Tranzicioni by Tahir Hoxha

Ekonomia Tranzicionit ‐ Pytje Pergjigje (Fakulteti Ekonomik Prishtin dhe Fama Prishtin)

1. Procesi i globalizimit mund të përkufizohet dhe analizohet ne:  Nivel boteror,  ne nivel te shtetit,  ne nivel te degëve të veqanta ekonomike,  në nivel të korporatave.

2. Tranzicionin e karakterizojne dy procese të rëndësishme:  1. Kalimi i ish vendeve socialiste në format e ndryshme të ekonomive dhe shoqërive të përzieradhe bashkangjitja e atyre 1

proceseve të globalizimit botëror,  2. kalimi i vendeve në një ekonomi të zhvilluar të tregut në të ashtuquajturën shoqëri post‐industrialiste.

3. Tranzicioni botëror mund të analizohet përmes këtyre dimenzioneve: 1. Dimensionit të ekonomive globale 2. Sistemeve të shteteve‐kombeve 3 . Rregullimi ushtarak me përmasa botërore 4. Ndarje ndërkombëtare të punës 5. Rrezikut të ndotjes së ambientit

4. Me intenzifikim dhe zgjerimin e ndërmarrësive ekonomike kanë ndikuar këto 2

shkaqe: Marrëveshja e Briton Woods‐it, Kjo marrëveshje dha kontribut të qmuar në shvillimin e shkencës dhe teknologjisë, dhe mbarimi i luftës së ftohtë.

5. Partnerët kryesor përmes të cilëve realizohet procesi i globalizimit 1. Kompanitë dhe bankat multinacionale 2. Fondi Monetar Ndërkombëtar 3. Banka botërore 4. World Trade Organization (Organizata botërore e tregtisë)

6. Tri format e korporatave multinacionale janë:

1. Etnocentrike 2. Policentrike 3. Gjeocentrike

7. Në vendet në tranzicion gjatë realizimit të procesit të globalizimit janë aplikuar dy koncepte: 1. Koncepti intenziv – Big Bang, 2. Koncepti gradual – Step By Step.

8. Ndërtimi i marrëdhënieve në kuadër të treshes (SHA‐JAPONI‐UE) shprehet përmes këtyre 3 koncepteve kryesore: 1. Lufta ekonomike midis tyre 2. Zhvillimi i harmonizuar i ekonomisë së tyre 3. Diferencimi ekonomik midis tyre 4

9. Entropia paraqet gjendjen në të cilën sistemi nuk ka energji, pra sistemi ka humbur energjinë në bazë të së cilës ka funksionuar.

10. Fondet investive të ‘sistemit të rezervave për investime publike’ (PRIS) formohen nga 4 burime kryesore: 1. Fondet e paangazhuara 2. Fondet për pensionet e nëpunësve shtetëror dhe lokal, 3. Fondet për pensionet e sindikatave të organizuara në sektorin privat 4. Burimi kryesor i formimit të kapitalit publik përbën një pjesë të kapitalit privat, i cili mund të investohet në mënyrë jo racionale dhe të 5

gabuar.

11. Fazat e procesit të tranzicionit janë: 1. Përkufizimi i formulës ekonomike 2. Eksploatimi i formulës ekonomike 3. Qeverisja me formulën ekonomike

12. Dy ligjet ekonomike në periudhën e tranzicionit formulohen nën ndikimin e dy faktorëve: 1. Ndikimin e kalueshmërisë, 2. Në ndikimin e domosdoshmërisë së zhvillimit të formave dhe marrëdhënieve të reja.

13. Me qëllim të kufizimit të konflikteve etnike, religjioze, racore dhe qytetëruese ndërmjet shteteve të europës juglindore në fund të v. 1998 lindi ideja për krijimin e “Paktit të Stabilitetit”.

14. Rreth Paktit të Stabilitetit ekzistojnë dy koncepte: 1. Koncepti Pesimist – e cilësojnë të dështuar 2. Koncepti Optimist – e cilësojnë si të ardhmen e ballkanit

15. Tryezat e Paktit të Stabilitetit janë: 1. Tryeza e parë – Demokratizimi dhe e drejta e

njeriut 2. Tryeza e dytë – Ristrukturimi Ekonomik 3. Tryeza e tretë – Probleme të sigurisë

16. Objektivat e Paktit të Stabilitetit janë: 1. Krijimi i një mjedisi tësigurtë 2. Nxitja e sistemeve të qëndrueshme demokratike 3. Përmirësimi i situatës ekonomike dhe shoqërore në rajon

17. Me nocionin modernizim nënkuptojmë atë proces i cili ngërthen në vete: industrializimin, urbanizimin, arsimimin, pasurinë, struktura të zhvilluara, mobilizim shoqëror dhe 8

llojllojshmëri të profesioneve.

18. Karakteri i dyfisht i pronës shprehet përmes përkatësisë dhe përvetësimit të përhershëm dhe të njëkohshëm.

19. Elementet përmes të cilave shpjegohet esenca e lirive ekonomike janë: 1. Të drejtat mbi pronën, 2. Liria e kontraktimit, 3. Liria e tregtisë, 4. Norma e ulët e tatimeve.

20. Ekzistojnë dy qasje rreth titullarit të pronës:

1. Koncepti pronësor i pronës 2. Koncepti jopronësor i pronës

21. Në teorinë marksiste dallohen tri forma të pronës: 1. Prona e përbashkët, 2. Prona shtetërore/shoqërore, 3. Prona private

22. Kriteret e procesit të transformimit dhe privatizimit të pronës janë: 1. Efikasiteti ekonomik 2. Drejtësia 3. Shpejtësia

4. Madhësisë së zhpenzimeve dhe masës

23. Modeli i privatizimit intern zbatohet përmes metodës së shitjes së fletëaksioneve, dhënies pa kompensim të fletëaksioneve të emetuara si aksione interne.

24. Përparësitë e metodës interne të privatizimit: 1. Mundëson mobilizimin e kapitalit suplementar 2. Mundëson eliminimin e shpejt të një pjese të kapitalit shtetëror/shoqëror 3. U mundëson punëtorëve që të fitojnë një shkathtësi të re sa i përket motivit pronësor.

25. Modelet e privatizimit ekstern zbatohen me anën e shitjes së fletëaksioneve ose shpërndarjes së tyre pa kompensim popullsisë ose grupeve të ndryshme sociale të popullsisë.

26. Metodat të cilat zbatohen në kuadër të privatizimit ekstern: 1. Rexhistrimi publik i fletëaksioneve 2. Shitja private e fletëaksioneve 3. Shitja e mjeteve të ndërmarrjes shtetërore/shoqërore 4. Huazimi dhe kontratambi menaxherin 5. Shitja eksterne e fletëaksioneve investitorëve të jashtëm

6. Privatizimi i pronës përmes investitorëve institucional 7. Privatizimi i pronës përmes korporatave holding 8. Privatizimi i pronës përmes shpërndarjes së fletëaksioneve pa kompenzim

27. Në kontrollin joefikas në ndërmarrje publike ndikojnë këta faktorë: 1. Zëvendësimi i qëllimit shoqëror me atë publik 2. Ndikimi gjithnjë më i madh i politikë në procesin e pregaditjes dhe aprovimit të vendimeve në ndërmarrje publike 3. Ngecja e efikasitetit intern të agjensive

28. Procesi i transformimit të pronës shoqërore publike në pronë private në vendet e botës së tretë është inicuar për shkak të situatës së vështirë ekonomike. Indikatorët e kësaj situate janë: 1. Ekzistimi i borxheve të mëdha 2. Ngecja e zhvillimit të kapitalit, sidomos të tregut të letrave me vlerë 3. Kapitali tejet modest, i cili ndodhet në pronë private

29. Modelet të cilat janë përdorur gjat procesit tëtransformimit dhe privatizimit të pronës në disa vende në tranzicion janë: 1. Shpërndarja dhe shitja e fletëaksioneve 14

punonjësve dhe menaxherëvenë kuadër të fletëaksioneve/ndërmarrjeve interne 2. Shitja e ndërmarrjeve investitorëve të huaj 3. Privatizimi masiv, respektivisht ndonjë verzion i privatizimit me kupon 4. Blerja me kredi ose shitja e manipuluar (shitje me çmime simbolike njerëzve të afërt me partinë në pushtet

30. Procesi i privatizimit të shpejt përmbush këto kritere të privatizimit: 1. Kriterin e shpejtësisë 2. Kriterin e drejtësisë 3. Kriterin e qeverisjes

31. Detyra themelore e AKM‐së është menaxhimi i procesit të privatizimit të ndërmarrjeve me kapital shoqëror dhe të ndërmarrjeve publike dhe likuidimi i ndërmarrjeve pa perspektivë.

32. Esenca e ‘Spin‐Off’‐it të zakonshëm mund të spjegohet nga fakti se në emër të një ndërmarrje me kapial shoqëror AKM themelon një ose disa firma subsidiare në të cilat do të barten dhe interesat në të gjitha ose në disa pjesë të mjeteve të ndërmarrjes në kapital shoqëror.

33. Esenga e ‘Spin‐Off’‐it special qëndron në faktin se ai përbën disa elemente të tjera cilësore në vetëvete në krahasim me Spin‐Off‐ 16

in e zakonshëm. Përveq qmimit më të lartë të ofertes merren parasysh edhe kritere të tjera të ofertimit, duke u bazuar në rregullat e tenderit. Në kuadrin e këtyre rregullave merren parasysh edhe disa kushte, siq janë norma minimale e punësimit, planet e biznesit, duke përfshirë edhe investimet e investitorëve potencial, vazhdimi i veprimtaris së njejtë etj.

34. Prona e mirëfillt private është garanci e cila shpie në drejtim të shoqërisë së hapur.

35. Reformat Strukturore sjellin zvogëlimin e numrit të ekonomive të vogla fshatare jorentabile.

36. Modelet e privatizimit të pronës në Kosovë janë: 1. Spin Off i zakonshëm 2. Spin Off special 3. Modeli i likuidimit të ndërmarrjeve me kapital të zhveshur

37. Fushat në të cilat më së shpeshti paraqiten sinjalet e korrupsionit janë: 1. Rishpërndarja e mirëqenjes 2. Vjelja e taksave 3. Furnizimi shtetëror 4. Emërimet në qeveri 5. Pushteti lokal

6. Lidhjet familjare 7. Korrupsioni politik‐infiltrimi i korporatave politike në donacione

38. Shkaqet të cilat ndikojnë në paraqitjen e korrupsionit dhe të kufizimit të lirive ekonomike, veqanërisht në vendet me një demokraci të re janë: 1. Marrja e kredive nën çmimin e tregut 2. Kontigjentet për mallëra dhe shërbime të caktuara 3. Ndërmjetësimi i qeverisë 4. Kontrolli i çmimeve dhe rregullimi i jetës ekonomike 5. Formimi i fondeve të fshehta dhe të

diskrecionuara, etj

39. Në vendet jodemokratike me një ekonomi të dirigjuar si shkaqe kryesore të paraqitjes së korrupsionit janë: 1. Kontrolli i çmimeve 2. Normativizimi i theksuar 3. Kufizimi i lirive individuale

40. Format e korrupsionit janë: 1. Korrupsioni Pasiv – verzioni i zakonshëm apo i thjeshtë. 2. Korrupsioni Aktiv – Verzioni i lehtë dhe i rëndë

3. Korrupsioni i Zi 4. Korrupsioni i centralizuar 5. Korrupsioni i decentralizuar

41. Monopolet mund të krijohen pëmes këtyre rrugëve korruptuese: 1. Formimi i monopoleve përmes korrupsionit primitiv 2. Formimi i monopoleve përmes korrupsionit shtetëror

42. Pastrimi i parave realizohet në bashkëpunim me: shtetin, mafinë dhe me njerëz afarist.

43. Sipas disa vlerësimeve, tre faktorë kan ndikuar në këtë bashkëpunim: 1. Liberalizimi i plotë i lëvizjes së kapitalit 2. Rritja dhe qmilitarizimi i transaksioneve financiare 3. Rritja e numrit të këtyre vendeve në të cilat këto transaksione mund të realizohen dhe në të cilat tolerohet kriminaliteti financiar

44. Modelet e privatizimit që ofrojnë motive më të fuqishme për korrupsion dhe plaqkitje janë: 1. Blerja me kredi 2. Shitja e manipuluar

45. Me nocionin kleptokraci kuptojmë ndërhyrjen gjithnjë e më të shpeshtë të qeverisë në aktivitetet ekonomike, duke përdorur gjithnjë e më tepër masa restriktive.

46. Lufta kundër korrupsionit në mënyrë sistematike përfshinë në vete: 1. Hartimin e strategjisë 2. Teknikat dhe modelet intelektuale

47. Në vendet në tranzicion si modele të zvogëlimit të korrupsionit konsiderohen: 1. Decentralizimi rajonal 2. Eliminimi i rregulloreve të tepërta 3. Institucioni i ‘autonomisë së revizorëve’ 23

duhet të shëndrrohet në ‘qej roje’ 4. Formimi i institucioneve të ‘prokurorit të posaqëm’ dhe inspektorit të ‘përgjithshëm’

48. Ekzistojnë tri vlera themelore të cilat luajnë rol vendimtar në përcaktimin e ndonjë sistemi ekonomik: Efikasiteti, Drejtësia, Demokracia.

49. Segmentet e liberalizimit ekonomik janë: 1. Liberalizimi i çmimeve 2. Lufta kundër çdo forme të monopolit 3. Liberalizimi i marrëdhënieve ekonomike me botën e jashtme 4. Vendosja e marrëdhënieve midis vendeve në tranzicion dhe institucioneve ndërkombëtare 24

financiare

50. Në kufizimin e lirive ekonomike në vendet në tranzicion ndikojnë këta faktor: 1. Logjika e organizimit bazik qëndron në kundërthënie me logjikën ekonomike 2. Etatizmi i theksuar në bashkëveprim me egalitarizmin 3. Mungesa e kredibilitetit të ideve liberale gjatë realizimit të reformave ekonomike me këto vende

51. Masat që ndikojnë në eliminimin apo zvogëlimin e kufizimit të lirive ekonomike janë: 1. Forcimi i konkurencës dhe alokacioni i tregut

2. Zvogëlimi i shpenzimeve të transaksionit 3. Respektimi i rregullave joformale dhe formimi spontan i insitucioneve 4. Zgjerimi i bazës dhe zvogëlimi i normës të të hyrave të realizuara të shtetit 5. Derregullimi i ekonomisë

52. Parimet të cilat i ngërthen në vete sistemi politik i Turqisë bashkëkohore: 1. Pluralizmi 2. Republikanizmi 3. Nacionalizmi 4. Sekularizmi 5. Reformizmi

6. Sovraniteti shtetëror

53. Qeverisja me periudhën e tranzicionit ngërthen në vete: 1. Sinkronizimin e politikës ekonomike në periudhën e tranzicionit 2. Sinkronizimin e sistemit të ligjeve në periudhën e tranzicionit

54. Politikat aktive të tregut të fuqisë punëtore janë: 1. Punët aktive komiosionare 2. Punët e subvencionuara 3. Punët publike

4. Trajnimi dhe ritrajnimi

55. Në aspektin e trajnimit të zhvillimeve shoqërore, në teorinë dhe praktikën shkencore ekzistojnë dy qasje: 1. Qasja konstruktive – i ka rrënjët në racionalizimin iluminist 2. Qasja evolutive anglosaksone

56. Prona nuk është asgjë tjetër veqse një e drejtë e individit dhe grupeve të caktuara për aprovimin e vendimeve lidhur me mënyrën e shfytëzimit të objektit të caktuar.

57. Konceptin pronësor të pronës e karakterizojnë prona private dhe prona 28

shtetërore. Konceptin jopronësor të pronës e karakterizon prona shoqërore.

58. Karakteristikat e theksuar të pronës private janë: 1. Prona private konsiderohet si burim i të gjitha formave të tjetërsimit njerëzor 2. Tjetërsimi i punës në aktin e prodhimit material si veprim i udhëhequr kundër tij nga vetë ai 3. Tjetërsimi nga vet njeriu dhe periudha jetësore në procesin e punës 4. Tjetërsimi i njeriut nga vetë njeriu

59. Parakushtet e domosdoshme për hyrjen në procesin e privatizimit të pronës janë: 1. Qëllimi i privatizimit 2. Edukimi, i cili duhet të shoqërohetme deideologjizmin 3. Ekzistimi i modeleve të ndryshme të ekonomisë së tregut 4. Arritja e konsesusit të plotë shoqëror për domosdoshmërinë e privatizimit 5. Ndërtimi i sistemit politik demokratik në bazë të parimeve botërore 6. Respektimi i parimeve të sovranitetit politik dhe ekonomik 7. Opinioni – Transparenca

60. Kushtet e privatizimit të pronës: 1. Hartimi dhe aprovimi e ligjit mbi privatizimin e pronës 2. Zgjidhja e statusit të disa vendeve në tranzicion në organizata ndërkombëtare 3. Përmirësimi i pozitës në ranglistën e rrezikshmërisë për investime të huaja 4. Përcaktimi i mënyrës së prejardhjes të pronës shtetërore/shoqërore 5. Ligji mbi privatizimit e pronës duhet të parashihet ndarja e privatizimit në privatizim të vogël dhe të madh 6. Në zbatimin e njëkohshëm të dy reformave: Kushtetuese dhe ekonomike 7. Në gërshetimin e konceptit intenziv dhe gradual. 31

61. Faktorët limitues të privatizimit të pronës dhe depërtimit të kapitalit të jashtëm janë: 1. Simbioza e elitave politike me represion 2. Banazlizimi i projektit të privatizimit të pronës dhe banalizimit të shtetit 3. Dituria e kufizuar për procesin e privatizimit të pronës dhe banalizimit të shtetit 4. Problemi i punësimit 5. Privatizimi intern i pronës 6. Mbrojtja sociale

62. Me qëllim të depërtimit të kapitalit të huaj në ekonominë e Kosovës në tërësi, veqmas për bujqësi, toka mund të jepet me koncesion, me 32

qera dhe hipotekë.

63. Korrupsioni paraqitet në këto katër raste kryesore: 1. Në rast se oferta e ndonjë malli është më e vogël se kërkesa, dhe kur shteti merr për sipër shpërndarjen e resurseve të kufizuara qytetarëve dhe ndërmarrjeve në bazë të kritereve të caktuara 2. Në rast se ekziston mungesa për kredi dhe kur normat e kamatësjanë të kufizuara nga qeveria në nivel më të ulët se ai që do të caktohej në treg në bazë të ofertës dhe kërkesës 3. Në rasin e eksistimit të regjimit të dhënies së lejeve për import dhe eksport për kontigjente

të caktuara të mallërave dhe shërbimeve 4. Ekzistimi i kurseve të ndryshme për valutë të njejtë

64. Katër modelet për funksionimin e shtetit janë: 1. Modeli i parë – Fundamentalizmi i tregut 2. Modeli i dytë – Fragmentimi 3. Modeli i tretë – Pax Amerikana 4. Modeli i katërt – Koordinimi Global

65. Në aspektin teorik fleksibiliteti i tregut të fuqisë punëtore nënkupton shtytjen në funksionim më të mirë të tregut të fuqisë punëtore. 34

Në aspektin praktik fleksibiliteti i tregut të fuqisë punëtore simbolizon një emër të shifruar për mëditje më të ulët dhe zvogëlim i mbrojtjes së vendeve të punës.

66. Ndërvarësia midis demokracisë politike dhe liberalizimit ekonomik bazohet në kufizimin e njejtë të kompetencave dhe të dominimit të shtetit në politikë dhe ekonomi nëpërmjet futjes së lirive politike, lirisë së shprehjes, lirisë së bashkimit dhe të protestës.

67. Dallimi mes demokracisë politike dhe liberalizimit ekonomik është: demokracia politike sjell një dobi të përgjithshme, ndërsa liberalizimi ekonomik sjell përfitime të mëdha për grupet e vogla të shoqërisë. 35