمناه�ا و خواس�تها او را احاطه کرده اس�ت .مقاومت
در براب�ر انتظارهایی که از ما وجود دارد نه همیش�ه ممکن اس�ت نه مطلوب .اما نوع برخوردی که ما با این انتظارات
میکنی�م نهایت� ًا ش�خصیت بی�ان م�ا و خ�ود ما را ش�کل میده�د .این که به کدام انتظارات پاس�خ مثبت میدهیم و در مس�یر آنه�ا بیانم�ان را تنظی�م میکنی�م و به کدام انتظارات پاس�خ نمیدهیم یا به شیوهی مورد انتظار پاسخ نمیدهیم یا بیش از انتظار پاسخ میدهیم ،همهی اینها سرنوش�ت بیان ما را و خود ما را نهایت� ًا تعیین میکند .زیرا
بیان عملی اجتماعی است.
میتوان گفت آزادی ما همیش�ه متکی به گروه اس�ت.
خطاب ما همیش�ه به مخاطبان معینی اس�ت در گروه ما.
میخواهیم آنها سخن ما را بش�نوند و بپسندند .و چنین
هستیم و سخنی را که نباید به زبان نمیآوریم .اسراری را
که نباید نهفته میداریم و بیان نمیکنیم .س�کوت و حفظ اسرار سوی دیگر سکهی بیان است.
مهندسی بیان
یک�ی از کارهای گروه فضاس�ازی یا زیس�تن در فضایی
معین است .مث ً ال در دورهی پیش از انقالب ،گفتار مسلط
در بی�ن روش�نفکران و محاف�ل مطبوعات�ی غیردولت�ی سیاس�تهای انقالبی ب�ود .در آن فضا طبع� ًا آزادی بیان کس�انی که برخالف جه�ت آب چی�زی میگفتند محدود
بود ،یا با س�ردی و بیاعتنایی روبهرو میش�د ،یا منجر به طرح اتهاماتی علیه آنها میش�د که مث ً ال به دربار وابسته اند یا به نیروهای ارتجاعی تعلق دارند یا مزدور قدرتهای جهانی اند.
در دورهی حاض�ر ه�م ک�ه دولته�ای اسلامگرا و
مس�لمانان افراطی آسیبهای بس�یاری به جوامع خود و
طبقهی متوس�ط و تحصیلک�رده و روش�نفکران زدهاند و آنه�ا را از اقت�دار اجتماعی پیش�ین انداختهاند ،فضای عمومی اگر با دین و اعتقادات مذهبی س�ر س�تیز نداش�ته باش�د خیلی هم مهربان نیس�ت .در این فضا ه�م افراد با
تعلقات مذهبی ،حتا اگر خود قربانی س�تم اسلامگرایان و افراطیون باش�ند ،میدان بازی ب�رای بیان خود ندارند و
نمیبینند.
سیاست بیان
سیاس�تمداران از محتاطترین افراد در بیان آزاد عقاید
خود هس�تند .زیرا ب�ه یک معنا آنه�ا قادر نیس�تند عقاید ش�خصی خود را بازگو کنند چون کار آنها س�نجیدن فضا ب�رای بیان معینی اس�ت .ما همه به نح�وی و تا درجهای
سیاس�تمدار هس�تیم .تدبی�ر من�زل و مدین�ه میکنیم. مراقبت میکنی�م که هرچی�زی را هرجای�ی نگوییم .این موض�وع بازت�اب فرهنگی اس�ت که ب�ا آن ب�ار آمدهایم و
رعایتهای�ی ک�ه میشناس�یم و مصلحتبینیهای�ی که شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
9
مغالطهکار ،بی�ان فری�بکار ،و بیانه�ای جنگافروز ،و بیانه�ای دیگر همه از ی�ک درجه و پایه نیس�تند .آزادی
سیاستمداران از محتاطترین افراد در بیان آزاد عقاید خود هستند .زیرا به یک معنا آنها قادر نیستند عقاید شخصی خود را بازگو کنند چون کار آنها سنجیدن فضا برای بیان معینی است .ما همه به نحوی و تا درجهای سیاستمدار هستیم .تدبیر منزل و مدینه میکنیم
آزادی و پایبندی
میکنیم .در واقع ،به نحوی تناقض آمیز ،درس�ت اس�ت
ش�خصی خود باش�م ،و کس�ی در کاری که من در آن عزم
انس�ان با محدودیتهایی که بر آزادی بیان خود میگذارد
نکن�د و مانع من نش�ود .ام�ا معنای ضمنی آن این اس�ت
که انس�ان ب�ا آزادی بیان ش�ناخته میش�ود ام�ا همزمان
نیز شناخته میشود.
این ش�ناخته ش�دن هم دوس�ویه اس�ت .چرا که گاهی
سکوت ش�ما یا خودداری ش�ما اعتبار ش�ما میشود و گاه
سکوت ش�ما بیاعتبارتان میکند .این موضوع دربارهی گروه و جامعه و رس�انه هم صادق است .مث ٌ ال عکسهای کنت ی�ارک از جنگ کویت را رس�انهای منتش�ر نمیکرد.
منتش�ر کردن همان قدر ش�ما را معرفی میکند که منتشر
نکردن.
آزادی ،آموزش ،و انتقاد
میش�ود و معنا دارد .وگرنه تنها آشوبس�از است .اگر هر رمانی خوب نیس�ت ،اگر هر فیلمی دیدنی نیست ،اگر هر
س�خنی بهیادماندنی نیس�ت ،معنایاش این است که نقد
وجود دارد و باید س�ره ناس�ره کرد .و معنایاش این است
که قدرت انتقاد همپایهی آزادی بیان باید رشد کرده باشد.
ی�ک معن�ای آزادی این اس�ت که م�ن حاکم ب�ر قلمرو
دارم و آن را بر اس�اس عقل و س�نجیدگی میدانم مداخله که من همان طور ک�ه در مقابل دخال�ت دیگران مقاومت
میکنم ،در برابر رفتارهای فکرنش�ده و آن�ی و هیجانی و آسیبرسان خود نیز مقاومت میکنم .یعنی آزادی فقط در مقابل دیگران نیست بلکه در مقابل خود من نیز هست.
تصور ابتدایی این اس�ت که آزادی گفتن هرچیزی است
که کس�ی بتوان�د تصور کند .ام�ا آزادی گفت�ن هرچیزی و
نوش�تن هرچیزی و ترسیم هرچیزی نیس�ت ،بلکه گفتن
و نوش�تن و ترس�یم چی�زی اس�ت ک�ه پ�س از مقاومت و خویشتنداری ما ظهور بیرونی پیدا میکند.
آزادی نظم فردی است ،نه آش�وب فردی و اجتماعی.
مس�ئله این اس�ت :آزادی بی�ان محتاج تربیت اس�ت.
همین است که آن را محمل تربیت میکند .یعنی میتوان
مردمی و جامعهای نازل شود .به اندازهی تربیت و آموزش
قاعدهمن�د ب�ودن اس�اس تربیت ب�زرگان قدیم ه�م بوده
امری است تدریجی .امری نیس�ت که یکباره بر کسی یا و بح�ث و نقد ،فهمیده و درک و عمل میش�ود .اگر برای بیان و ن�گارش و نوش�تن و روزنامهنگاری و فیلمس�ازی
و نمایشنامهنویس�ی و هم�هی انواع مکتوب و ش�فاهی
و زنده و ضبطش�دهی بیان آموزش الزم اس�ت و تمرین و ممارست ،برای اصل آزادی بیان هم آموزش نیاز است.
بی�ان آزاد به معنای معتبر بودن همهی بیانها نیس�ت.
بی�ان س�خیف ،بی�ان ضعی�ف ،بی�ان نامرب�وط ،بی�ان
10
بیان تنها از مج�رای آموزش آزادی و آموزش بیان ممکن
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
از طری�ق تربی�ت آزادی را آموخ�ت و رش�د داد .همی�ن
اس�ت .آنها س�وی دیگری آزادی را عم�ل میکردهاند:
انضباط فردی و پایبندی به اص�ول و پیمانهای فردی و اجتماعی .س�خن گفت�ن خوب حاصل ای�ن تربیت بوده
است:
جوانی بیامد گشادهزبان
سخن گفتن خوب و طبع روان
بهمن زیاری
برای دیدن این گزارش تصویری اینجا را کلیک کنید زاون قوکاسیان منتقد و کارگردان سینما در سال ۱۳۲۹در اصفهان به دنیا آمد .با آنکه از ارامنه اصفهان بود اما بیشترین دوستان او را سینماگران و دانشجویان سینما و اصفهانیهای غیر ارمنی تشکیل میدادند .زاون یکی از فعاالن سینمای آزاد در قبل از انقالب بود و پس از انقالب کتابهای زیادی از سینماگران و دربارهی آنها تهیه و تالیف کرد .آقای علی خدایی (نویسنده) از دوستان نزدیک زاون میگوید :خانه زاون صاحب تاریخچهای روشنفکریست .آنجا محل نمایش فیلمهای مهم تاریخ سینما بود آنهم زمانی که سالنهای سینما رونق چندانی نداشت یا امکانات امروزی سیدی یا دیویدی وجود نداشت .بسیاری از نویسندگان مهم اصفهان (احمد میرعالیی ،اخوت ،خدایی ،حسام الدین نبوینژاد صاحب امتیاز و مدیر مسئول فصلنامه زندهرود در کنار یونس تراکمه شاعر) در این خانه حشر و نشر داشتند و بسیاری از سینماگران ایران از این خانه خاطره دارند .همچنین هیچ اصفهانی عالقمند به سینمایی نیست که در جلسات نقد و نمایش فیلم که زاون همه کارهاش بود ،شرکت نکرده باشد .در روز دوشنبه ۴اسفند ماه ،اصفهان و محله جلفا به احترام زاون قوکاسیان سوگوار بود و در کلیسای مریم که زاون آنجا را بسیار دوست داشت مراسم مذهبی ارامنه انجام شد .زاون تنها یک خواهر و برادر در قید حیات دارد که در آمریکا زندگی میکنند .در این مراسم که با حضور مسئولین شهر اصفهان و رضا داد مدیر سابق بنیاد سینمایی فارابی و جمع زیادی از دانشجویان دانشگاه سوره و سپهر در اصفهان همراه بود ،هنرمندان و سینماگران مطرح سینمای ایران هم حضور داشتند .مستندسازانی از جمله فرهاد ورهرام ،محمدسعید محصصی و کارگردانهای مطرحی همچون جعفر پناهی ،کیومرثپور احمد ،رسول صدر عاملی ،کامبوزیا پرتو حضور داشتند.... شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
11
نعیمه دوستدار «وقتی خیلی کوچک بودم ،از مادرم دربارهی بدنام و عضو جنسی سؤال کردم .میخواستم بدانم چیزهایی که بچهها در مدرسه دربارهی رابطهی زن و مرد میگویند درست است یا نه. یک کتاب هم دوستام آورده بود مدرسه ،و به من امانت داده بود .مادرم کتاب را که دید ،پاره کرد .جواب سؤالهایام را هم نداد و گفت وقیح و بیادب ام .همان موقع یک چیزی را یاد گرفتم: این که دربارهی چیزی که در ذهنام میگذرد نمیتوانم و نباید راحت حرف بزنم».
آی�ا ک�ودکان ح�ق دارن�د هرچ�ه میخواهن�د بگویند؟
12
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ح�ق دارند هرچه میخواهند بپرس�ند؟ ح�ق دارند هرچه میخواهن�د ببینن�د و بش�نوند؟ آی�ا آنه�ا هم س�همی از محتوای تولیدش�ده بر مبنای آزادی بی�ان دارند؟ حقوق
اساس�ی مدرن ،ح�ق آزادی بی�ان را برای هم�هی افراد
حتا ک�ودکان ب�ه رس�میت میشناس�د .به عن�وان مثال، «کنوانس�یون حقوق کودک» یک متن رسمی و مرجع در
زمینهی حقوق اساس�ی کودکان اس�ت که ایران هم به آن
پیوسته و متن آن را امضا کرده است.
مادهی ۱۳این کنوانس�یون به ح�ق آزادی بیان کودک
پرداخته و مقرر میکند که :ك�ودک حق دارد عقاید خود را بیان كند ،و بدون توجه به مرزها كسب اطالعات کند .حق
ک�ودکان را بیپاس�خ میگذارن�د و در محیط م�درس هم
در ایران کودکان به شکل سنتی و رسمی از حق آزادی بیان محروم میمانند. ساختار سنتی در خانوادهها همچنان معتقد به استفاده از شیوههای کنترلگر در تربیت کودکان است .مرزهای اخالقی هم در جامعهی ایران مشخص و محدود نیست و بسیار شخصی و سلیقهای است
مطرح کردن بسیاری موضوعات تابو و ممنوع است.
به عالوه ،اس�تفاده از ماه�واره و تجهیزات ماهوارهای
ه�م بر اس�اس قان�ون ممنوع اس�ت ،و دسترس�ی آزاد به
فضای مجازی و اینترنت هم با توجه به فیلترینگ شدید و
سرعت پایین اینترنت ،که از سوی دولت تحمیل میشود،
وجود ندارد.
از چیزهای ممنوع حرف نزن!
«خان�وادهام میخواس�تند مرا به یک مدرس�هی خوب
بفرس�تند .مدرس�هی خوب ه�م آزمون ورودی داش�ت.
آزادی بی�ان کودک ش�امل «آزادی جس�توجو ،دریافت
قبلاش س�فارش کردن�د که چی�زی از اتفاقه�ای داخل
مرزها ،كتبی یا شفاهی یا چاپشده ،به شكل آثار هنری یا
میخوانی�م .گفتن�د که خوب اس�ت بگوی�م میرویم نماز
و رس�اندن اطالع�ات و عقای�د از هر نوع ،ب�دون توجه به از طریق هر رسانه دیگری به انتخاب كودک است».
البت�ه اعم�ال ای�ن ح�ق ممك�ن اس�ت من�وط ب�ه
محدودیته�ای خاصی باش�د ،ول�ی ای�ن محدودیتها فقط منحصر به مواردی اس�ت كه در قانون تصریح ش�ده
و ض�رورت دارند :مث ً ال ب�رای احترام به حق�وق یا حیثیت دیگران ،برای حمایت از امنیت ملی یا نظم عمومی ،یا به
خاطر سالمت عمومی و مسائل اخالقی.
خانه نگویم .اگر پرس�یدند که نماز میخوانیم یا نه ،بگویم جمع�ه .گفتند که حرف�ی دربارهی این که مام�ان مانتویی
است و ماهواره داریم نزنم .توصیهی اکیدشان این بود که
چیزی از عم�ویام نگویم .عمویام چند س�ال به دالیل سیاسی زندانی بود».
م�ادهی « ۱۴کنوانس�یون حق�وق ک�ودک» ب�ه آزادی
مذه�ب ،وجدان ،و اف�کار میپ�ردازد .آزادی اف�کار گام اول برای آزادی بیان اس�ت .بر این اس�اس ،حکومتها
در ای�ران اما کودکان به ش�کل س�نتی و رس�می از حق
باید ح�ق آزادی فکر ،اندیش�ه ،و مذهب را ب�رای کودک
همچنان معتقد به استفاده از شیوههای کنترلگر در تربیت
محدودیتهای�ی ک�ه در قانون تصریح ش�ده و برای حفظ
آزادی بیان محروم میمانند .ساختار سنتی در خانوادهها کودکان اس�ت .مرزه�ای اخالقی ه�م در جامعهی ایران
مش�خص و محدود نیس�ت و بسیار ش�خصی و سلیقهای اس�ت .خانوادهها کنترل اطالعات رد و بدل شده در میان کودکان را به دست دارند و اطالعات از فیلترهای نظارتی
آنها عبور میکند.
محت�رم بش�مارند .آزادی مذهب و جهانبین�ی تنها طبق امنیت ،نظم ،اخالقی�ات عمومی ،یا حقوق و آزادیهای
اساسی دیگران الزم است ،محدود میشود.
در ای�ران ،اصل « ۲۳قانون اساس�ی» تفتیش عقاید را
ممنوع میداند و تصری�ح میکند که هیچکس را نمیتوان به صرف داش�تن عقیدهای م�ورد تع�رض و مؤاخذه قرار
به ش�کل رس�می هم این اتفاق در نهاده�ای آموزش و
داد ،اما جامعه به ش�کلهای گوناگ�ون این اصل را نقض
صافی «صالح و مصلحت کودکان» گذشتهاند ،بی آن که
والدی�ن و پایبندی خودش�ان به آموزهه�ای دینی مورد
پرورش ایران اس�تمرار دارد .برنامههای آموزشی قب ً ال از این اطالعات لزوم ًا ربطی به محدودیتهای تعیینش�ده
در «کنوانس�یون حقوق کودک» داش�ته باش�د .بر همین اس�اس ،کتابهای درسی عم ً ال بس�یاری از پرسشهای
میکند .کودکان در بدو ورود به مدرسه بر مبنای اعتقادات ارزیابی قرار میگیرند .آزمونهای مختلف آموزشی برای
ورود به مدارس ویژه تنها یک نمونه از این جریان اس�ت. کمتر کودکی در مدرسه و خانه میتواند سؤالهایی بپرسد شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
13
ک�ه س�اختار ایدئولوژی�ک یا رس�می را مورد پرس�ش قرار
میدهد.
علاوه بر ای�ن ،حقوق مرب�وط به اقلیته�ای دینی که
در اص�ول ۱۲و ۱۳قانون اساس�ی مقرر ش�ده ،ب�ه جز در
مورد ِفرق مختلف اسلام و اقلیتهای م�ورد تأیید قانون اساس�ی (زرتشتی ،کلیمی ،و مسیحی) مبهم است .وضع
اقلیته�ای دیگر مانند بهاییها نامش�خص اس�ت و یک کودک بهایی حق ابراز عقیدهی خود را در مدرس�ه و دیگر
محیطهای اجتماعی ندارد.
همی�ن موضوع را میت�وان به بیان گرایش جنس�ی نیز
بسط داد .ساختار محافظهکار و همجنسگراهراس جامعه تن�وع جنس�ی را به رس�میت نمیشناس�د و ب�ا آن برخورد
خش�ن و حذفی میکند .برای همین اس�ت ک�ه ،کودکان
ایرانی اگر گرایش جنس�ی متفاوتی داش�ته باش�ند ،برای بیان آن ب�ا ان�واع محدودیتهای خانوادگ�ی و اجتماعی
روبهرو هستند.
حریم شخصی ممنوع!
در ات�اقات را قفل کنی یا «مادرم میگفت ح�ق نداری ِ
ببن�دی .میگفت یک جوری باش�د که از توی آش�پزخانه ببینمات .یک دفترخاطرات داشتم که هم مادرم هم پدرم یواش�کی میخواندند .با دوس�تهایام ک�ه تلفنی حرف
م�یزدم ،گوش�ی را از آن ط�رف بر میداش�تند .هفتهای
چندب�ار هم در مدرس�ه توی کیفهایمان را میگش�تند. راس�تاش ،هیچوقت جرئت نکردم خودم باش�م .هرچه در دفترم مینوش�تم ،یا به دوس�تانم میگفتم ،نمایشی و دروغ بود».
مادهی « ۱۶کنوانس�یون حقوق کودک» به حفظ حریم
ش�خصی کودکان اشاره دارد .این ماده میگوید که ،حریم
شخصی و خصوصی هیچ کودکی قابل تعرض نیست .این حریم که ش�امل همهی جوانب مربوط به امور خانوادگی،
مس�کونی ،حیثیتی ،و مکاتبات شخصی اس�ت ،نباید به طور عمد یا غیرقانونی آسیب ببیند .برخورداری از حمایت حق کودک است. قانونی در مقابل چنین آسیبهایی ِ
این حق در اصل ۲۵قانون اساس�ی ای�ران نیز آمده ،اما
14
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
مادهی « ۱۶کنوانسیون حقوق کودک» به حفظ حریم شخصی کودکان اشاره دارد. این ماده میگوید که ،حریم شخصی و خصوصی هیچ کودکی قابل تعرض نیست حریم خصوصی کودکان در جامعهی ایران بسیار شکننده است و میتوان ادعا کرد که رعایت نمیشود .خانوادههای ایرانی حق خود میدانند که در امور خصوصی کودکان ،در
وسایل و یادداش�تها و افکارشان ،تجسس کنند و همین روند در مدارس هم پی گرفته میش�ود .س�ختگیری در
مورد پوشش ،پرسوجو دربارهی آنچه در خانه میگذرد،
کنترل نوش�تهها و مکاتبات ،یک روند ع�ادی در مدارس ایران اس�ت که به عنوان بخش�ی از روند کنت�رل کودکان
دنبال میشود.
سانسور کتاب و کارتون
«وقتی بزرگ ش�دیم ،تازه فهمیدیم تلویزیون داس�تان
ً مثلا دخت�ر و پس�ری ک�ه فکر کارتونه�ا را تغیی�ر داده؛
میکردیم خواهر و برادر اند ،هیچ نس�بتی با هم نداشتند، و زن و مردی که فکر میکردیم زن و شوهر اند ،فقط با هم
دوس�ت بودند .ش�خصیتهای توی کتابه�ا هم عوض ش�ده بودند .آن کسی که مشروب میخورد ،توی داستان لیوان آبمیوه دستاش بود و یک جاهایی از داستان حذف شده بود که ازش سر در نمیآوردیم».
یک روی دیگر «آزادی بیان» دسترسی به منابعی است
که آزادانه تولید ش�ده باش�ند .بر این اس�اس ،مادهی ۱۷
«کنوانس�یون حقوق کودک» به عملكرد مهم رسانههای همگان�ی اش�اره میکن�د و دولتها را موظ�ف میکند که
«دسترسی كودک به اطالعات و مطالب از منابع گوناگون
و بینالملل�ی ،خصوص ًا مواردی ر ا ك�ه مربوط به اعتالی ت جسمی و رفاه اجتماعی ،معنوی ،یا اخالقی ،و بهداش� روحی او میشود ،تضمینكنند».
ی همگانی بای د ب ه انتش�ار این ماده میگوید ،رس�انهها
نویس�ندگان کودک و نوجوان هم با خطوط قرمز بسیاری
اجتماعی و فرهنگی داشت ه باشد ،تشویق شوند .همچنین
ارتباط�ات بینالملل�ی چندان باز نیس�ت .آم�وزش زبانی
ک اس�تفادههای ت و مطالب�ی ك�ه ب�رای ك�ود اطالع�ا ی ب�رای تولی�د ،مبادله ،و ی بینالملل� بای�د همكاریه�ا
انتش�ار این گون�ه اطالعات و مطال�ب از مناب�ع گوناگون
ن باید تشویق انجام شود .تولید و انتشار كتابهای كودكا
ط به آموزش ی همگانی ب ه احتیاجات مربو شود و رسانهها ن كودكانی ك ه به گروههای اقلی�ت تعلق دارند یا بومی زب�ا هس�تند ،توجه ویژه کنن�د .همچنین باید خطمش�یهای
ت و مطالبی مناسب برای حمایت از كودک در برابر اطالعا كه به ا و آسیب میرساند انجام شود.
اما ک�ودکان ایران�ی در ای�ن زمینه نی�ز ب�ا محدودیت و
سانسور روبهرو هس�تند .کتابهای کودکان ،کارتونها،
و فیلمه�ا پی�ش از انتش�ار و نمایش سانس�ور میش�وند.
در تولی�د آث�ار خ�ود روب�هرو هس�تند و راه ب�رای ترجمه و کودکان اقلیتهای قومی محدود است و تنها زبان فارسی به عنوان زبان رسمی تدریس میشود.
به نظر میرسد در شرایط فعلی ،و با وجود تمام تغییراتی
ک�ه در رواب�ط خانوادگ�ی و رس�می در برخورد ب�ا کودکان
ص�ورت گرفته ،آنها هن�وز از حق آزادی بی�ان برخوردار
نیستند .نظر و عقیدهی کودکان حتا برای امور بسیار ساده و ش�خصی کمتر معتبر دانس�ته میش�ود .کودکان مجبور
اند مصرفکنندهی صرف محصوالت تولیدش�ده در یک جامعهی محافظهکار و سانس�ورزده باشند تا برای زیستن در جامعهای که از آنها سانس�ور روزمرهی افکار و ایدهها را طلب میکند آماده شوند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
15
پیام یزدانجو دومین بار بود که به کلکته میآمدم ،پایتخت هند مستعمراتی ،که رودیارد کیپلینگ آن را «شهر شب هولناک» خوانده بود ،و مرکز بنگال غربی در هند مستقل که گونتر گراس از آن مینالید: شهر بناهای بریتانیایی ،شهر یادمان ویکتوریا، شهر رام موهان روی و رنسانس بنگال ،شهر راماکریشنا و ویوکاناندا ،شهر رابیندرانات تاگور و مادر ترزا ،شهر قحطی ،شهر ساتیا جیت ری، شهر فقر و فالکت ،یا «شهر لذت» ،اسمی که
16
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
دومینیک الپیر روی رمان عامهپسندش گذاشته و بعدتر فیلم پراشکوآهی با شرکت پاتریک سویزی شده بود .بار اول برای دیدن اینها آمده بودم ،و بار دوم برای دیدار دوستان و سفر به سمت جنوب. روز ورودم ،اتفاق ًا از کنار کنسولگری آمریکا میگذشتم.
باران شدیدی از آس�مان میبارید و سیل جمعیت متوقف
مان�ده بود .انبوه مردم به دعوت احزاب اسلامی اجتماع
کرده بودند .هدفشان مخالفت با کاریکاتورهای اروپایی
آمادهی ارس�ال هزاران مار سمی به س�مت پایتخت شده
قرآنس�وزی ،و در کل اعتراض به «توهین به مقدس�ات
کلکته بر فس�خ شریعت اسلامی اصرار کرد ،و این اظهار
از پیامب�ر اسلام و قص�د ی�ک کش�یش آمریکای�ی برای
مس�لمانان» ب�ود .ه�م ب�اران و ه�م نی�روی انتظام�ی اعتراضشان را بینتیجه گذاشت .جمعیت آهسته آهسته پراکنده ش�د .از فرصت اس�تفاده کردم و خ�ودم را به هتل
رساندم ،تا سر شب به دیدار دوست بنگالی و دوستاناش
بروم.
بود .در همین فاصله ،نس�رین در مصاحبه با یک مجله در
نظر امواج تکفیر او را به اوج رساند .دولت تابعیت او را لغو
کرد .نس�رین در سال ۱۹۹۴به س�وئد گریخت .سالها در آلمان و فرانسه س�ر کرد و ده سال دیگر به کلکته برگشت.
فرهنگ و زبان بنگالی اسباب آسایشاش بود و با این همه انتقاداتاش از اعتقادات اسلامی اسباب اعتراض شد.
دوس�ت بنگال�یام ع�کاس و فیلمس�از ب�ود و در فک�ر
امام جماعت مسجد تیپو س�لطان برای «روسیاه کردن»
ما هتلی در یکی از محلههای مرفه ش�هر بود .س�ر شب به
پاداش نقدی برای سرش معین کرد ،مگر این که هم توبه
همکاری با یک نویسنده یا هنرپیش�هی ایرانی .وعدهگاه هتل رس�یدم و در بار ،و در انتظار دوستان دیگر ،نشستم.
موس�یقی مالیمی پخ�ش میش�د و دو دختر ،از آس�یای
جن�وب ش�رقی ،به نوب�ت و ب�ا عش�وههای باس�مهای، آوازه�ای غرب�ی میخواندن�د .نی�م س�اعت نگذش�ته،
دوستان دیگر – یک نقاش و دو نوازنده و یک خواننده – سر
رسیدند ،و بساط میگس�اری مهیا شد .پیشخدمت ،مرد
میانس�الی متین و م�ؤدب ،آماده به خدم�ت ،آنطرفتر ایستاده بود .از آش�نایان دوستان بود ،و مشروب محبوب همهشان را میش�ناخت .ده دقیقه نگذشته ،بحث داغی در گرفت .دوس�ت من اهل بنگال ش�رقی ام�ا هندو بود و
به همین خاطر از بنگالدش به هندوستان مهاجرت کرده
او جایزه گذاش�ت ،و یک جماعت دیگ�ر پانصد هزار روپیه
کند هم کتابهای خودش را به دس�ت خودش بس�وزاند. س�ال ،۲۰۰۷اعتراضه�ا به حضور نس�رین در کلکته باال
گرفت .فتوای مفتیان محلی به یاری احزاب اسالمی آمد و پاداش کالنی برای قتل نسرین مقرر شد .نسرین اساس
اعتراضها را نه مسئلهای اعتقادی که مناقشهای سیاسی میدانست .با این همه ،مجبور به ترک کلکته شد .ابتدا به جیپور و س�پس به دهلی رفت ،و سال آینده مجبور به ترک هند ش�د .اول به سوئد و بعدتر به آمریکا رفت و سال ۲۰۱۱
دوباره به دهلی آمد ،و ب�ا مخالفت دولت بنگال غربی ،به کلکته بر نگشت.
عالقهی دوس�تام به آثار نسرین اس�باب اختالف نظر
بود .تا پیش از جدایی هند و پاکستان ،بنگالدش بخشی از ایالت بنگال و عمدت ًا مسلماننشین بود .بعد جدایی ،اول
را س�تایش میکردن�د .دو دوس�ت دیگ�ر آث�ار او را مغای�ر
و به همدستی هندوس�تان به استقالل رسید و بنگالدش
مردم» میش�مردند .برخلاف انتظارم ،این داس�تان به
«پاکس�تان شرقی» شد ،و بعدتر به یاری جنگ با پاکستان شد .دوس�ت من در بنگالدش با تسلیمه نسرین آشنا شده بود و به آثارش عالقهی وافر داش�ت .نسرین نویسندهای جنجالی ،حامی سکوالریس�م ،و منتق�د مذهب بود ،و به
«پش�تیبان آزادی بیان» مش�هور ش�ده بود .سال ۱۹۹۳
شد .دو نفر از دوس�تاناش شهامت نسرین در ابراز عقیده ب�ا «همزیس�تی مس�المتآمیز» و «احترام به مقدس�ات درازا نکش�ید .به زودی بحث سلمان رشدی ،نویسندهی
هندیتبار بریتانایی ،ش�د و چشمها به سمت من چرخید.
م�ن از مملکت�ی آمده بودم که هر ش�ش نفر آن را مس�بب «ماجرای رش�دی» میدیدند :رهب�رش عامدانه فتوای
رم�ان ش�رم را ب�ا مضم�ون اختالف�ات دین�ی و آزار یک
قت�ل این نویس�نده را داده ب�ود .قضیه البته ق�دری از این
کرده بود و بنابراین خشم هموطنان خودش را بر انگیخته
همه در خاک خودش سلب ش�ده بود .کوشوانت سینگ،
خانوادهی هندو از جانب یک خانوادهی مس�لمان منتشر بود.
پیچیدهتر به نظر میرس�ید« .آزادی بیان» رشدی اول از نویس�ندهی سرشناس و مشاور ارش�د انتشارات پنگوئن،
رمان در همان زمان توقیف شد ،نویسنده مورد حملهی
آیات ش�یطانی رش�دی را غیرقابلانتش�ار اعالم کرده بود
یکی از آنها برای سرش جایزه گذاشت .جماعت دیگری
بریتانیا منتشر شد و زادگاه رشدی اولین کشور دنیا شد که،
انجمنهای اسلامی و احزاب اسلامگرا قرار گرفت ،و
و پنگوئ�ن هند هم انتش�ار آن را رد کرد .رمان رش�دی در
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
17
تسلیمه نسرین
سلمان رشدی
پی�ش از اعالم فتوای آیتاهلل خمین�ی ،آن را ممنوع کرد.
رشدی هم مصرانه به موافقت و مخالفت ادامه میدادند.
بود و ،ب�رای جذب آرای مس�لمانان ،به درخواس�ت یک
اش�اره میکردند و به این که هندوس�تان ،ب�ه عنوان یک دموکراسی سکوالر ،عم ً ال باید از حق آزادی بیان او دفاع
راجیو گاندی ،نخس�توزیر ،آمادهی انتخابات سراسری
ماهنامهی مذهبی برای ممنوع کردن آن پاسخ مثبت داد.
گمانهزنیها دربارهی انگیزهی آیتاهلل خمینی از صدور
کن�د .مخالفان حرف دیگری داش�تند :جز آیات شیطانی، آثار رش�دی عم ً ال اینجا در دس�ترس بود و ممنوعیت یک
ناخشنودیاش از روایت رشدی از کردوکار او معطوف بود
ب�ه نظرش�ان مص�داق «سوءاس�تفاده از آزادی بی�ان»
فت�وا ب�ه جایگاه او ب�ه عنوان رهبر یک کش�ور اسلامی،
اش�تیاقاش ب�ه از بی�ن ب�ردن جو ی�أس پ�س از جنگ ،و – نویس�نده همین بخ�ش رمان را در نشس�تهای پیاپی، پیش از انتشار کتاب ،خوانده بود .من از محبوبیت رشدی
ب�رای خوانن�دگان ایرانی (ت�ا پیش از آیات ش�یطانیاش)
گفتم ،از این که ش�رم و بچههای نیمهش�باش به دست مترجم قابلی منتشر ش�ده بود ،و به عنوان آثار برجستهی ادبی و البته ضداس�تعماری مورد استقبال قرار گرفته بود، از این که مترجم به همین خاطر از دست رئیسجمهور آن
کتاباش به معنای س�لب آزادی بی�ان نبود – کتاب کذایی
ب�ود .هردو ط�رف البته اعتراض�ات و آش�وبها را تبعات فرصتطلب�ی سیاس�ی و بهرهبرداری سیاس�تمداران از احساسات مذهبی میدیدند .بحث رشدی به درازا کشید.
پیشخدم�ت تم�ام مدت ،متی�ن و مؤدب ،س�ر جایاش
ایس�تاده ب�ود .ح�واساش ب�ه محتوی�ات می�ز ما ب�ود و دخترکان خواننده را هم تماشا میکرد .باألخره بحث ما به آخر رس�ید ،و فرصتی هم برای مذاکره دربارهی همکاری
دوره و رهبر فعلی کشور من جوایز رسمی گرفته بود؛ آیات
احتمالی دست نداد .با دوستان بنگالی خداحافظی کردم،
را همه میدانس�تند و نیازی به ی�ادآوری آن همه جنجال
از س�ر قدردانی به مرد محت�رم دادم .اس�کناس را گرفت
ش�یطانی موضوع مجزایی بود .ماجراه�ای متعاقب فتوا نبود .و در عین حال ،موافقان و مخالفان نسرین دربارهی
18
موافق�ان ب�ه خدم�ت او ب�ه فرهن�گ و ادبی�ات هندی
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
و پیشخدمت محترمانه مرا راهنمای�ی کرد .دم در ،پولی و ،همچن�ان مؤدب ،گفت« :قربان ،ی�ک روز هم از عمر
من مانده باش�د ،آن حرامزاده را پی�دا میکنم ».نگاهاش کردم .اسکناس را توی جیب گذاشت و گفت« :رشدی را میگویم .خودم خفهاش میکنم!»
به چهرهاش نگاه کردم و ،باعجله ،از هتل بیرون آمدم.
چه�رهاش به نظرم آش�نا میآمد .یک س�ال قبل ،و برای بار اول ،به «جش�نوارهی ادبی جیپور» رفته بودم .ویلیام
دالریمپل ،مورخ اس�کاتلندی و از پایهگذاران جش�نواره، را میش�ناختم .آن وقتها ،دالریمپل بازگش�ت ش�اه را، دربارهی جن�گ اول افغانها و بریتانیاییها ،مینوش�ت
و من هم با ترجمهی جنگنامه ،از فارس�ی به انگلیس�ی، کم�کاش ک�رده ب�ودم .به دنب�ال همی�ن هم�کاری ،و
برای دیدار دالریمپل و ش�رکت در جلس�ات جش�نواره ،به
جیپور رفته بودم .هرس�اله نویسندگان سرشناسی ،از یان مکایوان و حنیف قریش�ی تا ج�ی .ام .کوتزی و اورهان پاموک ،در این جش�نواره ش�رکت میکردن�د .از مهمانان
سرشناس سال ۲۰۱۲یکی هم رشدی بود؛ پیشتر ،سال ،۲۰۰۷هم به همین جشنواره آمده بود.
س�ال ،۲۰۱۲رش�دی در آخری�ن دقای�ق از حض�ور در
جش�نواره انص�راف داد .پلی�س محل�ی او را از وج�ود
نقش�های برای ترورش باخبر ک�رده بود .ای�ن البته ظاهر ماجرا بود .هش�دار پلیس ارتباطی به نقش�هی س�وءقصد نداش�ت .انتخابات ایالت�ی نزدیک ب�ود و دولت مرکزی،
به دلیل دلجویی از مس�لمانان و ج�ذب رأی اقلیتها ،به ای�ن نمایش نیاز داش�ت .در ادامه ،بلوا ب�اال گرفت .چهار نویس�نده به دلی�ل حمای�ت از ای�ن حضور رش�دی عم ً ال
مجبور به ترک جشنواره و جیپور شدند .روز آخر جشنواره، «س�خنرانی از راه دور» رش�دی ،ارتب�اط تصوی�ری ب�ا
نویس�نده ،هم لغو ش�د .جماعتی اطراف مح�ل برگزاری جشنواره جمع شده بود ،آماده ،تا به هر وسیله مانع پخش
سخنرانی رش�دی ش�ود .پیشخدمت آن هتل در کلکته هم این صداقت و س�ادهلوحی ،این چهرهی خشمگین و ُپرکین معترضان جشنوارهی جیپور را داشت.
گفت« :قربان ،یک روز هم از عمر من مانده باشد ،آن حرامزاده را پیدا میکنم ».نگاهاش کردم .اسکناس را توی جیب گذاشت و گفت« :رشدی را میگویم .خودم خفهاش میکنم!» خداناباور سرشناس؛ رشدی هم به جای سخنرانی برای
مخاطبان جش�نواره ،ب�ا اندیتیوی هندوس�تان ،یک
ش�بکهی بزرگ تلویزیونی ،مصاحبه کرد .جش�نواره تمام ش�د ،و رش�دی دو ماه بعد و برای س�خنرانی در همایش
دیگ�ری به دهلی آم�د؛ با اعتراض و ممانعت�ی هم مواجه نش�د .سانس�ور او در جریان جش�نوارهی ادبی از چه بابت بود؟ سیاس�تبازی؟ به همان دلیلی که نس�رین سانسور شده بود؟ حرف آخر آن پیشخدمت بار دیگر این سؤال را
در مخیلهی من زنده کرد.
همدستی سانس�ور و سیاست انکارناشدنی است .با این
همه ،آزادی ابراز عقیده فقط از س�وی سیاستمداران ،یا
با دسایس و نقشههای آنان ،سلب نمیشود .نارواداری، نابردب�اری دی�نداران در براب�ر انتق�ادات دین�ی ،اغل�ب
انگیزههای سیاس�ی دارد ،اما این همهی ماجرا نیست .با
وجود تکثرگرایی فرهنگی ،در فضای جهانیش�ده ،راهها عموم� ًا به س�مت رواداری دین�ی نمیروند؛ و ای�ن لزوم ًا ارتباطی ب�ه قدرتطلبی ی�ک ح�زب و منفعتطلبی یک حکومت ندارد .در س�طح جهانی« ،سیاس�ت فرهنگی»
به منظور تش�ویق تساهل و همزیس�تی به نتیجه نرسیده، ب�ه عکس ،تا حد زیادی در روند قهقرا ق�رار دارد .عجالت ًا،
آین�ده نویدبخ�ش نیس�ت .بعد برگ�زاری «جش�نوارهی
ادبی جیپور» ،رش�دی در مصاحبهای از محدودتر ش�دن
آن ش�ب ،س�خنرانی از راه دور رش�دی لغ�و ش�د ،و
مرزه�ای آزادی بیان انتقاد کرده ب�ود .به نظرش ،با توجه
پایانی جشنواره دربارهی «دین و خدا در دنیای معاصر ما» دعوت شد .مناظره طبع ًا به شکل متمدنانهای برگزار شد.
شیطانی در س�ال ۲۰۱۲بسیار اندک بود .سال ،۲۰۱۵بعد
سردس�تهی معترضان ،ی�ک مالی مکال ،ب�ه مناظرهی
هم مالی معترض اظهار نظر ک�رد و هم ریچارد داوکینز،
به جو خش�م و ه�راس و نابردباری ،احتمال انتش�ار آیات
اتفاقات ش�ارلی ابدو ،چنین احتمالی از آن هم اندکتر به نظر میرسد.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
19
لیال موری
آزادی بیان این روزها به چنان مفهوم پیچیدهای تبدیل شده است که گاهی تفکیک بین مخالفان و موافقان آن به آسانی ممکن نیست .مرز آزادی بیان کجا است؟ آیا باید محدودیتی برای آن قائل شد؟ خط قرمزها چیستند؟ اینها سؤاالتی هستند که در یک ماه گذشته محل بحث و جدلهای فراوانی چه در رسانهها و چه در فضای مجازی بود.
وقت�ی که در ۷ژانوی�ه ،دوازده نفر از کاریکاتوریس�تها
20
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
و روزنامهن�گاران مجل�هی ش�ارلی اب�دو در پاری�س طی ی�ک عملی�ات تروریس�تی توس�ط دو اسلامگرا کش�ته
ش�دند ،بحثه�ای زیادی ح�ول این مح�ور در گرفت که
آی�ا کاریکاتورهایی که ای�ن مجله از پیامبر اسلام به چاپ
رسانده بود مش�مول آزادی بیان میشود ،یا نفرتپراکنی
علیه مسلمانان است؟
با این که بس�یاری این کش�تار را محک�وم کردند ،برخی
معتقد بودند که کاریکاتورهای این مجله نمونهای است از
اسالمهراسی و نژادپرس�تی در فرانسه .در حالی که گروه
دایرهی آزادی بیان گس�تردهتر شد و قوانین سهلتر ،ولی ن�ه به این معنا که تمام قیود برداش�ته ش�ود .ب�ا این حال،
هنوز کشورهای بسیاری هس�تند که سیاستهای مرتبط با آزادی بیان آنها بس�یار محدودکننده اس�ت و متخلفان به س�ختی مجازات میشوند .در ادامه نگاهی میاندازیم
به قوانی�ن بینالمللی و سیاس�تهای برخ�ی دولتها در
حوزهی آزادی بیان ،تا ببینیم دولتها خط قرمزهایشان را تا کجا بردهاند.
«میثاق بینالمللی حقوق بش�ر» ،که در سال ۱۹۴۸به
تصویب رس�ید ،معیاری اس�ت برای بس�یاری از کشورها که قوانی�ن مرتبط ب�ا آزادی بیان خ�ود را با آن بس�نجند.
م�ادهی ۱۹ای�ن کنوانس�یون میگوی�د« :هرکس�ی حق
آزادی بیان و عقیده دارد؛ داش�تن عقیده بدون [ترس از] دخالت و یا تعقیب از جملهی این حقوق است .همچنین، فرد حق دریافت و انتش�ار اطالعات و عقای�د از طریق هر نوع رس�انهای را دارد ،بدون در نظ�ر گرفتن [مالحظات] مرزی».
کنوانس�یون حق�وق بش�ر هیچ تبص�رهای به ای�ن ماده
اضاف�ه نکرده اس�ت و هیچ ش�رطی ب�رای تحدی�د آن در نظ�ر نگرفته اس�ت ،ول�ی معاه�دهی بینالملل�ی حقوق
سیاس�ی و مدنی در مادهی ۱۹خود ب�ا تأکید بر حق آزادی
بیان و عقیده ،اعمال آن را «مس�تلزم حقوق و مس�ئولیت خاص» میداند و محدود کردن آن بر اس�اس «احترام به
عکس ها :آلفرد یعقوب زاده
دیگری این بحث را مطرح میکردند که «هیچ چیز مقدس
نیس�ت» و این مجله با اسلام و پیامبر اسالم همان گونه برخورد کرده اس�ت که ب�ا دیگر ادیان و پیامب�ران آنها که
همیشه موضوع طنز دستاندرکاران این مجله بودهاند.
موض�وع آزادی بی�ان در عصر مدرن همیش�ه موضوع
جدال میان طرفداران آزادی و مخالفانشان بوده است. طی قرنها ،حکومتها قوانین و سیاستهای مختلف ،و
در بیشتر مواقع سرکوبگرانه ،را برای تعیین حدود آزادی بیان وض�ع کردند .در برخی از کش�ورها ،به م�رور زمان،
حیثی�ت دیگران» و یا «حفظ امنیت ملی با نظم عمومی یا سالمت یا اخالق عمومی» را ممکن میداند ،تبصرهای
که در برخی از کش�ورهای جهان قیدی ش�ده اس�ت برای محدودیت آزادی بیان و حفظ قوانین محدودکننده به نام
عرف و فرهنگ و امنیت ملی.
ب�ه ط�ور مث�ال ،اص�ل ۲۴قان�ون اساس�ی جمهوری
اسالمی میگوید« :نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزاد اند ،مگر آن که مخل به مبانی اسالم یا حقوق عمومی
باش�د .تفصیل آن را قانون معین میکند ».بر اس�اس این
ماده ،مفس�ر قانون خطوط قرمز آزادی بیان را بر اس�اس شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
21
تفس�یرش از مبان�ی اسلام و ی�ا حق�وق عموم�ی تعیین
میکند .به اس�تناد ای�ن قان�ون ،ایران کنوانس�یونهای بینالمللی مرتبط با آزادی بیان را فقط به شرطی میپذیرد که با قوانین اسالم و قوانین داخلی تضاد نداشته باشد.
در کش�ورهای دموکراتیک�ی مث�ل آلم�ان ،ک�ه ب�ه نظر
میآی�د آزادی بیان ب�ه میزان قابل توجه�ی در آن نهادینه ش�ده اس�ت ،قوانین نظارتی و قانون جزا حد و حدودی را
برای اب�راز عقیده در نظر گرفته اس�ت .طبق این قوانین،
توهین ،افترا ،نفرتپراکنی ،نفی هولوکاست ،و اشاعهی هرزهنگاری میتواند به تعقیب و یا محکومیت یک رسانه
منجر ش�ود .ای�ن دیگر تصمی�م دادگاهها اس�ت که تعیین کنند کدام نوش�ته و یا س�خن مصداق گذش�تن از این خط
قرمزها است.
فرانس�ه ،جایی که فاجعهی ش�ارلی ابدو در آن رخ داد و
آزادی بی�ان را یکی از اصول جمه�وری خود میداند ،نیز
در م�وارد خاصی محدودیتهایی را برای بیان عقاید قائل شده اس�ت .در فرانسه ترویج نژادپرس�تی یا نفرتپراکنی
22
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
در فرانسه ترویج نژادپرستی یا نفرتپراکنی مذهبی غیرقانونی است؛ همچنین ،تحریک و یا دفاع از عملیات تروریستی و یا جرایم علیه بشریت. نخستوزیر فرانسه ،مانوئل والس ،در یک سخنرانی بعد از حادثهی پاریس اعالم کرد که کفرگویی دراین کشور جرم نیست و هیچگاه نخواهد بود مذهبی غیرقانونی اس�ت؛ همچنین ،تحریک و یا دفاع از
عملیات تروریس�تی و یا جرایم علیه بشریت .نخستوزیر فرانسه ،مانوئل والس ،در یک سخنرانی بعد از حادثهی
پاریس اعالم کرد که کفرگویی دراین کش�ور جرم نیست و
هیچگاه نخواهد بود و بی�ن آن و نفرتپراکنی تفاوتهای بنیادین�ی وج�ود دارد .البت�ه او مش�خص نک�رد قان�ون
دقیق ًا چهگون�ه بین این دو فرق میگ�ذارد و آنها را از هم تشخیص میدهد.
شارلی ابدو ،در شمارهی جدیدی که بعد از حمله به دفتر
تقریب ًا همهی کشورها حد و اندازهای برای این آزادی در نظر گرفتهاند و سخنان توهینآمیز و یا نفرتپراکنی علیه یک شخص و یا یک گروه میتواند دلیل قانعکنندهای برای نظام قضایی باشد برای تحت تعقیب قرار دادن و یا مجازات یک فرد یا رسانه
کردند .نیویورک تایمز یکی از این رسانهها بود که مدیریت
پورنوگرافی ش�ود .تبلیغات تجاری نی�ز از حمایت کمتری
را منتشر نکند .یکی از مدیران مؤسسه گفت« :ما معمو ً ال
اند .رسانههای آمریکا که از چاپ و انتشار کاریکاتورها سر
مذهبی دارند منتشر نمیکنیم .بسیاری از مسلمانان چاپ
مس�لمانان ،از این که علیه آنها ش�کایتی صورت بگیرد،
آن خودداری میکنیم».
هراس داشتهاند.
این هفتهنامه منتش�ر کرد ،بار دیگ�ر کاریکاتوری از پیامبر
اسلام را در حال�ی که که میگوید «من ش�ارلی هس�تم» (شعاری که در سراسر جهان به حمایت از کشتهشدگان سر داده شد) روی جلدش منتش�ر کرد .در حالی که میلیونها
نس�خهی این ش�ماره در اروپا به فروش رس�ید ،در آمریکا برخ�ی از روزنامهه�ا و کاناله�ای تلویزیونی از انتش�ار و
نمایش این تصویر سر باز زدند و فقط به خبر چاپ آن اشاره آن تصمیم گرفت که کاریکاتور ش�مارهی اخیر شارلی ابدو
نس�بت به دیگر حوزههای ابراز عقیده در آمریکا برخوردار
تصاوی�ری را ک�ه تمای�ل به جریح�هدار کردن احساس�ات
باز زدند ش�اید به جز نگ�ران جریحهدار کردن احساس�ات
تصویر پیامبرش�ان را اهانتآمیز میدانند و ما نیز از انتش�ار
یا عملش�ان عواقب خش�ونتآمیز به دنبال داشته باشد،
البته ،هیچ قانونی در آمریکا این رسانهها را از انتشار این
آزادی بیان در بس�یاری از کش�ورهای غرب�ی به عنوان
متمم اول قانون اساسی این کشور است که در سال ۱۷۹۱
و م�ورد حمایت حکومت و دولت ق�رار دارد ،ولی دامنهی
تصوی�ر باز نم�یدارد .حامی اصلی آزادی بی�ان در آمریکا
یک اصل از حقوق اساسی شهروندان پذیرفته شده است
به تصویب رس�ید .بر اس�اس این مادهی قانونی« ،کنگره
آن نامحدود نیست .تقریب ًا همهی کشورها حد و اندازهای
آزادان�ه از آن ،یا محدود س�اختن آزادی بیان یا مطبوعات
یا نفرتپراکنی علیه یک ش�خص و یا ی�ک گروه میتواند
از حکوم�ت ب�رای جبران خس�ارت هیچ قانون�ی را وضع
تعقیب قرار دادن و یا مجازات یک فرد یا رسانه.
همهی عرصهها تضمین نمیکند.
مسجد جامع پاربس و به اتهام نژادپرستی در دادگاه حاضر
در خصوص رس�میت بخشیدن به یک دین ،یا منع پیروی
ب�رای این آزادی در نظر گرفتهاند و س�خنان توهینآمیز و
یا ح�ق مردم برای برپای�ی اجتماع�ات آرام ،و دادخواهی
دلی�ل قانعکنندهای ب�رای نظام قضایی باش�د برای تحت
نمیکن�د ».البت�ه متمم قانون اساس�ی آزادی بی�ان را در
کاریکاتوریس�تهای ش�ارلی اب�دو ی�ک بار با ش�کایت
برخی قوانی�ن که تحت رویهی قضای�ی دادگاهها صادر
ش�ده بودند .البته ،در انتها دادگاه تش�خیص داد که مجله
بعضی س�خنان ممکن اس�ت مورد حمایت قانون اساسی
س�خره گرفته است .قاضیان فرانسوی آزادی شارلی ابدو
اقدامات براندازانه و غیرقانونی باش�د ،افترا یا توهینآمیز
افراط�ی تفس�یر دیگ�ری از ح�دود آزادی بی�ان و اجرای
شده است حوزهی این آزادی را کمی تنگتر میکند و بیان
به اسالم توهین نکرده است بلکه مسلمانان افراطی را به
نباش�د .از آن جمله اس�ت س�خنانی ک�ه تحریککنندهی
را برای انتشار کاریکاتورها تضمین کردند ،ولی مسلمانان
باش�د ،ی�ا موجب دع�وا و خش�ونت ،ی�ا تروی�ج هرزگی و
مجازات داشتند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
23
س .خواجوندی
عکس :بابک بردبار
برادران پس از حملهی هفتم ژانویه ۲۰۱۴ ِ دفتر هفتهنامهی فکاهی شارلی ابدو کواشی به ِ
که به کشته شدن دوازده تن از نویسندگان و
کاریکاتوریستهای بهنام فرانسوی منجر شد،
بازار تحلیل و نقد و نظر در باب آزادی بیان و آزادی
مطبوعات در فرانسه و در سراسر دنیا رونق
گرفت .سعی این نوشته این است تا تصویری از
واکنشها در فرانسه را بازتاب دهد.
24
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
انتش�ار خبر قتلعام کاریکاتوریس�تهای ش�ارلی ابدو
موجی از بهت و خش�م در جامعهی فرانس�ه ایج�اد کرد و تظاهرات مختلفی در شهرهای گوناگون فرانسه برپا شد.
فرانس�ویان در این گردهماییها به گونهای نمادین قلم به
دست گرفتند و آن را نشانهی مرگ کارکنان شارلی عنوان
کردند و بحثهای فراوانی نیز حول مسئلهی آزادی بیان
مطرح شد.
دول�ت سوسیالیس�ت فرانس�وا اوالند بالفاصل�ه بعد از
خبر ترور اعضای ش�ارلی ابدو واکنش نش�ان داد .اوالند
کش�ورها همچون نخس�توزیر اس�رائیل ،نخس�توزیر
برتز سیاستمداران چپ و راست، روزنامهنگاران ،و رسانهها را همدستان تروریستها میداند که با پنهان کردن و نپرداختن به دالیل واقعی این کشتار، برای دومین بار اعضای شارلی ابدو را به خاک و خون کشیدند .او در نهایت میگوید« :شارلی ابدو وقتی زنده بود تنها بود
ترکیه ،پادش�اه اردن ،وزی�ر خارجهی روس�یه ،وزیر امور
خارج�هی ام�ارات و ...نیز موجب اعتراض�ات زیادی در فرانسه ش�د ،و بسیاری از فعاالن سیاس�ی و اندیشمندان
و مردم عادی از حضور کس�انی ک�ه خود نمونهای از نقض
آزادی بی�ان هس�تند انتقاد کردن�د .در این راس�تا ،موجی
از تحری�م تظاهرات یازده ژانویه از س�وی اندیش�مندان و مردم ع�ادی نیز به راه افتاد که ش�رکت در ای�ن تظاهرات
را برخلاف دیدگاههای ش�ارلی ابدو میدانس�تند و آن را
شرمآور و نشانگر ریاکاری لیبرالیسم غربی نامیدند.
خب�ر حضور «حزب جبههی ملی» (راس�ت افراطی) در
اث�ن تظاهرات نیز بحثه�ای زیادی را به دنبال داش�ت.
و اعض�ای کابین�هاش بارها از ح�ق آزادی بی�ان و آزادی
شارلی ابدو از همان آغاز فعالیت خود همواره سران حزب
جمهوری فرانس�ه اعالم کردند .در همین راس�تا ،دولت
۱۹۹۸ب�ه ابت�کار اعض�ای تحریریهاش (کاوانا ،ش�ارپ،
یکش�نبه ،یازده ژانویه ،صادر کرد و از فرانسویان خواست
خواستار حذف این حزب شده بودند ،حزبی که از نظر آنها
را نش�ان دهن�د .برآوردها حاکی از آن اس�ت که بین س�ه
ای�ن حزب افراط�ی دستراس�تی و وابس�تگاناش نیز از
ش�رکت کردند ،ام�ا انتقاده�ا از این نمایش ب�زرگ نیز کم
میش�دند و بارها از ش�ارلی اب�دو به دادگاه ش�کایت کرده
تا فعاالن و اندیش�مندان فرانس�وی ،به نحوهی برگزاری
ش�ده بود؛ تنها در یک مورد که در س�ال ،1996به مارین
بالیب�ار نیز در متنی ،با عنوان «س�ه کلمه ب�رای مردهها و
بوخنوالد» داده بود محکوم شد.
وس�یلهای برای خدمت به مقاصد نامطلوب نامید و از این
به سرپرس�تی مارین لوپن برای خود این حق را قائل شد تا
چهگونه رئیسجمهور با فراخوان دادن (که جزء اختیارات
احترام به آزادی بیان و آزادی مطبوعات سخن گفت .بعد
میکند تا توجیه�ی برای مداخلههای نظامی ما بتراش�د،
مل�ی» ،اح�زاب فرانس�وی نس�بت ب�ه ش�رکت اعضای
مطبوع�ات در فرانس�ه دف�اع و آن را از دس�تاوردهای
جبه�هی مل�ی و وابستگانش�ان را نقد میکرد؛ در س�ال
اطالعی�های مبن�ی بر برگ�زاری تظاهرات بزرگ�ی در روز
و وال) طوم�اری تهی�ه کرد ک�ه در آن به ص�ورت نمادین
تا با ش�رکت در تظاهرات «وحدت ملی» همبستگی خود
هدف سیاس�یاش ناب�ودی جمهوریت اس�ت .در مقابل،
ت�ا چهار میلیون نفر در سراس�ر فرانس�ه در ای�ن تظاهرات
مخالفان سرس�خت ای�ن هفتهنامهی فکاهی محس�وب
نبوده اس�ت .از اعض�ای باقیماندهی ش�ارلی ابدو گرفته
بودند که در اکثر موارد ش�ارلی از اتهامات واردش�ده تبرئه
این تظاهرات و نمایش�ی بودن آن اعت�راض کردند .اتین
ـ کارولی�ن لوپن ،خواه�ر مارین لوپن ،لقب « مادهس�گ
زندهها» ،مفهوم «وحدت ملی» را به چالش کشید و آن را
پس از کش�تار کارکنان ش�ارلی ابدو ،حزب جبههی ملی
اقدام دولت انتق�اد کرد« :از همین حاال ه�م میبینیم که
همچون س�ایر فرانسویان اعالم سوگواری کند ،و از لزوم
او اس�ت) ب�ه س�وگواری مل�ی ،از ای�ن مفه�وم اس�تفاده
از اعالم خبر حضور یافتن این حزب در تظاهرات «وحدت
مداخلههایی که با اطمینان نمیتوان گفت در س�وق دادن
ای�ن حزب در تظاه�رات اعتراض کردند .ام�ا مارین لوپن نهایت� ًا اعالم کرد که ،حضور در ای�ن تظاهرات حق تمامی
محبوبیتاش در میان مردم فرانس�ه آگاه اس�ت در تالش
خواه�د کرد .م�اری لوپ�ن در تظاه�رات ی�ازده ژانویه در
جهان به سراشیب کنونی سهیم نخواهند بود».
ب�ه گفت�هی بس�یاری ،فرانس�وا اوالن�د ک�ه از اف�ول
فرانس�ویان اس�ت و ح�زب او نیز در این مراس�م ش�رکت
اس�ت تا با مطرح کردن ش�عار «وحدت ملی» مشروعیت
پاریس حضور نداشت ،و در شهر بوکر در جنوب فرانسه در
جدی�دی برای دول�ت خود دس�توپا کند .حضور س�ران
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
25
تظاهرات شرکت کرد .گفتههای مارین لوپن در حمایت از حق آزادی بیان و حضورش در تظاهرات خش�م همکاران
بازماندهی ش�ارلی را در پی داش�ت و آنها ای�ن گفتهها و
حضور این ح�زب را همچون دش�نامی به کشتهش�دگان
شارلی ابدو عنوان کردند.
پس از تظاهرات یازده ژانویه ،موجی از بازداش�تها نیز
آغاز شد .اکثر بازداشتیها را جوانانی تشکیل میدادند که
در ش�بکههای اجتماعی جملهی « من شارلی نیستم» را دست به دست کرده بودند و اتهام آنها «تمجید و حمایت
26
ریکوردو معتقد است که باید ،فراتر از توجیهات مذهبی یا سیاسی ،از خود بپرسیم چهگونه است که این جامعه افرادی را که در این جامعه به دنیا آمده، بزرگ شده ،و تحصیل کردهاند به چنین دیوهایی تبدیل کرده است؟
از تروریس�م» عنوان ش�د .دولت نی�ز بر تع�داد نیروهای
با انتش�ار جملهی «من ش�ارلی ـ کولیبالی هستم» بازهم
ش�د .این امر مخالفتهایی را در پی داش�ته است ،چرا که
برادران کواش�ی ،در فروشگاه ش�ارلی ابدو ،در حمایت از ِ
از آزادی بیان در صدد هرچه بیش�تر پلیس�ی کردن جامعه
ژانویه توسط پلیس و به اتهام تمجید و حمایت از تروریسم
رس�انهها را مانعی برای ادامهی فعالیت مخالفان عملکرد
دارد .مخالف�ان بازداش�ت او از نق�ض ح�ق آزادی بی�ان
باور اند که دول�ت به خوبی میداند ک�ه نارضایتی عمیقی
قانون�ی او معتق�د اند که نبای�د آزادی بی�ان و عقی�ده را با
فرانس�وا اوالند وجود دارد و دولت به این ترتیب در تالش
گرفت ،و این عقاید را جرم میدانند و خواهان محاکمهی
کند.
که ،با وجود مخالفت با عقاید دیودونه ،مخالف بازداش�ت
امنیتی افزود و فضایی پلیس�ی و امنیتی بر خیابانها حاکم
جنجال آفرید (کولیبالی ش�خصی اس�ت که پس از کش�تار
برخی از فعاالن فرانسوی معتقد اند دولت به بهانهی دفاع
یهودی اقدام به گروگانگیری ک�رد) .دیودونه در چهارده
ِ وحش�ت سیاسی اس�ت و بس�یجکردن پلیس و و تش�دید
احض�ار و بازجویی ش�د .احض�ار او موافق�ان و مخالفانی
ح�زب سوسیالیس�ت میدانن�د .همچنین ،آنه�ا بر این
سخن میگویند و از وی حمایت میکنند .موافقان پیگرد
در میان طبقات فرودس�ت نس�بت به دولت سوسیالیستی
یهودیس�تیزی ،نژادپرس�تی ،و دفاع از تروریسم اشتباه
است تا نتایج حوادث اخیر در پاریس را به نفع خود مصادره
او هستند .صدای س�ومی هم در جامعهی فرانسه هست
یکی دیگر از بحثهای مطرحشده بازجویی از دیودونه،
و محاکمهی او اس�ت زیرا معتقد اس�ت که به این ترتیب او
تنه�ا چند روز پس از تظاهرات ب�زرگ در پاریس ،بود که به
ب�ه قهرمانی برای تندروه�ا تبدیل خواهد ش�د و وجههی
نیز از چشم فعاالن سیاسی و اجتماعی فرانسه پنهان نماند
در ای�ن بی�ن ،اندیش�مندان رادیکالت�ری نی�ز بودن�د
فرانس�وی اس�ت .او بارها به دلیل طنزهای تحریکآمیز
سیاس�تهای دولت ،حزبهای موج�ود ،و فضای حاکم
طور گستردهای در رس�انهها پوشش داده شد .این مسئله
بیشتری خواهد یافت.
و عملکرد رسانهها را زیر س�ؤال بردند .دیودونه طنزپرداز
که ،ب�ا تأکید بر ح�ق آزادی بیان بدون هی�چ حد و مرزی،
ضدیه�ودی ب�ه دادگاه احض�ار ش�ده اس�ت .او ب�ه حزب راس�ت افراطی فرانسه گرایش دارد و اخیر ًا با آلن سورال،
در فرانس�ه را نقد کردند .برای نمون�ه ،به متن برونو برتز، اقتص�اددان و از دوس�تان برن�ار م�اری (یک�ی از قربانیان
است .از حدود یک سال پیش ،اجرای برنامههایاش در
کرد .او جنبش بزرگ «من شارلی هستم» را منزجرکننده
پولش�ویی ،و فس�اد مالی تحت پیگرد قانونی قرار گرفته
که اعضای شارلی ابدو حتا برای چاپ سی هزار نسخهای
دیودون�ه پس از قتل کاریکاتوریس�تهای ش�ارلی ابدو
زمان نه تنها کس�ی از حق آزادی بیان آنها و مبارزهش�ان
نویسندهی راس�ت افراطی ،حزب سیاس�ی تشکیل داده
شارلی) ،تحت عنوان «من شارلی نیستم» اشاره خواهیم
فرانسه ممنوع شده است و بارها به دلیل یهودیستیزی،
و مزورانه میداند .برتز به روزهای س�ختی اشاره میکند
است.
نشریهش�ان با مش�کل مالی و فن�ی مواجه بودن�د و در آن
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
دیودونه کمدین فرانسوی
حمای�ت نکرد ،بلک�ه تودهی م�ردم ،سیاس�تمداران ،و
او در نهای�ت میگوید« :ش�ارلی ابدو وقتی زن�ده بود تنها
همهی افرادی که امروز خود را شارلی میدانند ،از شارلی
بود ،اما حاال که اعضای ش�ارلی ابدو مردهاند همه اینجا
مقصر خش�ونتهای روزافزون دانس�ت کس�ی از آنها و ِ
غمانگیز شارلی ابدو نقش داشتهاند».
ابدو فاصله گرفتند ،و وقتی این روزنامه شریعت را مسئول پشتیبانی نکرد.
او حمای�ت تقلیلیافتهی دولت و گ�ذاردن محافظ را نیز
هس�تند ،همهی کس�انی که ،ب�ه نظر من ،در سرنوش�ت رم�ی ریک�وردو ،از مستندس�ازان و فع�االن سیاس�ی
فرانس�ه ،نیز در وبسایت مدیاپارت بسیاری از توضیحات و
برازندهی ش�ارلی نمیداند و معتقد اس�ت که این حمایت کام ً ال تش�ریفاتی بوده و هیچ تالش�ی ب�رای حفاظت مؤثر
میداند ،چه آن دسته از تحلیلهایی که به دالیل فرهنگی
عنوان «وحدت ملی» اقتصاددان از نمایش بهراه افتاده با ِ
مشکالتی همچون ادغام نش�دن جمعیت مهاجر را پیش
و واقع�ی از کارکن�ان ش�ارلی ب�ه عم�ل نیام�ده ب�ود .این
به ش�دت انتقاد میکند و به احزاب چپ و راست ،که خود مس�بب متالشی ش�دن بدنهی اجتماعی و تغذیهکنندهی تروریس�م ان�د ،میت�ازد .او همچنی�ن از رس�انهها انتقاد
میکند که به جای بررس�ی اساس�ی و طرح پرس�شهای حقیقی ،این کشتار را به برنامهای تبلیغاتی تبدیل کردهاند.
برت�ز سیاس�تمداران چ�پ و راس�ت ،روزنامهن�گاران ،و رس�انهها را همدس�تان تروریس�تها میداند که با پنهان
ک�ردن و نپرداخت�ن به دالی�ل واقع�ی این کش�تار ،برای
دومین بار اعضای شارلی ابدو را به خاک و خون کشیدند.
تفس�یرها از واقعهی ش�ارلی را فاقد نقد ریشهای و حقیقی یا مذهبی مرتبط با اسلام اش�اره میکنند و چ�ه آنها که
کش�یدهاند .او همچنین به ش�باهت میان کش�تار اعضای ش�ارلی اب�دو ،گروگانگی�ری پ�س از آن ،و کش�تارهای
واقعش�ده در آمریکا اش�اره میکن�د که دارای اش�تراکات زیادی هستند :ش�یفتگی دیوانهوار به اس�لحه ،خشونت
ک�ور ای�ن س�وءقصدها ،ش�یوهی عم�ل آنها ،و کش�تار
دس�تهجمعی .گویی در تم�ام این موارد ،فرش�تهی ِ مرگ
این افراد در دنیایی که در آن بزرگ شدهاند پیشاپیش مرده است ،ولی هیچکس به این ش�باهتها نمیپردازد و فقط هاج و واج ب�ه مباحثی نمادی�ن همچ�ون آزادی پرداخته شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
27
اجتماع�ی و خش�ونت اجتماع�ی
روزمره باقی میماند پرس�تش مال و منال در انواع گوناگوناش است. این مستندس�از معتقد است که پول یا خدا ،که هردو در بیزاری از آزادی ش�ریک اند ،منجر به پاش�یدن بذر
مرگ میش�وند ،همان ب�ذر مرگی ک�ه نادان�ان بیچ�ارهای همچ�ون برادران کواشی و کولیبالی را در دام
انداخت .آنها بچههای گمشدهی همین انس�انیتی بودند که دیگر حتا خود را هم باز نمیشناسد .او نه تنها
برادران کواشی و کولیبالی را مجرم تم�ام ایدئولوگهای میدان�د بلکه ِ
نیهیلیس�م بازار را ،که امروزه نقش س�وگواران را ب�ازی میکنن�د ،نیز
مسئول و مجرم میخواند.
در کل ،ب�ا فروکش ک�ردن امواج
عاطف�ی ناش�ی از ای�ن ش�وک، صداه�ای انتق�ادی ک�ه خواه�ان
تحلی�ل ریش�هایتری از عل�ل کارتونی از شارلی ابدو درباره ی مارین لوپن
میش�وند .یک�ی از منس�جمترین
ریک�وردو معتق�د اس�ت ک�ه بای�د ،فرات�ر از توجیه�ات
آن نویس�ندهی منتقد رائول َونهگم اس�ت. ای�ن صداها از ِ او در متنی که اخیر ًا منتش�ر کرده ،از جمله دربارهی آزادی
جامعه اف�رادی را ک�ه در این جامع�ه به دنیا آم�ده ،بزرگ
چیس�ت؟ یک «وراجی» که مورد استفادهی هر مزخرفی
میشود.
مذهبی یا سیاس�ی ،از خود بپرس�یم چهگونه است که این ش�ده ،و تحصیل کردهان�د به چنین دیوهای�ی تبدیل کرده
اس�ت؟ سؤال حساس�ی که خیلیها عالقهای به طرح آن ندارند ،زیرا این س�ؤال ارزشها ،کژروی این ارزشها ،و
فقدانش�ان را در برابر مدرنیتهی بازاری و سودگرایانه به چال�ش میکش�د .او همچنین به فضای اولترالیبرالیس�م
حاک�م ب�ر جوام�ع ام�روزی اش�اره میکند که م�روج یک ن�اآزادی کامل اند و س�اختارهای اجتماع�ی را به گونهای
س�ازماندهی میکنند ک�ه تنها هدفش�ان مصرفگرایی و جل�ب مش�تری اس�ت .تنه�ا چیزی ک�ه از ای�ن نابودی
28
ای�ن بح�ران هس�تند بهتر ش�نیده
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
بیان چنین میگوید« :آزادی اندیشه بدون آزادی زیستن اس�ت .قدرت و حکومت م�ردم را به پش�یزی نمیگیرد، بلک�ه مردم را ب�ا کلمات�ی که نق�ش نیمچکمهه�ا را دارند پایم�ال میکن�د .دیگر حت�ا چکمههای ارتش�ی ضروری
نیس�تند .تحت عظم�ت دروغی که اقتص�اد در تمام طول
روز پخش میکند ،هستند کس�انی که پشت خم میکنند،
تلخی کس�انی که ت�رس از فردا مجابش�ان میس�ازد ت�ا ِ اکنون را فرو بلعند ،کس�انی که زیر پاش�نهی آهنین س�ود فقیرتر ،خش�مگینتر ،و نومیدتر میش�وند .همهچیز زیر دروغ کلمات رقم میخورد».
عکس :آلفرد یعقوب زاده شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
29
توکا نیستانی اول با نقل قولی از س�ردبیر شارلی ابدو ش�روع کرد که گفته بود حاضر است بمیرد اما یک عمر مث�ل موش زندگی نکند؛ بعد رو به من پرس�ید :ش�ما چهطور؟ بین م�رگ در راه آزادی بیان و زندگی مثل یک موش کدام را انتخاب میکنید؟ این س�ؤالی است که از یک چریک باید پرس�ید! کارتونیستها که خودش�ان را برای فداکاری یا مرگ در راه عقیده آماده نمیکنند .از کارتونیس�ت باید بپرس�ید که :آیا ب�ه آزادی بیان اعتقاد دارد؟ آی�ا به مس�ئولیت خود در براب�ر جامعه باور دارد؟ آیا حاضر اس�ت از کار کنار بکش�د؟ یا مسئولیتاش را فراموش کند؟ یا چوب حراج به اعتقاداتاش بزند؟ یا ... اجبار به انتخاب بین مرگ و زندگی ممکن اس�ت که در لحظهای حس�اس اجتنابناپذیر باشد، لحظ�های که هر آدم ترس�ویی میتواند تبدیل به قهرمان ش�ود یا هر آدم ش�جاعی تصمیمی بزدالنه بگیرد .تا قبل از فرا رس�یدن آن لحظهی سرنوشتساز ،هرچه بگوییم اعتباری در حد یک شعار خواهد داشت. چریکها ،برخالف کارتونیستها ،با انتخاب مرگ در راه هدف وارد این بازی میشوند .چریک خوب ،برخالف کارتونیس�ت خوب ،اص ً ال مردد نیست .چریکی که زندان نرفته باشد و طاقت
شکنجه نداشته باشد اص ً ال چریک نیست! و کارتونیستی که از زندان و شکنجه و مرگ استقبال بکند قلم را با مسلسل اشتباه گرفته .چریک جامعالشرایط و خوششانس برای اسطوره شدن باید در عنفوان جوانی و زیبایی و در میدان جنگ کشته شود تا به همرزماناش انگیزهی مقاومت بدهد و به پاس این فداکاری عکساش روی تیش�رت بچهها تکثیر بش�ود .کارتونیست خوب اما بدشانس برای اسطوره شدن باید مظلومانه و برخالف خواستهاش کشته شود ... به هر حال ،مجبور بودم بین مرگ و موش یکی را انتخاب کنم! میدانستم که جواب چریکپسند کشته شدن در راه آزادی بیان است اما گزینهی نزدیک به واقعیت را تیک زدم ،یعنی گفتم...« : واال من ترجیح میدم مثل یه موش زندگی کنم ،اما اینجوری کشته نشم!» به ش�ما توصیه میکنم ،اگر دنبال دردس�ر نیستید ،اش�تباه من را تکرار نکنید :تا وقتی که پای عمل نرس�یده خودتان را داوطلب مرگ قهرمانانه معرفی کنید ،به احتمال زیاد کس�ی نخواهد فهمید که دروغ گفتهاید .هرلحظه هم مجبور نیس�تید برای دوس�تانتان توضیح بدهید که چرا موش زنده بهتر از کارتونیست شهید است!
ناما جعفری همهچی�ز در ات�اق بازجوی�ی میگ�ذرد .چش�م را که باز
پش�ت کارخانهی س�یمان ری از س�وی عابران کشف و به
فقط صدای مش�تی که دوب�اره روی ص�ورتام میپیچد
بود .به یاد بیاورم که یکی از دوس�تان مج�ازی گفته بود:
میکنم با فضای بس�تهی تل�خ و تنگی روبهرو میش�وم. به ی�ادم م�یآورد که پ�ر بزن�م از دردی ک�ه تمام ت�نام را گرفته اس�ت .به ی�اد بیاورم ،عص�ر دوازده�م آذر ۱۳۷۷
«در را که باز کردم ،گفت پوینده هم گم شده .همان جلوی
در ،گلویام خش�کید .آن روز شنیدم که جنازهی مختاری
را ،وقت�ی محم�د مخت�اری ش�اعر ،پژوهشگ�ر ،و عضو
پیدا ش�ده .بعدها گفتند موقعی که پوینده را میخواس�تند
ش�د و بازنگش�ت .نزدیک به یک هفته بعد ،جنازهاش در
عابران داد زده :من محمد جعفر پوینده هستم».
«کانون نویس�ندگان ای�ران» ،برای خری�د از منزل خارج س�ردخانهی پزش�کی قانونی از س�وی پس�رش سیاوش مختاری شناس�ایی شد .به یاد بیاورم که مقامهای قضایی
بعدها اعالم کردند که جسد محمد مختاری روز ۱۳آذر در
32
عنوان مجهولالهویه به پزشکی قانونی تحویل داده شده
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
برباین�د ،کارت شناس�اییاش را دس�تاش گرفت�ه ،رو به رون�د بازجوی�ی دقیق� ًا مش�ابه رون�دی اس�ت ک�ه تمام
دولته�ای دیکتاتوری در پیش میگیرن�د :تهمت زدن و خرد کردن و تالش ب�رای اعترافگیری دربارهی کارهای
گلو خفه سازد».
در ای�ن مت�ن ،تلاش میکنی�م ب�ه بازخوان�ی یکی از
جنبش «نسل بیت» ،به معنای سرخورده از جامعه ،به آن دسته از شاعران و نویسندگان و هنرمندان آمریکایی اطالق میشود که اواسط دههی پنجاه به سیاست رادیکالی توجه داشتند .مرکز آنها در نیویورک و سانفرانسیسکو بود
از مهمترین جنبشهای ادبی و هنری را پایهریزی میکنند
نکرده .ای�ن روند را ش�ماری از هنرمندان و نویس�ندگان
به معنای س�رخورده از جامعه ،به آن دس�ته از ش�اعران و
میگوید« :آزادی و بس�ط تفکر انتقادی و نهادینه ش�دن
اواسط دههی پنجاه به سیاس�ت رادیکالی توجه داشتند.
ایرانی هم تجربه کردهاند .محمد مختاری در تمرین مدارا
مدارا بهایی دارد که باید پرداخت .کسانی که گمان میکنند همیش�ه حرف�ی میزنند ی�ا باید حرف�ی بزنند ک�ه مو الی
درزش نرود ،یا کسانی که میپندارند حامل حقیقت مطلق ان�د ،یا همواره بای�د حقیقت مطلق را بگوین�د ،یا آنهایی
که با توهم آش�فته شدن ذهن جامعه ،از فتح باب دربارهی
هر مس�ئلهای که به انس�ان و جامعه و جهان مربوط است بیمن�اک ان�د ،خواس�ته ی�ا ناخواس�ته ،هیمهی اس�تبداد میش�وند .به همین س�بب نیز یا غالب ًا خاموش میمانند، و در نتیج�ه ب�ر س�تم و زور و فس�اد و جه�ل و … چش�م
میپوش�ند ،یا دیگری را به خاموش�ی ف�را میخوانند یا وا
میدارند؛ در نتیجه ،خود عامل ستم و زور و فساد و جهل
اند .اینان س�رانجام نیز بیتاب میش�وند ،و از کوره به در میروند ،و به خطاب و عتاب و تحکم و تهدید میگرایند. و به منع و حذف میپردازند .اما گفتوشنید هرچند توانبر و وقتگیر هم باشد ،عامل رش�د تفکر انتقادی و اعتالی فرهنگ اس�ت .زیرا از جنس آزادی و مدارا است .حدیث
طناب دار و آزادی از هر زبان و هر اندازه گفته شود نامکرر ِ است .نیاز انسان است که آزادیخواهی چندان گسترش
یابد و مخالفت با آزادیستیزی به فرهنگی چنان ریشهدار بدل ش�ود که هیچ نه�اد و هیچ احدی به خ�ود اجازه ندهد
برای مخالف خویش کمتری�ن محدودیتی ایجاد کند ،چه
رسد به آن که طناب به گردناش اندازد و صدایاش را در
مهمترین جریانهای آزاداندیش�ی ،و نگاهی میاندازیم به نویسندهای که طغیان آزادیاش همیشگی است.
جنبشی برای آزادی کالم از سانسور
وقتی آلن گینزبرگ و جک کرواک در حومهی منهتن به
دیدار هم میرفتند ،فکر نمیکردند تا چند مدت دیگر یکی که ب�رای آزادی بی�ان میجنگد .جنبش «نس�ل بیت»،
نویس�ندگان و هنرمن�دان آمریکای�ی اطالق میش�ود که مرکز آنه�ا در نیویورک و سانفرانسیس�کو بود .در کافهها
و باره�ا جمع میش�دند و شعرهایش�ان را میخواندند و بحث میکردند و با موس�یقی «جاز» سیاهپوستان سرگرم
میش�دند .بسیاری از منتقدان این نظر را دارند که پیروان سانفرانس�یکویی این مکت�ب خدمت بیش�تری به تعریف
خط و مش�یهای این جریان کردند ،به ویژه در زمینههای
مرتبط با ادبیات .آنها در برابر نظامهای خش�ک و خشن
جامع�ه مقاومت میکردن�د و ،با پوش�یدن لباسهای پاره و از م�د افت�اده و رفتار و گفت�ار غیرمتعارف ،بی�زاری خود را از جامع�ه نش�ان میدادند .ش�اعران نس�ل بیت تالش
میکردن�د ش�عر را از تصنع آکادمیک و قوانین خش�ک آن آزاد کنند و آن را به خیابانها و بین مردم بکشانند.
«عشق»« ،دوستی»« ،کمال»« ،زیبایی»« ،رحمت
خداون�دی» ،و تمام�ی مفاهی�م پاک ،دوستداش�تنی و
امیدبخش ،با ش�علهور گش�تن آتش جنگ جهانی دوم به تلی از خاکستر بدل شده و سایهی دهشتناک مرگ و نیستی
در سرتاسر جهان گسترده ش�د .پس از پایان گرفتن جنگ نیز ،تمدنهای گوناگون بشری تا مدت مدیدی ،سنگینی عفونتبار آن کشتار همگانی را بر گردههای خود احساس کرده و موج خشم و نفرت و عصیان تمامی شئونات بشری
را در بر گرفته بود ،به طوری که آثار آن در تمامی عرصهها
و بهخصوص در عرصهی هن�ر ،که همواره در طول تاریخ شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
33
آث�ار نویس�ندگان نس�ل بی�ت تمام� ًا دارای ماهیت�ی
کامو از نمایندگان مهم مکتب آزادی بیان ،هستیگرایی یا اگزیستانسیالیسم ،است. اگزیستانسیالیسم جریانی فلسفی و ادبی است که پایهی آن بر آزادی فردی، مسئولیت ،و نیز نسبیتگرایی است. از دیدگاه اگزیستانسیالیستی ،هر انسان وجودی یگانه است که خودش روشنکنندهی سرنوشت خویش است
ب�ود؛ انزجار ،خش�م ،س�رخوردگی ،تنهای�ی ،دلزدگی،
سرمس�تی ،و بیپروایی در البهالی نوشتههای آنان موج
م�یزد و هیچ ارزش و هنج�اری از گزن�د انتقادهای تند و جس�ورانهی آنان در امان نبود .به عبارت دیگر ،بیتها به
منظور بی اعتبار کردن اص�ول و قاعدههایی که در زندگی
«شرافتمندانه»ی آمریکایی اعمال میشد ،از دست زدن ب�ه هیچ اقدام�ی ابا نداش�ته و در این راه از هیچ کوشش�ی فروگذار نمیکردند .گینزبرگ دانشجویان دانشگاه کلمبیا را با دنیای زیرزمینی تبهکاران آش�نا ک�رد ،دنیای آدمهای
مطرودی که بچههای نس�ل بیت را شیفتهی خود کردند،
منعکسکنندهی احساسات و عواطف بشری قلمداد شده
که این شیفتگی در ادبیات این نسل مشهود است ،ادبیاتی
«ادبی�ات» نی�ز ک�ه از محوریترین حوزهه�ای هنری
دنیای زیرزمینی دارد و از سوی دیگر وابسته است به تمام
است ،کام ً ال مشهود بود.
به ش�مار میرود از این قاعده مس�تثنا نب�وده ،و به نوبهی خود به بیان و انعکاس احوال نس�لی جوان و جنگزده در
دهههای ۶۰و ۷۰پرداخت :نسلی عصیانگر ،خشمگین، و منزج�ر نس�بت ب�ه س�لطهی اقتص�ادی -سیاس�ی و
همهجانب�هی نظامه�ای س�رمایهداری و امپریالیس�تی، خسته و س�رخورده از آرمانهای دستنایافتنی و بهظاهر بشردوس�تانه ،و ش�دید ًا بیتف�اوت ب�ه قوانی�ن و موازین
اجتماعی و اخالقیات رایج در جامعه ،نس�لی جنگگریز، که تمامی اصول و هنجارهای جامعه خود را با جس�ارت و
شهامتی مثالزدنی به سخره میگرفتند.
که از یک س�و پیوندی قوی ب�ا زبان و رفت�ار آدمهای این
آنچه که دهههای پنجاه و شصت میالدی با آن مشخص میشود.
همهچی�ز ،از بم�ب ات�م گرفت�ه ت�ا پوس�ترهای جذاب
تبلیغاتی و کوکاکوال و کمونیس�م و بودیس�م و ذن و عرفان
ش�رقی و تخدیر و جنای�ت و هذیان و جنون و تیمارس�تان
و هیپیه�ای معت�رض پابرهن�ه و ش�لیک اس�لحههای باندهای گانگس�تری و ترور و م�اری جوآنا و الاسدی و
مکاش�فه و موسیقی جاز و بلوز س�یاهان و بارها و کافهها و آپارتمانهای به قول گینزبرگ «فکس�نی» و دود س�یگار
و تمام آنچه که در آن دههها رایج بود ،برای نویس�ندگان
«بیته�ا» نمون�های کامل و مصداق بارز نس�ل مذکور
و شاعران نس�ل بیت به امکانات تازه زبانی برای آفرینش
و رفت�ار منحصربهفردش�ان ،یکباره به جنبش�ی ادبی -
فرهنگه�ا و خردهفرهنگهای آن ده�ه بود به عالوهی
به ش�مار میرفتند .آنها به همراه شعارها ،نمادها ،منش اجتماع�ی -فرهنگی -سیاس�ی در سرتاس�ر آمریکا بدل
ش�ده و ش�یوهی زندگی آمریکای�ی را به باد دش�نام گرفته
و صراحت� ًا م�ورد تمس�خر ق�رار میدادند؛ «بی�ت» نامی اس�ت که جک کرواک ،یکی از برجس�تهترین نویسندگان
این نس�ل و خالق رمان جاودانهی در راه ،در س�ال ۱۹۵۲
به نس�ل خ�ود اطلاق و خاطرنش�ان ک�رد« :بی�ت یعنی
سرخوشی مداوم ،مثل ضرب موسیقی جاز».
34
جنگگری�ز ،اخالقس�تیز ،و در عین ح�ال ضدرمانتیک
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ادبی بدل ش�د و ادبیاتی آفرید که ک�والژ تمام خردهریزها و اس�طوره و ملکوت و تاریخ و بیان تم�ام اینها به زبانی تند و خشن و عریان و پرهیاهو.
گینزب�رگ در سانفرانسیس�کو ب�ا ش�اعران «رنس�انس
سانفرانسیس�کو» مالقات کرد که بعدها این ش�اعران به نس�ل بیت پیوس�تند .وی ش�اعر و فعال سیاس�ی بود و در
مخالف�ت علیه جن�گ ویتنام نقش بس�یار فعالی داش�ت. درب�ارهی آزادی بی�ان و آزادی حق�وق همجنسگرای�ان
فعالیت میکرد .آلن گینزبرگ بعضی از آثار اساسی جنبش
«دموکراتیک»تری�ن حکومته�ا ،با پیش کش�یدن امور
-رهای�ی روحی ،انقالب یا رهایی جنس�ی ،یعنی آزادی
همواره سعی کردهاند آزادی بیان مردم را به لطایفالحیل
میبخشد ،آزادی سیاهان و … - ۲آزادی کالم از سانسور
مق�دس ،صیانت از مناف�ع ملی و به بهان�هی جلوگیری از
هنری نس�ل بیت را با عبارتهای زیر مشخص میکند۱ :
همجنسخواهی مردانه ،تا اندازهای آزادی زنان را شتاب
- ۳آش�کار کردن و /یا از ص�ورت غیرقانونی به در آوردن بعض�ی از قوانین - ۴توج�ه به چیزی که ک�روآک (پس از
اش�پنگلر ،فیلس�وف آلمانی) آن را «مذهبیگری ثانوی» نامی�د که از طری�ق یک تمدن پیش�رفته توس�عه مییافت
- ۵بازگش�ت به بزرگداش�ت خصیصهی فردی در برابر نظام دولتی ایالتی - ۶احترام به سرزمین و مردمان بومی
و آفریدهها که به وس�یله ی ک�روآک در فریاد آرمانیاش از
رم�ان در راه با جملهی «زمین یک سرخپوس�ت اس�ت»
اعالم میشود.
اس�تثنایی ،مانند سانس�ور نظامی و امنیت�ی زمان جنگ، مح�دود کنن�د؛ و با تکیه ب�ر قانون و قانونم�داری ،کتب
جریحهدار ش�دن احساس�ات مردم (که حاکمان همیش�ه
خود را نمایندگان تاماالختیار آنها میدانند) تنگناهایی بر سر راه جریان آزاد اطالعات و اخبار پدید آورند.
آلبر کامو یکی از فالس�فهی بزرگ قرن بیستم و از جمله
نویسندگان مشهور و خالق کتاب بیگانه است .کامو در سال
۱۹۵۷به خاطر «آثار مهم ادبی که به روشنی به مشکالت وج�دان بش�ری در عص�ر حاض�ر میپ�ردازد» برن�دهی جای�زهی نوب�ل ادبیات ش�د .آلبر کامو در س�خنرانیاش در دانش�گاه اوپساال ۱۴ ،دس�امبر ،۱۹۵۷پس از دریافت جایزهی نوب�ل ،در م�ورد آزادی بیان میگوی�د« :در صد
نویسند ه با خدمت به آزادی قلب جامعه را تسخیر میکند
زیستهاند ،به جز چند استثنا ،تصور میکردهاند که قادر اند
س�خنرانی مه�م خواند جملهب باال اس�ت از آلب�ر کامو.
س�ر میکردهاند ،اما در تنهایی از دنی�ا میرفتهاند ،همان
یک�ی از جمالت�ی ک�ه میش�ود ب�رای ش�روع ی�ک
و پنجاه س�ال اخیر ،نویس�ندگانی که در جامعهی سوداگر
با نوعی بیمس�ئولیتی به خیر و خوشی س�ر کنند .البته که
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
35
را بزنی�م که اکن�ون در همین لحظه دارند رنج میکش�ند، ص�رف نظ�ر از افتخارهای گذش�ته و آین�دهی دولتها و احزابی که این کسان را س�رکوب میکنند .برای هنرمند،
ش�کنجهگر بهتر یا بدتر وجود ندارد .از همین رو اس�ت که حتا امروز ،بهخصوص امروز ،زیبایی نمیتواند در خدمت هیچ حزبی باش�د .چ�ه در دراز مدت و چ�ه در کوتاه مدت،
زیبایی نمیتواند در خدمت چیزی باش�د ج�ز رنج و آزادی انس�انها .هنرمند واقع ًا متعهد کسی اس�ت که اگر هم در
مبارزه شرکت نمیکند ،الاقل به ارتشهای منظم نپیوندد و مستقل و آزاد کار کند».
کامو از نمایندگان مهم مکتب آزادی بیان ،هستیگرایی
یا اگزیستانسیالیس�م ،اس�ت .اگزیستانسیالیس�م جریانی
فلس�فی و ادب�ی اس�ت ک�ه پای�هی آن ب�ر آزادی فردی،
مس�ئولیت ،و نی�ز نس�بیتگرایی اس�ت .از دی�دگاه اگزیستانسیالیس�تی ،هر انس�ان وجودی یگانه اس�ت که
خودش روش�نکنندهی سرنوش�ت خویش است .پس از جن�گ جهانی دوم جریان تازهای ب�ه راه افتاد که میتوان آن را اگزیستانسیالیس�م ادبی نام نه�اد .از نمایندگان این
«در را که باز کردم ،گفت پوینده هم گم شده .همان جلوی در ،گلویام خشکید .آن روز شنیدم که جنازهی مختاری پیدا شده .بعدها گفتند موقعی که پوینده را میخواستند بربایند ،کارت شناساییاش را دستاش گرفته ،رو به عابران داد زده :من محمد جعفر پوینده هستم». طور ک�ه در تنهایی هم زندگی کرده بودند .ما نویس�ندگان
کامو ،و بوری ویان را نام برد.
باید نوش�ت ،مبارزان آزادی بیان همواره در اندیش�هی
وضع مطلوب اند ،وضعی که هرگ�ز نقطهی پایانی ندارد.
ِ کودک داس�تان هانس کریس�تین اندرس�ن که ،برخالف
همهی درباریان منگ و سنتپرست و چاپلوس ،امپراتور را ن�ه در جامهه�ای توبرت�وی و الوان بلک�ه ُلخت میدید
و این را ب�ر زبان میآورد ،ش�اید بی آن که خ�ود بداند ،به بزرگترها درس آزادی بیان میداد.
منابع
قرن بیس�تم نباید دیگ�ر در تنهایی بمانی�م .برعکس ،باید
•ماش�ین تحریرمق�دس اس�ت :تاریخچ�هی کام�ل و
یگان�ه کار موجه م�ا (اگر کار موجهی وجود داش�ته باش�د)
•تمرین مدارا ،نوشتهی محمدمختاری
بدانی�م ک�ه نمیتوانی�م از مصای�ب مش�ترک بگریزیم ،و
سانسورنشدهی نسل بیت ،نوشتهی بیل مورگان
این اس�ت که با نهایت توانمان حرف کس�انی را بزنیم که
•جریانه�ای ادبی ب�رای آزادی بیان ،نوش�تهی ناما
نمیتوانن�د حرف خود را بزنند .باید حرف همهی کس�انی
36
جریان تازه میتوان س�یمون دوبووآر ،ژان پل سارتر ،آلبر
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
جعفری
ساقی لقایی بر اساس تعاریف بینالمللی ،آزادی بیان یک معیار اساسی برای جامعهی چندصدایی و دموکراتیک است و نقض این آزادی همواره به نابودی سایر موازین حقوق بشر منجر میشود. آزادی بیان به هر نوع بیان گفتاری ،نوشتاری، تصویری ،و مفهومی اشاره دارد .مفهوم آزادی بیان در جوامع امروزی گسترده است.
حرفهای وقیح زد؟ به کسی تهمت و افترا زد؟ در جامعه وحشت و نفرت پراکند؟ به کسی صدمهی شخصی زد؟
حد و م�رز آزادی بیان در کش�ورهای مختل�ف را قانون
مبتن�ی بر فرهنگ جامعه تعیین میکند و بر همین اس�اس
میت�وان می�زان وج�ود آزادی در کش�ورهای مختل�ف را ب�ا هم مقایس�ه ک�رد .طرح ی�ک کاریکات�ور از یک مقام بلندپای�هی کش�وری ی�ا یک ش�خصیت دین�ی در جایی از
جهان کاری عادی است ،چرا که به کسی ضرری نمیزند
در اعالمیهه�ای حق�وق بش�ر و قانونه�ای اساس�ی
و نقد سیاس�تمداران و ادیان شمرده میش�ود ،در حالی
میده�د .از طرفی بحث بر س�ر حد و م�رز آزادی بیان نیز
در مواردی حتا مرگ را در پی داش�ته باشد .در عین حال،
گنجانده ش�ده و به آنها جایگاه ویژهی اخالقی و سیاسی
همواره وج�ود دارد .آیا میت�وان به بهان�هی آزادی بیان
که این طرح در کش�وری دیگر میتوان�د مجازات زندان و در کشور اول در مثال باال آزادی بیان شامل محدودسازی شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
37
بهتر و مؤثرتر است .در این فرصت بخشی از این موضوع کلی و بزرگ را بر میگزینم و صرف ًا به آن میپردازم. زن و ح�ق مالکیت بر بدن موضوعی اس�ت که س�الها
اس�ت مورد توجه فمینیستهای ایرانی قرار دارد و در این
زمین�ه فعالیت میکنند .از س�ویی مبارزه با خش�ونت علیه زنان در همهی اش�کال آن نیز مح�ور تالشهای آنها و همچنین یکی از موضوعات خبری مورد توجه رسانههای
آزاد اس�ت؛ و در عین ح�ال ،خش�ونتهای پنهانی نیز در
رس�انهها علیه زنان در ح�ال انجام اس�ت .در این فرصت میخواهم به موضوع خشونت علیه زنان از سوی رسانهها و فع�االن مدنی بپردازم ،خش�ونتی که به عن�وان ابزاری برای کنترل زنان حتا در رس�انهها ،شبکههای اجتماعی،
مهرانگیز کار
مهرانگی�ز کار ،حق�وقدان و پژوهشگر حق�وق زنان،
بهان�هی آزادی بیان حقوق فردی اف�راد را پایمال کرد؛ در
ادبی�ات حق�وق بش�ری ،بدن انس�ان موض�وع فرازهای
قوم�ی ،ن�ژادی ،و جنس�یتی نمیش�ود ،و نمیت�وان به
در تبیین «سیاس�تهای مرتبط با ب�دن زن میگوید« :در
حالی که در کشور دوم محدودیت برای اقلیتها بخشی از
مهمی از نیازمندیها ،ایدئالها ،و ش�ادمانیهایی اس�ت
قانون است.
ک�ه انس�ان ب�ا آن میتواند خ�ود را ش�اخص کن�د .در این
یک نمونهی محدودسازی و حتا توهین و نفرتپراکنی
ادبی�ات ،چنانچه ب�رای بدن و ح�رکات و جابهجایی آن،
ش�هرهای بزرگ ایران اس�ت ک�ه زن را کاالی�ی مصرفی
ش�ده و انس�ان نمیتوان�د ظرفی�ت و انرژی روح�ی را که
علی�ه زن�ان طرحه�ای تبلیغات�ی حج�اب در خیابانهای قلمداد میکند ک�ه ،برای مصون ماندن از سوءاس�تفاده، باید در پوششی س�خت پیچیده ش�ود .این مثالی کوچک
از سیاس�تهای کالن حکوم�ت کنون�ی در ای�ران اس�ت
ک�ه ه�دف ح�ذف زن�ان از جامع�ه را در تم�ام اش�کال آن دنب�ال میکن�د و ابایی ن�دارد رس�م ًا بگوی�د وظیفهی زن خانهنش�ینی ،زاییدن کودکان ،ارائهی خدمات جنسی به
همسر ،و خانهداری است.
اما صرف نظر از سیاستهای رسمی حاکم بر ایران ،که
چندصدای�ی را بر نمیتابد و س�عی در کنترل همهجانبهی
جامع�ه دارد ،جامع�هی مدنی ایران ک�ه در درون و بیرون از مرزه�ای جغرافیای�ی کش�ور فعالی�ت دارد ،آزادی بیان را چگون�ه تعریف میکند و از آن چگون�ه بهره میگیرد؟ و
رس�انههای آزاد و یا منتقد فارس�ی در این میان چه نقشی
دارن�د؟ طرح این س�ؤالهای کل�ی به معنی پاس�خ دادن به همهی آنه�ا در این مج�ال کوتاه نیس�ت؛ بلکه برای اندیشیدن جمعی ،پاسخ دادن گروهی و یافتن راهکارهای
38
و در میان فعاالن مدنی و سیاسی استفاده میشود.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
قوانین کنترل تعیین شده باشد ،کرامت انسانی جریحهدار در کالب�د ذخی�ره دارد رها کن�د ،و آن را به ص�ورت آزادانه
در خدم�ت ش�ادمانی ف�ردی و آفرینندگیه�ای هنری و
حرکتهای س�ازندهی اجتماع�ی بگذارد .ب�دن ناراضی زندان قاتل ش�ادمانیهای خود و دیگران اس�ت .بدن در ِ بایده�ا و نبایدهای مالکانه نه برای خود س�ودمند اس�ت، نه به دیگران فایده میرس�اند .ب�دن وقتی در قید مالکیت دیگ�ری گرفتار میش�ود ،بردگی را تداع�ی میکند .تن و
روان برده انباشته از خشم و عقده و نارضایتی است». ِ
از دی�دگاه خان�م کار ،در ادبی�ات حق�وق بش�ری ،کافی
نمیبینن�د ک�ه انس�ان ب�ه امکان�ات بهداش�تی و درمانی دسترس�ی داش�ته باش�د .مطالبات بی�ش از اینها اس�ت و بس�یاری دیگ�ر از نیازه�ای بدن جدی گرفته میش�ود.
این نیازها با تعابیر حقوقی تعریف میش�وند .برای مثال، یک معلول در ادبیات حقوق بش�ری ،انس�انی قابل ترحم نیست ،بلکه یک انسان صاحب حق است که جامعه باید با
ایجاد تسهیالت به او مجال بدهد تا کمبودهای بدنی خود
را جبران کند .بدن خود را به کمک تسهیالت به کار بگیرد و از ب�دن خود لذت ببرد .ش�رم از حرک�ت و نمایش بدن و
اب�راز گرایشهای جنس�ی ،تا جایی که ب�ه دیگری صدمه نزند ،از نگاه فلسفی ،حقوق بشری ،و هنری مردود است
و س�ازوکارهای علمی و اخالقی و سیاسی باید نقشهایی ایف�ا کنند تا پیوند کهن و س�نتی و تاریخی بدن با احس�اس
ش�رم از هم بگسلد .به س�خن دیگر ،جهان پیشرو در این
اندیش�ه اس�ت تا با یک سلس�له تدابی�ر و برنامهها «قفس تن» را بش�کند و به تن اجازه بدهد تا آزادانه خود را تعریف
کند.
مارتا نوس�بام ،فیلس�وف فمینیس�ت آمریکای�ی ،هفت
رفت�ار را به عنوان رفتارهایی که باعث ابژه ش�دن یک فرد میشوند ،برمیش�مرد :رفتار با یک فرد به عنوان ابزاری ب�رای اهداف فرد ابژهس�از؛ رفت�ار با یک فرد ب�ه گونهای
ک�ه گویی آن ش�خص فاقد اس�تقالل و ارادهی ش�خصی اس�ت؛ رفتار با ش�خص ب�ه گونهای که گویی آن ش�خص فاقد عاملیت و فاعلیت اس�ت؛ رفتار با شخص به گونهای
که گویی آن ش�خص ش�یئی اس�ت قابل تعویض با اشیای
دیگر؛ رفتار با یک شخص به گونهای که گویی آن شخص فاقد هر گونه کرامت انسانی است؛ رفتار با یک شخص به
گون�های که گویی آن ش�خص چیزی یا ش�یئی قابل خرید و فروش و تحت مالکیت ش�خص دیگری اس�ت؛ رفتار با یک ش�خص به گونهای که گویی تجربیات یا احساسات یا
هرچیز متعلق به آن شخص ارزش به حساب آوردن ندارد.
رابی النگتون ،یک فمینیس�ت دیگر ،ب�ه هفتگانهی
نوس�بام س�ه مورد دیگر را اضافه کرده است که قابل تامل
اند :رفتار با یک ش�خص به گونهای که ش�خص به بدن یا
اعض�ای بدن�ش کاهش داده ش�ود؛ رفتار با یک ش�خص عمدت ًا بر حسب ظاهر و زیباییاش؛ رفتار با یک شخص به گونهای که گویا آن ش�خص ظرفی�ت و توانایی حرف زدن ندارد.
در رسانهها و شبکههای اجتماعی ،میتوان مثالهای
فراوانی از ابژهس�ازی زنان مشاهده کرد و برشمرد .شکل
و رن�گ لب�اس و مدل م�و و آرای�ش یک زن در جلس�های علمی ،سیاسی ،و اجتماعی پیش و بیش از اندیشه و بیان
او م�ورد توجه و گاه حتا بحث مخاطب�ان قرار میگیرد .در قالب نقد عملک�رد زنی که در حوزهی هنری یا سیاس�ی یا
یک نمونهی محدودسازی و حتا توهین و نفرتپراکنی علیه زنان طرحهای تبلیغاتی حجاب در خیابانهای شهرهای بزرگ ایران است که زن را کاالیی مصرفی قلمداد میکند که ،برای مصون ماندن از سوءاستفاده ،باید در پوششی سخت پیچیده شود اجتماعی فعال اس�ت ،بدن او و یا پوش�ش او و حتا روابط
ش�خصی او مورد نقد قرار گرفته و س�عی در س�رکوب وی ب�ا هدف قرار دادن جنس�یت او میش�ود؛ در مقابله با فکر
و نظر زن�ان ،گاه آنه�ا را با صفات س�خیف کوچهبازاری توصیف میکنند و ،با ایجاد حاشیهی جنسی ،جلوی ابراز
فکر و نظ�ر آنان را میگیرند و رس�انهها نیز اغلب بیتوجه ب�ه این اتفاقات ،به کس�انی که چنین رفتار خش�ونتباری
با زنان دارن�د ،تریبون میدهند و بدون تقبیح خش�ونت،
آنها را به عنوان افرادی موجه به جامعه معرفی میکنند. تریبونه�ای رس�انهای اغل�ب به کارشناس�ان م�رد داده میش�ود و معمو ً ال زنان جز برای سخن گفتن در خصوص مس�ائل مربوط به زن�ان دع�وت نمیش�وند؛ در حالی که زن�ان کارش�ناس فراوانی در عرصهه�ای مختلف علمی، اقتصادی ،سیاس�ی و فرهنگی وجود دارن�د .در معرفی و
مصاحبه با چهرههای ش�اخص زن در حوزههای سیاسی، علمی و اقتص�ادی ،اغلب در خصوص نقش همس�ری و مادری آنان پرسش و بحث میشود.
اینه�ا همگ�ی نمونههای�ی از خش�ونت علی�ه زنان در
رس�انهها ب�ه ش�مار میآیند ،نمونههایی که س�بب س�لب
آزادی بیان از زنان میش�ود و از تن زن ب�ه عنوان ابزاری برای سرکوب اندیش�هی او استفاده میشود .در شرایطی
که جامعهی م�ا از قانونی برابر برای زنان و مردان بیبهره است ،نقش رس�انهها و جامعهی مدنی در فرهنگسازی برای برابری بسیار اهمیت دارد.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
39
فرناز کمالی رض�ا خن�دان (مهاب�ادی) ،منتق�د ادب�ی ،پژوهشگ�ر
درویش�یان کار تدوین فرهنگ افس�انههای مردم ایران را
هفده س�الگی با انتش�ار مجموعه داس�تان بچههای محل
کار به پایان رس�ید .رضا خندان تاکنون بیش از سیصد نقد
فرهنگ عامه ،و داس�تاننویس ،فعالی�ت ادبی خود را در آغ�از ک�رد .دورهی اول کار ادب�ی او ( )۱۳۶۰ – ۱۳۵۷ب�ا
داستان نوشته است که بخش عمدهی آن در مجموعهی (فع ً ال) شش جلدی داستانهای محبوب من و دانه و پیمانه
س�ال ،۱۳۶۰در یورش جمهوری اسلامی ب�ه انقالب،
مختلف منتشر شده است.
آث�اری دیگر چ�ون از کوزه همان برون تراود که در اوس�ت
و جنگ رازی به ادبیات ک�ودک اختصاص دارد .خندان در
(کار مشترک با درویش�یان) و بخشهای دیگر در نشریات
همانند ه�زاران تن دیگر بازداش�ت ش�د و نزدیک به یک
خندان در س�ال ۱۳۸۸بازداش�ت ش�د و ،قبل از انتقال
سال خوفناکترین زندان تاریخ ایران را تجربه کرد.
در اواخر دههی شصت خورشیدی همراه با علیاشرف
40
آغاز ک�رد .این فرهنگ نوزده جلدی پس از بیس�ت س�ال
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ب�ه بند عمومی ،یک ماه و نیم در س�لول انفرادی بند ۲۰۹
زن�دان اوین محبوس ب�ود .او این مرحل�ه را در مجموعه
داس�تان انفرادیهها به تجرب�های ادبی بدل کرده اس�ت.
رعایت آزادی بیان اس�ت) را به کار بندیم»« ،بلد نیس�تیم
است .وزارت ارش�اد جمهوری اسالمی مدتها است که
هم�هی این حرفها را مط�رح میکنند تا نتیج�ه بگیرند:
انفرادیهها به صورت زیرزمینی و نیز اینترنتی منتش�ر شده
« ،»...بای�د تمری�ن کنی�م»« ،تمری�ن دموکراس�ی»!
از صدور مجوز برای انتش�ار مجدد داس�تانهای محبوب
«زود است!» «برای جامعهی ما آزادی بیان بیقیدوشرط
اجتماع�ی اس�ت .او از س�ال 1387عضو هیئ�ت دبیران
وقت�ی در پاسخش�ان میگویی« ،آزادی بی�ان» در برخی
من خ�ودداری میکن�د .خن�دان در عین حال ی�ک فعال «کانون نویس�ندگان ایران» است و ش�هریور سال جاری نی�ز در انتخابات مجم�ع عمومی با اخذ بیش�ترین رإی بار دیگ�ر به س�مت دبی�ری برگزی�ده ش�د .وی هماکنون در تهران زندگی میکند.
آزادی بیان؛ سرفصلهای کوتاه یک گفتار بلند
خیلی زود اس�ت! کم کم! آهسته آهسته باید پیش رفت!» کشورها تا حد زیادی رعایت میشود و به عرف جامعه بدل
شده اس�ت ،و هیچ آس�مانی هم به زمین نرس�یده ،پاسخ
میدهند« :ما فرق داریم؛ ما هرکدام یک دیکتاتور کوچولو هستیم .نیاز به تمرین داریم! تمرین دموکراسی!»
آیا اش�تباه میکنن�د؟ آیا ای�ن گزارهها غلط اس�ت؟ نه!
آنها اش�تباه نمیکنند .به واقع نیز در جوامع اختناقزده،
از «آزادی بی�ان» ک�ه س�خن میگویی�م ،از چ�ه حرف
شهروندان تا حد زیادی شبیه شرایط محیطی و ،درستتر،
یا ...؟ بهتر اس�ت از خ�ود عبارت آغاز کنی�م« .بیان» در
است که ،گویندگان این گزارهها ،بعضی نادانسته و برخی
میزنیم؟ از یک حق؟ از یک فرهنگ؟ از قانون؟ امتیاز؟ عبارت «آزادی بیان» به چه معنا اس�ت؟ گفتار؟ نوشتار؟
یا هردو؟ معموال تصور میش�ود «بی�ان» به معنای گفتن و نوش�تن اس�ت .اما «بی�ان» در عب�ارت مورد نظ�ر ابراز و ظاه�ر کردن اندیش�ه و احس�اس و اعت�راض به صورت فردی ی�ا جمع�ی اس�ت .گاه س�کوت را برای بی�ان یک
خواس�ته یا اعتراض به کار میگیرند؛ زدن چسب بر دهان
که معترضان برای نشان دادن مخالفت یا ابراز خواستهی
خود به آن متوسل میشوند؛ راهپیمایی سکوت هم نوعی بیان است .بسیار اند بیانهایی که در آنها نوشتن یا گفتن
در کار نیس�ت ام�ا همچنان بی�ان به ش�مار میآیند .پس، رس�اندن اندیشه و بیان در ترکیب «آزادی بیان» به ظهور ِ
احساس است.
آزادی بیان؛ حق یا فرهنگ؟
در جمعهای روش�نفکر ایرانی ،هنگام بح�ث در بارهی
آزادی بیان ،جملههایی از این دس�ت را بس�یار میشنویم یا میخوانی�م« :ما هرک�دام در درون خود ی�ک دیکتاتور
داری�م»« ،جامع�هی ما هن�وز آمادگی الزم ب�رای آزادی کام�ل ن�دارد»« ،آزادی (معم�وال از واژهی دموکراس�ی به�ره میگیرن�د) در ما نهادینه نش�ده اس�ت»« ،هنوز یاد
نگرفتهای�م در رواب�ط روزمرهم�ان دموکراس�ی (منظ�ور
ش�بیه حاکمیت جامعهی خود میش�وند .اما واقعیت این آگاهان�ه ،هدفمن�د ،و منفعتمند ،س�طوح مختلف یک
پدیده را به هم میریزند؛ در بحثهایخود ،دادههای گاه درست را برای نتیجهگیریهای نادرست ردیف میکنند.
آنچه اش�تباه اس�ت مغش�وش کردن وجوه متفاوت یک پدیدهی معین در بحث اس�ت ،یعنی به هم ریختن س�طح آزادی بیان به عنوان حق ،و س�طح آزادی بیان به عنوان
فرهنگ.
آزادی بیان به عنوان حق
حق مفروض است .انسانها به دلیل انسان بودن حق
دارند در بیان آنچه میخواهند آزاد باشند و هیچ «دلیل»، «شرط»« ،قید» ،و «استثنا» و «منفعت»ی نمی تواند
و نباید این حق انس�انی را از آنها س�لب کن�د .نه «امنیت ملی» ،نه «منافع ملی» ،نه «سوءاس�تفادهی دشمن»، نه «حفظ شئونات و اخالقیات» ،نه «مقدسات و باورها»
و ...هیچی�ک نمیتواند حق آزادی بیان را از مردم بگیرد یا آن را نقض کند .این عناوین «دالیلی» است که معمو ً ال
دولتها با توس�ل به آنها خود را محق و موظف میدانند تا به آزادی بیان حمله ببرند و آن را محدود کنند .اما اینها
بهانههای�ی بی�ش نیس�ت .آزادی بیان به عن�وان حق در رابطهی حقوقی می�ان مردم و دولت متجلی میش�ود .در شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
41
دس�تاندازی به آزادی بیان منع کنند .وجود آزادی بیان نه تنها مفروض بلکه عینی اس�ت؛ امری اس�ت بیرون از
آدمه�ا ،و برای رس�یدن به آن بای�د به تغییر س�اختارهای عینی موجود در جامعه دس�ت زد .این که من و شما برویم تمری�ن کنی�م و درس – مث ً ال – دموکراس�ی ی�ا آزادی بیان بخوانی�م (تازه در کجا؟ در خلأ؟ در خیال؟) و درون خود
را از دیکتاتورهای کوچولو پاک کنیم ،موجودیت هیچ نوع
آزادی بیانی را در جامعه تضمین نمیکند ،بلکه موکول به
محال میکن�د .آزادی بیان به عنوان حق رابطهای عینی و حقوقی میان مردم و دولت است .و هنگامی که از آزادی بیان بیقیدوش�رط س�خن میگوییم ،از جنبهی انسانی و تجلی حقوقی آن حرف میزنیم. آزادی بیان به عنوان فرهنگ
این راس�ت اس�ت که ،جوامع دیکتات�وریزده آدمهای
عجی�ب و خلقوخوهایی غری�ب میس�ازند .در این گونه این رابطه ،دولتها هس�تند که باید تضمی�ن کنند حقوق
به حقوق دیگران ،و ...رفتارهایی کمیاب اس�ت ،چندان
رابطهی حقوقی ب�رای آن که به واقع رابطهای حقوقی
در حاکمیت یک س�رزمین بازتاب فرهنگ مردم آن دیار در ً کاملا وارونه! صاحبان قدرت و دولت اس�ت؛ نتیجهای
م�ردم را پایم�ال نمیکنن�د ،از جمله ح�ق آزادی بیان را، رابطهای که در جوامع استبدادی کام ً ال وارونه است. باش�د باید به طور عینی امکان موجودیت داش�ته باش�د.
در م�ورد آزادی بیان ،س�اختارها و نهاده�ای جامعه الزم
اس�ت به گون�های باش�ند ک�ه رابط�هی حقوقی م�ردم و دول�ت از طری�ق آنها عملی ش�ود .مطبوع�ات آزاد یکی
از ای�ن نهادها اس�ت و همچنین وجود قوانین روش�ن که دس�توپای دولت را در نقض یا محدود کردن آزادیهای م�ردم ببندن�د .آزادی بیان وجودش مفروض اس�ت و هر فرد فقط به دلیل انس�ان بودن باید از آن برخوردار باش�د.
ای�ن دولتها هس�تند که با اس�تفاده از قوانی�ن و مقررات و تفس�یرهای خود ،و ب�ا اس�تفاده از امکاناتی ک�ه دارند، آزادی بیان را از مردم س�لب میکنن�د .فراموش نکنیم که
دولتها امکانات وس�یع یک کش�ور را در اختیار دارند ،از زندان و دادگاه و نیروی مس�لح تا دستگاه عریض و طویل بوروکراسی ،رسانهها به مقیاسی گسترده و از هر نوع.
بنابرای�ن ،قوانی�ن بای�د ب�ه روش�نی دولته�ا را از
42
جوام�ع ،تحمل حرف مخالف ،مدارا ب�ا مخالفان ،احترام
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
که برخی را به این نتیجه رسانده که گویا وجود دیکتاتوری
در حقیق�ت ،وج�ود فرهن�گ ض�د آزادی بی�ان در جامعه
بازتاب رفتارهای حاکمیت و سیستم اجتماعی و اقتصادی اس�ت ،فرهنگی که حاکمان میکوش�ند به آن دامن بزنند
و بازتولی�دش کنند ت�ا امکانی باش�د برای موجه س�اختن
مناسباتشان با مردم.
آنچه به م�ردم ایران مربوط میش�ود تنها این نیس�ت
که قرنه�ا زیر س�ایهی دیکتاتوری و اس�تبداد زیس�تهاند و ،ج�ز زن�گ تفریحهای�ی کوت�اه ،در ط�ول تاریخش�ان
هم�واره ب�ا ممنوعیت ش�دید در ابراز عقاید ،احس�اس ،و
اعتراضهایش�ان مواج�ه بودهاند؛ این نیز هس�ت که، بی�ش از یک قرن ب�رای آزادی بیان مب�ارزه کردهاند و این
نشان میدهد چه ولعی و چه نیازی برای دستیابی به آن دارند؛ مردمی که از انقالب مشروطه به این سو نگاهشان
به فرهنگ و مدنیت مغربزمین بوده است.
آزادی بی�ان به عنوان فرهنگ ،در حقیقت ،مناس�بات
فرهنگی می�ان مردم اس�ت؛ جاگیر ش�دن آزادی بیان در رفتاره�ای روزم�ره ،ترجیحها ،و ارزشهای آنها اس�ت .
آزادی بی�ان به عن�وان فرهنگ زمانی در جامع�ه جاافتاده و نهادینه میش�ود ک�ه آزادی بی�ان به عن�وان حق در آن
راه های ارتباطی با
مجله تابلو
وجود داش�ته باش�د .در صورت تداوم چنین شرطی است
که امکان تغییری تعیینکننده در فرهنگ و عادات و روان انس�انها پدید میآید ،زیرا پشتوانههای قانونی ،اجتماعی، و سیاسی چنین تحولی موجود است.
آزادی بی�ان ب�ه عن�وان ح�ق و آزادی بی�ان ب�ه عنوان
فرهنگ دو س�طح مختلف از یک پدیده به ش�مار میآیند.
در مباحث مربوط به آزادی بیان گاه به عمد و گاه نادانسته
این دو سطح را با هم خلط میکنند .مثالی میزنم :اگر من نش�ریهای داشته باشم و نوشتهی شما را به این دلیل که با
آن مخالف ام در نش�ریهام چاپ نکنم ،و یا شما ایستگاهی رادیویی داش�ته باش�ید و س�خنان مرا به ای�ن دلیل که آن
را نمیپس�ندید پخ�ش نکنید ،کس�انی ک�ه آزادی بیان به عنوان فرهنگ را اس�اس و قاع�ده میگیرند ،هردوی ما را سانسورچی و ضد آزادی بیان میخوانند .اما در نگرش آزادی بی�ان ب�ه عنوان ح�ق ،نه م�ن و نه ش�ما هیچیک
سانس�ورچی و ضد آزادی بیان نیستیم؛ چرا که از امکانات خ�ود (به عن�وان عضوی از م�ردم و نه دولت) ب�رای ابراز
آزادی خ�ود بهره میگیریم .اما اگر روزی دولت ایس�تگاه رادیویی ش�ما را ببندد ،من ب�ه رغم مخالفت ب�ا نظرات و آرا و عقاید ش�ما باید به این کار اعتراض کنم .زیرا دولت با
این کار حق آزادی بیان ش�ما را زیر پا گذاشته است .من در
مقام شهروند جامعه این حق را دارم که نوشتهی شما را در نش�ریهی خودم چاپ نکنم و سانس�ورچی و انحصارطلب
نیز قلمداد نش�وم ،ام�ا در مقام دولت یا عض�وی از دولت اگ�ر جلوی چاپ نوش�ته ی ش�ما را بگیرم سانس�ورچی و
ضد آزادی بیان به ش�مار میآیم .در مقام دولت یا عضوی از دول�ت اگ�ر در ایجاد فرصته�ا و دادن ام�کان بیان به گروهها و اقش�ار مختلف مردم مانعتراش�ی کنم یا تبعیض قائل ش�وم ،دیکتات�ور و ضد آزادی بیان هس�تم .س�خن کوتاه :برای داش�تن فرهنگی ک�ه در آن آزادی بیان عرف
جامعه باش�د ،باید آزادی بیان به عنوان حق به دست آمده
باشد.
با تابلو باشید اما طابلو نباشیــد شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
43
امین بزرگیان
بعد از ترورهای پاریس ،مسئلهی «آزادی بیان» به موضوعی مناقشهبرانگیز در افکار عمومی مبدل شد .در واقع ،کشتار روزنامهنگاران فرانسوی تنش موجود در این مفهوم را دوباره فعال ساخت و نظرات بسیاری را بر انگیخت .بیشک ،فلسفه و علوم سیاسی از این حیث وامدار شارلی ابدو خواهند ماند .رابطهی بین لوگوس ،یا مسامحت ًا عقل ،با تن و نیز لتوپار شدن آن رابطهای تاریخی است .فرهنگ و ِخرد همواره از درون دردناکترین و خونآلودترین شکنجهها و جنگها و فجایع سر بر آورده است. دو نی�روی عم�ده حولوحوش ای�ن اتفاق
ش�کل گرفت :دس�تهای با تأکید بر حق آزادی بی�ان ،کاریکاتورهای ش�ارلی اب�دو دربارهی
پیامبر اسلام را مصداق آزادی بیان دانسته،
و گروه�ی دیگر از محدودیته�ای بیان برای
پاسداش�ت آزادی و حق�وق اقلی�ت س�خن گفتن�د .فضای عموم�ی در ایران هم مس�تثنا
نبود و در این باره س�خنهای بس�یاری رفت، ت�ا جایی که م�رور ای�ن مباح�ث و موضوعات اکنون دیگر کاری به غایت کس�التبار اس�ت.
در این نوش�تهی کوتاه تالش بر این است که،
به بهان�هی این مجادالت ،ب�ه معرفی یکی از آخرین آثار میش�ل فوکو ،روشنفکر فرانسوی،
پرداخته شود.
فوک�و در ترم پاییز س�ال ۱۹۸۳در دانش�کاه
برکلی کالیفرنیا شش سخنرانی با عنوان «بیان
بدون ترس»( )Fearless Speechارائه داد که بعدها به همین نام منتشر شد .او دیگر مجالی نیافت که متن س�خنرانیاش را برای انتش�ار
ویرایش کند .این معرفی بر اس�اس نسخهای
44
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
اس�ت که ژوزف پییرس�ون آن را ویرایش و در سال ۲۰۰۲
منتشر کرده اس�ت .بحث فوکو و صورتبندی او از آنچه
که امروز با عنوان حق «آزادی بیان» میشناسیم بیشک
میتواند به فهم ما دربارهی سرش�ت تاریخی و واقعی این موضوع کمک شایان توجهی کند.
فوکو در ابتدا روشن میسازد که عالقهاش در این بحث،
موضوع «حقیقت» نیس�ت ،بلکه آنچه او را به پروژهاش
در بخ�ش س�وم کت�اب تاریخ جنس�یت متصل میس�ازد
مس�ئلهی گویندهی حقیقت اس�ت .در واقع ،مسئلهی او این نیست که چه چیزی حقیقت است بلکه بحث دربارهی
س�وژهای اس�ت که حقیق�ت را میگوید« :گرای�شام نه بیان مس�ئلهی حقیقت که مس�ئلهی گویندهی حقیقت یا
حقیقتگ�و به عن�وان یک فعالیت اس�ت :چه کس�ی قادر
است که حقیقت را دربارهی چیزی و معطوف به نتایجاش بگوی�د ،و نیز حقیق�ت در چه رابطهای با قدرت اس�ت؟ با
این دست پرسشها از اهمیت موضوع گویندهی حقیقت، یعنی دانس�تن این که چه کسی قادر به گفتن حقیقت است
و نیز دانس�تن این که چرا ما باید حقیق�ت را بگوییم ،ما به ریش�هی چیزی که میتوانیم آن را سنت انتقادی در غرب بنامیم ،نزدیک میشویم».
فوک�و در بخ�ش س�وم کت�اب تاریخ جنس�یت و س�پس
در درسگفتارهای�ش در کول�ژ دو فران�س ،تالش�ی را ب�رای فهمی�دن این که چهگون�ه فردیت غرب�ی به عنوان
س�وژهای که با اختصاص دادن نوعی اخالق خاص و نیز تکنیکهای مش�خص در برق�راری ارتباط با غذا ،اش�یا،
دوس�تان ،خان�واده ،کارشناس�ان ،روابط جنس�ی و غیره
خ�ود را به عنوان یک وج�ود خودمخت�ار در دوران مدرن بازشناخته ،آغاز کرد .یکی از جذابترین بحثها به کمک
صورتبندی فوکو در خالل این پروژهی ناتماماش بحث او درب�ارهی آزادی بی�ان اس�ت .او در ابت�دای بحثاش دربارهی این موضوع می گوید ک�ه ،مطالعه و فهم این که چهگونه و چرا چیزهای مش�خص یک «مسئله» شدهاند برای او مهم است و ،در همین راستا این سؤال که «چرا و
چهگونه آزادی بیان یک مسئلهی سیاسی شده است؟» و این در بسترهای خود یک مسئلهی اخالقی بود.
فوکو اتکایاش بر تحقیق�ات خود در موضوع اخالق را
همانگونه که در خوانش مختصر کتاب فوکو دیدیم ،اصو ً ال یونانیان مسئلهی آزادی را بر اساس موضوع «اخالق» پروبلماتیک میکردند و آزادی در نزد آنها مفهومی اخالقی داشت ،برخالف فلسفهی سياسى مدرن كه معنايى در محدودههاى قانون و حكومتگرى دارد به مطالعاتی دربارهی اجتماع و سیاس�ت پیوند زده و نشان
میدهد که این دو موضوع تا چه حد به هم تنیده ش�دهاند. رابطهی بین سوژهی غربی و حقیقت ،یا به تعبیری دیگر،
تبارشناسی این موضوع که سوژهی غربی با چه شیوهها و
از طریق چه مس�یرهایی به فهم خودش نائل آمده اس�ت، دغدغ�هی او اس�ت .گوین�دهی حقیق�ت نقش�ی مهم در فرآین�د ش�کلگیری «خ�ود» ( )Selfدر میان س�وژههای
غربی داش�ته است .در واقع ،فوکو نشان میدهد که تغییر در چهگونگی رابطه با خود ،مس�ئلهی گویندهی حقیقت و
سپس موضوع آزادی بیان را تغییر داده است« .خودت را بشناس» در سنت اخالقی غربی همواره با این اصل مهم
همراه بوده است که «از خودت مراقبت کن».
در ه�ر دو س�نت اصل�ی فرهن�گ غرب�ی (رواق�ی و
افالطون�ی) ،که ملهم از یونان باس�تان اند ،به برس�اختن
خ�ود و دغدغهی خود را داش�تن توجه ش�ده اس�ت .این
توجهات البت�ه تفاوتهای ج�دی و مهمی با ه�م دارند. در افالطونگرای�ی ،ک�ه مس�یحیت ریش�ه در آن دارد، روان فرد اس�ت .مث ً ال وقتی در مس�ئلهی اصلی س�وژه و ِ ازچشم ناظر بر خویشتن سخن به میان میآید، این سنت ِ منظ�ور یادآوری حقایق وجودی پنهان خویش�تن اس�ت. بازگش�تهای مداوم در االهیات مس�یحی به خویشتن و
فرمان «خودت را بشناس» ،به عنوان یکی از آموزههای مه�م مس�یحیت ،ریش�ه در همی�ن اخلاق افالطونی – یعن�ی کش�ف چی�زی در درون – دارد که ،به تعبی�ر فوکو،
س�وژهگرایی دکارت ه�م محصول و ه�م تداومدهندهی شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
45
دیگران بوده اس�ت که گوینده دغدغهی این را نداشته که از دیگران بابت حرفه�ایاش طلب عفو کند .او حقیقت
را بیان میکرده اس�ت .بر اساس متون یونانی ،سه شکل متف�اوت از پارهس�یا وجود دارد ک�ه یک�ی از فرمهای آن
معادل «آزادی بیان» است.
گوین�دهی پارهس�یا در ادبیات یونان کس�ی اس�ت که از
حقیقت س�خن میگوید .س�وژهها برای به دس�ت آوردن حقیقت نیازمند همین گویندهها و مرشدهایی هستند که،
با گفتار حقیقت ،ام�کان حاکمیت فرد بر «خود» را فراهم
میکنند .بیان مرش�د ،راهنما ،و یا همان س�قراط ،که در جس�توجوی آگاهیبخش�ی به دیگران اس�ت ،آزادانه و رها از عبارات گمراهکننده و چاپلوس�انه اس�ت .س�وژهی
پارهسیا از تکنیکهای بالغی برای ایجاد اجماع و توافق رها اس�ت .او خود را متعهد به حقیق�ت و آزادی میداند، نه خش�نود کردن مخاطباش .تقریب� ًا تمامی بحث فوکو
دربارهی س�وژهی پارهس�یا را میتوان این گونه خالصه کرد که ،پارهس�یا تکنیکی اس�ت اس�توار بر آزادی فردی ک�ه حقیقت را از طریق مرش�د و راهنما به ش�اگردان برای
آن بوده اس�ت .در این نوع خودشناس�ی« ،خ�ود» مدام ًا به نوعی رس�تگاری متافیزیک که فراس�وی زندگی است
ارج�اع پی�دا میکن�د .انقلاب و آش�وب درون�ی در ف�رد برای نی�ل به «س�عادت» و بعده�ا ،در دوران س�کوالر،
«پیشرفت» دغدغهی این سنت است ،سنتی که نجات را ِ اکنونیت آن میجوید. فراسوی زندگی و
در دی�دگاه رواقی�ون ام�ا« ،خ�ود» از طری�ق آم�وزش
هدایت میشود .ما با کش�ف روبهرو نیستیم بلکه با نوعی
ساختن «خود» روبهروی ایم« .اتوس» ( )Ethosدر واقع اش�ارهای اس�ت به این نوع نگاه ب�ه خود .فوک�و در ادامه نش�ان میدهد که چهگونه این تلقی از خود رو به استحاله گذاش�ت و به حاش�یه رفت .در س�خنرانی «هرمنوتیک
خود» روشن کرد که کنش معطوف به گفتن حقیقت نقشی مه�م و پایدار در س�اختن «خود» توس�ط س�وژهی غربی داش�ته اس�ت .یکی از بروزها و جلوهه�ای مهم اتوس ،یا همان منش اخالقی در یونان« ،پارهس�یا»()Parrhesia ب�ود .پارهس�یا ی�ک ن�وع از بی�ان و س�خنگویی در برابر
46
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ساختن «خود» نهایی یا «خود» بعدی منتقل میکند. ِ
ب�ا ظه�ور مس�یحیت ،و ب�ا تبدی�ل ش�دن پارهس�یا ب�ه
اعترافات ،شکاف عمدهای بین عصر یونان و دوران متأخر
در فهم گویندهی حقیقت ایجاد ش�ده است« .اعترافات» رابطهی کالس�یک بی�ن راهنمای س�قراطی و ش�اگرد را شکس�ت ،و گویندهی حقیق�ت را در ارتباطی فردی و تنها
به گویندهی حقایق�ی دربارهی خود مبدل س�اخت .فوکو تبار س�وژهی گفت�ار حقیقت را در هفت ق�رن ،از مکالمات
س�قراط تا دوران متأخر ،نش�ان میدهد و نتیجه میگیرد
ک�ه تغییری اساس�ی در ای�ن فیگ�ور ،از ُبعدی سیاس�ی و اجتماعی به س�مت رابطهای شخصی ،ایجاد شده است. در متنهای اوریپید ،نمایشنامهنویس یونانی ،پارهس�یا
حق اساس�ی و بنیادی ش�هروندان (مردان) در آتن است، حقی در ارتباط با اخالق .افراد اخالق ًا برخوردار از این حق بودند که حقیق�ت را بگویند .فوکو فرآین�د انتقال این حق
را از اخلاق به قان�ون عرفی ( )Nomosو بعده�ا به قانون ( )Lawنش�ان میده�د .این انتق�ال از درون امر سیاس�ی برخاس�ت ،یعنی از زمانی ک�ه افرادی ظه�ور یافتند که به
را به يك قانون دولتى فروكاس�ته است .در واقع ،رابطهی
زمانی میتوان با گویندهی حقیقت و آزادی بیان مواجههی واقعیتری در دوران جدید داشت که نسبت آنها را با قوانین رسمی حکومتی دریابیم .با چنین درهمتنیدگی بین آزادی بیان و قانون ،تشخیص این که کاریکاتورهای شارلی ابدو مصداق آزادی بیان هستند یا نه ناممکن است
آزادی بیان با زندگی طبیعی قطع ش�ده اس�ت .شاید دلیل
اصلی نابرابریه�ای موجود در آزادی بی�ان نیز به همین مس�ئله باز گردد .در حالی که برخی چیزها مصداق آزادی
بیان اند و از س�وی سوژه غربی اینگونه ادراک میشوند،
چیزهایی شبیه به آن نیستند و بیانشان شامل محدودیت
میش�ود .این نابرابری محصول از میان رفتن پارهسیا و ج�ا گرفت�ن آن در محدودههای قانون دولتی اس�ت ،و به
معوج شده است. سبب ماهیت دولت نابرابر و ّ
زمان�ی میت�وان ب�ا گوین�دهی حقیق�ت و آزادی بی�ان
مواجههی واقعیتری در دوران جدید داش�ت که نس�بت آنه�ا را ب�ا قوانی�ن رس�می حکومت�ی دریابیم .ب�ا چنین
گفت�ن حقیقت مبادرت نمیورزیدند و س�خنانی در مذمت
درهمتنیدگی بین آزادی بیان و قانون ،تش�خیص این که
قانون عرفی ( )Nomosو زندگی طبیعی (.)Bios
یا نه ناممکن اس�ت .آنها جلوهای هس�تند از پارهس�یا یا
ارتش میگفتند .و در اینجا بود که ش�کافی ایجاد شد بین
کاریکاتورهای ش�ارلی اب�دو مصداق آزادی بیان هس�تند
در دوران متأخ�ر ،آزادی بی�ان ب�ه پدی�دهای قانون�ی
فقدان اتوس؟ روش�ن نیس�ت .امروزه گفتم�ان حقوق و
دربارهی آزادی بیان وجود دارد و به همین دلیل اس�ت که
آزادی بی�ان را تعیی�ن و حدگ�ذاری میکنن�د .مرش�د و
بی�ان مصداقه�ای مختلف�ی دارد .کاف�ی اس�ت قوانین
و «خودت را بش�ناس» معناهای دیگری یافته اس�ت ،در
آنچ�ه فکر میکنیم ،آزادی بیان یک معنای واحد جهانی
ارتباط با وجدانیات شهروندان روشن میشد.
این اس�ت که ،مفهوم آزادی بیان امروزه به درون قوانین
بنظر میرس�د .آزادیها با تنیده ش�دن در گفتمان حقوق
تبدیل ش�ده اس�ت .در نظامهای سیاس�ی مدرن قوانینی
وکال و ،ب�ه تعبی�ری کلیتر ،س�اختار ق�درت ،دامنههای
در س�رزمینهای مختل�ف ،و حتا در غرب م�درن ،آزادی
راهنمای س�قراطی جای خود را به دستورات دولتی داده
آمریکا و فرانس�ه را با یکدیگر مقایس�ه نماییم .برخالف
حال�ی که در س�نت یونانی معان�ی و ش�کل آزادی بیان در
ندارد .نکت�هی مهمی که از دل این واقعیت بیرون میزند
وضعی�ت در س�اختارهای نئولیب�رال متأخ�ر بغرنجت�ر
دولت�ی رفت�ه و در ارتباط ب�ا آن معنا میش�ود .همانگونه ک�ه در خوان�ش مختص�ر کت�اب فوک�و دیدی�م ،اص�و ً ال
ب�ه صراح�ت نابراب�ر و همچنی�ن انتزاع�ی ش�دهاند .در
پروژهی میش�ل فوکو و با ارائهی تبارشناس�ی از وضعیت
پروبلماتی�ک میکردن�د و آزادی در ن�زد آنه�ا مفهوم�ی
آزادی میت�وان فهمید ک�ه آنان آزادی بی�ان را مانند طب
معنايى در محدودههاى قانون و حكومتگرى دارد.
که در گفتن آزاد باش�ند .این تعلیم چیزی فراسوی قوانین
یونانیان مس�ئلهی آزادی را بر اساس موضوع «اخالق»
آزادی بی�ان ،ای�ن نکته را ب�ا ارجاع ب�ه فه�م یونانیون از
اخالقی داش�ت ،برخالف فلس�فهی سياس�ى م�درن كه
و دریانوردی آم�وزش میدادند .افراد آم�وزش میدیدند
اتوس یا دغدغهی خود را داش�تن ،در دیدگاه یونانیان،
موجود ،و گ�زارهای پیوندخورده با خلقیات اس�ت .از دل
بود :س�اختن س�وژه .این مفهوم ،به تعبیر فوکو ،در واقع
ب�ودن و هدایت خود و پدیدار ش�دن در برابر دیگران را فرا
انعکاس پیدا میکند و ش�هروند میس�ازد .س�اختار جدید
دلیر باشد و همچنین آزادی فردیاش را به آزادی همگان
شیوهی بودن و هدایت خود و پدیدار شدن در برابر دیگران
ای�ن مواجه�هی اخالقی با آزادی اس�ت که فرد ش�یوهی
ش�کل انضمامی آزادی اس�ت که در اجزای عادی زندگی
میگیرد و میآموزد که چهگونه میباید در بیان نظراتاش
به میانجی مس�یحیت ،با اتوسزداي�ى از آزادى بيان ،آن
و امر جمعی و سیاسی پیوند بزند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
47
فائقه اشکوری نوشتن دربارهی برهنگی مثل راه رفتن روی لبهی پرتگاه میماند .اولین کسی که مورد قضاوت است خود شما هستید .قضاوت کسانی که برهنگی را ذات ًا ناپسند و غیراخالقی میدانند احتما ً ال از همان جملهی اول شروع میشود و ،جایی در پاراگرافهای بعدی ،رأی خود به خود صادر شده است و شمای نویسنده حتا نمیتوانید درخواست تجدید نظر کنید.
ول�ی م�ا در نقط�های از تح�ول پوش�ش ق�رار داریم که
برای اولین بار ،پیش از این ک�ه عرف اجازهی گفتوگو یا
48
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
تصمیمگی�ری بدهد ،همزمان با اجبار و مقررات پوش�ش در داخل کش�ور ،ناگهان کس�انی روبهروی ما در گوش�ه و کن�ار جهان برهن�ه ش�دهاند .ایرانیهایی جل�وی دوربین
و غیرایرانیهای�ی ک�ه تصاوی�ر و ش�یوه برهنگیش�ان از
صفح�ات توئیتر و فیس�بوک ما عب�ور کرده ،حذف ش�ده حضور نب�ودن و حک�م قطعی و رس�می درب�ارهی «مهم ِ ِ همیش�گی نیم متر پارچه روی سر» را هم به چالش گرفته ِ
اس�ت .معلمهای امور تربیت�ی مدارس دیگ�ر نمیتوانند
به ما افتخار کنند ،ما چش�م و گوشمان برای همیش�ه باز
ش�ده و مجبور ایم در این باره حرف بزنیم .البته میتوانیم
ی�ک رأی ازلی و ابدی ص�ادر کنیم ،و برهنگ�ی را فارغ از
دلی�لاش برابر هرزگی بدانیم و با تک�رار جملهی معروفی ش�امل «اگر برهنگ�ی تمدن اس�ت ،حیوان�ات متمدنتر ان�د» به هرگونه بحث�ی در این باره پایان بدهیم .اگر ش�ما
از این دس�ته اید و رأی خود را پیشاپیش صادر کردهاید ،از ای�ن جای مطلب به بعد دیگر ب�ه دردتان نمیخورد ،چون
میخواهی�م ش�یوههای مختل�ف برهنگی را ب�ا دیدهای عریان ،زیر ذرهبین ببریم.
ی�ادم میآی�د وقت�ی دبیرس�تانی بودیم ،ناظم مدرس�ه
میگفت هرچهقدر پوش�یدهتر باش�ید قیمت خود را باالتر
بردهاید ،چون جنس مخالف برای کشف آن چیزی که شما
حاضر به نش�ان دادناش نیس�تید بیش�تر تالش میکند. احتما ً ال این همان ایدهای اس�ت که هنرپیش�ههای پورن از آن به�ره بردهاند .الب�د هرکدام از آنه�ا فرمول خاص خود را برای یافتن و به کار بس�تن نسبت جذاب «برهنگی
و پوش�یدگی» دارند که مشتری را بیش�تر اغوا کند .همین اواخر حتا یک پورن اس�تار عرب ،ک�ه نقشهای خود را با
حجاب اسالمی تلفیق میکرد ،در پی دریافت تهدیدهای مک�رر از س�وی م�ردان هموطناش ب�ه تیتر بس�یاری از نشریههای فارسیزبان بدل ش�د .روزی که ناظم مدرسه
دربارهی ب�اال بردن قیمت به وس�یلهی پوش�یدگی حرف زده بود ،بچهها پچپچ میکردند که اگر از اس�اس فروش�ی
نباشد ،چه؟
م�ا حت�ا در کالسه�ای طراح�ی آناتومی ب�دن ،که در
دانش�گاه ب�رای عالقهمندان برگزار میش�ود ،به ش�دت
مح�دود بودهای�م .در راس�تهی هنریفروش�یهای
روب�هروی دانش�گاه ته�ران ،میتوانید س�ر مجس�مهی حض�رت داوود اث�ر می�کل آنژ را پی�دا کنید ،بخری�د ،و در
کتابخانهی ش�خصیتان بگذارید و بگویید هنردوس�ت اید ،ولی بقیهی بدناش را جایی نمیفروشند .اگر در ایران بزرگ شده باش�ید ،با رفتن به «موزهی ایران باستان» از
دیدن برهنگی االهههای باروری و یک تندیس بدننما از یک ملکهی ایرانی در س�الن مجموعهی پیش از اسالم، ناخودآگاه به تالش�ی پی میبرید که آگاهان و اس�تادان در
زمینهه�ای مختلف به خرج دادهاند تا ای�ن بخش از تاریخ حذف نش�ود ،و آن بخش از آناتومی ب�ا لجبازی خاصی در
هنر «نقاشی روی بدن» در تعریف برهنگی و پوشیدگی اختالل هنری ایجاد میکند و چیدمانهای انسانی در گوشه و کنار جهان از برهنگی به عنوان مواد سازندهی اجرای هنری استفاده میکنند تا به تعریف جدیدی برسند یک صفحه حتا به صورت محو باقی بماند.
ای�ران تنها نیس�ت؛ ب�ا نگاهی به کش�ورهای همس�ایه
میبینی�م ،در مح�دودهی خاورمیان�ه ،چهارچوبه�ای مذهب�ی و عرف�ی هنوز بس�یار محکم اند .پ�س از قرنها
ِ ممنوعی�ت شمایلپرس�تی و بتپرس�تی و ب�ه تب�ع آن ممنوعی�ت آفرین�ش و تولید هنری در بیش�تر ش�اخههای هنرهای زیبا ،کش�ور قط�ر این روزها در رقابت و چش�م و
همچش�می با دیگر کش�ورهای عربی همسایه به صرافت
خرید آث�ار هنری و برگزاری نمایش�گاه افتاده اس�ت .این کش�ور در س�ال ۲۰۱۳مجموعهای از مجسمههای یونان باس�تان را ب�رای نمایش�گاه «پ�ل دوس�تی» در دوحه به
امان�ت میگی�رد .وزی�ر فرهنگ یون�ان ،که به مناس�بت برگزاری این نمایش�گاه به دوحه س�فر ک�رده ،میبیند که
مس�ئوالن نمایش�گاه تقاضا کردهاند که اندام تناس�لی دو
عدد از مجسمههای باس�تانی با پارچه سیاه یا ِگل پوشانده شود .در نهایت ،این مجسمههای باستانی پیش از نمایش به یونان فرس�تاده میشوند« .پل دوس�تی» عریانی را تا نزدی�ک اندام تناس�لی تحمل میکند ،ولی اندام تناس�لی
را ت�اب نمیآورد و ف�رو میریزد .ش�اید روزگاری نه خیلی پ�س از این ،کس�ی جرئت کند و بلند بپرس�د که افراش�تن
منارههای مس�اجد آیا ی�ادگاری از دوران فالیک نیس�ت؟ دوران�ی که تم�دن ،بر مبنای ب�اور تقدس اندام تناس�لی،
معابد و س�ازه و گورس�تان از این عضو بنا ک�رد ،به کارکرد تناس�لی در ش�کل دادن تمدن بها داد ،و مفاهی�م خود را
چنان قدرتمند ساخت که برای مطالعهی آینده باقی ماند.
در براب�ر این مفاهیم ممنوع ،برهنگ�ی میتواند مفهوم شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
49
بازس�ازی اج�زای برهن�هی بدن ب�ر روی لب�اس و ایجاد
نودیستهای طبیعت گرا ادعا میکنند که لباس در درک ما از جهان خلل وارد میکند ،پس این عادت را َخرق میکنیم تا با جهان احساس یگانگی کنیم .ما به آنها میگوییم یعنی یگانگی شما در گرو لخت شدن شما است؟ جواب میدهند که ما در حال تمرین یگانگی هستیم
تعریف ش�ما را از برهنگی به چالش بگیرند .هنر «نقاش�ی روی بدن» در تعریف برهنگی و پوشیدگی اختالل هنری
ایجاد میکند و چیدمانهای انسانی در گوشه و کنار جهان از برهنگی به عنوان مواد سازندهی اجرای هنری استفاده
میکنند تا به تعریف جدیدی برسند.
فرض کنیم در یک جزیره با تابش آفتاب به جهان چش�م
میگشاییم .نه از پدر و مادری به دنیا آمدهایم نه گذشتهای داریم .به تنهای�ی و بدون تاریخچهی ش�خصی ،ناگهان
باید چش�مهای خ�ود را به دیدن اش�یا بگش�اییم و عادت دهیم و اجزای جهان را برای اولین بار بیازماییم .ما حقیقت ًا
سادهتری باشد با بیان بصری .امروز به مجموعه شاعران
ِ ضرورت نم�ی دانیم لباس چیس�ت ک�ه بخواهیم درب�اره
نمیشناس�ند ،فهرس�تی از عکاس�ان ،فیلمس�ازان ،و
یک نودیس�ت طبیعتگرا میتواند داس�تان زندگیاش را از اینجا شروع کند ،از بیکس�ی و بیگذشتگی .او قاعدت ًا
و مجسمهس�ازانی که محدودیتهای بیانی را به رسمیت
طراح�ان رقص مدرن را ه�م باید اضافه کنی�د .طراحانی با ش�یطنت لباس�ی به ت�ن رقصندهه�ا میپوش�انند که ،با
50
خطای دید ،ش�ما را وادار میکنند گمان کنید برهنه اند ،تا
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
بودن ی�ا نب�ودن ،چهگونگی و ان�دازهاش حرف�ی بزنیم.
اهمیت�ی به حظ بصر یا تنفر دید بینن�ده نمیدهد ،و اصرار
دارد که عریانیاش تنها بخش�ی از مفهوم بودن او است و
آزادی و همبستگی» بودند پالکاردی در دست داشتند که
مینش�یند ،یک تائوییس�ت احساس�ی از آگاهی را با خود
شویم».
به هر حال فروش�ی نیس�ت .یک بودایی در حالت لوتوس
پوش برخ�ی مکاتب همهج�ا حم�ل میکند ،و ی�ک خرقه ِ
عرفان�ی تا آخ�ر عمرش حق ن�دارد خرق�هاش را حتا برای حم�ام کردن از ب�دناش در بی�اورد .چنین مری�دی باید با
لباساش به شستوش�و بپ�ردازد و در آفتاب بایس�تد تا با لباساش خشک شود.
روی آن نوش�ته ش�ده بود« :باید از مصونیت پارلمانی رها
گروه «فمن» در س�ال ۲۰۰۸در اوکراین تأسیس شد ،و
نتوانست با بیانیه و اعالمیه و جلسه و دادخواست واکنش
چندانی در افکار عمومی ایجاد کند .هیچ رسانهای راغب
نبود به اعتراضشان دربارهی شبکه گسترده قاچاق کارگر
نودیس�تهای طبیع�ت گرا ادع�ا میکنند ک�ه لباس در
جنس�ی بها بدهد .آنها به ش�بکهی گس�تردهی دالالنی
میکنی�م تا با جه�ان احس�اس یگانگی کنیم .م�ا به آنها
و س�کس ارزان تبدیل کرده بود .گرانی ،رش�وه ،و فساد،
درک ما از جهان خلل وارد میکند ،پس این عادت را َخرق
میگوییم یعنی یگانگی شما در گرو لخت شدن شما است؟ جواب میدهن�د که ما در ح�ال تمرین یگانگی هس�تیم و پوش�یدن چیزی چون با لباس به دنیا نیامدهایم پس برای ِ باید یک پیشفرض داشت .ما آن پیشفرض را زیر سؤال بردهایم .اما واقعیت نش�ان میدهد که بسیاری از کسانی
ک�ه لباسش�ان را در مکانه�ای عموم�ی در میآورن�د، خودش�ان را تنه�ا ف�رض نمیکنن�د .آنه�ا نه ب�ه دالیل
طبیعتگرایان�ه و نه به انگیزهی س�کوت ،که به انگیزهی «بیان» برهنه میش�وند ،زی�را به خوبی به حساس�یت و ش�وکی که برهنگی به وجود میآورد آگاه اند و از آن برای رساندن پیامشان بهره میبرند.
معترض بودند که کشورش�ان را به مقصد توریس�م جنسی ک�ه زن�ان اوکراین�ی را در تنگناه�ای مالی به تنفروش�ی
میکش�اند ،ب�رای سیاس�تمدارها تازگ�ی نداش�ت. زمانی که فمنها تاج گل بر س�ر گذاش�تند و ،ب�ا در آوردن
لباسهایش�ان ،تنه�ای شعارنویس�ی شدهش�ان را در معرض دید گذاش�تند ،رفتار رسانهها و مردم در برابر آنها
ناگهان تغییر کرد .اعتراض آنها حالتی از اجرای خیابانی به خ�ود گرفت که تم�ام دوربینها را به خ�ود جلب کرد ،و مرزه�ای اوکرای�ن را در نوردید و ،از صفحات سیاس�ی تا صفح�ات زرد روزنامههای کش�ورهای مختل�ف ،همه را وادار کرد به این موضوع واکنش نش�ان دهند .علیا ماجده
المهدی ،کنشگر مص�ری ،و زنان ایرانی که در گوش�ه و
آنتونی�و گارس�یا ،نمایندهی حزب چپگ�رای «انقالب
کنار جهان غرب از حساس�یت و تأکید عرف به حجاب باور
س�خنرانی علی�ه الیح�ه خصوصیس�ازی صنای�ع نفت،
برای کنش یا واکنش میتواند تا کشورهای دوردست و به
دموکراتیک» مکزیک ،در جلس�هی پارلم�ان و به هنگام میتوانست به اعتراضی ساده بسنده کند ،ولی لباسهای خود را از تن در آورد .او با این کار مخالفت خود را با حضور ش�رکتهای خارجی در کش�ورش نش�ان داد و اعالم کرد
دارند ،از چنین حساسیتی بهره میبرند .فهرست برهنگی
دالیل مختلف ادام�ه پیدا کند ،و هرک�دام تعاریف قبلی از
سیاست ،هنر ،ادبیات و محدودهی اختیارات شهروندی را به چالش بگیرد.
که «با حضور آمریکا و ش�رکتهای خارجی در کش�ورمان م�ا را علن� ًا برهن�ه میکنن�د ».نمایندهه�ای مختلف�ی در
گاوب�ازی ،برهن�ه میش�وند و تپ�های انس�انی از اجس�اد
ک�ه در رس�انههای دیگر بازتاب یافت .س�ه س�ال پیش در
گاوها بیان کنند .این روزها ب�ا تعاریف مدرن از هنر ،دیگر
ای�ن ب�اره تاکنون س�خن گفتهاند ول�ی تنها س�خن او بود
چنین روزهایی ،هفده ت�ن از نمایندگان زن و مرد پارلمان اس�لواکی ،در تلاش ب�رای رف�ع مصونی�ت پارلمان�ی نماین�دگان ،تصویر برهنهی خ�ود را در فضای مجازی به
اش�تراک گذاش�تند .آنها که عضو حزب لیبرال «جنبش
ناگهان شمار بزرگی در اسپانیا در تالش برای ممنوعیت
خونآلود به وجود میآورند که دردمندی خود را از کش�تار تش�خیص مرز بیان هنری ی�ا کنش سیاس�ی -اجتماعی
کار س�ادهای نیس�ت .چش�م ب�از میکنی�د و میبینی�د که
چیدمانه�ای هن�ری به ثمر رس�یدهاند و گاوب�ازی برای
همیشه در اسپانیا ممنوع شده است.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
51
بهرام میالنی
اولین باری که یاد گرفتم حرفهایام را از ترس قورت بدهم سوم دبستان بود .من در کودکی عاشق دههی فجر بودم :این که مردم عادی، مانند پدر و مادر من ،بدون داشتن هیچ اسلحه و تفنگی به خیابانها ریختند و از ریخته شدن خونشان به خاطر آرمانهایشان هراس نداشتند برایام شگفتآور بود .آنها کاوهی آهنگر بودند و شاه ضحاک بددل .خواندن و دیدن وقایع انقالب هر کودکی را میتوانست برای ایجاد تغییر در اطرافاش مشتاق کند. من میخواستم نقش خمینی را داشته باشم .دلام میخواست نوارهایام مخفیانه پخش و عکسهایام یواشکی در میان مردم دستبهدست شود .من نمیدانستم باید علیه چه کسی انقالب کنم ،ولی به من یاد داده بودند که هرکس قدرت زیاد دارد حتم ًا فاسد و ظالم است.
کردن همراهانی راسخ و نترس اولین قدم برای تغییر پیدا ِ
بود و چه کس�انی راس�ختر و نترستر از همکالس�یهای
52
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
دبس�تانیام .دوس�تانام ک�ه مانند من به دنبال شکس�ت بدیه�ا بودند ب�دون چونوچرا به جنبش من پیوس�تند و اسلحه به دس�ت گرفتند .ما اولین جلس�هی خود را بعد از زنگ ریاضی در گوش�هی حیاط برگزار کردیم .متأس�فانه،
م�ن نه س�اله نمیدانس�تم ک�ه :اگ�ر میخواهی�د یکی از ِ بزرگتری�ن حکومته�ای جهان را س�رنگون کنید ،بهتر
اس�ت این کار را در یک مکان مخف�ی انجام بدهید ،چون در حیاط دش�من همیش�گیتان ش�عار «مرگ بر خاتمی» را خواهد ش�نید و سریع به گوش مسئوالن مدرسه خواهد
رس�اند .خوشبختان�ه ،برخلاف بس�یاری از انقالبیان
دیگر ،من به خاطر ش�عارهایام نه به زن�دان رفتم و نه به یک مکان نامعلوم تبعید ش�دم ،ولی یک نگاه خش�مگین همراه با ی�ک تذکر انضباطی دریافت کردم تا دیگر نروم در
حیاط و علیه رئیسجمهور کش�ورمان شعار دهم .بماند که
خود ناظم مدرس�ه بود که روز قبلاش ب�ه من یاد داده بود تا برای تمام کشورها و آدمهای جهان آرزوی مرگ کنم.
برخلاف انتظارم ،زندگ�ی از آن پس نه تنها بهتر نش�د
بلکه هرروز و هرروز حرفهایی که میش�د زد کمتر و کمتر ش�دند .من در یک مدرسهی مذهبی درس میخواندم ،و
خارجی قرار گرفتهاند .مردم باید مانند من میدیدند و فکر
من نمیگویم که قهرمان آزادی بیان جهان ام ولی حداقل یاد گرفتهام که ادای شنیدن را در بیاورم .بسیاری از فرهیختگان هنری و فرهنگی ما حتا نمیتوانند ادای شنیدن را در بیاورند وقتی شما در یک مدرسهی مذهبی درس میخوانید بهتر
اس�ت که خیل�ی از فکرهایتان را قیچی کنی�د و بیاندازید ً مثلا هنگام�ی ک�ه مداح مع�روف مدرس�ه میآید و دور. واقعهی کربلا را تبدیل ب�ه «جنگ س�تارگان» میکند، ش�ما بهتر اس�ت به جای فکر ک�ردن در مورد ای�ن که این
وقایع از نظر علمی غیرممکن هس�تند ،به چش�مهایتان فشار بیاورید تا گریهتان بگیرد و همه ببینند که شما چهقدر
دوستدار اهلبیت هستید.
ش�ما در ای�ن م�دارس نبای�د بگویی�د که آهن�گ گوش
میکنید ،فیلم میبینید ،یا فالن سریال خارجی را دوست
داری�د .ش�ما بای�د داش�تن امیال جنس�ی را نه�ی کنید ،و همیش�ه در زیر دوش آب س�رد زندگی کنید .ک ً ال باید سعی کنید که افکارتان درون جعبهای باش�د که به شما دادهاند، هرچند که ذهنت�ان حتا نمیتواند یک انگش�تاش را در
جعبه جا کند ،چه برسد که بخواهد آنجا زندگی کند.
بدی خ�وردن حرف ب�رای مدت طوالنی این اس�ت که
یادت میرود که حرف زدن ایرادی ندارد .برای همین هم
وقتی کس�ی نمیترسد که حرفاش را بزند ،آن شخص به شدت شما را عصبانی میکند .من اکثر دوران نوجوانیام عصبانی بودم ،عصبانی از این که فالن ش�خص در خارج
میآی�د و میگوید ک�ه ایران بد اس�ت ،یا عصبان�ی از این
که س�لمان رش�دی با کتاباش به پیامبر من توهین کرده است .درست است که حتا کتاب سلمان رشدی را نخوانده ب�ودم ،ولی خب یک نفر حتم ًا باید چیز خیلی بدی نوش�ته باشد که برای سرش جایزه تعیین کرده باشند.
ت�ا انتهای هج�ده س�الگی ،آزادی بیان ب�رایام معنی
نداش�ت .م�ن فک�ر میک�ردم اگر هرک�س هرج�وری که
دوس�ت دارد بخواهد فکر کن�د ،آن وقت جامع�ه به خطر
میافتد ،چون باور داشتم که مردم نمیبینند که چه چیزی درست است و در معرض شستوشوی مغزی شبکههای
میکردند ،چ�ون در نوجوانی من را مجبور ک�رده بودند تا مانند آنها ببینم و فکر کنم .هراسی ندارم از اعتراف کردن به این واقعیت که ،نگاه من تا وقتی که از ایران خارج نشده
بودم به همین شکل بس�ته و محدود باقی ماند .البته باید توجه داشته باشید که عقایدم بالفاصله با خروج از هواپیما و خوردن مهر بر روی گذرنامهام عوض نشد.
م�ن آدم سرس�ختی ب�وم و س�الها آم�وزش روزانه آن
قدره�ا هم بیاس�اس نبودند که با یک روز هوای ش�رجی خوردن از بی�ن بروند .من فیل�م دیدم ،کت�اب خواندم ،و
موس�یقی گ�وش دادم .اوایل ،دی�دن بس�یاری از فیلمها
عصبانیام میکرد ،چون آنه�ا حرفهایی را میزدند که دوس�ت نداشتم .من توانایی ش�نیدن نداشتم .اگر فیلمی
راجع ب�ه وجود امیال جنس�ی بی�ن دو مرد ح�رف میزد،
برآش�فته میش�دم و فکر میکردم خارجیه�ا این فیلمها
را میس�ازند تا همهی مردم جه�ان را همجنسگرا کنند،
چون میخواس�تند ارزشه�ای خانواده را از بی�ن ببرند و خانواده مهمترین کانون اجتماعی بود و ...
م�ن از امث�ال مرلین منس�ون و امین�م به خاطر اش�عار
ضداخالقیش�ان ناراح�ت ب�ودم و امیدوار بودم تا کس�ی صدای آنها را برای همیشه خفه کند .نداشتن آزادی بیان نه تنها قدرت حرف زدن را از من گرفته بود بلکه حتا تحمل
ش�نیدن صدای دیگران را نیز نداش�تم .من نمیگویم که
قهرمان آزادی بیان جهان ام ول�ی حداقل یاد گرفتهام که ادای ش�نیدن را در بیاورم .بسیاری از فرهیختگان هنری
و فرهنگی ما حتا نمیتوانند ادای شنیدن را در بیاورند.
معن�ی آزادی بیان این اس�ت ک�ه هرکس بتوان�د عقاید
خودش را بیان کند ،ولی مس�ئولیت س�خناناش را نیز به گردن بگی�رد .برای مثال ،اگر من میگویم فالن انس�ان
فالن مشکل را دارد ،آن فالن انسان باید حق داشته باشد ک�ه از خودش دفاع کند و بگوید من این مش�کل را ندارم و
آن که فکر میکند من این مشکل را دارم اگر مدرکی ندارد باید به اش�تباهاش اقرار کند .اجازه بدهیم دیگران س�خن بگویند .هم گوشهایمان قوی میش�وند و هم نس�بت
ب�ه حرفهایی ک�ه دیگران میزنند بس�یار کمتر حس�اس میش�ویم .حتا ممکن است که خودمان نیز حرف زدن یاد بگیری�م و اینگونه بتوانیم حقم�ان را از ضحاکهایی که
نمیگذارند حرف بزنیم بگیریم.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
53
1
امید معماریان
دلبر توکلی متن کامل گفتگو را از اینجا بخوانید
آیا اصل دموکراس�یخواهی در آمریکا موجب ش�د دولت نتواند محدودیتهایی را که در نظر داش�ت اعمال کند یا مصلحتاندیشیهای سیاسی؟
در آمریکا ،قانون اساسی حرف اول را میزند .به طور قطع ،نهادهای مختلفی مثل دولت یا نهادهای
امنیتی همواره تالش میکنند که خبرنگاران را از حوزهی فعالیتهای خود دور نگه دارند ،اما قانون پشتوانهی محکمی برای مطبوعات و شهروندان است .در آمریکا ،اگر خبرنگاران به صورت قانونی
حتا اطالعات محرمانهی سازمانهای امنیتی و اطالعاتی را به دست بیاورند میتوانند منتشر کنند. یعنی اگر یک نفر یک س�ند فوق محرمانهی سازمان س�یا را به دست یک خبرنگار برساند ،و خبرنگار برای به دس�ت آوردن آن از روشهای غیرقانونی مثل استراق س�مع یا کپی مخفیانه استفاده نکرده باشد ،انتشار آن مانعی ندارد.
در گزارش�ی در خبرگزاری جمهوری اسالمی ،ایرنا ،در خصوص نبود آزادی بیان در رسانههای آمریکا
اش�اره ش�ده بود که :شبکهی س�یانان اخیر ًا جیم کالنسی ،ارش�دترین خبرنگار خود ،را بعد از ۳۴
فعالی�ت از جمله در بیروت ،لندن ،و برلین ،تنها به دلیل انتقاد از سوءاس�تفادهی اس�رائیل از ماجرای «شارلی ابدو» اخراج کرد! نظر شما در این مورد چیست؟ آیا این خبر واقعیت دارد؟
حتم ًا دلیل دیگری داش�ته اس�ت .کس�ی که در کار خبر و تهیه گزارش اس�ت نمیتواند تفس�یر کند و جهتگیری داشته باشد .این یکی از سختترین معیارها در تحریریههای اینجا است .برای همین،
خبرن�گاران نمیتوانند ،جز در موضوع کاری خودش�ان ،بروند مصاحبه کنند و نظرش�ان را بگویند و جهتگی�ری کنند .یک ب�ار هم یکی از تهیهکنندگان س�یانان مرگ ش�یخ فضلاهلل را ب�ه نوعی با
همدردی تس�لیت گفت و بعد اس�تعفا داد .یا کیث اوبرمن ،خبرنگار مش�هور اماسانبیسی ،بعد از این که معلوم ش�د با کس�ی مصاحبه کرده که ب�ه کارزار انتخاباتیاش کمک مالی کرده ،اس�تعفا کرد.
خبرن�گار اگر در موضوع کاری که میکند جهتگیری کند و علیه یک طرف حرف بزند و این ش�ائبه را
ایجاد کند که آن رسانه در مورد یک مسئله جهتگیری خاصی دارد ،قطع ًا قرارداد کاری خود را نقض کرده اس�ت .البته نمیتوان مطلق صحبت کرد و همواره درصدی از نفوذ وجود دارد ،اما خبرنگاران
در سطوح مختلف قراردادهای سفت و سخت حرفهای میبندند و نقض آنها به معنی پایان قرارداد است.
54
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
علی اصغر رمضانپور 2 سپنتا بهرام
متن کامل گفتگو را از اینجا بخوانید برخی مش�کل آزادی بیان را به اولی�ن «قانون مطبوعات» در ای�ران مرتبط میدانند. دربارهی این قانون و دردسرهایی که برای مطبوعات داشت توضیح میدهید؟
مسئلهی آزادی مطبوعات را نمیتوان به مسئلهی قانون تقلیل داد .شاهد مهم آن این است که هم پیش از انقالب و هم پس از انقالب ،هر زمان که س�اخت و ارادهی سیاسی حاکم بر کشور اجازه داده
آزادی وجود داش�ته اس�ت و هر وقت این ساخت و اراده وجود نداشته اس�ت قانون موجود به حالت تعلیق در آمده است .بنابراین ،نوع اجرای قانون مهم است که در دست سیاستمداران حاکم است.
ام�ا دربارهی قانون مطبوع�ات پس از انقالب ،این قانون توس�ط مرحوم میناچی ب�رای تصویب به ش�ورای انقالب داده ش�ده و در س�ال ۱۳۵۸به تصویب رس�یده بود و با امضای بنیصدر برای اجرا
ابالغ ش�ده بود .این قانون در نوع خود ،با توجه به فش�ار شدید سیاسی که در آن زمان برای سرکوب
وجود داش�ت ،نس�بت ًا مترقی بود .در این قانون همچنان رویهی مجوز گرفتن وجود داشت ،اما باید پذیرفت که غیر از این در فضای سیاسی آن زمان امکانپذیر نبود .با در نظر گرفتن روشی نسبت ًا آسان برای دادن مجوز و ترکیب نس�بت ًا معقول هیئت نظارت ،میتوان گفت این قانون جنبههایی داش�ت
که س�بب شد در س�ال ۵۸و در نیمهی اول دههی شصت ،برای س�رکوب مطبوعات ،عم ً ال به حال
تعلیق در آید.
در سال ،۱۳۶۸وقتی وزارت ارش�اد قصد کرد که معاونت مطبوعاتی را راهاندازی کند و به توسعهی
مطبوع�ات توجه کند ،دوباره این قانون را پیش کش�ید و به دلیل همان جنبهه�ای مترقی آن بود که نیروهای تندرو و افراطی و تنگنظر چش�م دیدن آن را نداش�تند و در نهایت هم در س�ال ۱۳۷۹و با
فش�ار از جانب دفتر رهبری به هنگام تس�لط بر مجلس آن را تغییر دادند .تا پیش از این قانون با وجود قانون مصوب سال ،۱۳۶۴به دلیل سکوت این قانون در موارد مهم و ملغی نشدن قانون سال ،۵۸
همان قانون سال ۵۸در بسیاری از موارد مبنای عمل بود .اما متأسفانه با تصویب قانون سال ۱۳۷۹
محدودیتهای قانونی بر سر راه مطبوعات در ایران بیشتر شد.
برخی میگویند اگر روزنامهها پس از دوم خرداد تند نمیرفتند ،فضا بسته نمیشد؟
این حرف درست نیست .مگر االن دارند تند میروند که بسته میشوند؟ این یک بهانهی همیشگی برای بستن مطبوعات است .از زمان ش�اه همین طور بوده ،هروقت میخواستند ببندند ،میگفتند
روزنامهها تند رفتند .دولتها از بستن روزنامهها به عنوان ابزار تهدید و ایحاد ترس استفاده میکنند. شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
55
3
مسیح علینژاد
حسن سربخشیان متن کامل گفتگو و ویدئوها را در اینجا ببینید برای مسیح علینژاد آزادی بیان در ایران و خارج از ایران چه تفاوتی پیدا کرده است؟
ب�ه هر حال ،من هم مثل خیل�ی از همکارانام در ایران قربانی نداش�تن آزادی بیان هس�تم.
از زمانی که چش�م باز کردم و خودم را به عنوان یک زن ش�ناختم ،در عرص�هی اجتماعی این آزادی بیان را نداش�تم که یک س�ری خواس�تههایام را مطرح کنم .آزادی بیان برای من تنها در عرصهی مطبوعاتی و رس�انهای خالصه نمیش�ود .بنابراین ،به عنوان یک زن ایران�ی ،در فضای زندگیام در محی�ط اجتماع�ی و خانوادگی آزادی بیان نداش�تم .م�ن از زمانی که خودم را ب�ه عنوان یک زن
ش�ناختم ،تا زمانی که خودم را به عنوان یک دانشآموز شناختم ،و بعد که به عنوان یک روزنامهنگار وارد عرصه رس�انهای ش�دم ،همیش�ه از نبودن آزادی بیان زخم خوردم ،زخمی فقدان آزادی بیان
هستم .ولی گمانام این نیست که نداشتن آزادی بیان باعث میشود که آنچه را که در ذهنمان و در تفکرمان هس�ت و یا میخواهیم کش�ف کنیم و در موردش جستوجو کنیم از دست بدهیم .نداشتن آزادی بیان ما را نمیکشد ،فقط زخمیمان میکند ،و قویتر میشویم.
حاال ،با این آزادی بیانی که در اختیار داری ،میخواهی صدای چه کسانی باشی؟
من االن فرس�نگها دور از ایران روزنامهنگاری میکنم .بی�رون از جایی زندگی میکنم که باید خبر تهی�ه کنم ،و طبیعی اس�ت که هن�وز خبری که من تهیه میکن�م و از ایران بیرون م�یآورم ،در مورد
کسانی اس�ت که آزادی بیان ندارند ،در مورد کسانی است که صدایی ندارند .برای همین ،به عنوان
یک روزنامهنگار ،تصمیم گرفتم که دنبال خبرهای داغ یا خبرهایی که به هر حال توس�ط دولت تولید میشوند نروم .خبر از دیدگاه من مثل یک گنج زیر خاک است و خیلیها تمایل به لو رفتناش ندارند. بنابراین ،تصمیم گرفتم به س�راغ خبرهایی بروم که در رس�انههای رس�می ،در دولت ،در حکومت،
و در ش�بکههای اجتماعی خبر محس�وب نمیش�وند .از این فرصت آزادی که اینجا دارم ،در مورد حجاب بگویم که حاال ش�اید موضوع رس�انههای اینترنتی نباشد .یا مث ً ال اتفاقی در مجلس نیافتاده تا
م�ا دربارهی حجاب حرفی بزنیم ،یا در مورد تجاوز حرف بزنیم ،اما این اتفاقات در ایران وجود دارد و باید آنها را برجسته کرد و در موردش�ان حرف زد .به عنوان یک روزنامهنگار ،با آزادیای که اینجا
دارم ،دلام میخواه�د در مورد چیزهایی حرف بزنم که هیچوقت فرصتاش را نداش�تم تا در داخل ایران دربارهی آنها حرف بزنم .نمیگویم هس�تم اما دلم میخواد صدای کسانی باشم که در داخل ایران صدایی ندارند.
56
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
علی اکبر موسوی خوئینی 4 متن کامل گفتگو و ویدئوها را در اینجا ببینید
در «قانون اساسی» ایران ،حد و مرز آزادی بیان چیست؟
اصل نوزده قانون اساس�ی این نکته را روش�ن کرده و جزئی�اتاش را به قوانین ع�ادی واگذار کرده اس�ت .آنجا اسلام اول از همه مطرح ش�ده و بعد مس�ائل عمومی نظیر امنیت .متأسفانه ،قوانین
عمومی مانند «قانون اقدامات تأمینی» دس�ت دس�تگاههای قضایی و امنیتی را باز گذاش�تهاند تا با کس�انی که چیزی میگویند و یا مطلبی مینویسند یا روزنامهای منتش�ر میکنند به نادرستی برخورد
ش�ود .روزنامهنگاران زیادی به ناحق به زندان افتادهاند ،چ�ه قب ً ال چه در حال حاضر .وقتی «قانون مطبوعات» در مجلس شش�م وتو ش�د ،به این فکر میک�ردم که باید به ابزاره�ای مدر ن فکر کنیم تا، افرادی میخواهند به ش�خصه همهچیز را اداره کنند ،نتوانند آن ابزارها را دور بزنند .خوشبختانه، در مجلس ششم به این ابزارها و زیرساختهای آنها پرداخته شد ،چه قانونی چه فنی.
با این اظهار نظر موافق اید که ،در دولت آقای روحانی «آزادی بیان» کمتر شده است؟
اگر بخواهیم کمی روش�نتر بگوییم ،آزادی پس از بیان در ایران محدودتر ش�ده اس�ت .شما ممکن اس�ت حرفی را بزنید و حتا منتش�ر هم بش�ود اما تبعات بعد از آن خیلی س�ختگیرانهتر ش�ده است،
بهخصوص که دولتی آمده اس�ت که در عرصهی مطبوعات و شبکههای اجتماعی آزادیهایی داده اس�ت .کفنپوشانی که بخش�ی از آنها در دولت قبلی س�اکت بودند ظاهر ًا این روزها بیدار شدهاند و
یادش�ان افتاده که اقداماتی بکنند .خیلی از آنها در عرصهی قدرت هم س�هم زیادی دارند و در حال اس�تفاده از کارتهایشان هس�تند .این مس�ائل در دورهی اصالحات هم بود اما مهم این است که دول�ت چهط�ور این مس�ئله را مدیریت کند .من فک�ر میکنم خوشبختان�ه دول�ت از اتفاقاتی که در س�الهای اصالحات ،در کنار فرصتس�وزیها ،رخ داد عبرت گرفته و س�عی میکند به شکلی این
مس�ئله را مدیریت کند ،س�عی میکند اولویتهایی را که در کشور وجود دارد دنبال کند .چون اگر این اولویتها به نتیجه نرسد ،تمامی اقدامات دولت در عرصهی داخلی و بینالمللی از بین خواهد رفت. من اصل این حرف را قبول دارم اما فکر میکنم در دراز مدت به این صورت نخواهد ماند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
57
تظاهرات مسلمانان بریتانیا در اعتراض به کتاب آیات شیطانی Photo by Abbas / Magnum
محسن فرشیدی وقتی سخن از آزادی بیان به میان میآید ،اولین تصویری که در ذهنمان شکل میگیرد چه چیزی است؟ سلمان رشدی ،کارتونیستهای مجلهی شارلی ابدو ،یک سخنرانی کوبنده و تأثیرگذار سیاسی ،مارتین لوتر کینگ ،ماندال … اگر مواردی استثنا را در نظر نگیریم ،تنها نقطهی مشترک اکثریت ،مردانه بودنشان است :هم کسانی که حکم به محدودیت آزادی بیان میدهند و هم کسانی که مورد محدودیت یا ترور قرار گرفتهاند و هم کسانی که آزادی را فریاد زدهاند.
58
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
زمان�ی ک�ه تاریخچ�هی آزادی بی�ان را ورق میزنی�م،
نقشهای کلیدی را همواره مردان در دس�ت داش�تهاند و این مفهوم نیز در س�اختاری مردمحور شکل گرفته ،رشد کرده ،یا در مواقعی محدود ش�ده است .آیا میشود گفت،
آزادی بی�ان س�اختاری مردس�االرانه دارد؟ تا چ�ه اندازه
این موض�وع میتواند در نقشهایی ک�ه اجتماع به زنان و مردان میدهد تأثیرگذار باشد .جایگاه زنان در آزادی بیان
یا حتا ناآزادی بیان چیس�ت؟ در سیاست و دگرگونیهای
جهانی ،سخنان زنان و مردان چهقدر به شکل برابر مورد توجه قرار میگیرد؟
در آن زمان نهادهای جامع�هی مدنی کمتر به طرح این
آزادی بیان تا جایی آزادی است که در نقطهی مقابل خودش قرار نگیرد و بدین وسیله محدودیت دیگری را پیریزی نکند .هر عمل و گفتار نژادپرستانه و یا جنیستزده باعث محدود کردن انسانهای دیگر در عرصههای مختلف خواهد شد .در واقع ،آزادی بیان تا جایی معنا پیدا میکند که دیگری را در خودش محدود نکند از فتوای مرگ کتاب تا ترور مجله
س�ؤال پرداختند که این فت�وا میتواند همانا ت�رور آزادی بی�ان باش�د ،همان چیزی که یکی از س�ه س�تون و ش�عار
اصلی انقالب اسالمی بوده است .به نظر میرسد مادامی که مفهوم مطلق آزادی پذیرفته نش�ود و آن را در بس�تری
از نس�بیتهای فلس�فی ،مذهبی ،سیاس�ی ،و اجتماعی تعریف کنیم ،بنا بر اقتضای زمان ،صاحبان قدرت خواهند توانست این آزادی را با تعاریف خود محدود کنند.
س�الها از ای�ن فت�وا گذش�ت و در هفتهه�ای گذش�ته
کاریکاتوریس�تهای ش�ارلی ابدوی فرانس�ه نی�ز قربانی
مح�دود ک�ردن مفه�وم آزادی بی�ان ش�دند .در ژانویهی ۲۰۱۵حمل�های مس�لحانه و مرگب�ار ب�ه دفت�ر مجله رخ
داد ک�ه حداق�ل دوازه کش�ته و چندی�ن زخم�ی ب�ر جای
یکی از مش�هورترین م�وارد محدود ک�ردن آزادی بیان
گذاش�ت .پلیس اعالم کرد مهاجمان جلس�هی ش�ورای
چنین فتوایی ،به دلیل گس�تردگی توجه جهانی ،همیش�ه
فریاد میزدند« :اهلل اکبر» .آنه�ا گفتند «انتقام پیامبر»
فتوای روحاهلل خمینی برای مرگ س�لمان رشدی است. ب�ه عنوان یک�ی از موارد دش�منی اسلام ب�ا آزادی بیان
مورد توجه بوده اس�ت .روحاهلل خمین�ی ،رهبر جمهوری اسلامی ای�ران ،در فوری�ه ۱۹۸۹حکم کش�تن س�لمان رش�دی را صادر کرد و این فتوا تا ب�ه امروز نیز بر قوت خود باق�ی اس�ت ،فتوایی که زندگ�ی این نویس�نده را دگرگون
ک�رد و او مجبور ب�ه گوش�هگیری و زندگی مخفیانه ش�د. متن این فتوا بدین ش�رح بود« :باس�مه تعال�ی .انّا هلل و انّا
الی�ه راجعون .ب�ه اطالع مس�لمانان غیور سراس�ر جهان میرس�انم ،مؤلف کتاب آیات ش�یطانی ،که علیه اسالم و پیامبر و قرآن تنظیم شدهاس�ت ،همچنین ناش�رین مطلع از محتوای آن ،محکوم به اعدام میباش�ند .از مسلمانان
غی�ور میخواهم ت�ا در هر نقطه ک�ه آنان را یافتند ،س�ریع ًا آنها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرئت نکند به مقدسات مس�لمین توهین نماید و هرکس که در این راه کش�ته شود
ش�هید اس�ت ،ان ش�اء اهلل .ضمن ًا اگر کس�ی دسترسی به
مؤلف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد ،او را به
مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالاش برس�د .والسالم
علیکم و رحمةاهلل و برکاته».
سردبیری ش�ارلی ابدو را هدف قرار دادند و هنگام خروج را گرفت�ه ان�د .در ای�ن ماج�را ،مهاجمان پ�س از دو روز و
در درگی�ری ب�ا پلیس کش�ته ش�دند .پس از ای�ن حادثهی خونبار ،حمایت مردم و فع�االن اجتماعی از این مجله و
دفاع از آزادی بیان در سراسر جهان به راه افتاد .به شکلی کمنظیر ،هش�تگ «من ش�ارلی هس�تم» تنها در چندین روز مرز چندی�ن میلیون تکرار را در ش�بکههای اجتماعی
گذراند« .من شارلی هستم» یا «من شارلی نیستم» شاید
همان مرز باریک دیدگاه هر انسانی در مورد مفهوم آزادی بیان مشخص کند.
تف�اوت بنیادی�ن آزادی بی�ان ب�ا مفاهیم�ی مث�ل نژادپرستی و جنسیتزدگی وقتی ب�ر مطلق ب�ودن آزادی بیان تأکید میش�ود ،این
بدین معنا نیس�ت که هر عمل و گفتاری را زیرمجموعهای
از آزادی بی�ان تلقی کنیم .برای مثال ،گفتار نژادپرس�تانه در قالب آزادی بیان تعریف نمیش�ود .آزادی بیان تا جایی آزادی اس�ت ک�ه در نقط�هی مقابل خودش ق�رار نگیرد و بدین وس�یله محدودی�ت دیگ�ری را پیری�زی نکند .هر شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
59
مارتین لوترکینگ
عمل و گفتار نژادپرس�تانه و یا جنیس�تزده باعث محدود کردن انس�انهای دیگ�ر در عرصههای مختل�ف خواهد ش�د .در واق�ع ،آزادی بیان تا جای�ی معنا پی�دا میکند که دیگری را در خ�ودش محدود نکند .ب�رای مثال ،دفاع از
حق بنیادی�ن انتخاب و اختیار انس�ان این مج�وز را صادر نمیکن�د که فردی دس�ت به قت�ل دیگری بزند یا انس�انی دیگ�ر را م�ورد خش�ونت و تجاوز ق�رار ده�د ،هرچند این
اعمال با اختیار صورت گرفته باشند و دفاع از حق انتخاب و اختیار ضروری است؛ در واقع ،حق انتخاب تا جایی معنا
پیدا میکند که باعث س�لب حق انتخاب دیگری نشود .در
مورد آزادی بیان نیز این موارد و مثالهای مش�ابه صدق میکند.
جامعهی مدنی
نهادهای جامعهی مدنی نقش مهمی در پرورش آزادی
بیان دارن�د .این نهادها هم میتوانن�د گروههای مختلف
م�ردم را با مفه�وم و اهمی�ت آزادی بیان آش�نا کنند و هم
60
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
برای تأثیرگذاری بیشتر ،باید عرصه برای حضور هرچه بیشتر زنان در اجتماع و سیاست فراهم شود .میشود نتیجه گرفت که ،تأثیرگذاری بیشتر کالم و عمل زنان ارتباط مستقیمی با حضور هرچه بیشتر آنها در عرصههای کلیدی و مهم جهانی خواهد داشت صاحب�ان قدرت را ملزم به توجه به این مقوله کنند .آزادی
بیان در چند دههی گذشته در ایران نه تنها رشدی نداشته
است که س�ال به س�ال به رتبههای پایینتر س�قوط کرده اس�ت .از این مهمتر پیش�رفت درک مفه�وم آزادی بیان
به وس�یلهی عموم مردم یک کشور اس�ت ،موضوعی که
جای خالی آن در جامعهی امروز ایران احس�اس میشود.
نهادهای جامعهی مدنی ،با دایر کردن دورههای آموزشی
گوناگ�ون و برگ�زاری همایشه�ای مختل�ف ،میتوانند فرصته�ای طالیی را برای زنان و مردان فراهم س�ازند که به نوبهی خود پرورش آزادی بیان را به جلو ببرند.
زنان و آزادی بیان
زنان و رسانهها
رس�انهها نق�ش پررنگی در پیش�رفت آزادی بی�ان زنان
دارند .وقتی یک زن در رس�انه حق بلند کردن صدایاش را داش�ته باش�د ،میتواند به دیگران بفهماند که زنان نیز
حضور فعال در عرصههای مختلف اجتماعی و سیاسی
مانن�د م�ردان از قدرت کاف�ی برخوردار هس�تند و فعالیت
بیان زنان یک جامعه خواهد ش�د .زمان�ی که صحنههای
در مقاب�ل زنان تغیی�ر کند .با پیش�رفت آزادي بیان در یک
یک�ی از م�وارد مهمی اس�ت که منج�ر به تقوی�ت آزادی
اقتصادی ،سیاس�ی ،و اجتماعی شاهد حضور گستردهی زنان باشند ،این حضور باعث رشد آزادی بیان خواهد شد
و همچنین اذهان عمومی را نس�بت به زن�ان تغییر داده و
موجب کاهش تعصبات جنسیتی میشوند .بخشی از این وظیف�ه به عهدهی خود زنان اس�ت که از ای�ن قافله عقب نمانند ،و بخش دیگر به اصالح ساختار مردساالر کشورها
مرب�وط میش�ود .همزم�ان ک�ه بای�د تلاش ش�ود زنان بیش�تری در جامعه به موضوعات مهم و حس�اس سیاسی
اقتصادی توجه نش�ان دهند ،باید زمینه را نیز برای چنین
حضوری آماده ک�رد .این کار میتواند در ابتدا با گش�ایش کارگاههای متفاوت صورت بگیرد .نهادهای مدنی در این
میان میتوانند نقش پررنگی داشته باشند.
زنان در رس�انهها باعث می شود تا در آینده ذهنیت مردان جامعه و حضور فعال زنان در عرصههای مختلف اجتماع، یک جامعهی مردس�االر نیز به این نتیجه خواهد رسید که
زنان به عنوان نیم�هی دیگر جامعه نباید در انزوا باش�ند.
صدا و س�یمای جمه�وری اسلامی ای�ران تریبونهای
میزگرده�ای سیاس�ی ،اجتماع�ی ،و اقتص�ادی را در س�یطرهی مردان قرار داده است .اعتقاد تلویزیون دولتی ایران ،حضور زنان در نقشهای فرعی این رس�انه است، تفک�ری که حضور زنان در عرصههای مهم اجتماعی را بر
نمیتابد و به شکلی سیس�تماتیک نسبت به حذف زنان از
برنامههای مهم سیاسی و اجتماعی اقدام کرده است.
این رویه حتا در میان رس�انههای ایرانی خارج از کش�ور
نیز دیده میشود .در بیشتر میزگردهای مهم که افراد حق
در اثر پیشرفت و ترقی جامعه ،و به مرور زمان ،مردان نیز
اظهارنظر دارند و صدایش�ان ش�نیده خواهد ش�د ،زنان
مختلف نقش مؤثری ایفا نمایند .ریشهی این مشکل را که
کمتر شنیده میش�ود .این کمتر شنیده شدن صدای زنان
به این باور خواهند رسید که زنان می توانند در بخشهای
در جامعهی جهانی کمتر به س�خنرانیها و اقدامات زنان توجه میشود باید در عدم تقویت آزادی بیان زنان جستجو
ک�رد .هرچه تع�داد زن�ان در صندلیهای قدرت سیاس�ی
و اقتص�ادی بیش�تر ش�ود ،به م�رور موجب کاه�ش نگاه نابرابر جنس�یتی میش�ود .امروزه ،زنان نقشهای بسیار کلیدی جهانی را در دس�ت گرفتهاند .اما برای تأثیرگذاری بیش�تر ،بای�د عرصه ب�رای حضور هرچ�ه بیش�تر زنان در اجتماع و سیاس�ت فراهم شود .میشود نتیجه گرفت که، تأثیرگذاری بیش�تر کالم و عمل زنان ارتباط مس�تقیمی با
حضور هرچه بیش�تر آنه�ا در عرصهه�ای کلیدی و مهم
جهانی خواهد داشت.
بس�یار کمت�ر از مردان دعوت ش�ده و طبیعت ًا صدایش�ان
در نهای�ت نقشهایی را ک�ه آنها میتوانن�د در اجتماع به عهده بگیرند کمرنگتر خواهد کرد .مطبوعات و رسانهها
آموزش�گاه اجتماعی و بنیاد اساس�ی جامعهی مدنی اند. نبای�د فرام�وش کرد ک�ه ،مطبوع�ات و رس�انهها آیینهی
حقایق و رویداده�ای جامعه اند و همچنی�ن میتوانند در نقش فرهنگسازی و تغییرات بسیار تأثیرگذار باشند.
در انتها باید اضافه کرد ،مادامی که مقولههای فرهنگی
و اجتماع�ی مث�ل آزادی بی�ان از نهاده�ای کوچکی مثل خان�واده و همچنی�ن از س�نین کودک�ی در محیطه�ای آموزشی دچار دگرگونی نش�وند ،چشمانداز تغییر شگرفی
را نمیشود انتظار داشت.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
61
سپیده کالنتریان
حق آزادی بیان به دلیل ماهیتاش موضوع اختالفات بسیار است و با بسیاری موارد دیگر از جمله نقد ،توصیف واقعی ،توهین ،تمسخر، افترا ،تحقیر و ...قابل خلط است .به این ترتیب ،این سؤال پیش میآید که مرز میان نقد و یا بیان واقعیت و یا شوخی با توهین و یا تحقیر و یا افترا و ...در زیرمجموعهی آزادی بیان کجا است؟ یعنی چه زمانی استفادهی فرد از حق آزادی بیان خود قانونی و مقبول است و چه زمانی غیرقانونی و ممنوع؟
مذهب�ی ب�ه کار رود و ب�رای ایجاد تبعی�ض ،خصومت ،و
ح�ق آزادی بی�ان به موجب م�ادهی ۱۹میث�اق حقوق
کلی [ ۱۱مادهی ]۱۹این کمیته ذکر شده است ،کشورهای
مدنی و سیاس�ی ۱۹۶۶یکی از حقوق بنیادین بشر است، ولی بند س�هی همین ماده صراحت ًا معین میکند این حق
مطلق نیستِ « :اعمال حقوق مذکور ...مستلزم تکالیف و مس�ئولیتهای خاصی است و لذا ممکن است مشمول
62
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
محدودیته�ای معینی ش�ود که در قانون تصریح ش�ده و برای تحقق امور ذیل ضرورت داشته باشد :الف -احترام
ب�ه حقوق دیگ�ران؛ ب -حف�ظ امنیت و نظ�م عمومی یا
سالمت یا اخالق عمومی».
۲۷س�ال بع�د از تصوی�ب میث�اق حق�وق بش�ر ،دفت�ر
کمیس�اریای عالی حقوق بش�ر س�ازمان ملل متحد در ژنو
در بن�د هفت�م نظریه تفس�یری ش�مارهی ۲۲خ�ود چنین میگوی�د« :ابراز مذه�ب یا عقی�ده به هیچ وج�ه نباید در جهت تبلیغ ب�رای جنگ یا دفاع از نف�رت ملی ،نژادی ،یا خش�ونت ،مردم را تحریک نماید .همان طور که در تفسیر عضو موظف اند تا قوانینی را به تصویب رس�انند که مانع از
چنین اعمالی گردد».
ب�ا توجه ب�ه نظرات ف�وق ،یافتن پاس�خ س�ؤال اول در
خص�وص تعیین م�رز اس�تفادهی قانون�ی و غیرقانونی از
آزادی بیان اهمیت بیش�تری مییابد .ب�ا توجه به مادهی
۱۹میث�اق حقوق مدنی و سیاس�ی از یک س�و ،و اصول، قواع�د ،و قوانین حقوقی از س�وی دیگ�ر ،در مییابیم که
ِاعم�ال حق آزادی بی�ان :او ً ال نباید منجر ب�ه هم خوردن
نظم عمومی یا صدمه به بهداش�ت و سالمت عمومی و یا به خطر افتادن امنیت ملی ش�ود؛ ثانی ًا نباید متضمن عمل
مجرمانه باشد.
قان�ون کیفری هر کش�ور نیز بن�ا بر اص�ل قانونی بودن
جرم و مجازات ،فهرس�ت جرایم را با توضیحات مربوطه
و ش�رایط آن معین نموده است .بنابراین ،هر عملی که به موجب قانون جرم تلقی میش�ود ،قانون ًا و منطق ًا و اخالق ًا نمیتوان�د برآمده از ح�ق آزادی بیان باش�د( .البته منظور قوانین کش�ورهایی اس�ت که در آنها «حکومت قانون» برقرار است).
ب�ه ج�ز م�وارد مرتب�ط ب�ا اس�تثنائات س�هگانهی باال،
مهمترین اعم�ال مجرمانهای که ممکن اس�ت در ارتباط با آزادی بیان رخ دهد توهین و افترا اس�ت که در فهرس�ت
جرائم کیفری همهی کش�ورها وج�ود دارد و مرتکب آن، به تناس�ب محدوده و اثرات افترا یا توهین ،توسط دادگاه محک�وم ب�ه مجازات میش�ود و متعاقب� ًا ملزم ب�ه جبران خسارت مادی و معنوی نیز هست.
با توضیح فوق ،مرجع تش�خیص مرز میان توهین و نقد
نیز معین اس�ت :قاضی .در واقع ،بررس�ی هر فعل یا ترک فعلی که ش�اکی خصوصی (فرد یا گروهی از افراد) یا شاکی عمومی (دادس�تان) داشته باش�د ،عملی است حقوقی که
باید توسط قاضی و طی دادرس�ی عادالنه انجام پذیرد ،و بدیهی اس�ت زمانی که این مسئله درخصوص حق آزادی بیان پیش آید ،همین روال باید طی شود.
فرض کنی�د فردی در ای�ران و در جمع خان�وادهی خود
لطیف�ه ای بگوید که متضمن توهین به گیلکها باش�د ،و
از قضا چند گیلک هم در آن جمع باش�ند و بخندند .همان فرد ممکن اس�ت همان لطیفه را در محلهای گیلکنشین
در ش�مال کش�ور بگوید و کار به ن�زاع و دادگاه بکش�د .در
چنین شرایطی ،شاید گوینده نپذیرد که توهینی کرده است
قانون کیفری هر کشور نیز بنا بر اصل قانونی بودن جرم و مجازات ،فهرست جرایم را با توضیحات مربوطه و شرایط آن معین نموده است .بنابراین ،هر عملی که به موجب قانون جرم تلقی میشود ،قانون ًا و منطق ًا و اخالق ًا نمیتواند برآمده از حق آزادی بیان باشد اما شنوندگان ممکن است اظهار کنند که خود و خانواده و
حیثیتشان مورد توهین و افترا قرار گرفتهاند.
در اینج�ا قاض�ی اس�ت که تکلی�ف نهایی را مش�خص
میکند .در خصوص بروز اختلاف نظر در رابطه با عملی که از نظر ف�رد یا گروهی از افراد نقد یا بی�ان واقعیت و ...
اس�ت و از نظر ف�رد یا افرادی دیگر توهین و یا افترا اس�ت نیز به ترتیب ف�وق و از طریق مجاری قضای�ی باید به حل
و فص�ل اختالف پرداخ�ت .بروز اختالف در کش�ورهای
مختل�ف ناق�ض صحت و درس�تی روی�هی مزب�ور و مانع اج�رای آن نیس�ت .زی�را در تم�ام نظامه�ای حقوقی در جهان ،هر قاضی در هر کش�وری موظف اس�ت با مراجعه
به منابع حقوق به دعوا رسیدگی کند و حکم نهایی را صادر نماید( .در نظام حقوقی رمی -ژرمنی عبارت اند از قانون،
عرف ،اصول کلی حقوق�ی ،رویهی قضایی و دکترین؛ در نظام حقوق�ی عرفی ،ع�رف و رویهی قضای�ی از اهمیت بیشتری برخوردار اند)،
در ای�ن می�ان ،بحثه�ای رس�انهای و مناظ�رات
مطبوعاتی و حتا آکادمیک ،به شناسایی و طرح موضوع و
روش�ن ش�دن زوایای مبهم آن و نیز طرح نظرات مختلف تئوریک مرتبط با اختالف ،بسیار کمک میکند ولی نهایت ًا نمیتواند پایاندهندهی اختالفات مطرح در جامعه باشد،
و راه حل عملی از درون آنها بیرون نخواهد آمد.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
63
امید کشتکار
64
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
پاییز سال ١٣٧٧در خانهی سیروس طاهباز بودیم که تلفن زنگ خورد .خبر کوتاه بود :محمد جعفر پوینده ناپدید شده بود .ابعاد وحشت هرروز و هرروز بزرگتر مىشد .پس از داریوش فروهر و پروانه اسکندرى و پس از محمد مختارى ،حاال نوبت پوینده بود .به اینها اضافه کنید کشتهشدگان سالهاى قبل را ،از احمد میرعالیى گرفته تا حمید حاجىزاده و دهها تن دیگر .وحشت کارساز شده بود .نویسندگان و شاعران و روشنفکران با ترس و لرز زندگى مىکردند ،تا حد امکان از خانه بیرون نمىرفتند یا سعى مىکردند تنها نباشند .مختارى و پوینده هردو در خیابان ربوده شده بودند و جنازههایشان گوشهاى از شهر رها شده بود. قاتالن حرفهاى بودند و بانهایت دقت و سرعت اهدافشان را شناسایى میکردند و به قتل مى رساندند .این بهاى آزادى بیان بود ،بهایى که با کاردآجین شدن پرداخته بودند.
نغمه در نغمه خون غلغله زد ،تندر شد
شد زمین رنگ دگر ،رنگ زمان دیگر شد
آن دالور که قفس با گل خون میآراست
لباش آتشزنه آمد ،سخناش آذر شد
س�عید س�لطانپور ،متول�د س�بزوار ،ش�اعر،
نمایشنامهنویس و کارگردان تئاتر ،و از اعضاى «سازمان
چریکهاى فدایى خلق» (اقلیت) از مهمترین چهرههاى ادبى و هنرى مب�ارزه با رژیم پهلوى و همچنین جمهورى
اسلامى است .او که در دوران س�لطنت بارها بازداشت، زندانى ،و ش�کنجه ش�ده بود ،نهایت ًا در سال ١٣۶٠بدون
هیچ محاکمهاى حتا از نوع صورى و تش�ریفاتى ،در حیاط زندان اوی�ن تیرباران ش�د .او ٢٧فروردین ماه ،در ش�ب
جشن عروس�ىاش ،ربوده و بازداشت شد و پس از تحمل
۶۶روز ش�کنجه ،در س�حرگاه اول تیرم�اه اع�دام ش�د. س�لطانپور پیش از آن هم باره�ا به زندان افت�اده بود ،از جمله در س�الهای ١٣۵٣تا ١٣۵۶به جرم داشتن عقاید
مارکسیس�تى به زندان افتاده شده بود اما ،در طول زندگى
ام�ا آنهایى که به�اى آزادى را ب�ا ج�ان پرداختهاند در
کوتاهاش ،هرگز از عقاید خود دس�ت نکشید و همواره هنر
قتله�اى زنجی�رهاى نمىش�وند .از دوران پهل�وى اول
او علاوه بر چن�د مجموعه ش�عر توقیفش�ده ،چندین
تاری�خ معاصر ایران محدود به س�الهاى ده�هی هفتاد و
تا پس�ر تاجدارش و پ�س از آن جمهورى اسلامى ،تاریخ
ایران پر از نامهایى اس�ت که به وحشیانهترین روشهاى ممکن جان خ�ود را براى آزادانه «ح�رف زدن» دادهاند:
از محمد مس�عود ،فرخى یزدى ،حسین فاطمى ،و خسرو گلس�رخى تا فری�دون فرخزاد ،پی�روز دوانى ،و س�عیدى
سیرجانى؛ فهرست کشتهشدگان آزادى بیان در ایران سر ب�ه صدها نام مىگ�ذارد ،نامهایى که برخ�ى از آنان حتا از صفحات کتابها هم حذف ش�دهاند .اسامى شناختهشده یا ناش�ناختهاى که حتا هن�وز اثری از جنازهی بس�یاری از
آنها پیدا نیس�ت .از می�ان خیل افرادى که ب�راى آزادى بیان در ایران جان دادهاند ،در این نوشتار کوتاه به یک نفر از این فهرست بلندباال مىپردازیم :سعید سلطانپور.
خود را وقف آزادى ستمدیدگان جامعه مىکرد.
نمایشنام�ه نیز ب�ه روى صحنه ب�رد که در ه�ردو نظام با ی�ورش عوام�ل حکومتى مواج�ه مىش�دند .از آن جمله نمایشنام�هی آم�وزگاران را مىتوان نام برد که در س�ال
١٣۴٩بر اساس متنى از محسن یلفانى اجرا شد ،و نتیجهی اج�راى آن هجوم س�اواک به پش�ت صحن�هی نمایش و بازداش�ت و پس از آن ش�کنجه و محاکمهی دستهجمعى تم�ام عوامل آن از نویس�نده و کارگردان ت�ا بازیگران بود.
همچنی�ن ،نمایش عباس آقا ،کارگر ایران ناس�یونال پس از پی�روزى انقلاب به صحن�ه رفت و در همهى ش�هرها
توس�ط عوامل حکوم�ت و «حزباللهى»ها مورد هجوم قرار گرفت و درنهایت ،پس از اجراهاى پرشور در تعدادى
از ش�هرها ،متوقف شد .گفته مىش�ود این نمایش ،که بر شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
65
اساس داستانى واقعى نوشته و اجرا
ش�د ،پس از نمایش عامیانهی شهر قصهی بیژن مفی�د ،از پربینندهترین نمایشهاى اجراش�دهى تاریخ تئاتر
ایران اس�ت .خود س�لطانپور تعداد تماش�اگران ای�ن نمای�ش را بیش از چهل و پنج هزار تن برآورد مىکند.
ام�ا ب�ه راس�تى س�لطانپور چ�ه
مىگف�ت که س�رانجام ب�ه جوخهی
صفحاتی از بروشور نمایش «عباس آقا ،کارگر ایران ناسیونال»
اعدام س�پرده ش�د؟ او از چه چیزى صحب�ت مىک�رد و مىکوش�ید چ�ه
چی�زى را ب�ه مخاط�باش عرض�ه کند که س�رانجاماش تیرباران بود؟
سلطانپور نماد هنرمندانى است که هنر و ادبیات را نه براى محفلهاى
خصوص�ى و روش�نفکرانه ک�ه محصول�ى متعل�ق به ت�ودهی مردم
مىدانند .او در تم�ام دوران فعالیت
خود مىکوش�ید فعالیتهاى هنرى و ادب�ى خود را به میان م�ردم بیاورد و ،از طری�ق بی�ان ک�ردن ص�داى
م�ردم در اث�ر هن�ریاش ،ب�ر روى تودهه�ا تأثی�ر گ�ذارد .ب�رای مثال، مىت�وان از ش�عرخوانى او ی�اد کرد.
دکت�ر س�عید یوس�ف درب�ارهی وجه شعرخوانى س�لطانپور گفته است: «یک�ى از خصیصههاى س�لطانپور
شعرخوانى او اس�ت که شعر را براى تهیی�ج مىخواند و وج�ه بازیگرى و تئات�رى خ�ود را به آن مىاف�زود .او
نمونهی واحدى اس�ت که اینگونه
ش�عر مىخوان�د و دکلماس�یون او را مىتوان با شعرخوانى مایاکوفسکى مقایسه کرد».
جلس�ات ش�عرخوانى او ،در
66
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ارتب�اط برق�رار کند ،فىنفس�ه ب�راى دولتهاى مس�تبد
سلطانپور نماد هنرمندانى است که هنر و ادبیات را نه براى محفلهاى خصوصى و روشنفکرانه که محصولى متعلق به توده مردم مىدانند .او در تمام دوران فعالیت خود مىکوشید فعالیتهاى هنرى و ادبى خود را به میان مردم بیاورد «ش�بهاى ش�عر گوته» ،جلس�ات «کانون نویس�ندگان ایران» ،و «ش�بهاى ش�عر خوش�ه» همواره با استقبال
خطرناک اس�ت .این ش�کل بیان هنرى نه تنه�ا در ایران ک�ه در اقصا نقاط جه�ان براى دیکتاتورها وحش�تآفرین
اس�ت .از جمله کس�انى که مانند سلطانپور س�رانجام به
خاطر آزادى بیان و ارائهی مس�تقیم هنر خود کشته شدند
مىتوان به فدریکو گارس�یا لورکا و همینطور ویکتور خارا اشاره کرد ،کس�انى که بهاى آزادى خود را با گلوله دادند.
جالب اینجا اس�ت که سرگذش�ت لورکا ش�باهت زیادى با زندگى سلطانپور دارد .او هم ش�اعر و نمایشنامهنویس
بود و توسط عوامل ژنرال فرانکو دیکتاتور اسپانیا دستگیر و بدون محاکمه اعدام شد.
اس�تثنایى مخاطب�ان مواج�ه مىش�د .علاوه ب�ر ای�ن،
س�لطانپور تلاش میکرد در ه�ر فرم و ش�کل هنرى
چریکه�اى فدایى خلق» بود و تعدادى از س�رودهاى او
تودهه�ا درس آزادى و انقلاب بده�د ،و در ای�ن راه هیچ
مىت�وان به «آفت�ابکاران جن�گل» با مطلع «س�ر اومد
زیرا براى او هنر نه محصولى گلخانهاى و متعلق به قش�ر
سلطانپور شاعر بسیارى از سرودهاى انقالبى «سازمان
فری�اد آزادى باش�د .ب�راى او هنرى ارزش�مند ب�ود که به
هنوز هم خوانده و شنیده مىشوند .از جملهی این سرودها
ابایى نداشت که مورد نقد محافل ادبى و هنرى فرار گیرد،
زمس�تون »...اش�اره کرد که نس�خهی بازخوانىشدهى
خاصى از جامعه ،که صداى تودهى مردم بود.
انتخابات سال ٨٨بود.
تا که در بند یکی بندم هست
آن س�رود رس�مى کارزار انتخاباتى میرحسین موسوى در همچنین ،س�لطانپور را مىت�وان از بنیانگذاران تئاتر
خیابان�ى در ای�ران معرف�ى ک�رد .او در بیش�تر اجراه�اى
با تو ،ای سوخته ،پیوندم هست
نبرم راز ،مگر با خورشید
تئات�رى خود ،به خصوص در زمان اج�راى نمایش عباس
تا به خون ریشهی سوگندم هست
کن�د .گروه دورهگردان ای�ن نمایش بر آن ب�ود که کار خود
گر ز گلزار بپرسندم هست
مزارع ،و هرجا که کارگران و عموم مردم هستند یا تحصن
زخم خونین خطرمندم هست
حزباللهى وابس�ته به رژیم جدید میس�ر نمىشد .اما این
آ ...ی باغ را گل گل ،مانندم هست
نهایت ،با هجوم کارگران حزباللهى «ایران ناس�یونال»
من بر آن ام که دماوندم هست
آقا ،...مىکوش�ید از سالنهاى استاندارد نمایشى دورى
خنجر خاری در خون دهان
را در مکانه�اى عمومى همچون پارکه�ا ،کارخانهها،
داغ سرسختی اندیشهی سرخ
کردهان�د ،اج�را کند ک�ه اغلب به دلی�ل تهاج�م نیروهاى
گل خون میشکنم ،میروم
اجراه�ا ب�ا س�ماجتى بىنظیر ادامه پی�دا کرد تا ای�ن که در
تو بر آن ای که مرا پشتی نیست
و ضرب و شتم عوامل نمایش ،اجراها خاتمه پیدا کرد.
شفقی ریخته در سرب و سرود
این ش�کل بی�ان هن�رى و اس�تقامت در ارائ�هی هنر،
روی دلتای فرآیندم هست
خودکامه به ش�دت از آن واهمه دارند .هن�رى که با مردم
دل فردایی خرسندم هست
رودررو با تودهی مردم ،ش�کلى اس�ت ک�ه حکومتهاى
دل اکنونام اگر خفته به خون
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
67
ایمان منتظری در سال ،۱۹۴۹جورج اورول حکومتی کمونیستی را به تصویر کشید که مردماناش بردگانی بودند که هرروز و هرشب توسط دوربینها و جاسوسهای حکومتی تحت نظاره قرار میگرفتند .دنیای ۱۹۸۴جورج اورول ترسناک بود و انسانهایی را نشان میداد که دیده نشدن تبدیل به آرزویی دستنیافتنی برایشان شده بود.
ب�ا گذش�ت زم�ان و ق�درت گرفت�ن آمری�کا ،ایدههای
68
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
کمونیستی و ساختار حکومتی که اورول متصور بود کمکم تنها تبدیل به یک ش�وخی در س�ری فیلمه�ای جیمز باند
ش�دند .آمریکا تبدیل به نمادی از آزادیهای بشری شد،
جایی که هرکسی هر سخنی داشت میتوانست بیان کند، بدون آن که حذف ش�ود .اما همیش�ه در این میان افرادی
همچون ادوارد اس�نودن و چلس�ی منینگ وجود داشتند که پش�ت نقاب آمریکا را دیده بودند و احس�اس میکردند
آنچه در پش�ت پرده میگذرد خطرناکتر از آن است که با
مردم در میان گذاشته نشود .این افراد با در خطر انداختن
ازنظر حقوقی و عملی را برای انتش�ار این مدارک داشت،
اسنودن به کمک گرینوالد ،نویسندهی گاردین و الئورا پویتراس ،مستندساز مشهور ،چندین ماه را صرف تنظیم پروندهای مستدل کرد تا این که در ابتدای ژوئن ۲۰۱۳این پروندهی محرمانه توسط گاردین و واشنگتن پست انتشار پیدا کرد جان خود درهای�ی جدید را برای ما باز کردند و دنیا را برای همیشه تغییر دادند.
از دعوت اسنودن استقبال کرد.
اس�نودن به کمک گرینوالد ،نویسندهی گاردین و الئورا
پویتراس ،مستندساز مشهور ،چندین ماه را صرف تنظیم
پروندهای مس�تدل کرد ت�ا این که در ابت�دای ژوئن ۲۰۱۳
این پروندهی محرمانه توس�ط گاردین و واش�نگتن پست
انتش�ار پیدا کرد .اس�نودن در هنگام انتش�ار ای�ن مدارک موفق به خروج از آمریکا و رفتن به هنگکنگ ش�ده بود.
او پس از اقامتی کوتاه در هنگکنگ به روس�یه رفت ،و در
آنجا بود که توانست اقامتی پنج ساله را از حکومت پوتین دریافت کند.
بر اس�اس مدارکی که اسنودن افش�ا کرده بود ،آمریکا و
ادوارد جوزف اسنودن در سال ۱۹۸۳در ایالت کارولینای
انگلیس به وسیلهی چندین پروژهی جاسوسی اطالعات
ملی» آمریکا ش�د و کار خ�ود را به عن�وان یک متخصص
حمالت تروریس�تی جم�عآوری و تحلیل میکنند .ش�اید
«مسئول امنیت ش�بکه» ،از طرف آژانس مأمور شد تا در
تمپورا باشند .پریزم سیستم جمعآوری اطالعات اینترنتی
بگیرد .به گفتهی اسنودن ،کار پیدا کردن برای او به دلیل
آمریکا اجازهی دسترس�ی به دادههای نه شرکت اینترنتی
جا که میخواست میتوانست استخدام گردد .او تا انتهای
و مایکروس�افت را دارند .عالوه بر این نه ش�رکت ،دادگاه
این که به مؤسسهی امنیتی بوز الن همیلتون پیوست و کار
که اطالعات چند میلیون کاربر خ�ود را در اختیار مأموران
از ابتدای سال ۲۰۰۷در جریان برنامهی جاسوسی آمریکا
بر اس�اس مدارکی ک�ه اس�نودن درز داد ،آژانس امنیت
ش�مالی به دنیا آمد .او در سال ۲۰۰۴وارد «آژانس امنیت
کارب�ران اینترنت�ی در سراس�ر جه�ان را ب�رای مب�ارزه با
کامپیوتر ش�روع کرد .اس�نودن در س�ال ،۲۰۰۷به عنوان
معروفترین این برنامهها دو سیس�تم جاسوس�ی پریزم و
سوئیس مس�تقر ش�ود و اوضاع آنجا را تحت کنترل خود
آمریکا اس�ت ک�ه ب�ه واس�طهی آن نهادهای جاسوس�ی
تواناییهای زیادش در کار با رایانهها بس�یار آسان بود و هر
و کامپیوتری معروف دنی�ا ،مانند یاهو ،گوگل ،فیسبوک
س�ال ۲۰۱۲زیر نظر آژانس امنیت مل�ی به کار پرداخت ،تا
امنیتی آمریکا به ش�رکت مخابراتی ورایزن نیز دستور داد
خود را در آنجا ادامه داد .بر اساس گفتههای اسنودن ،او
پریزم قرار دهد.
بود ،اما ش�عارهای تبلیغاتی اوباما باعث شد که او فکر کند
مل�ی آمریکا بیش�تر از همه ب�ه دنبال کاربران کش�ورهای
او چهار س�ال منتظر ماند ولی تغیی�ری که منتظرش بود
اس�اس این مدارک ،دالیل ضدتروریس�تی تنها بخشی از
آنچه در پشت پردهی کابلهای نوری مخابراتی میگذرد
موقعیت اقتصادی و اجتماعی کش�ورهای هدف پی ببرد.
ب�ا مس�ئوالن روزنامهی گاردی�ن تماس گرف�ت و از آنها
انگلی�س اس�ت و از نظ�ر حجم اطالع�ات چندی�ن برابر
ملی آمریکا کمک خواس�ت .گاردین ،که با افشاگریهای
به تحلیل دادههای خام کابله�ای نوری میپردازد که به
اوضاع تغییر خواهد کرد.
چین ،هند ،افغانس�تان ،ایران ،فرانسه و آلمان است .بر
هیچگاه به وقوع نپیوست ،و همین باعث شد که او دنیا را از
اهداف پریزم بوده و آمریکا سعی داشته با این اطالعات به
باخبر کند .ادوارد اسنودن در ماههای انتهایی سال ۲۰۱۲
برنامهی جاسوس�ی تمپورا متعلق به س�ازمان جاسوس�ی
ب�رای تنظی�م پرون�دهای مطبوعاتی علیه آژان�س امنیت
پریزم اس�ت .در این برنامه ،س�ازمان جاسوس�ی انگلیس
منینگ در مورد جنگ افغانس�تان و ع�راق تجربهی کافی
مراتب حجم اطالعات گستردهتری را در اختیار کارمندان شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
69
معترضان به پیگرد قضایی ادوارد اسنودن در برلین Photo by: REUTERS/Tobias Schwarz
این س�ازمان ق�رار میدهد .ه�ر کابل اینترنت�ی در هنگام تحلیل صد گیگابایت در ثانیه اطالعات را به س�امانههای
این سازمان وارد میکند که عددی نجومی است.
م�ردم آمریکا و حتا حمایت کردن م�ردم از این برنامه بود. بر اس�اس نظرس�نجیهای صورتگرفته ،بی�ش از نیمی
در کن�ار ای�ن اطالع�ات ،خ�وب اس�ت ک�ه نگاه�ی به
از مردم اعتقاد داش�تند که این کار برای مبارزه با تروریسم
مهمترین واکنش ش�اید واکن�ش باراک اوباما باش�د که به
میش�ود که ،مأم�وران حکومت�ی نتوانس�تند کارآیی این
واکنشهای مس�ئوالن و مردم آمریکا نیز داش�ته باشیم. دفاع از فعالیتهای جاسوس�ی آمریکا در برابر رسانههای آلمانی پرداخت ،و گفت که این برنامه برای دفاع از آمریکا الزم است و نمیشود که توأمان امنیت و حریم خصوصی را با هم داش�ت و یکی را باید فدای دیگری کرد .در ابتدا،
اکثر اعض�ای کنگرهی آمریکا از وج�ود چنین برنامههایی اب�راز بیاطالع�ی کردند ،که البت�ه با گفتهه�ای اوباما در رابط�ه با این که کنگ�ره در جریان تمام امور بوده اس�ت در تناقض بود .با باز شدن این پرونده در برابر رسانهها بعضی
از سناتورهای سرشناس به دفاع و تعداد کمتری به نقد این
برنامه پرداختند.
70
موضوع�ی ک�ه در ای�ن میان جال�ب بود ع�دم اعتراض
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
الزم اس�ت و نباید متوقف ش�ود .موض�وع زمانی جالبتر برنام�ه را اثبات کنند و حتا حملههای تروریس�تی که اوباما
در س�خنرانیهایاش ادع�ای متوق�ف کردنش�ان را داش�ت هم نتوانس�ت برای کنگره قانعکننده باشند .البته بعدها آشکار شد که این حملهها نه به وسیلهی جمعآوری
اطالعات اینترنتی بلکه به دس�ت برنامهه�ای کنترلی که زمان جنگ سرد به کار میرفتند متوقفشده بودند.
از دیگر نقاط تاریک این برنامه دسترس�ی بدون نظارت
مأم�وران آژان�س به اطالع�ات اینترنتی یک فرد اس�ت، یعن�ی دونپایهترین مأمور اطالعاتی آمریکا میتوانس�ت تنها با این اس�تدالل که احس�اس خطر از جان�ب یک فرد
به بررسی محتوای این افش�اگری بپردازند ،به دنبال این
بر اساس مدارکی که اسنودن درز داد، آژانس امنیت ملی آمریکا بیشتر از همه به دنبال کاربران کشورهای چین ،هند، افغانستان ،ایران ،فرانسه و آلمان است .بر اساس این مدارک ،دالیل ضدتروریستی تنها بخشی از اهداف پریزم بوده و آمریکا سعی داشته با این اطالعات به موقعیت اقتصادی و اجتماعی کشورهای هدف پی ببرد کرده اس�ت اطالعات او را بررس�ی کند .کارمن�دان پریزم
ِ اطالعات�ی درجه س�ه دارن�د ،یعنی اگ�ر فردی حتا آزادی به وس�یلهی دو واس�طه هم به فرد مظنون نزدیک باش�د اطالع�اتاش در دس�ترس مأموری�ن قرار میگی�رد .اگر بخواهی�م ای�ن مس�ئله را بهت�ر بی�ان کنیم ،کافی اس�ت
مظنون�ی به ن�ام علی را تص�ور کنیم .اگر علی دوس�تی به
نام رضا و رضا رئیس�ی به نام احمد و احم�د برادری به نام کاظم داش�ته باش�د ما میتوانی�م به ایمیل ،فیس�بوک ،و تمام حس�ابهای اینترنت�ی آنها بدون اجازه دسترس�ی
داشته باش�یم .باید در نظر داشته باشید که به گفتهی خود آژان�س ،آنه�ا برای پی�دا کردن اف�راد مظنون ب�ه دنبال کلماتی همچون بمب ،جهاد ،و نظایر آن در میان کاربران
اینترنت میگردند .برای همین ،اگر شما با یک تروریست
هیچگونه رابطهای نداش�ته باش�ید ،باز هم حس�ابهای اینترنتیتان توسط مأموران آژانس زیر نظر قرار میگیرد.
ارت�ش آمری�کا ،بالفاصله پس از نش�ر م�دارک بر روی
س�ایت گاردین ،دسترس�ی کارکن�اناش به این س�ایت را مح�دود ک�رد .البته ،سانس�ور رس�انهای تنها مح�دود به ارتش آمری�کا نبود و ،آنگونه که بعدها برمال ش�د ،دولت
انگلی�س به بیبیس�ی و ش�بکههای زیر نظر آن دس�تور
داده ب�ود تا آنجا که میتوانند از پوش�ش خبری اس�نودن بپرهیزند .از س�وی دیگر ،اکثر رس�انهها به ج�ای این که
رفتند که اس�نودن در زمان اقام�تاش در آمریکا چهگونه زندگی میک�رده و با چه کس�انی بیرون میرفت�ه ،اتفاقی
مش�ابه با آنچه برای چلس�ی منینگ اتفاق افتاد .چلسی منینگ نیز ،پس افش�ای اس�ناد جنگی آمری�کا ،به خاطر گرایش جنس�یاش مورد حملهی رس�انهها ق�رار گرفت تا
آنجای�ی که در میان م�ردم تبدیل یک لطیف�هی اینترنتی گشت و در میان سکوت به زندان فرستاده شد.
برخالف دول آمریکا و انگلیس ،دیگر کش�ورها از بابت
برنامههای جاسوس�ی آمریکا خوشحال نبودند ،و ش�اید ش�دیدترین برخ�ورد را در این میان دولت آلم�ان با آمریکا داش�ت .آنگال م�رکل در ابت�دا ابراز ک�رد که راج�ع به این
برنام�ه چیزی نمیداند و از اوباما خواس�ت تا این برنامه را
قطع کن�د .گفتههای مرکل با تعجب س�ران نظامی آلمان مواجه ش�د ،و آنها اب�راز کردند که این غیرممکن اس�ت
ک�ه مرکل در رابطه ب�ا این برنامهها بیاطالع بوده باش�د.
در ماههای بعد از انتش�ار مدارک ،مردم آلمان در اعتراض ب�ه جم�عآوری اطالعاتش�ان توس�ط دولت آمری�کا به خیابانها ریختند و دست به تظاهرات زدند .البته تمام این مخالفته�ای دولتهای اروپایی در حد حرف باقی ماند،
چون با تهدیدهای آمریکا آنها نه تنها از مواضع خود کوتاه آمدند بلکه برای دستگیری اسنودن هم اقدام کردند ،و تا
آنج�ا پیش رفتند ک�ه هواپیمای مورال�س ،رئیسجمهور
بولیوی ،را ک�ه در حال پرواز بر ف�راز اتریش بود ،به خاطر ادعای سفیر آمریکا در مورد مخفی شدن اسنودن در آن بر زمین نشاندند و به بازرسی آن پرداختند.
البته ،باید توجه داش�ت که اس�ناد اس�نودن هزینههای
بسیار س�نگینی داش�ته ،و بس�یاری بر این باور اند که باال
گرفت�ن خصومت روس�یه و دول غربی تا ح�دی از همین افش�اگریها سرچش�مه گرفت�ه اس�ت .این که آیا منتش�ر کردن اس�ناد محرمانه توسط اسنودن درست بوده است یا نه جای بحث بس�یار دارد ،ولی با اطمینان میش�ود گفت
اس�نودن با افش�اگریاش نگاه ما به فناوری و اینترنت را ع�وض کرد و بحثهای�ی را به وجود آورد که ت�ا قبل از آن
وجود نداشتند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
71
ِ مالقات از نزدیک و تئاترگونه با متن یکی فرصت از برجستهترین نویسندگان مدرن تاریخ ایران مغتنم و کام ً ال نوستالوژیک بود .آخرین بار او را در جشنوارهای دانشجویی حوالی سال ۱۳۷۹ دیده بودم .و حال این بار به بهانهی اجرای نمایشنامهای بر اساس کتاب ارداویرافنامه، اسطورهای که پیش از معرفی بیضایی ،چیزی از آن نمیدانستم.
امین بزرگیان «دوزخ در اندیشههای ما است که دوزخ ساختیم» – ازمتن نمایشنامه
72
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
کتاب ارداویرافنامه یا ارداویرازنامه (پاکهوش) متنی
اس�ت به زبان پهلوی و دربارهی س�فر موبدی زرتشتی به
دنیای پس از مرگ ،که برخی س�ابقهی نگارش نسخهی
عکس ها :امیر نوژن
نهای�ی آن را ب�ه زم�ان خس�رو انوش�یروان ساس�انی ب�ر
بپذیریم که اس�طورهها نقشی عمده در ناخودآگاه فرهنگی
بود که برای سفری روحانی به جهان مینوی (عالم معنی)
اجتماعی و سیاسی آنها نیز برای ما روشن خواهد شد.
میگردانند .ارداویراف موبدی پارس�ا در عهد ساس�انیان برگزیده ش�د تا برزخ و بهشت و دوزخ را از نزدیک مشاهده
استعالیی پس از مرگ و درک نماید .او برای سفر به جهان ِ
انضمامی آن میبایس�ت از تمام تعلقاتاش جدا میش�د. ارداویراف هفت خواهر داشت که هر هفت تن همسر وی جهان دیگر آنان را رها میکند. نیز بودند .او برای رفتن به ِ
ی�ک جامعه ب�ازی میکنند ،به جز اهمی�ت ادبی ،اهمیت متن ارداویرافنامه در اواخر دورهی ساسانی و وضعیت
نابهس�امان آن دوره بازنویس�ی ش�ده اس�ت .مردم�ان از ش�رایط زندگیش�ان ناراضی ان�د و حیات بر آنان س�خت
شده است .بیش�تر این نارضایتی به دستگاه دینی موبدان
زرتشتی باز میگردد که نقشی اصلی در ساختن جامعهای
به�رام بیضای�ی ب�ا بازنویس�ی نمایش�ی از ای�ن مت�ن
نابرابر داشتهاند .به همین سبب ،باور مردم سست شده و
کالیفرنیا راهی را برای گفتوگوی هرچه بیشتر و همگانی
و موب�دان از ارداوی�راف میخواهن�د که به جه�ان مرگ
اس�طورهای و اج�رای آن در دانش�گاه اس�تنفورد ایال�ت با یک�ی از اس�طورههای کهن ایرانی گش�وده اس�ت .اگر
اعتقادات زیر س�ؤال رفته است .دستگاه روحانی زرتشتی ب�رود و گزارش�ی از آن جهان بیاورد تا حقانی�ت موبدان بر شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
73
و ش�خصیتی کام ً ال متفاوت .روح ارداوی�راف در حالی که
74
کالبدش بر زمین اس�ت به معراج م�یرود و در پایان هفت
بیضایی در این کار نیز ،مثل اکثر کارهای تاریخیاش ،با «اکنون» صحبت میکند. او با دستکاریها و بازنویسیهایاش میخواهد اکنون را به گذشته ببرد و با زبان انسانهایی در اعماق تاریخ با تماشاگران سخن بگوید.
ب�ا «اکن�ون» صحب�ت میکن�د .او ب�ا دس�تکاریها و
همگان ثابت شود .س�فر به عالم مرگ یکی از اصلیترین
با زبان انس�انهایی در اعماق تاریخ با تماش�اگران س�خن
االه�ی نوش�تهی دانت�ه آلیگی�ری ،ش�اعر ایتالیایی قرن
ارداوی�راف در پردهی چهارم ،یعنی ب�رزخ ،متنی انتقادی
این سفر اس�ت .همچنین داستان معراج پیامبر اسالم نیز
ب�ا ات�کای بنیادی�ناش ب�ه زب�ان فارس�ی و تواناییهای
ناشناخته صورتبندی شده است.
میخوان�د .و البت�ه هیچ خوان�ش درخوری جز ای�ن کار از
ش�بانهروز باز میگ�ردد .بیضایی نی�ز نمایشنامهاش را از همی�ن نقطه آغاز میکند .او این هفت روز را در هفت پرده در دو شب متوالی در جایی خیلی دور از محل تولد اسطوره
به روی صحنه آورد.
بیضای�ی در این کار نیز ،مثل اکث�ر کارهای تاریخیاش،
بازنویس�یهایاش میخواهد اکنون را به گذش�ته ببرد و
درونمایههای اسطورهها و داستانها بوده است .کمدی
بگوید .بیراه نیس�ت ک�ه دیالوگ زیبا و جذاب زرتش�ت با
سیزده میالدی ،یکی از برجس�تهترین صورتبندیها از
ایران متأخر میشود .در واقع ،بیضایی به دستگاه دین در ِ
بر اساس همین میل باس�تانی آدمیان برای شناخت عالم
گمش�دهی آن ب�رای م�ا اس�طوره را در آین�هی اکن�ون
بیضای�ی در متنی کوت�اه درب�اره نمایشنامهخوانیاش
تاریخ و اسطوره ممکن نیست .بیضایی مینویسد که «در
جهانگردانَ ،گش�ت آن جهان پیشینهی کهنتری دارد؛
مردم کهن از چش�م خود آنها – و با معنای آنروزی آنها
َ گیلگ ِمش به م�رز دو جهان میرفت ب�از آوردن ُدم�وزی؛
آنه�ا» به طور کام�ل ممکن نیس�ت و تفس�یر و خوانش
مرگس�تان میرف�ت تا اوریدی�س را ب�از آورد ،و نی�ز ِد ِمتر
و تن�ش موجود در نمایشنامه به نزاع ِخرد و دس�تگاه دین
برای دانس�تن سرنوش�ت پس از ِ مرگ کس�ی به آن جهان
روشنگریاس�ت؛ هرچند که کارگردان و نویسندهی متن
ای�ن میل در دنیای نو و دینزداش�دهی ام�روزی از بین
حقیقتی که در نهایت ارداویراف از آن چهره میگش�اید نه
در همی�ن ب�اره مینویس�د« :از همهی َگش�تنامههای
گزارش ارداویراف کوشیدم آیینها و باورها و رفتار و منش
در اس�اطیر که�ن ایش� َتر به جه�ان زیرین میرف�ت برای
– دیده ش�ود» ،اما ش�کی نیس�ت که دسترس�ی به «خود
جهان م�رگ؛ اورفه به راز پی دی�دن انکی�دو و پرس�یدن ِ ِ
راوی اس�ت که بدان اعتبار میدهد .در پردهی آخر ،نزاع
میرف�ت به ب�از آوردن دخت�رش ُک�ر! در چی�ن و هند نیز
تبدیل میشود که اساس� ًا ایدهای مدرن و متعلق به دوران
میروند».
س�عی نماید جنبههای امروزین را در متناش پنهان کند.
نرفت�ه و تجلی�اتاش را در کش�فیات علم�ی ،رمانها ،و
بود و ِ نبود جهان پس از مرگ که همین ایدهی مدرن تضاد
خواه�ران ک�ه تنها همی�ن برادر را داش�تند ،ن�زد موبدان
پ�ردهی دوم ب�ه حض�ور ارداوی�راف ،ب�ا اج�رای مژده
هراسناک و ناشناخته نفرستند ،مبادا که یگانه برادرشان از
مالق�ات میکن�د و در مییاب�د که آن�ان در بهش�ت نیز از
پس از هفت ش�بانهروز به سلامت باز خواهد گشت ».در
از این که این ایده تا چه حد در متن ارداویرافنامه هس�ت
سینما میتوان پیدا کرد .بر اساس روایت ارداویرافنامه،
دین و عقل است.
ٓامده و از ایش�ان میخواهند که «ارداویراف را بدین س�فر
شمس�ایی ،در بهش�ت اختص�اص دارد .او ب�ا بهش�تیان
این سفر باز نگردد .موبدان بدیشان اطمینان دادند که وی
رنجها و دردهای خویش در آن جهان رها نش�دهاند .فارغ
نهایت ،ارداویراف از این س�فر باز میگردد ،اما در کسوت
یا از مؤل�ف نمایشنامه برخاس�ته اس�ت ،در هرصورت از
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ناممکنی رهایی از رنج و آسودگی سخن به میان میآید که
گزارش بیضایی از ارداویرافنامه ،همانگونه که خود او
مسیحیت ،مسیح همچنان در آس�مانها نیز رنج آدمی را
امروزی�ن و سیاس�یاش ،قاب�ل اج�را در ای�ران نیس�ت.
ایدهای کام ً ال س�نت آگوستینی است .در برخی نحلههای
به دوش میکش�د .این ایده را شاید ما در گریه و غم پیامبر و ائمه در بهش�ت از درد و رنج ش�یعیان بیشتر ادراک کرده باشیم.
و تماشاگران کارش بر آن آگاه اند ،به سبب همین جنبهی «روش�ن اس�ت که گزارش ارداویراف در ای�ران پروانهی
اج�را نمیگرفت و ج�ای دیگ�ری از جهان نیز پش�تیبانی ب�رای اج�رای فارس�ی نمییاف�ت ،که ن�ه بازیگ�راناش
ب�ر اس�اس پژوه�ش و تصحی�ح داری�وش کارگ�ر از
بودند و نه تماش�اگراناش! در پانزده س�ال گذش�ته ،تنها
ب�ه دورهی پیشازرتش�تی در ای�ران که بعدها به وس�یلهی
گ�زارش ارداویراف – که انب�ان آزمونهایی ب�ود که هرگز
ارداویرافنام�ه ،ای�ن اث�ر کاری اس�ت حماس�ی و متعلق جامعه موبدان مورد اس�تفاده قرار گرفته و به مرور تفصیل بیشتر یافته و ش�کل دینی پیدا کرده اس�ت« .زمان دقیق
نوشته ش�دن روایت فارس�ی زردشتی مش�خص نیست. ٓانچ�ه روش�ن اس�ت این ک�ه کاما ٓاس�ا ،یکی از پارس�یان هن�د ،در ۸۹۶یزدگ�ردی ( ۱۵۲۷میالدی) رونوش�تی از یک�ی از دستنوش�تههای این اث�ر را در ای�ران تهیه کرد و
با خود ب�ه هند برد ،و این دستنوش�ته اکن�ون کهنترین
دستنوش�تهی فارس�ی زردش�تی از ارداویرافنام�ه ب�ه حساب می ٓاید».
ش�ماری تکگوی�ی ،داس�تانک ،و نمای�ش در نمایش در امید ش�دن نداش�ت – گرد آمد و متنی شد نزدیک به شش
ت�ا هفت س�اعت اج�را» ،زمان�ی ک�ه بیضایی ب�ا خالصه
کردن متن آن را به س�ه س�اعت اجرا رس�اند .ب�ه جز چند بازیگر حرفهای همچون مژده شمس�ایی ،صادق هاتفی، افشین هاشمی ،و حمید احیا ،بقیهی اعضای پرشمار این
نمایشنامهخوانی اف�رادی بودند که تجربیات اول خود را در بازیگری و به سرپرستی بهرام بیضایی سپری
میکردن�د .و با وج�ود ضعفهایی در اجرا توانس�تند در
نهایت کار شسته و رفتهای ارائه بدهند.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
75
سپهر عاطفی نگاهی به فیلمهای بخشهای مختلف برلیناله نشان میدهد که ،این جشنواره نه فقط در اهدای جوایز بلکه در انتخاب فیلمها نیز نگاهی متفاوت با جشنوارههای مشابه دارد .فیلمهایی با موضوعات آزادی بیان ،حقوق زنان ،اقلیتها، فساد دولتی و اداری و ،...و توجه به حضور گستردهی زنان سینماگر در بخشهای مختلف جشنواره نشانگر تعهد برلیناله به آزادی و حقوق بشر است .پیش از این نیز حمایت و نمایش فیلمهای بلوک شرق در برلین نشانهی این تعهد بوده است.
76
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
راز مگ�وی برلینال�ه نیس�ت .وقت�ی در آغاز ای�ن البت�ه ِ
مراس�م اختتامیه ،مجری مراسم از دیتر کوسلیک ،رئیس
برلیناله ،در مورد سیاس�ی بودن این جش�نواره پرسید ،او گف�ت« :در ای�ن دو هفته که ما جش�نوارهی فیل�م برگزار
میکردیم و روی فرش قرم�ز قدم میزدیم ،دنیای بیرون ش�کل دیگری ب�ود .اتفاق�ات زی�ادی افتاد ک�ه بعضی از آنها ناگوار بودند ،مثل کشته ش�دن سیصد پناهجویی که
کشتیشان غرق ش�د .نمیخواهم به همهی موارد اشاره کنم ،اما این خوب اس�ت که ما اینج�ا فیلمهایی داریم که به آنه�ا فیلمهای سیاس�ی میگوین�د .زیرا ای�ن فیلمها
انعکاسدهن�دهی اتفاقات�ی هس�تند که در دنی�ا میافتد. بنابراین ،تا زمانی که این یک جش�نوارهی سیاسی است،
ما فقط روی فرش قرمز نمیایس�تیم بلک�ه به همهی دنیا
در میان رسانههای آلمانی ،شپیگل آنالین با حمایت از خرس طال برای فیلم تاکسی ،آن را جایزهای برای آزادی بیان میداند و معتقد است این جایزه عالوه بر این که از نظر هنری قابل توجیه است، به شجاعت پناهی و همراهاناش تعلق گرفته است که با وجود تهدیدهای واقعی اقدام به ساختن این فیلم کردهاند
فراوانی گرفت :سومین فیلم در فهرست منتقدان مجلهی
فیلمه�ای او را ب�دون در نظر گرفتن ش�رایطاش قضاوت
فیلم در فهرست منتقدان روزنامهی تاگس شپیگل شد.
کارگردانی اس�ت ک�ه در حکم�ی ناعادالنه و بیس�ابقه به
متصل ایم».
بنابرای�ن ،برلینال�ه ب�ه «سیاس�ی» بودن خ�ود افتخار
میکند .با ای�ن حال ،در مورد خرس طلای جعفر پناهی ن�ه رئیس جش�نواره که دارن آرنوفس�کی به هم�راه یکی
از قویتری�ن تیمه�ای داوری برلیناله در س�الهای اخیر
داوری کردهاند .تاکس�ی ،که روز دوم جشنواره به نمایش در آمد ،از همان ابتدا با تش�ویقهای منتقدان روبهرو شد
و ،در روزه�ای بع�د ،از منتق�دان بینالمللی س�تارههای اس�کرین ،در میان ن�وزده فیلم بخش مس�ابقه ،و دومین
کرد؟ تماش�اگر فیلم تاکس�ی میداند که ،رانندهی تاکسی
در میان رس�انههای آلمانی ،ش�پیگل آنالین با حمایت
بیست س�ال محرومیت از فیلمسازی محکوم شده است،
از خ�رس طال ب�رای فیلم تاکس�ی ،آن را جای�زهای برای
ولی حاال بدون توجه به این حکم ،دوربینی درون تاکسی
که از نظر هنری قابل توجیه اس�ت ،به ش�جاعت پناهی و
س�اختار مس�تند فیل�م (هویت واقع�ی پناه�ی و بعضی
واقع�ی اق�دام ب�ه س�اختن ای�ن فیل�م کردهان�د .منتق�د
به همین دلیل و نش�انگر هوش باالی کارگردان اس�ت.
به تاکس�ی ،به فیلمهایی با انتقادات سیاسی اشاره میکند
همین ساختار مستندگونه امکانپذیر است .درست است
آزادی بیان میداند و معتقد اس�ت این جایزه عالوه بر این
گذاشته و قصد دارد فیلم تازهای بسازد.
همراه�اناش تعلق گرفته اس�ت که با وج�ود تهدیدهای
مسافران در فیلم و اشارهی آنها به دوربین درون تاکسی)
روزنامهی دی ولت با بیسابقه خواندن اهدای خرس طال
وصل ک�ردن جهان فیل�م با دنی�ای واقعی تنه�ا از طریق
که پیش از این در برلین نمایش داده ش�دهاند اما هیچکدام
که پناهی مخفیانه فیلم میس�ازد و محدودیتهای مادی
ب�ه دیکتاتوری حمل�ه نکردهاند .ب�ا این ح�ال ،این منتقد
فیلم نس�اخته اس�ت .او دیگ�ر دغدغهای از باب�ت گرفتن
برای یک زندانی سیاس�ی نیس�ت ،بلکه تاکسی یک فیلم
حرفاش را صریح و بیپرده میزند.
بدون مجوز کشورشان به برلین نرسیدهاند و چنین رودررو
فراوان�ی دارد ،ام�ا او به تعبیری هی�چگاه رهات�ر از امروز
اش�اره میکند که این یک جایزهی حمایتی حقوق بش�ری
مجوزهای مختلف ب�رای نمایش در ایران ندارد ،بنابراین
خارقالعاده اس�ت که بدون در نظر گرفتن ش�رایط سخت کارگرداناش لیاقت خرس طالی برلین را داشت.
در نهای�ت ،قاب�ل ان�کار نیس�ت ک�ه هیئ�ت داوری
ب�ا این ح�ال ،بس�یاری جای�زهی پناهی را نش�ان توجه
جش�نوارهی برلین ،عالوه بر ارزش س�ینمایی تاکس�ی،
هنگام�ی که موض�وع فیلمهای پناه�ی وضعیت خودش
س�خت هم توجه ویژهای داش�ته اس�ت و ای�ن در منطق
برلیناله به فرامتن و مس�ائل خارج از سینما دانستهاند .اما
به تالش و مبارزهی پناهی برای فیلم س�اختن در ش�رایط
و محرومیتاش از فیلمس�ازی اس�ت ،چهگونه میتوان
برلیناله به معنای تعهد به اصول این جشنواره است.
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
77
{قسمت هجدهم} آرش کمانگیر ویدیویی را در یوتیوب تماش�ا ک�ردهای و میخواهی نس�خهای از آن را بصورت صوتی یا تصویری دانلود کنی .ش�اید میخواهی فایل را جایی offlineپخش کنی ،ی�ا ایدهای برای ویرایش ویدیو داری .مش�کل این اس�ت که صفح�هی یوتی�وب ،دکمههایی برای shareکردن ویدیو در شبکههای اجتماعی و اضافه کردن آن به ی�ک play listدارد ،ام�ا هیچجا دکمهی saveدیده نمیش�ود .این وضعیتی اس�ت که با آن زی�اد روب�رو میش�ویم :ابزارهای دیجیت�ال بعضی امکان�ات را به م�ا میدهند و قابلیته�ای دیگری را کامال از دسترس ما دور نگه میدارند .اینجاست که ما محتاج ابزارهای اضافی میشویم .وقتی یوتیوب ام�کان ذخیره کردن نس�خهای از ویدی�و را بصورت فایل نمیدهد ،ما دس�ت ب�ه دامن ِ آدم ناشناس�ی میش�ویم که ابزاری تهیه کردهاس�ت که دقیقا کاری ک�ه میخواهی�م را انج�ام میدهد .اما آی�ا موضوع همینجا خاتمه پیدا میکند؟ ابزار را میگیریم ،فایل را دانلود میکنیم و دنبال کار ِ دیگری میرویم؟ اش�تباه اس�ت اگر فرض کنی�م که کار س�ادهای مثل دانلود کردن ویدیو ،صرفا یک خواستهی کاربران وب اس�ت و نمیتوان به آن در چهارچ�وب دیگری نگاه کرد .اینکه افراد بسیاری بهدنبال ابزاری برای چنین کاری هس�تند ،یک فرصت مناس�ب برای هرکسی اس�ت که دنبال راهی برای ورود به لپتاپ و تلفن ما میگردد .در این س�ناریو ،خانم و آقای هکر ،ابزاری برای دانلود ویدیو از یوتیوب تهیه میکند ،بدافزاری
78
شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
ب�ه آن اضافه میکن�د ،و ابزار را س�خاوتمندانه در اختیار دیگران میگذارد .س�پس ما از ابزار استفاده میکنیم ،آلوده میشویم و هکر به هدفش میرسد. آیا این سناریو خیالپردازانه است؟ در گوگل دنب�ال download video from YouTube گش�تم و م�وارد پی�دا ش�ده را بررس�ی ک�ردم. اولی�ن پیش�نهاد گ�وگل ،وبس�ایتی ب�ه نش�انی clipconverter.ccبود که از من میخواس�ت لینک ویدیو را وارد کنم و دکمهی Continueرا فشار دهم. ای�ن کار را کردم .بع�د از چند لحظ�ه ،صفحهای باز ش�د که امکان انتخ�اب فرمته�ای مختلف صوتی و تصوی�ری را م�یداد .از گزینهه�ا MP4را انتخاب ک�ردم و روی Downloadزدم .زیر ای�ن دکمه متنی ب�ا قلم کوچک وجود داش�ت که به صفح�های دیگر لینک ش�دهبود .در ای�ن صفحه توضیح داده ش�ده ب�ود ک�ه فعالی�ت clipconverter.ccمس�تلزم پرداخت هزینههای س�رور اس�ت و به همین دلیل، ای�ن وبس�ایت بخش�ی از فضایش را به ش�رکت دیگری داده اس�ت ت�ا در آن فعالی�ت تبلیغاتی کند. در ای�ن صفحه ،توضیحاتی برای حذف اکستنش�ن SaveNetاز گوگل کروم و فایرفاکس داده شده بود. این ،عمال همان نگرانیای اس�ت ک�ه در مواجهه با چنین وبسایتی داریم. ویدیوی�ی از اب�ی را انتخ�اب ک�رده ب�ودم و پس از فش�ردن دکمهی Downloadفایل�ی اجرایی به نام exe.Jane Javani OFFICIAL VIDEO HD.mp4
( )1.19MBروی دس�تگاهم دانل�ود ش�د .به محض اتمام دانل�ود ش�دن ،ویروسیاب Aviraب�اال پرید و وجود فایلی آل�وده به تبلیغ افزار ،ی�ا adwareرا، روی سیس�تمام گزارش داد .فایل را پ�اک کردم و از Aviraخواستم سیستم را اس�کن کامل کند .وقتی دوباره تالش کردم از وبس�ایت استفاده کنم ،اجازه داد فای�ل ویدیویی را دانلود کن�م .حدس زدم فرض میکند عملیات آلودهسازی موفقیتآمیز بوده است و دیگری نیازی به فریب من نمیبیند. در فهرس�ت یافتهه�ای گ�وگل پایی�ن رفت�م. وبس�ایتهای دیگ�ری در ای�ن فهرس�ت وج�ود داش�تند که ادع�ا میکردند فای�ل ویدیویی یا صوتی را برای�م دانلود میکنن�د .کمی پایینت�ر ،لینک یک اپلیکیش�ن ب�رای تلف�ن هم�راه و برنام�های برای وین�دوز وج�ود داش�ت .برنام�هی تح�ت ویندوز، روی cnetقرار داش�ت و بنابرای�ن عالوه بر نگرانی درب�ارهی ه�ر کار ِ ناخواس�تهای ک�ه اص�ل برنام�ه ممک�ن ب�ود روی سیس�تمام انج�ام ده�د ،نگران نرمافزار downloaderی که cnetبرنامهها را در آن بستهبندی میکند نیز بودم. نکتهی کلیدی این است که ما میخواهیم ویدیوهایی ک�ه در یوتی�وب و وبس�ایتهای دیگ�ر میبینیم را دانل�ود کنیم و یوتیوب به ما ای�ن امکان را نمیدهد. اینجاس�ت که هکر در چهرهای مهربان جلو میآید و ابزاری را بهصورت رای�گان دراختیارمان میگذارد ک�ه دقیقا کاری ک�ه میخواهی�م را انج�ام میدهد. باید به خاطر داش�ته باش�یم که در چنین وضعیتی، ما طعمهی مناس�بی برای یک اس�ب تروآ هستیم. برای جلوگیری از قربانی ش�دن دق�ت کنیم که فایل ویدیوی�ی یا صوت�ی باید دقیقا یک فای�ل ویدیویی یا صوتی باش�د و اگر ناش�ناس ِ مهربانی ادعا میکند با دانلود ی�ک فایل اجرایی ،به فایلی که میخواهیم، خواهیم رس�ید ،باید چراغ ِ خطر ِ ذهنیمان روش�ن شود و وبس�ایت را ببندیم .خواس�تههای سادهی ما ،مانن�د دانلود ک�ردن ویدیو از یوتی�وب ،بهترین فرصت برای هکرهایی هستند که میتوانند با صرف زمان کمی ،عدهی زیادی را در دام بیاندازند.
برای شنیدن این پادکست اینجا را کلیک کنید
برای شنیدن مجموعه کامل این پادکست ها کلیک کنید شماره بیست و چهار ،اسفند ۱۳۹۳
79
Poto by: Sasan Farsani