TẠP CHÍ THƠ XUÂN 1998 by Thơ Tân Hình Thức Việt

Töôûng nieäm nhaø vaên Mai Thaûo, moät caùch ñôn giaûn vaø chaân tình, qua söï hieän dieän cuûa moät soá nhöõng ngöôøi baïn ñoàng haønh vaø ñoàng thôøi, ngay töø khôûi ñaàu maø anh thöôøng nhaéc nhôû tôùi vaøo nhöõng naêm cuoái ñôøi. Cuõng trong soá ñaëc bieät naøy, nhaø thô Leâ Ñaït ñaõ coù nhaõ yù, qua TC Thô, göûi ñeán baïn ñoïc trong vaø ngoaøi nöôùc moät moùn quaø laø taäp thô môùi nhaát cuûa oâng, sau chuyeán ñi Paris -- moät thoâng ñieäp thô? Baèng aáy nhöõng tín hieäu, taïo neân moät khôûi ñieåm, moät chuaån bò, moät nhaén nhuû, ñeå söûa soaïn cho moät höôùng tôùi, böôùc vaøo nieân kyû khaùc. Vaø baïn ñoïc trong soá naøy, chaéc haún seõ nhaän ra, chuùng ta vaãn ñang ñi, con ñöôøng caøng ngaøy caøng roõ neùt, vaø vôùi moät nieàm tin cuûa muøa Xuaân môùi. Thô

•

TC THÔ 12

Trong Ñaát Trôøi Nhau... Thanh Taâm Tuyeàn

Trong ñaát trôøi nhau mình vaãn gaàn. Mai Thaûo

hu leàu baït Thaêng Long, nôi taïm truù cuûa Sinh vieân Haønoäi di cö, naèm ngay trung taâm thaønh phoá treân ñaát Khaùm Lôùn Saøigoøn cuõ, thaùo deïp. Sinh vieân chuyeån vaøo Ñaïi Hoïc Xaù Minh Maïng, duø coâng trình xaây caát chöa hoaøn taát. Ñaëc san Löûa Vieät cuûa Hoäi SVÑHHN, do anh Traàn Thanh Hieäp laøm Chuû nhieäm, anh Nguyeãn Syõ Teá laøm Chuû buùt, sau soá Xuaân Chuyeån Höôùng cuõng ngöng xuaát baûn. Baáy giôø laø naêm 1955. Di cö ñaõ ñeán hoài vaõn cuoäc. Haønoäi khuaát bieät töø thaùng 10 naêm tröôùc. Saøigoøn vaãn coøn xoâ boà nhöõng môùi meû, nhöõng höùa heïn trong con maét ngöôøi di cö. Chuùng toâi – caùc anh Traàn Thanh Hieäp, Nguyeãn Syõ Teá, Doaõn Quoác Syõ, vaø toâi – gaëp nhau, cuøng laøm vieäc, quen daàn nhau qua maáy soá Löûa Vieät – nôi ñaõ in vôû kòch Traéng Chieàu cuûa anh Teá vieát khi coøn ôû Haønoäi, caùc truyeän ngaén Chaøng Nhaïc Syõ, Gìn Vaøng Giöõ Ngoïc cuûa anh Syõ vaø moät vaøi baøi thô cuûa toâi --, ñoàng yù caàn coù moät tôø baùo cuûa mình ñeå vieát cho söôùng tay, ñeå may ra ñoùng goùp ñöôïc caùi gì cho coâng cuoäc chung. Trong khi chôø anh Hieäp tìm kieám nguoàn taøi trôï, chuùng toâi nhaän hôïp taùc vôùi nhaät baùo Hoøa Bình cuûa anh Vuõ Ngoïc Caùc, laøm trang Vaên Ngheä haèng tuaàn cho tôø baùo. Toâi ñöôïc giao phoù coâng vieäc ñaàu beáp lo vieäc saép xeáp baøi vôø cho trang baùo vì raûnh thì giôø nhaát vaø ñöôïc neát chòu khoù ñoïc. Nhôø trang

TC THÔ 12

•

baùo naøy chuùng toâi gaëp theâm baïn: Giao Thanh vaø Mai Thaûo.

Giao Thanh, moät nhaø giaùo bò goïi vaøo khoùa 2 Thuû Ñöùc, cheát naêm 79 hoaëc 80 taïi K 5, traïi Taân Laäp, Vónh Phuù. Nhöõng naêm coøn ôû Saøigoøn, Anh vaø Chò thænh thoaûng cuøng nhau thaû boä töø nhaø ôû chung cö Só Quan treân ñöôøng Traàn Höng Ñaïo gaàn Ñoàng Khaùnh sang nhaø toâi chôi ôû Baø Chieåu; naêm 70, khi toâi leân Tröôøng Voõ Bò Ñaø Laït, chuùng toâi gaàn nhau hôn: anh chæ ao öôùc laøm sao in ñöôïc taäp truyeän vieát töø nhieàu naêm cuûa anh maø khoâng ñöôïc. Nhôù moät truyeän ngaén cuûa anh göûi ñeán chuùng toâi keå veà moät ñoâi vôï choàng treû di cö ôû treân moät nhaø-- thuyeàn, ñeâm thao thöùc, cuøng nhau næ non taâm söï, cuøng mô ngaøy coù caên nhaø treân ñaát lieàn cho con caùi ôû; ñeå taû caûnh soâng nöôùc Haäu Giang, anh cho nhaân vaät ra ñöùng treân muõi thuyeàn tieåu tieän xuoáng soâng. Nhôù, sau khi ñaêng truyeän, gaëp anh Vuõ Khaéc Khoan ñaõ bò traùch: “maáy caäu avant-gardiste naøy nhaûm quaù...”

Mai Thaûo göûi ñeán chuùng toâi Ñeâm Giaõ Töø Haønoäi. Toâi nhaän ñöôïc moät bao thö daày coäm, khoâng ñòa chæ ngöôøi göûi, trong ñöïng xaáp baûn thaûo ñaùnh maùy. Buùt hieäu Mai Thaûo hoaøn toaøn xa laï vôùi toâi. Lieác nhìn doøng chöõ ñaàu tieân cuûa baøi göûi, toâi giaät mình kinh ngaïc:

Phöôïng nhìn xuoáng vöïc thaúm: Haønoäi ôû döôùi aáy.

Caâu trích ñeà cuûa truyeän ñoät ngoät maïnh meõ khaùc thöôøng. Noù khoâng trích ra töø moät taùc phaåm khaùc ñaõ coù. Noù nhö töï treân trôøi rôùt xuoáng, hay noùi nhö Mai Thaûo laø caâu “baét ñöôïc cuûa trôøi”. Caùi chieàu saâu cuûa noù laøm choùng maët. Töôûng neân nhaéc nhôù raèng aån duï “vöïc thaúm”, cöù theo choã toâi bieát, cho ñeán luùc baáy giôø chöa thaáy duøng trong vaên chöông Vieät Nam. Phaûi ñôïi vaøi naêm sau khi Phaïm Coâng Thieän xuaát hieän vôùi aûnh höôûng cuûa Nietzche, vaên töø “hoá thaúm” môùi lan traøn vaø trôû thaønh saùo ngöõ. Ñoïc heát truyeän thì roõ caâu trích ñeà laø moät caâu ôû trong truyeän. Phöôïng laø teân nhaân vaät.

Ñaáy laø moät truyeän khoâng coát truyeän. Söï haáp daãn baét ñoïc laø ôû lôøi, gioïng keå, ôû ma löïc cuûa tieáng noùi baét laéng nghe – theo böôùc di chuyeån cuûa nhaân vaät giöõa thaønh phoá boû ngoû trong ñeâm, söï vaät aån hieän noåi chìm trong giaác kín böng trieàn mieân cuûa chuùng

•

TC THÔ 12

-- , ôû söï doàn ñaåy khoân nguoâi cuûa chöõ nghóa töôûng chöøng khoâng sao döùt taïo thaønh nhöõng vaän tieát meâ maûi tôùi choán nhoøa taét moïi tieáng. Goïi Ñeâm Giaõ Töø Haønoäi laø truyeän hay tuøy buùt ñeàu ñöôïc. Cöù theo kyù öùc cuøng caûm thöùc cuûa rieâng toâi, trong vaø sau khi ñoïc, thì ñoù laø moät baøi thô. Thô laø thöù tieáng noùi taøng aån trong queân laõng baát chôït vaúng doäi, ñoøi ñöôïc nghe laïi (nghóa laø ñoïc laïi, laäp laïi). Ngöôøi ta nghó ñeán moät truyeän ngaén, moät baøi tuøy buùt, moät quyeån tieåu thuyeát ñaõ ñoïc, nhöng ngöôøi ta nhôù ñoàng thôøi nghe vaø gaëp laïi moät caâu thô, moät baøi thô. Ñeâm Giaõ Töø Haønoäi laø moät baøi thô thænh thoaûng vaãn vaúng doäi trong toâi maø toâi khoâng theå nhôù toaøn veïn – tyû nhö luùc naøy ñang vieát ñaây toâi khoâng caùch naøo tìm ñoïc laïi baøi thô aáy tröø caùch töôûng töôïng döïa vaøo kyù öùc vaø caûm thöùc coøn soùt ñoïng, tröø caâu trích ñeà.

Nhôù trong buoåi hoïp kieåm baøi vôû tröôùc khi chuyeån xuoáng nhaø in, toâi ñaõ khoâng ngaên noåi mình yeâu caàu caùc anh Hieäp, Syõ, Teá nghe toâi ñoïc Ñeâm Giaõ Töø Haønoäi ñaêng troïn trong moät kyø baùo, khoâng caàn lôøi giôùi thieäu. Vaø toâi ñoïc say söa, huøng hoàn lieân hoài. Vaø caùc anh chòu khoù ngoài nghe treân caên gaùc löûng toái chaät cuûa toøa baùo. Anh Teá keát thuùc buoåi hoïp noùi ñuøa: “Anh laøm chuùng toâi maát caùi thuù töï mình khaùm phaù”. Naêm di cö thöù hai möôi (1974), khi vieát baøi Töû Ñòa, nghó ñeán nhöõng ñöùa con tö sinh cuûa xöù Baéc ôû caû hai mieàn luùc aáy, toâi ñaõ môû baøi baèng caâu trích ñeà cuûa Anh, tuyeân xöng noù laø caâu vaên baát huû. (Ngöôøi ta coù theå nghó toâi quaù lôøi, xöû duïng “ngoa ngoân”. Nabokov coøn “ngoa” hôn nhieàu khi oâng baûo: “Caû söï nghieäp cuûa trieàu ñaïi Sa Hoaøng Ñaïi Ñeá saùnh khoâng baèng nöûa vaàn thô cuûa Pushkin”). Khi töø Phuù Thoï ra, gheù laïi Haønoäi ñôïi giôø taàu veà Nam, luùc chieàu toái ñöùng treân theàm ga Haøng Coû, troâng xuoáng phoá Haøng Loïng, phoá Traàn Höng Ñaïo saâu hoaém boùng ñeâm reùt laïnh cuûa moät ngaøy cuoiá naêm, toâi thaàm nhaéc thaønh tieáng beân tai “...Nhìn xuoáng vöïc thaúm... döôùi aáy...”, caâu cuûa Anh vaúng ngaân nhö moät caâu thô, laø moät caâu thô. (Caâu vaên laø moät caâu gaén lieàn trong maïch vaên, taùch khoûi maïch khoâng ít thì nhieàu cuõng baát toaøn. Caâu thô taùch khoûi maïch vaãn töï ñaày ñuû, töï laäp treân caùi neàn thieáu vaéng noù gôïi nhaéc).

Ñaêng baøi Anh, toâi vieát lôøi nhaén môøi anh ñeán chôi toøa soaïn. Mai Thaûo ñeán. Anh ñi chieác xe ñaïp ñaàm sôn traéng, ñaàu coøn ñoäi muõ phôùt kieåu Haø Thaønh Coâng Töû. Yeân xe ñaïp ñöôïc naâng cao heát côõ vaãn chöa vöøa vôùi taàm chaân cuûa anh. Chuùng toâi ruû nhau ra quaùn caø pheâ ñaàu heûm gaàn ñaáy, ngoài

TC THÔ 12

•

treân gheá thaáp treân leà ñöôøng Leâ Lai troâng sang bôø töôøng raøo cuûa nhaø ga Saøi goøn noùi chuyeän. Hoài aáy anh môùi vaøo Nam, coøn ôû chung vôùi gia ñình anh Vieân trong moät caên phoá ôû ñöôøng Jacques Duclos, thuoäc khu Taân Ñònh (ñöôøng naøy song song vôùi ñöôøng Traàn Quang Khaûi trong khoaûng töø raïp haùt boäi ñeán loái vaøo Xoùm Chuøa. Toâi noùi bôõn: “Anh ôû truùng vaøo con ñöôøng mang teân moät tay toå Coäng Saûn Phaùp”). Chuyeän giöõa hai chuùng toâi xoay quanh vaên chöông, thi ca. Anh ñoïc vaø nhôù khaù nhieàu thô Vieät Nam thôøi hieän ñaïi keå caû loaïi thô ít ngöôøi ñoïc nhö thô Nguyeãn Xuaân Xanh trong Xuaân Thu Nhaõ Taäp. Anh raát chòu thô Cheá Lan Vieân. Nhaân ñeà caäp ñeán thô ôû Haø noäi roài Saøigoøn luùc aáy, toâi nhaéc ñeán moät baøi thô gaàn ñaây tình côø ñoïc trong moät trang Vaên Ngheä cuûa moät tôø baùo môùi xuaát baûn: moät baøi thô môùi, laï, chöõng chaïc döôùi kyù teân laï hoaéc chöa töøng thaáy: Nhò; moät baøi thô laïnh, toâi raát thích chaát laïnh cuûa thô, vaø caùch bieåu hieän caûm thöùc baèng nhöõng hình aûnh dôû dang, trôû ñi trôû laï döôùi nhöõng aùnh roïi khaùc nhau, ñoàng thôøi vôùi caùi tieát ñieäu bieán hoùa ñöôïc noái keát laïi baèng nhöõng caâu truøng; toâi ñoïc nhöõng caâu thích nhaát, coù hôi thô gaàn sieâu thöïc: Laïi thaáy con ñöôøng nhö laëng Nhöõng ñænh caây xanh Vaø nhöõng ngoùn tay treân phím döông caàm Ñoâi guoác moäc caên phoøng tröøu töôïng. Cuùi ñaàu xuoáng cuùi ñaàu xuoáng Anh laëng yeân nghe toâi bình phaåm, ñoïc thô, roài noùi: Nhò laø toâi. Chuùng toâi thaân thieát nhau ngay töø buoåi gaëp gôõ aáy.

Cuùi Ñaàu Cuùi ñaàu xuoáng cuùi ñaàu xuoáng Maø ñi vaøo chieàu xanh ñænh caây Moät ñeïp leân khoái hai ñeïp leân hình Ngöôøi cuùi ñaàu ñi vaøo chieàu mình Thaûm coû non caùnh coång thaáp Lôùp ñaù ñöôøng roài thaûm coû non Höôùng chieàu thaêm thaúm phoá hoang vu Ngöôøi tuoåi aáy haùt chieàu sao aáy Tieáng haùt suoái trong haøng mi lieãu buoàn Maét troøn im laëng. Toâi choïn tình yeâu laøm bieån trôøi

•

TC THÔ 12

Cuùi ñaàu xuoáng cuùi ñaàu xuoáng Maø thöông trôû laïi nhôù nhung veà Haøng hieân xöa, trang saùch môû, baøn tay ngoïc Chieác daây chuyeàn vaø sôïi len ñoû Maùi toùc daøi cuûa ngöôøi trong vöôøn Coät ñieän ñaàu töôøng laù ruïng Raøo raøo maùi ñöïng muøa thu Phoá ñeám chaân ñi veà maõi maõi Ñieáu thuoác laù, chieác khaên quaønh, vaønh muõ leäch Ñoå xuoáng bôø vai boùng toái nuùi röøng Möa phuøn ngoõ nhôù nghieâng löng Loái ñi laø loái döông caàm Ñoâi guoác moäc caên phoøng tröøu töôïng. Toâi choïn tình yeâu laøm bieån trôøi Cuùi ñaàu xuoáng cuùi ñaàu xuoáng Maø döïng tình yeâu thaønh theá giôùi Caáy nhöõng chuøm sao leân mình trôøi Haùt nghìn naêm bieån ñaày vónh vieãn Laïi thaáy con ñöôøng im laëng Nhöõng ñænh caây xanh Vaø nhöõng ngoùn tay treân phím döông caàm Ñoâi guoác moäc caên phoøng tröøu töôïng Cuùi ñaàu xuoáng cuùi ñaàu xuoáng NHÒ

* Trong nhieàu naêm, anh vieát vaên, baèng loøng laøm nhaø vaên, khoâng laøm thô. Treân Saùng Taïo chæ moät laàn anh ñaêng hai baøi thô ngaén – Nghe Ñaát, YÙ Thöùc – cuõng kyù teân Nhò. Caû ba baøi thô cuûa thôøi treû naøy ñöôïc giöõ laïi trong taäp Ta Thaáy Hình Ta Nhöõng Mieáu Ñeàn goàm nhöõng baøi thô anh laøm sau ngaøy anh baét buoäc phaûi lìa boû Saøigoøn. Chaúng roõ anh Khaùnh coù tìm thaáy trong nhöõng trang thaûo ñeå laïi treân baøn vieát cuûa Anh baøi thô naøo soùt khoâng? Caâu thô trích laøm nhan cho baøi vieát naøy laáy töø moät baøi thô vieát trong thö anh göûi toâi khi toâi coøn ôû nhaø sau chuyeán ñi Baéc.

TC THÔ 12

•

ÔÛ Ngöôøi Vieät roài Saùng Taïo, anh vieát truyeän ngaén, tuøy buùt, lyù luaän... Nhöõng baøi tuøy buùt nhö Phöông Sao, Tieáng Coøi Taàu Treân Soâng Hoàng ñaùnh daáu moät böôùc môùi meû cuûa caâu vaên Vieät. Tuy nhieân, ñoái vôùi toâi, anh luùc naøo cuõng laø moät thi só cho duø anh khoâng laøm thô. Ñaàu naêm 78, ôû Laøo Kay laàn ñaàu tieân nhaän ñöôïc thö nhaø, bieát tin anh ñi xa. (Vôï toâi vieát: “Boá nuoâi cuûa Thaùi ñaõ veà queâ ngoaïi soáng,khoâng ôû Saøigoøn nöõa”), toâi nhö ngöôøi chôït tænh sau giaác hoân thuïy. Baøi Nhôù Thi Só vieát vaøo luùc aáy ñeà taëng moät thi só ñaõ maát vaø göûi Anh, moät thi só löu laïc khi chuùng toâi nghó chaéc khoâng coøn ngaøy gaëp laïi. Trong nhöõng lôøi thô vaúng trong toâi baáy giôø coù caû lôøi thô anh.

Nhö moïi thi só cuûa moät thôøi ñìeâu ñöùng, anh ñaõ troán thô cho ñeán luùc khoâng theå troán ñöôïc nöõa, bôûi anh roõ: Coõi khoâng laø thô, Khoâng coøn gì nöõa heát laø thô. Nôi khoâng coøn gì nöõa heát laø thô. Moät xoùa boû taän cuøng. Töø söï xoùa boû chính noù. Toâi xoùa boû xong toâi. Khoâng coøn gì nöõa heát. Toâi thô. Vaø nhö theá...? Et le poøete reconquiert son invisibiliteù – Jean Cocteau Good Night, Sweet Prince! (Hamlet – Shakespeare) Chuùc Ngöôøi An Giaác, Coâng Töû cuûa Loøng Ta. 2-98

•

TC THÔ 12

Töôûng Nieäm Mai Thaûo

haø vaên Mai Thaûo, teân thaät Nguyeãn Ñaêng Quyù, sinh ngaøy muøng Taùm thaùng 6 naêm 1927 taïi Quaàn Phöông Haï, Haûi Haäu, Nam Ñònh ñaõ töø traàn vaøo luùc 3 giôø saùng thöù baûy ngaøy 10 thaùng 1 naêm 1998, taïi Trung taâm Döôõng söùc Garden Grove Care Center, höôûng thoï 71 tuoåi, an taùng taïi nghóa trnag Peek Family, treân ñöôøng Bolsa, thuoäc Little Saigon, quaän Cam, vaøo saùng thöù baûy, 17 thaùng 1 naêm 1998. 1956: Chuû nhieäm Taïp chí Saùng Taïo 1963: Chuû nhieäm tuaàn baùo Ngheä Thuaät. 1974: Chuû buùt Taïp chí Vaên. 1982-1996: Chuû nhieäm kieâm chuû buùt Taïp chí Vaên (tuïc baûn taïi California, Hoa Kyø) Taùc phaåm: Truyeän ngaén (tröôùc 1975): Ñeâm Giaõ töø Haø Noäi, Thaùng Gieâng Coû Non, Baày Thoû Ngaøy Sinh Nhaät, Chuyeán Taøu treân Soâng Hoàng, Baûn Chuùc Thö treân Ngoïn Ñænh Trôøi... (sau 1975): Ngoïn Haûi Ñaêng Muø, Hong Kong ôû döôùi Chaân, Chaân baøi thöù Naêm, Chuyeán Meùtro ñi töø Belleville. Tuøy buùt: Caên Nhaø Vuøng Nöôùc Maën. Truyeän daøi: Treân 40 taùc phaåm, trong soá naøy, nhöõng cuoán ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoïc nhaát: Soáng chæ Moät Laàn, Ñeå Töôûng Nhôù Muøi Höông, Möôøi Ñeâm Ngaø Ngoïc, Sau Giôø Giôùi Nghieâm, Tình Yeâu Maøu Khoùi Nhaït, OÂm Ñaøn Ñeán giöõa Ñôøi, Khi Muøa Möa Tôùi, Maùi Toùc Dó Vaõng, Cuõng Ñuû Laõng Queân Ñôøi... Thô: Ta Thaáy Hình Ta Nhöõng Mieáu Ñeàn. Nhaän Ñònh: Chaân Dung.

TC THÔ 12

•

Ñoaïn trích ngoaøi bìa: Ñieàu baát ngôø: maëc duø chaát thô, hoàn thô ñaõ thaáp thoaùng cuøng khaép trong vaên, truyeän cuûa oâng, vaên xuoâi oâng laø moät vaên xuoâi thô, ngöôøi thi só ôû Mai Thaûo thôøi gian gaàn ñaây vaø treân moät baøn vieát löõ thöù môùi ñích thöïc toû hieän, vôùi Ta Thaáy Hình Ta Nhöõng Mieáu Ñeàn. Coù nhö thô vôùi oâng, troïn ñôøi nhö moät tình yeâu thaàm kín, tôùi cuoái ñôøi môùi chòu phôi baøy ra aùnh saùng. Coù nhö thô vôùi oâng laø moät khôûi haønh khaùc. Cho moät caùch theá rung ñoäng khaùc. Khaùc vaø sau. Coù nhö, cuoái cuøng oâng thaáy thô, chæ thô, môùi laø ngoân ngöõ, laø tieáng noùi taän cuøng vaø chung quyeát cuûa vaên chöông. Trích: Ta Thaáy Hình Ta Nhöõng Mieáu Ñeàn

Em Ñaõ Hoang Ñöôøng töø Coå Ñaïi Con ñöôøng thaúng taép con ñöôøng cuït Ñaõ vaäy töø xöa caùi nghóa ñöôøng Phaûi trieäu khuùc quanh nghìn ngaõ reõ Môùi laø taâm caûnh ñeán möôøi phöông Em ñuû möôøi phöông töø tuoåi nhoû Ngaàn aáy phöông anh tôùi tuoåi giaø Tuoåi ö? Hoàn vaãn ñaày traêm gioù Thoåi suoát ñeâm ngaøy coõi bieác ta Vheá laáy maây vaø gaây laáy naéng Cheá laáy, ñöøng vay möôïn ñaát trôøi Ñeå khi nhaät nguyeät ñeàu xa vaéng Ñaàu theàm vaãn coù aùnh traêng soi

•

TC THÔ 12

Em ñaõ hoang ñöôøng töø coå ñaïi Anh cuõng thaàn tieân töï xuoáng ñôøi Ñoâi ta moät löùa ñoâi taøi töû Ngöï moãi thieân thaàn ôû moãi ngoâi Ñöøng khoùc daãu möa laø nöôùc maét Ñöøng ñau daãu ñaù cuõng ñau buoàn Taâm em laø Buït taâm anh Phaät Treân moãi taâm ngôøi moät nhaùnh höông

Nhôù Vuõ Chai Jack Daniels ñöùng löøng löõng Moät mình treân giaù röôïu ngheâng ngang Nhìn chai nhôù keû töøng yeâu noù Laïi thaáy con huøm Vuõ Khaéc Khoan

Thô Xa Nöûa ñeâm thöùc giaác naèm trô Ñoïc caâu thô baïn nhôù lôøi trong thô Thô bao naêm vaãn bao giôø Laïi cho thaáy laïi beán bôø thô xa

TC THÔ 12

Veà Virginia

taëng Ngoïc Duõng

Troïn moät ngaøy ñi khoâng heát caây Vaãn muoân xanh luïc vaãn muoân röøng Taám loøng nhôù baïn bay thaønh gioù Boác vuït con taøu xuoáng cuoái thang

Moät Mình Ngoài töôïng hình rieâng moät goùc quaày Tieáng ngöôøi: kia, uoáng caùi chi ñaây? Uoáng ö? moät nguïm chieàu rôi leä Vaø moät bình ñeâm roùt raát ñaày

Khoâng Tieáng Sôùm ra ñi sôùm hoa khoâng bieát Ñeâm trôû veà ñeâm caønh khoâng hay Vaàng traêng ñoâi luùc tìm ra daáu Nôi goùc töôøng in caùi boùng gaày

•

TC THÔ 12

Ñôïi Baïn Nöûa khuya ñôïi baïn töø xa tôùi Cöûa môû caàu thang ñeå saùng ñeøn Baïn tôùi luùc naøo khoâng bieát nöõa Möa thaû ñeàu treân giaác nguû ñen

Quaù Khöù Ñoâi luùc nhöõng hoàn ma thöùc giaác laøm gioù möa baõo taùp trong loøng Ngaäm nguøi baûo nhöõng hoàn ma cuõ Huyeät ñaõ choân roài laáp ñaõ xong

TC THÔ 12

Phuï baûn Duy Thanh

•

TC THÔ 12

Vaøi kyû nieäm vôùi Mai Thaûo Duy Thanh

höõng naêm sau naøy, khi tôùi thaêm Mai Thaûo ôû quaän Cam, toâi vaãn noùi vôùi anh laø hình aûnh hoài treû cuûa anh toâi coøn hình dung nguyeân veïn. Daùng cao gaày, luùc naøo cuõng baän ñoà chaûi chuoát, ñaàu chaûi möôùt, aùo sô mi traéng daøi tay vôùi khuy maêng seùt, chaøng raát ñoûm daùng vôùi nhöõng chieác caø vaït raát choïn löïa moãi ngaøy. Thuôû ñoù chuùng toâi hay goïi ñuøa chaøng laø coâng töû Haø Noäi. Ai maø ñi ngoaïi quoác veà taëng Mai Thaûo moät caø vaït trang nhaõ aét ñöôïc chaøng öa chuoäng nhaát. Thôøi gian maø toâi hay ñi chung vôùi Mai Thaûo nhaát laø khi baét ñaàu laøm taïp chí Saùng Taïo. Veà lòch söû taïp chí naøy, coù nhieàu ngöôøi muoán bieát, tieän ñaây xin keå ra. Khoaûng ñaàu naêm 56, toâi vaø Ngoïc Duõng toå chöùc chung moät cuoäc trieån laõm tranh sôn daàu ôû phoøng Thoâng tin Ñoâ thaønh ñöôøng Töï Do. Nhöõng teân tranh, moät soá ñöôïc Mai Thaûo ñaët cho. Toâi chæ nhôù böùc tranh coù caùi teân Trôøi Xanh Treân Ñænh Caây, veõ moät caùi xe thoå moä chaïy treân moät ñöôøng nhoû döôùi hai haøng caây. Tranh naøy veà sau toâi cho Nguyeân Sa thì phaûi. Trôû laïi vôùi vuï khai maïc phoøng tranh, thì toâi gaëp oâng Graham Tucker, baáy giôø laø Giaùm ñoác phoøng Thoâng tin Hoa Kyø. OÂng naøy noùi tieáng Phaùp troâi chaûy, ngoû yù muoán gaëp moät soá vaên ngheä só Vieät Nam maø toâi quen. Mai Thaûo laø ngöôøi ñoäc nhaát maø toâi giôùi thieäu. Tucker daùng ngöôøi nho nhaõ, gaëp Mai Thaûo, laïi ñaøm thoaïi baèng tieáng Phaùp neân töông ñaéc ngay. Baø vôï oâng cuõng laø ngöôøi Paris chính coáng. Sau moät thôøi gian ngaén, Tucker nhaân danh phoøng Thoâng tin Hoa Kyø taøi trôï cho Mai Thaûo moät soá tieàn – 400 ñoâ la – haøng thaùng ñeå ra moät tôø baùo vaên ngheä ñoäc laäp. Sôû dó toâi bieát ñích xaùc soá tieàn naøy laø vì

TC THÔ 12

•

sau ñoù, toâi cuõng laøm khoaùn cho sôû Thoâng tin Hoa Kyø toïa laïc ñöôøng Haøm Nghi - trình baøy tôø Ñôøi Soáng Myõ - vaø toâi coù ñöôïc ñoïc hoà sô veà tôø Saùng Taïo. Teân Saùng Taïo do Mai Thaûo ñaët ra, vaø soá ñaàu tieân chaøng laáy baøi cuûa caùc anh em trong tôø Ngöôøi Vieät, laúng laëng hình thaønh. Soá ñaàu ra maét khoaûng muøa Thu naêm 1956. Toâi hoaøn toaøn khoâng dính líu gì trong soá ñaàu tieân, keå caû chöõ Saùng Taïo ngoaøi bìa cuõng do hoïa só cuûa phoøng Thoâng tin Hoa Kyø keõ. Nhöng baét ñaàu töø soá 2 trôû ñi thì toâi vôùi Mai Thaûo nhö hình vôùi boùng. Tuy nhieân tình traïng naøy cuõng chæ vaøi ba thaùng ñaàu thoâi. Veà sau Mai Thaûo coøn coù nhieàu lôùp baïn khaùc, nhaát laø soá baïn ñi khieâu vuõ haøng ñeâm, trong ñoù coù vôï choàng Tucker maø chaøng raát thaân. Caëp vôï choàng naøy raát thích Saøi Goøn, ñeán noãi cöù xin ôû laïi Vieät Nam phuïc vuï tôùi ba nhieäm kyø lieàn. Töøng ñi du lòch töù xöù nhöng noùi vôùi Mai Thaûo, khoâng ñaâu öa chuoäng baèng Saøi Goøn. Neáu toâi khoâng laàm thì Mai Thaûo coù ñöa nhaân vaät Tucker vaøo vaên chöông cuûa chaøng ít ra laø vaøi laàn. Mai Thaûo coù keå cho toâi, töø khi môùi qua Myõ, chaøng coù tôùi thaêm vôï choàng Tucker moät laàn ôû tieåu bang Virginia, luùc naøy ñaõ veà höu. OÂng Tucker coøn giöõ nguyeân nhöõng taùc phaåm Mai Thaûo, ñoùng bìa da trong tuû saùch nhaø oâng. Khoâng nhöõng theá, oâng coøn giöõ taát caû nhöõng kyû nieäm mang töø saøi Goøn ñi, trong soá ñoù coù moät böùc tranh cuûa toâi, theo lôøi Mai Thaûo keå laïi. Toâi khoâng hieåu oâng aáy coù giöõ troïn boä taïp chí Saùng Taïo hay khoâng, nhöng toâi bieát laø Saùng Taïo coù naïp baûn cho thö vieän Quoác gia ôû Washington D.C. Töø khi laøm tôø Saùng Taïo ñöôïc ít laâu thì Mai Thaûo quô ñöôïc ñeä nhaát hoa khoâi cuûa moät vuõ tröôøng chaøng hay tôùi. Naøng vuõ nöõ naøy teân laø Cuùc, môùi 17 tuoåi, ñaõ veà ôû haún vôùi chaøng. Sau maáy naêm trôøi aên ôû vôùi nhau, tôùi luùc chia tay thì naøng Cuùc cuõng lôø luoân chuùng toâi, nhöõng baïn cuûa Mai Thaûo, nhö chöa heà quen nhau bao giôø. Tôø Saùng Taïo tuy ñöôïc taøi trôï cuûa phoøng Thoâng tin Hoa Kyø song hoaøn toaøn ñoäc laäp veà tö töôûng – khoâng heà coù söï chæ huy naøo veà ñöôøng loái. Chæ bieát hoài ñoù chuùng toâi coøn treû, ai naáy ñeàu thích môùi, moãi ngöôøi moät kieåu, coù theå ví tôø Saùng Taïo nhö moät saân banh maø chuùng toâi laø nhöõng caàu thuû töï do, cöù xoâng vaøo ñaù banh nhaëng leân. Nhieàu ngöôøi cöù töôûng tôø Saùng Taïo coù moät ñöôøng loái vaên ngheä roõ reät. Nhöng theo toâi thaáy töï döng thaønh hình nhö vaäy. Ñoù laø nhöõng taâm hoàn treû cuøng ñi moät ñöôøng. Maáy chöõ naøy laø cuûa Mai Thaûo ñaët teân cho cuoán truyeän daøi khoâng heà vieát nhöng ñöôïc quaûng caùo raát nhieàu laàn treân bìa sau tôø Saùng Taïo. Chuùng toâi nhìn thaáy thôøi ñoù laøm vaên ngheä nhö moät cuoäc chôi. Chính Mai Thaûo sau naøy nhöõng laàn gaëp toâi ôû San Francisco ñeàu noùi lôùn nhö vaäy. Naøng Thuïy Khueâ ôû Phaùp, sau hoâm Mai Thaûo maát cuõng ñieän thoaïi hoûi toâi veà chuyeän naøy vaø neâu leân thaéc maéc töông töï. Toâi nghó laø ôû giai

•

TC THÔ 12

ñoaïn ñoù, nhöõng ngöôøi vieát treû coù moät yù nieäm gioáng nhau, ñoù laø söï muoán laøm moät caùi gì môùi. tuy khoâng noùi ra nhöng voâ hình chung laïi thaønh moät ñöôøng loái vaên ngheä. Thuïy Khueâ coøn thaéc maéc hoûi giöõa Mai Thaûo vôùi Thanh Taâm Tuyeàn ai laø ngöôøi chính. Toâi cöôøi noùi, thì Mai Thaûo laø chính vì anh ta laø ngöôøi ñeû ra ñöùa con tinh thaàn Saùng Taïo. Thanh Taâm Tuyeàn laø ngöôøi treû nhaát nhoùm vaø anh laø ngöôøi coù caùi nhìn môùi nhaát, taùo baïo nhaát vaø trí thöùc nhaát. Taát caû nhöõng gì anh vieát cuõng nhö caùc anh em khaùc vieát ñeàu ñöôïc in nguyeân vaên treân tôø saùng Taïo. Ngay nhö toâi vieát cuõng laø tình côø. Coù tôø baùo ôû ñoù thì toâi vieát. toâi chaúng bao giôø nghó toâi laø moät nhaø vaên, vaø coù theå cuõng chaúng heà laø moät hoïa só. Toâi chæ chôi moät cuoäc chôi tình côø dính löùu ñeán vaên chöông hoäi hoïa maø thoâi. OÂng baïn veõ Thaùi Tuaán cuõng coù quan nieäm nhö vaäy thì phaûi. Moàng Moät Teá Maäu Daàn, toâi ñeán caên phoøng veõ nhoû ñöôøng Hyde maø Leâ Thieäp thueâ cho toâi veõ haèng ngaøy töø khi veà höu. Luùc ñang veõ maáy dessins baèng möïc taøu thì töï döng toâi nghó tôùi lôøi cuûa Mai Thaûo noùi vôùi Kieàu Chinh maø hoâm ñaùng tang chaøng, Chinh coù nhaéc laïi cho toâi nghe: Duy Thanh noù “ñöôïc” laém ñaáy. Töø hôn 20 naêm qua Myõ, Mai Thaûo khoâng heà troâng thaáy toâi veõ ra sao, vì toâi töøng noùi vôùi anh “neáu toâi coøn phaûi vì sinh keá ñi laøm, toâi seõ khoâng caàm buùt veõ”. Caùi nhìn cuûa Mai Thaûo vôùi toâi vaãn coù moät bao dung gheâ gôùm, toâi nghó anh vaãn ñaët nôi toâi, moät ngöôøi baïn cuøng thôøi vôùi anh, moät hy voïng naøo ñoù treân laõnh vöïc hoäi hoïa. Anh Mai Thaûo, chaúng hieåu toâi coù “ñöôïc” thaät khoâng nhö loøng anh mong moûi, nhöng toâi ñaõ baät khoùc moät mình giöõa buoåi saùng ñaàu naêm Nhaâm Daàn. Ñaây laø nhöõng doøng nöôùc maét ñaàu tieân cho ngöôøi baïn thieát töø maáy chuïc naêm qua. Toâi keâu teân Mai Thaûo vaø ñöùng söõng moät hoài. Töø laâu laém roài toâi khoâng khoùc.

TC THÔ 12

Döông Töôøng Doïc Theo Trieàn Ñôøi Toâi Chuyeän laï laï kyø ñôøi Chuyeän maët trôøi naèm xuoáng Philippe Souppault Doïc theo trieàn ñôøi toâi rong aûo voïng Doïc theo trieàn kyù öùc Cuoàng löu nhôù nhung Doïc theo keø ñôøi caâm ri ræ veát moäng thöông Doïc theo keø soá meänh toâi thoâi söõa coâ ñôn Doïc theo trieàn coâ ñôn maët trôøi ñang naèm xuoáng Doïc theo trieàn coâ ñôn

•

TC THÔ 12

Chôït Thu 1 Moät thoaùng rôïn teân laø heo may

Moät höông caây teân laø kyû nieäm

Moät Moät goùc noãi phoá nhôù teân teân laø laø hoø khoâng heïn teân

Chôït Thu 2 chieàu se seõ höông vöôøn se seõ söông ñöôøng se seõ quaïnh trôøi se seõ laïnh ngöôøi se seõ buoàn Haø Noäi, 1967 Orleùans, 5/11/97

TC THÔ 12

Nguyeãn Thò Hoaøng Ñoài Cheát Toâi soáng töøng ngaøy Treân naám moà toâi Cuoái muøa ñoâng toäi tình thay laù Khi chim ñau laûo ñaûo qua trôøi Treân traùi ñaát naøy coøn ai coøn ai Khi hieåu laø toâi baùn reû ñôøi toâi Cuøng vaên chöông vaø chöõ nghóa Ngoïn löûa soáng ñaâu chæ laø nhö theá Toâi cheát trong ngöôøi neân ngöôøi soáng trong toâi Göûi traû laïi lôøi caàu hoân cuûa gioù Ñeâm sô khai traêng vôõ naùt moâi cöôøi Göûi traû laïi töøng daáu chaân cuûa coû Thôøi hoàng hoang chim böôùm cuõng yeâu Ngöôøi Vaø baây giôø Treân baõi bôø quaïnh queõ toâi ñi Haøng phöôïng xöa ngaäm nguøi troå nhaùnh Trôøi thaùng ba baït ngaøn maây vaéng laïnh Toâi trôû veà mình thaáy chaúng coøn toâi.

•

TC THÔ 12

Nguyeãn Thò Thanh Bình Goïi Nuoái Roài thì traêng vôõ Höông cuõng bay Tieáng ngaøy rôi ruïng Caønh laù khoâ gaõy Toâi ñöùng beân naøy röøng Goïi toâi beân kia nuùi Hôùt haõi toâi veà Ñaâu ngöôøi thieáu nöõ muøa xuaân xanh Ñuoåi theo ngaøy voøi voõi Gioù thaát thanh Ñaûo chao trôøi ñaù döïng Maây röng röng Lôøi giaõ bieät coøn soùt laïi AÂm aâm vaùch doäi Ai böôùc ra Ñoài hoang xöa Hoâ haáp ngaøn xuaân xanh Ngöôøi thieáu nöõ trong toâi ñaõ cheát. Ñaõ cheát

TC THÔ 12

Coù lay goïi Nhöõng oan hoàn thieân coå Cuõng ñaâu coøn moä ñòa Trôû veà cuoäc phaùn xeùt sau cuøng Cuûa nhöõng töø ly Coù nhöùc nhoái Veát baàm soá phaän Cuoäc ñôøi vaãn töøng aáy ñieäp khuùc Thaûm kòch daáu sau nuï cöôøi hoàng Coù nguyeàn ruûa thôøi gian Thì taám göông aáy Doøng soâng naøy Cuõng khoâng theå tìm laïi ñöôïc nöõa Ngöôøi thieáu nöõ laõng maïn naêm xöa Ñaõ bieán maát cuoái muøa xuaân xanh... xuaân xanh.

•

TC THÔ 12

Leâ Thò Thaám Vaân Nhöõng Con Vaät Vaø Toâi. Giöõa choàng vaø con thænh thoaûng nhöõng con vaät xuaát hieän vaøo nhaø toâi. Moät buoåi saùng em trai toâi mang ñeán cho hai con chim vaø caùi loàng nhoû. Ñoâi chim nhaåy nhoùt, hoùt líu lo. Nhieàu khi böïc boäi trong ngöôøi toâi baûo chuùng im, chuùng khoâng hieåu. Nhöng nhöõng luùc khaùc, tieáng hoùt laøm vui roän cöûa nhaø. Ñöôïc hôn saùu thaùng, moät hoâm con gaùi toâi cho chim aên, lô ñeãnh queân ñoùng cöûa, ñoâi chim xoå loàng bay xa. Sinh nhaät toâi 30, choàng mua taëng hoà caù nhoû cuøng boán con caù vaøng. Suoát ngaøy chuùng laëng lôø bôi. Moät buoåi saùng, sau traän caõi vaû cuøng choàng, toâi töùc giaän haát tung hoà caù vôõ toang. Nhöõng con caù vaøng nhoû beù giaãy giuïa giöõa saøn nhaø beáp, giöõa nöôùc, rong, ñaù, soûi, san hoâ... Toâi voäi vaõ cuùi xuoáng nhaët töøng con boû vaøo chaäu nöôùc. Saùng hoâm sau, thöùc daäy, thaáy boán con caù naèm ngöûa, phôi buïng traéng heáu. Baø laøm cuøng choã cho con toâi hai con hamster nhoû maøu traéng ñoám ñen. Boá con daãn nhau ra pet shop mua chuoàng, thöùc aên, voøng chaïy, oáng ñöïng nöôùc... Toâi khoâng thích hamster, chuùng gioáng chuoät, toâi raát sôï chuoät, nhöng vì hai con toâi thích, toâi phaûi chieàu. Hai thaùng sau, hamster meï ñeû möôøi hai hamster con. Nhìn baày hamster con luùc nhuùc, toùc gaùy toâi döïng ñöùng. Vaøi ngaøy sau, taùm con cheát, (moät nöûa bò boá chuùng caén vì meï chuùng maõi lo cho con khoâng chòu chieàu choàng, nöûa kia thieáu söõa.) Vaøi thaùng sau, con gaùi toâi khoâng thích nuoâi nöõa. Toâi haêm hôû mang caû chuoàng laãn hamsters cho con baø haøng xoùm. Thænh thoaûng trong nhaø toâi cuõng xuaát hieän nhöõng con saâu, con boï, con nhaëng, con ruoài, con muoãi, con kieán... Chuùng töï tìm ñeán roài töï ra ñi.

TC THÔ 12

•

Moät hoâm lang thang ôû phoá Taøu, toâi naåy yù mua con ruøa nhoû. Nhoû hôn mu baøn tay con trai toâi. Toâi thích maøu reâu xanh phuû chuùt vaøng uùa treân caùi voû ñaù cöùng. Choàng toâi thaáy, chaäc löôõi, “ruøa laø bieåu töôïng cuûa söï chaäm chaïp.” Toâi boû con ruøa vaøo chaäu kieáng nhoû ñaët treân boàn caàu. Con ruøa khoâng hoùt, khoâng löôïn, khoâng chôi chaïy voøng, hieám hoi môùi thaáy thoø ñaàu. Moãi tuaàn toâi taém röûa, cho aên hai laàn. Moãi laàn taém röûa, cho aên, toâi töï nhuû thaàm, “ chaäm maø chaéc!” Con ruøa coù maøu reâu xanh ñieåm chuùt vaøng uùa treân caùi voû ñaù cöùng soáng vôùi toâi hôn boán naêm. Laâu hôn taát caû nhöõng con vaät naøo hieän höõu trong nhaø toâi.

•

TC THÔ 12

Trôû Laïi Quaùn Caø Pheâ Treân Ñöôøng Soá Moïât. Buoåi saùng eâm aû Nhö maùi toùc troâi chaûy cuûa ngöôøi ñaøn baø quay maët Buoåi saùng naéng vaøng hiu hiu Hoa hoàng ñaàu muøa nôû vaøi nuï ngoaøi theàm hieân vaéng. Khoâng gian quaùn quaù ñoãi thaân thuoäc Khuoân maët anh chaøng pha caø pheâ thoaùng chuùt leùm lænh Baøn gheá & gaïch loùt nhaø laëng yeân Nhöõng böùc tranh treo treân vaùch cuõng laëng yeân Nhöõng khuoân maët khaùch cuõng laëng yeân. Quaùn caø pheâ toâi ñaõ ngoài vaøi laàn trong moät tuaàn AÂm thaàm chia xeû noãi loøng toâi trong nhieàu naêm. Nhöõng baøi thô, gioøng chöõ vieát. Nhöõng hoài hoäp, lo aâu, döï tính. Nhöõng muoän phieàn, naûn loøng, coâ ñôn nhö sôïi daây moãi ngaøy theâm thaét chaët. Maët gheá moøn nhaün moät phaàn, vì toâi. Toâi ñaõ khoùc moät mình nôi ñaây Toâi ñaõ tìm thaáy taâm hoàn thaät bình thaûn nôi ñaây Toâi ñaõ giaáu noãi buoàn rieâng nôi ñaây Toâi ñaõ thöông toâi cuøng cöïc cuõng ôû nôi ñaây. Caàm ly caø pheâ thaáy tay mình run run nhö laàn ñaàu thoø tay troäm tieàn leû töø trong tuùi aùo meï. Hai muoãng ñöôøng caùt naâu chuùt söõa half & half nhaáp nguïm caø pheâ toâi gaëp laïi toâi. Buoåi saùng naéng vaøng hiu hiu hoa hoàng ñaàu muøa nôû vaøi nuï ngoaøi theàm hieân vaéng.

TC THÔ 12

Traân Sa

Chung Keát Nhöõng giaác nguû moäng mò trong caên nhaø muøa ñoâng Nhöõng traùi tim san hoâ ñaõ nhaûy muùa quanh löûa Nhöng khi tình yeâu loät ñi chieác maët naï dieãm kieàu ñeå ñoåi sang daïng boït nöôùc thì treân maët ñaïi döông meânh moâng ai ñaáy chæ nhaùi laïi nhöõng tieáng huù cuûa soùng Roài seõ giaû bieät thoâi toâi trôû veà choán tónh laëng cuõ traû laïi söï huyeân naùo cuûa maùu troø phuø thuûy cuûa maët trôøi trieäu trieäu sinh vaät cuûa traùi ñaát khoâng thaät chung moät ngoân ngöõ Nhaø laøm phim heát ñeà taøi trong caên nhaø muøa ñoâng chuùng ta, tình nhaân khoâng tình yeâu töøng keû moät seõ töï thoåi taét löûa

•

TC THÔ 12

Giai Ñieäu cuûa Hy Voïng Chaúng bieát laøm thô ñeå laøm gì khi töø laâu chaúng coøn muoán nhieàu lôøi veà baát cöù moät ñieàu gì caû lôøi töø mieäng vöøa thoát ra laäp töùc bieán thaønh cuõ nhöõng yù nghó khoâng ngôùt moïc nhö coû daïi vôøn ñuoåi choáng baùng nhau maø chaúng laøm ñôøi soáng bôùt teä haïi Ngöôøi ta coù theå treâu choïc ngöôi laø nhaø thô baát taøi thaät voâ ích ñeå baøn veà chuyeän taøi naêng baøi thô hay chæ vì ngöôøi vieát ñaõ vieát ñi vieát laïi khoâng bieát bao nhieâu laàn coá gaéng heát möùc ñeå ñöa noù ñeán gaàn vôùi söï thaät nhaát söï thaät cuûa thöïc teá söï thaät cuûa giaác mô söï thaät cuûa söï khoâng coù söï thaät cuõng coù keû voâ ích vì caøng ngaøy thô caøng bò xem laø ñieàu voâ duïng nhö nhöõng ngöôøi laøm thô chæ laøm thô khi hoï caûm thaáy thaät baát löïc Coù theå laøm thô chæ laø moät caùch töï ñoäc thoaïi ngöôøi ta göûi ñoäc thoaïi ñi khaép nôi ñeå coøn ñöôïc nghe tieáng doäi töø nhöõng vaùch ñaù moät caùch theá chöùng toû söï hieän höõu_

TC THÔ 12

•

Moùn Quaø Tuyeät Vôøi Roland Barthes

akobson bieán vaên chöông thaønh moät moùn quaø tuyeät vôøi: oâng cho noù moân ngoân ngöõ hoïc. Leõ dó nhieân, Vaên chöông chaúng chôø ñôïi, ñeå bieát, noù ñaõ laø Ngoân Ngöõ; taát caû Tu Töø Hoïc coå ñieån, tôùi Valeùry, khaúng ñònh söï kieän naøy; nhöng moät khi, moät khoa hoïc ngoân ngöõ ñöôïc truy tìm, (thoaït kyø thuûy döôùi daïng ngoân ngöõ hoïc - mang tính so saùnh, doïc theo lòch söû - veà caùc ngoân ngöõ), thaät laï luøng khi nhöõng “hieäu quaû” cuûa caùi nghóa ñaõ bò boû qua. Söï lô laø naøy, ôû theá kyû cuûa chuû nghóa tích cöïc (theá kyû muôøi chín), laø do rôi vaøo chuyeän coi nhö laø caám vaät (taboo), nhöõng lónh vöïc chuyeân bieät: moät beân laø Khoa Hoïc, Lyù Leõ, Söï Kieän; moät beân, laø Ngheä Thuaät, Caûm Tính, AÁn Töôïng. Ngay töø khi coøn tr“, Jakobson ñaõ löu taâm tôùi chuyeän söûa ñoåi tình traïng naøy: bôûi vì nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ moät loøng moät daï vôùi moái tình lôùn cuûa oâng, daønh cho thi ca, hoäi hoïa, ngheä thuaät thöù baåy; bôûi vì, ôû traùi tim cuûa söï tìm toøi khoa hoïc cuûa mình, oâng khoâng bao giôø kieåm duyeät nieàm vui nhö moät ngöôøi coù vaên hoùa; vaø oâng nhaän ra, hieän töôïng khoa hoïc chaân thöïc cuûa hieän ñaïi tính khoâng phaûi “söï kieän”, maø laø “söï lieân heä”. Thoaït kyø thuûy, vôùi moân ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông do oâng ñeà ra, laø moät haønh ñoäng khai maøo quyeát ñònh, lieân can ñeán chuyeän phaân loaïi, saøng loïc, tu luyeän: vôùi oâng, nhöõng töø ngöõ naøy ñaõ maát ñi maàm ñoäc ñòa, söï ung thoái mang maàu saéc phaân bieät, hình luaät, chuûng toäc cuûa chuùng; chaúng coøn ai laøm chuû (Vaên chöông, Ngoân ngöõ hoïc), keõ baûo veä bò ñuoåi veà vöôøn. Jakobson ñaõ oâm laáy Vaên chöông baèng ba caùch. Tröôùc tieân, oâng taïo ra, ngay chính beân trong moân ngoân ngöõ

•

TC THÔ 12

hoïc, moät boä phaän ñaëc bieät, “Thi hoïc”; boä phaän naøy (vaø ñaây laø ñieàu môùi meõ trong vieäc laøm cuûa oâng, phaàn ñoùng goùp lòch söû cuûa oâng), oâng khoâng ñònh nghóa noù, töø Vaên chöông (nhö theå Thi hoïc vaãn coøn phuï thuoäc vaøo ‘thô tính’ hay vaøo ‘thi ca’), nhöng töø nghieân cöùu nhöõng nhieäm vuï cuûa ngoân ngöõ: moïi haønh ñoäng noùi (speech-act), nhaán maïnh tôùi hình daïng cuûa thoâng ñieäp, laø thô; töø ñoù, oâng coù theå, “khôûi töø vò trí ngoân ngöõ hoïc”, gia nhaäp, tieáp noái nhöõng daïng thöùc sinh ñoäng nhaát (vaø thöôøng laø ñaày chaát giaûi phoùng), cuûa Vaên chöông: quyeàn haøm hoà cuûa nghóa (meanings), heä thay theá, the system of substitutions, maõ hình töôïng, code of figures (metaphor and metonymy). Tieáp theo ñoù, maïnh meõ hôn caû Saussure, oâng ñeà nghò moät lieân-kyù hieäu hoïc (pansemiotics), moät khoa hoïc - khoâng chæ ñaïi cöông maø coøn ñöôïc ñaïi cöông hoùa - veà nhöõng kyù hieäu. Nhöng ôû ñaây, hieån nhieân, vò trí cuûa oâng thaät laø tieàn phong: moät maët, oâng daønh moät choã rieâng bieät, ôû trong moân khoa hoïc ñoù, cho ngoân ngöõ phaùt aâm (oâng raát quan taâm tôùi chuyeän, ngoân ngöõ khoâng giaûn dò chæ ôû “keá caän”, maø laø “ôû khaép nôi”), maët khaùc, ngay laäp töùc, oâng ñaõ hôïp nhaát hai lónh vöïc Ngheä thuaät vaø Vaên chöông vaøo kyù hieäu thuyeát (semiotics), töø ñoù maëc nhieân coâng nhaän, ngay töø khôûi ñieåm, kyù hieäu hoïc (semiology) laø moät khoa hoïc veà yù nghóa (signification) - khoâng giaûn ñôn laø truyeàn thoâng - do ñoù ñaõ giaûi phoùng ngoân ngöõ hoïc ra khoûi baát cöù moät ruûi ro naøo, do duïng taâm kyõ thuaät. Sau cuøng, ngoân ngöõ hoïc cuûa oâng, töï thaân noù, moät caùch thaät ñaùng yeâu, laø neàn taûng cuûa quan nieäm hieän thôøi cuûa chuùng ta, veà Baûn Vaên: raèng “nghóa cuûa kyù” (a sign’s meaning), chæ laø söï phieân dòch cuûa noù (its translation) vaøo moät kyù hieäu khaùc, noù xaùc ñònh “nghóa”, khoâng “moät laàn roài xong”, nhöng laø moät möùc ñoä “nghóa” khaùc (which defines meaning not as a final signified but as “another” signifying level); vaø coøn nöõa, raèng ngoân ngöõ thoâng duïng nhaát bao haøm moät con soá quan troïng, nhöõng bieåu hieän sieâu-ngoân ngöõ, noù khaúng ñònh söï caàn thieát cuûa con ngöôøi, ngay vöøa thoát ra lôøi, laø caûm hieåu, ngoân ngöõ cuûa mình: moät haønh vi quyeát ñònh, ñöôïc Vaên chöông ñaåy tôùi ñoä choùi chang cao nhaát cuûa noù. Caùi “raát” vaên phong, cuûa tö töôûng con ngöôøi, moät vaên phong saùng suûa, roäng löôïng, khoâi haøi, chan hoøa, ñaâu ñaâu cuõng nhö ôû nhaø (cosmopolitan), deõo dai, chuùng ta neân goïi laø “thoâng minh moät caùch quaùi quæ”, ñaõ daãn daét Jakobson tôùi nhieäm vuï “khai môû” mang tính lòch söû: baõi boû sôû höõu quyeàn khaéc nghieät. Khoâng nghi ngôø chi, coøn khaû höõu moät vaên phong khaùc, döïa treân moät vaên hoùa mang nhieàu tính chaát lòch söû hôn, moät yù nieäm mang nhieàu tính trieát hoïc hôn, veà ñeà taøi noùi (the speaking subject): ÔÛ ñaây, toâi ñang nghó tôùi vieäc laøm khoâng theå queân ñöôïc (vaäy maø hình nhö ñaõ bò queân laõng, theo toâi), cuûa Benveniste, moät ngöôøi maø chuùng ta khoâng bao giôø boû qua, (vaø Jakpobson chaéc chaén ñoàng yù vôùi toâi ôû ñaây),

TC THÔ 12

•

moãi khi toû loøng toân kính, veà nhöõng ñoùng goùp ñöa ñeán vai troø quyeát ñònh cuûa Ngoân ngöõ hoïc, ôû buoåi sô sinh cuûa moät “ngaønh ngheà khaùc” ñoù, trong thôøi ñaïi cuûa chuùng ta. Nhöng Jakobson, qua taát caû nhöõng ñeà nghò vöøa môùi meõ vöøa khoâng theå ñaûo ngöôïc laïi ñöôïc - thaønh quaû naêm chuïc naêm trôøi cuûa oâng - laø moät khuoân maët lòch söû ñoái vôùi chuùng ta. Moät ngöôøi, baèng moät “cuù ñaùnh thoâng minh”, vónh vieãn ñaåy “vaøo quaù khöù”, moät soá nhöõng ñieàu ñaùng kính maø chuùng ta bò raèng buoäc: oâng laøm cho ñònh kieán trôû thaønh loãi thôøi. Taát caû vieäc laøm cuûa oâng nhaéc nhôû chuùng ta moät ñieàu, “moãi chuùng ta phaûi nhaän ra, moät laàn cho moïi laàn, nhaø ngoân ngöõ hoïc maø ñieác tröôùc nhieäm vuï thi ca, nhö chuyeân vieân vaên chöông maø döûng döng tröôùc nhöõng vaán ñeà, ngu doát tröôùc nhöõng phöông phaùp cuûa ngoân ngöõ hoïc, trong tröôøng hôïp naøo thì cuõng laø moät loãi thôøi traéng trôïn.” Le Monde, 1971 Nguyeãn Quoác Truï, dòch töø baûn tieáng Anh, cuûa Richard Howard, in trong The Rustle of Language, nhaø xb Hill and Wang, New York, 1986).

•

TC THÔ 12

Phaïm Vieät Cöôøng Giao Thöøa nhöõng nhaân vaät ñaàu thai laïi treân saân khaáu ngoài beân nhau xem baøi hoïc luaân hoài daøi ba boán kieáp ngöôøi maõi chòu ñöïng ñôøi soáng mình khoâng theå naøo thay ñoåi nhö vôõ kòch toài laïc beân ñöôøng ñeâm cuøng bieån xe ñieân lao chìm baùm baøn tay em choøng chaønh soùng döõ

vaøo

naêm

ñôïi chieác baøn troáng döôùi haàm khoùi xanh ñôïi naêm cheát haún treân voøm trôøi Saøi Goøn ñeå öôùc soáng nuï hoân döôùi moät voøm caây tröôøng sinh töôûng töôïng ñôïi em khuaát xa ñaàu ngoõ toái laéng tieáng giaøy khuya goõ giaác mô vuøi bieån töø ñaâu töøng gioït traøn vaøo toâi suoát ñeâm nhö chaûy vaøo maùu keû naøo khaùc meâ saûng moät queâ höông khaùc

khaùc

TC THÔ 12

Toùc Mai ngoài xanh maây ngoaøi goùc phoá naéng chôït maét nhoøa thôøi gian im söõng toâi ngaõ vaøo moät bieån höông em nghieâng muøa hoa thu thôm toùc mai thôm hoàng ngöïc vai traàn chaùy löûa

Hoaøng Hoân haùt trong hôi thôû muøa taøn cheát laëng luõ hoa vöôøn uùa naéng cöû haønh leã tieãn ñöa taäp theå moái tình rieâng ngöïc thaàm ai nhoùi chia tan ñeâm heø cuoái cuøng khoâng nhoû leä trieãn haïn bôø vai cho muøa gioù tôùi vaàng traêng non laøm chöùng treã moät lôøi nguyeàn bôûi seõ khoâng bao giôø nöõa

•

TC THÔ 12

Ñoã Kh. Lieân Khuùc (Ñöôøng Daøi) Em khoùc ñi em khoùc nöõa ñi em! Nöôùc maét theo em ñi veà vôùi choàng giaù baêng côn moäng Ñeâm naøy gaëp nhau laàn cuoái thöông nhôù bieát bao giôø nguoâi

(Ngöôøi)

phuï toâi roài coù phaûi khoâng Moät mình toâi böôùc

(ñi)

aâm thaàm Ngöôøi ñi ñi ngoaøi phoá nhôù daùng xöa mòt muøng Nhìn vaøo phoá vaéng toâi quen nhìn vaøo ngoõ toái khoâng teân Chaïnh loøng nhôù ñeán

(ngöôøi)

yeâu Naøy em hôõi con ñöôøng em

(ñi)

ñoù con

(ñöôøng)

em theo ñoù seõ Ñöa em sang soâng chieàu xöa Nghieâng boùng

(daøi)

ñeøn soi böôùc chaân dìu em qua thò traán toâi chuùc em ngaøy mai hoa gaám ngoïc ngaø luoân vaây quanh caû cuoäc ñôøi Thì thoâi em nheù duø thöông yeâu hay ñau cuõng theá thoâi Naøo ngôø ngöng cung ñaøn cuoái aâm thaàm toâi böôùc leû loi

(Ngöôøi ñi)

ñi ngoaøi phoá chieàu naéng rôùt beân soâng caàu xin toùc em coøn maàu xanh xin maù em coøn hoàng vaø moâi em vaãn noàng Naøng nhö cuûng coù

(gaëm nhaám)

noãi buoàn gioáng toâi Ai ñi chinh chieán xaây ñaép

TC THÔ 12

•

(töông lai)

Ñöøng saàu nhe em tình yeâu laø nhöõng ngoâi sao bay veøo trong ñeâm Ñeå laøm maây cao treân ñaàu nuùi nhöõng ñoä thu sang coù chaïnh loøng Moät laàn laø

(traêm naêm) (Moät)

traêm phaàn traêm Keát leân taø aùo maøu hoa cöôùi gaùc troï buoàn ñôn coâi phoá nhoû vaéng theâm moät ngöôøi Ñaõ laâu roài ñoâi löùa soáng ñoâi nôi Nghe

(tieáng)

möa rôi nöùc nôû con tim nheï nhö hôi

(thôû)

cuûa ngöôøi mình yeâu Beân choàng voøng tay aâu yeám thaáy mình naøng vôø chaúng quen AÙnh ñeøn nhaït nheõo xanh xao baøng hoaøng nhòp phoá lao ñao Söông giaêng kín môø nhaït nhoøa öôùc mô Traû laïi cho em laàu thöông gaùc nhôù OÂi nhöõng ñeâm thaät

(daøi)

hoàn nghe thöông nhôù ai Cuoäc tình ñoù ñaõ thoaùt xa taàm tay Vaéng xa daàn gioù vaán vöông

(nheï)

Goùt chaân hoàng thoâi heát phieâu du Taøn ñeâm anh chöa nguû leàu söông in boùng traêng gaày Tieáng haùt em coøn ñaây Hai ñöùa ta ñi hai ñöôøng Chöa vui phuùt giaây ñeïp tô duyeân maø saàu ñaâu ñaõ goïi

(teânh) teân

Ñeâm nay em veà veà ñaâu veà ñaâu 12-01-98

•

TC THÔ 12

Caåm Nang Cho Ngöôøi Yeâu Ñi Laáy Choàng Lôøi noùi ñaàu: Ngöôøi yeâu ñi laáy choàng laø moät boä phaän lôùn cuûa daân toäc Caùi Toùc: Ñöøng xoõa Ngoài beân theàm Caùi Raêng: Tröôùc baøn thôø gia tieân Ñöøng nhe Ñeâm ñoäng phoøng Ñöøng nghieán

TC THÔ 12

•

TC THÔ 12

•

nguyeãn hoaøng nam

Madonna Hoâm naøo em boû choàng, tuïi nhoû göûi baø ngoaïi giöõ, taát taû möôùn xe mui traàn ñeå hiu hiu moät tay hai ngoùn keïp thuoác laù nhòp nhòp nhòp nhòp treân hoa laêng moät tay voâ soá chaïy leân xuoáng phoá nhö moät con ñieân baêm maáy muoán hoát laïi ly nöôùc tuoåi treû ñoå phí phaïm laõng nhaùch vaøo giaác mô caø raù hoät xoaøn aùo cöôùi coâ daâu em ñeïp nhaát ñeâm nay ñôøi ngöôøi chæ coù moät laàn, khoâng caàn ñaïi hoïc, meï daïy choàng con beáp nuùc choàng con beáp nuùc choàng con beáp nuùc hoân nhaân laø coi phim boä suoát ñeâm roài töï nhieân chaûy nöôùc maét soáng, laâu laâu ruû con baïn ñi shopping khoâng daùm veà treã coøn naáu côm coøn laøm ñoà nhaäu cho luõ laøm cha thieân haï baèng moàm vaø cognac khuïc khaëc uïc aëc soøng xaäp xaùm ñoä football möûa ñaày thaûm con ñó tao ñaäp beå maët maày giöõa phoøng khaùch say röôïu thaèng choàng ñeø ñaïi xuoáng em töï ñoäng daïng chaân ra khoång töû doát ñaëc veà g-spot ñöùc giaùo hoaøng caám ngöøa thai thaèng choàng xuaát tinh sôùm caám em ñi hoïc kieám vieäc löông nhieàu hôn noù moãi ñöùa nhoû toán theâm baûy taùm traêm moät thaùng em laám leùt ñöùng moät mình trong beáp sôï tuïi nhoû thöùc giaác, nhö caùi maùy em caàm ñuõa xaøo xaøo boø luùc laéc xaøo qua xaøo laïi boån phaän laøm meï boån phaän laøm vôï boån phaän laøm daâu boån phaän laøm meï boån phaän laøm meï boån phaän laøm meï boån phaän sôï haõi dö luaän boån phaän maëc caûm toäi loãi kinh nieân suoát ñôøi coøn nguyeân treân coå em veát nhöõng ngoùn tay baàm tím taøn baïo

•

TC THÔ 12

sôû thuù laàn ñaàu tieân vaøo sôû thuù toâi ngöôõng moä coïp chuùa teå oai veä ngang nhieân giöõa cuoäc ñôøi toâi neå voi söøng söõng aàm aàm söùc maïnh laàn thöù nhì vaøo sôû thuù toâi lôø coïp voi ñaïo ñöùc cao su toâi phuïc caùo maùnh mung chaän xeùn laët vaët ñuû soáng tôùi giaø toâi phuïc raén trí thoâng minh kheø kheø thuû ñoaïn toâi phuïc khæ nhaùi troø keû khaùc coù beå maùnh chæ caàn nhaên raêng cöôøi toâi phuïc soùi lang huøa nhau moät beø luõ soáng coøn laàn thöù ba vaøo sôû thuù toâi buoàn baõ bòt maét ñi leân ñi xuoáng chæ ñeå nghe tieáng keâu loän xoän cuûa boïn tuø an baøy trong ñoøi hoûi trong an baøy trong ñoøi hoûi trong an phaän ñaõ laâu toâi khoâng coøn thaáy sôû thuù nöõa thaät deã thöông nhöõng xuùc ñoäng cuûa thôøi môùi lôùn

TC THÔ 12

traû tieàn Nhöõng ngoùn tay ueå oaûi, loøng baøn tay ròn aåm moø tuùi sau, ngöøng, thoùi quen doø daãm ñoä coäm. Moùc boùp ra, caùnh tay xoay hình cung quen thuoäc naâng leân tröôùc maët, ngoùn caùi luoàn vaøo giöõa baät ra soá phone, ñòa chæ, baèng laùi, an sinh xaõ hoäi, credit card, nhöõng haøng soá nhaéc hôø söï coù maët cuûa toâi. Baøn tay töï ñoäng tieáp tuïc xoay loøng boùp vaøo trong, söï che ñaäy töø baûn naêng, söï beõn leõn heøn haï aâm thaàm. Ñaàu cuùi xuoáng mang theo ñoâi maét vöøa chaêm chuù vaøo xaáp giaáy xanh vöøa theo doõi aùnh maét keû ñoái dieän ñang vôø ngoù troáng khoâng, con soá ôû goùc moãi tôø giaáy baïc phaùn xeùt giaù trò cuûa toâi. Ngoùn troû chôït uyeån chuyeån, nhanh nheïn chính xaùc nhö baùc só phoøng moå löôùt qua con soá ôû goùc töøng tôø, ngoùn caùi môn ñoä saàn cuûa maët giaáy, thoaùng lieác leân, nhöõng con soá tieáp tuïc laïch caïch trong ñaàu moät baøi toaùn muoän maøng, vaøi ñaén ño thöøa thaõi mô hoà, söï töï traán an heøn moïn. Ruùt ra moät tôø, lieác xuoáng laïi, ruùt ra hai tôø, ba tôø, ngoùn caùi quaëp chaët, ngoùn troû hôi run beân döôùi... Tôùi baây giôø môùi nhìn thaúng keû ñoái dieän.

•

TC THÔ 12

Ñaøi Söû Neán Môùi Tieáng haùt veà ngaøy xöa, Coøm coõi, Baõi tha ma veà ñeâm, Vaø tieáng tru ñeâm traêng. Tieáng khoùc leû, Gaäp gheành nhaùt cuoác Choân giaáu nhöõng ñieàu raát cuõ, Baèng ngoïn neán môùi. Möa vaø côn say. Möa töø ñaát ñoå veà trôøi, Traêng sao ñi troán, sôï ngöôøi hay ta? Maây töøng maûng, traéng goùt chaân, Coù nghe tieáng vôõ, hoàn hoang xöa veà. Ta, röôïu, thuoác / moâi eâ cheà. Ñeøn vaøng ñöùng gaùc, boàng beành côn say. Vuoát maët, nghe maét sao cay. Traêng sao thoâi haõy veà cuøng maây möa!

TC THÔ 12

•

Buøi Giaùng

traän thôøi tính hoùa tieâu-tantinh-theå-nhaø-ma tieâu chaêng? Nguyeãn Phöông Minh LTS: “Chôùp Bieån” laø taäp thô môùi nhaát cuûa Buøi Giaùng. Ngöôøi thaân trong gia ñình Buøi Giaùng, ñaõ phaùt haønh taäp thô naøy ñeå kyû nieäm 70 naêm ngaøy sinh cuûa oâng. Taäp thô daøy 170 trang, in treân giaáy tuyeät ñeïp, ñöôïc trình baøy coâng phu, vaø coù leõ laø taäp thô ñaàu tieân vaø duy nhaát coù nhöõng tö lieäu chính xaùc veà taùc giaû, caùc tö lieäu ôû möùc ñoä gia phaû, coù nhöõng baøi thô môùi nhaát cuûa oâng, vaø nhöõng baøi thô oâng saùng taùc trong quaù khöù nhöng chöa töøng ñöôïc in. Moïi chi tieát veà taäp thô, xin baïn ñoïc lieân laïc veà: ANAHILLS, 1055 Dewcrest Drive, Anaheim, CA 92808; ñieän thoaïi: (714) 281-2934, Fax: (714)280-1204.

Moät ñôøi ñaâu choán ñaâu nôi Ñaâu ngöôøi ñi keû ôû ñôøi ñaâu ñaâu Em ñi töø tænh moäng ñaàu Moät mình anh ôû mang saàu traêm naêm Em töø voâ taän xa xaêm Truøng lai chaát vaán: töø traêm naêm naøo? Moät Ñôøi

öø traêm naêm naøo? Caâu chaát vaán muoân thuôû. Caâu chaát vaán löïc-ñaåy cuûa cuoäc chôi haøm-hoãn-vaø-nghieâm-troïng Buøi Giaùng. Caâu chaát vaán hoài taùc (feedback) cuûa cuoäc ñònh höôùng muøa Xuaân naêm naøo töø nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 60 trong taäp thô ”Möa Nguoàn”: Xin chaøo nhau giöaõ con ñöôøng Muøa xuaân phía tröôùc mieân tröôøng phía sau

•

TC THÔ 12

Ñeå roài ñoàng voïng vaøo naêm 1994 vôùi: Toâi töø xa laéc moäng tröôøng Veà aên moät traùi möôøi phöông toâi chaøo Ñeå roài, ôû ñaây, vaøo cuoái thaäp nieân 90, caùi ”ñi” raát möïc cuï theå laïi ñöôïc khôûi töø choán thöïc-aûo (virtual reality) ”tænh moäng ñaàu”, caùi ”ôû” cuõng raátmöïc-hoâm-nay laïi ñöôïc cho yeân vò haøi hoøa beân ”saàu traêm naêm”. Caùi ”ñôøi” raát hieän-tieàn laïi ñöôïc nhìn-vaøo-taän-maët vôùi taát caû noãi xao-xuyeán-lo-aâu cuûa noù (anxiety theo thuaät ngöõ cuûa Heidegger). Vaø taát caû laø ñeå thöïc hieän tieán trình phieâu boàng löõ thöù thôøi tình hoùa (temporalization) qua kinh nghieäm ”Möa Nguoàn” ”Chôùp Bieån”. Cuoäc thôøi tình hoùa gaàn 40 naêm, ”Töø möa nguoàn tôùi chôùp bieån xanh” (Chôùp Bieån, tr. 9), ”Töø coå luïc tôùi taân thanh laåy baåy” (Roài Coù Luùc, tr. 100); cuoäc thôøi tình hoùa ”ñem caùi chôùp bieån noï maø laøm neân ñuû moät coõi traêm naêm”, ñeå roài khi caàn phaûi giaûi toû thì ñaõ: Lôõ töø laïc böôùc böôùc ra Cheát töø sô ngoä Maøu Hoa Cuoái Cuøng (Giaûi Toû Caùi Ñieân) Taïi sao theá? Taïi sao phaûi daán lieàu moät traän maùu me tieâu tan tinh theå nhaø ma nhö theá? “Ñôøi voán nhö theá. Ban ñaàu vaøo cuoäc soáng, chuùng ta giaàu, giaàu nhieàu, giaàu nöaõ; trong bao naêm, chuùng ta troàng caây tiaû hoät, nhöng ngaøy thaùng troâi qua, naêm saàu laïi: thôøi gian phaù vôõ maát coâng trình; caây röøng bò chaët; baïn höõu töøng ngöôøi rôi ruïng maát. Boùng tuøng quaân nghìn taàm sieâu ñoå, caùi con ngöôøi trôn truïi seõ coøn nghe roõ trong hoang lieâu moái ngaäm nguøi xuaân xanh xa maát”.1 Nghe roài noù xao xuyeán! Nghe roài noù lo aâu! Nghe roài noù öu tö! “Teù ra ñôøi loãi muoân vaøn”, noù laåm baåm ”teù ra ta seõ khoâng traùnh khoûi bò co ruùm vaøo... khoaûng khoâng, teù ra caùi ta oâm, caùi ta cho laø ta, ôû trong ta, thuoäc veà ta, cuoái cuøng raát coù theå laø khoâng thaät, laø khoâng laø gì caû, laø khoâng, laø... cuõng chæ laø traêm naêm moät naám coû khaâu xanh rì”. Noù sôï, vì caùi dieät-phaûi-ñeán cuûa töøng moái yeâu thöông cuûa noù, cuûa töøng tuï-baùm-víu cuûa noù, nhö laø muõi teân ñaâm thaúng vaøo caùi saâu thaúm nhaát cuûa noù, caùi saâu thaúm ”toâi laø”. Noù lo aâu, vì caùi maâu thuaãn haáp hoái giöõa caùi ”toâi laø” töôûng chöøng coøn maõi laïi raát möïc choâng cheânh döïa treân moät neàn maø trong ñoù ñaõ phuïc saün maàm huûy hoaïi.

TC THÔ 12

•

Kính em töø bieån non gaàn Tôùi xa laï cuûa töû phaàn roãng tueânh (Göûi Taëng Taëng) Nhöng, neáu noù laø con ngöôøi khoâng-trung-thöïc (the unauthentic man theo thuaät ngöõ cuûa Heidegger), thì noù chæ sôï töøng côn (luùc caùi cheát thì thaàm vaøo tai noù khi ngöôøi thaân cuûa noù cheát chaúng haïn), vaø thay vì ñoái dieän vôùi noãi lo aâu, noù chaïy troán. Noù ”sa ñoïa”. Noù töï tan bieán vaøo ñaùm ñoâng. Noù tò naïn vaøo nhöõng gì ñöôïc chaáp nhaän chung quanh noù. Noù gia nhaäp hoäi ñoaøn naøy, ñaûng noï, laáy caên cöôùc cuûa toå chöùc laøm caên cöôùc cuûa chính noù (theo nghiaõ naøy, ngöôøi coäng saûn laø ngöôøi khoâng-trung-thöïc moät caùch thöôïng thöøa, vì hoï coù caû moät chuû nghiaõ ñeå chaïy troán chính con ngöôøi cuûa hoï, ñeå bieän minh cho söï vay möôïn caên cöôùc, cho söï chaïy troán khoûi lo aâu, ñeå ñöa söï nguïy-tín leân laøm maãu möïc soáng). Ngöôøi khoâng-trung-thöïc soáng theo khuynh höôùng chung, theo ngöôøi-ta, cho duø ñoù laø moát aên maëc, caùch trang ñieåm, moät baûn nhaïc thònh haønh. Noù bò cuoán huùt vaøo ñaùm ñoâng. Noù ñaém chìm vaøo ñuû moïi loaïi döï aùn. Noù luoân baän roän, baän roän ngay caû luùc nghæ ngôi, meät nhoaøi ngay caû luùc ñi nghæ heø. Noù khoâng bao giôø baèng loøng vôùi caùi noù coù. Noù muoán theâm nöaõ, nhieàu theâm nöaõ, ñeå buø ñaép vaøo khoaûng troáng trong noù, khoaûng troáng maø noù voâ cuøng sôï phaûi ñoái dieän. Noù töï ñaùnh löøa noù veà caùi coøn-maõi cuûa noù. Noù söûa saéc ñeïp. Noù chaïy theo thôøi trang. Noù coá khoaùc leân noù beà ngoaøi treû trung. Noù tìm caùi hieän höõu cuûa noù nôi ngöôøi khaùc. Noù baän roän, voâ cuøng baän roän. Noù quaøng vaøo ngöôøi noù ñuû moïi thöù daây mô reã maù ôû ñôøi ñeå... tìm queân, ñeå khoûi phaûi ñoái dieän vôùi vöïc saâu trong chính noù: boû ñi taát caû nhöõng raøng buoäc ôû ngoaøi, ngheà nghieäp, caùi xe, nhaø cöûa, ngöôøi thaân, baïn beø... noù laø gì? noù coøn gì?... khi caùi cheát ñeán?2 Ñi veà vôùi gioù phuø du Môû trang moäng mò cho muø sa bay (Vôùi Gioù Phuø Du) Con ngöôøi trung-thöïc (the authentic man theo thuaät ngöõ cuûa Heidegger) khoâng soáng nhö theá. Noù nhìn thaúng vaøo lo aâu. Noù öu tö. Noù bieát noù khoâng theå döïa vaøo ai khaùc ngoaøi noù ñeå tìm hieåu veà chính noù, ñeå giaûi ñaùp caâu hoûi ”Toâi laø gì?”. Trong tieán trình thôøi tính hoùa, noù coâ ñôn. Vaø noù bieát noù coâ ñôn. Noù yù thöùc trong töøng chaëp cuûa cuoäc soáng caùi maâu thuaãn caên baûn cuûa kieáp ngöôøi, caùi maâu thuaãn giöaõ caùi toâi coøn vaø caùi neàn taûng thoaùng qua cuûa noù; caùi thoaùng qua do caùi cheát khaúng ñònh.

•

TC THÔ 12

Veà tueá nguyeät böôùc ngao du taän mî Ngöôøi coù nghe tang haûi reùo voâ thöôøng? (Hoaøng Hoân Veõ Boùng) Duïm daønh rieâng cuûa traêm naêm Roài ra muoân moät traêng raèm löûng lô (Taëng Kyõ Nöõ /II/) Noù roõ laém caùi giaù trò voâ cuøng cuûa giaây phuùt noù ñang soáng, nhöng noù cuõng cöôøi côït vì raèng möôøi ngaøn naêm ñaõ qua laø voâ cuøng nheï.3”Nheï quaù khoâng kham noåi”. Khoâng kham noåi! Noù öu tö. Noù bieát noù öu tö. Noù xao xuyeán. Noù bieát noù xao xuyeán. Noù khaûo saùt noù, noù caûm nhaän noãi xao xuyeán moät caùch tænh taùo. Noù treo lô löõng caùi maâu thuaãn maõi-thoaùng cuûa kieáp ngöôøi ngöôøi tröôùc maët noù. Noùi theo thuaät ngöõ cuûa Husserl, noù ñaët theá giôùi trong ngoaëc keùp. Noù soáng thi thieát vôùi noãi xao xuyeán, khoâng thuaàn-buoàn-khoå maø cuõng chaúng chæ-cöôøi-côït, maø ñoái dieän noù moät caùch bi-haøi4. Chính caùi maâu thuaãn naøy cuûa kieáp ngöôøi - caùi maâu thuaãn ñöôïc con ngöôøi trung-thöïc caûm nhaän trong noãi xao xuyeán tænh giaùc - laø goác nguoàn cuûa bi vaø haøi trong caùc dieän cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy5. Vaø nhö theá noù khoâng ñaém chìm trong khoå ñau vaø cöôøi côït, noù khoâng cheát ngoäp trong caùi bi vaø caùi haøi cuûa cuoäc soáng, maø noù soáng caùi bi caùi haøi ñoù. Khi bi thaûm, noù bieát noù bi thaûm. Khi cöôøi côït , noù bieát noù cöôøi côït. Noù khoùc than trong yù thöùc tænh giaùc veà moät caùi cöôøi côït daáu maët; noù vui ñuøa, nhöng bieát-laém veà côn saàu khoå chöïc traøo. Khoùc vaø cöôøi buø ñaép cho nhau vaø laøm neân ”ñuû moät coõi traêm naêm”. Vaø nhö theá coù gì laï laém khoâng khi Buøi Giaùng ñaët vieäc chaên nuoâi beân caïnh söï chuyeån ñoäng cuûa Long Thoï nôi Trung Quaùn6: Laøm thô nhö theå chaên traâu Chaên boø, chaên ngöïa, ngoõ haàu chaên deâ Chaên huøm thieâng meät chaùn cheâ, Chaên beo, chaên gaáu, nghieäp ngheà chaên voi... ... . Chaøo nhau giöõa böôùc chaân ñi Maø queân chaân böôùc chaäm rì - chaân qua. (Du Muïc) Vaø cuõng chính caùi cuøng-luùc-coù-maët cuûa khoùc vaø cöôøi, söï theå nghieäm troïn veïn cuûa maâu thuaãn khoâng thoaùt khoûi cuûa kieáp ngöôøi, giaûi thích caùi gaén boù giöaõ thöïc vaø aûo, giöaõ nghieâm troïng vaø bôõn côït, giöaõ caùi phôi-traàn vaø maät-chuù, giöaõ raát-thöïc-ôû-ñaây vaø vieãn-aûo-nôi-naøo trong thô Buøi Giaùng. Buøi Giaùng ñaõ ñaåy caùi maâu thuaãn ñoù vaøo giöaõ loøng caùi tieåu ñoái ñaëc thuø Nguyeãn

TC THÔ 12

•

Du, ñöa maâu thuaãn vaøo khaép dieän cuûa baøi thô: ñoaïn treân ñoái ñoïan sau, caâu tröôùc ñoái caâu sau, töøng phaàn trong caâu ñoái nhau, töøng töø trong caâu ñoái nhau; taát caû gaëp nhau ôû giöaõ caùi xoaùy aûo-thöïc cuoäc ñôøi, dung nhieáp nhau, theâm löïc cho nhau, naâng ñôõ nhau, laøm neân coõi rieâng, ñeå töø:

maø nghieäm:

maø caûm:

Bôø maây traéng cuoái chôn khoâng Chaân trôøi dieäu höõu phieâu boàng beâ tha (Giaûi Toû Caùi Ñieân) Saàu daâng taác coû pha muø O boàng söông ñuïc maây löø ñöø cong (Ly Boâi)

Rung rinh traùi maän traùi ñaøo Ñoå ra traùi oùc, ñaép vaøo traùi tim... (Tyù Tyø Ty) ñeå roài laïi nghieäm: Traàn gian treân ñaát döôùi trôøi Moät lôøi laø moät khoâng lôøi noùi ra. (Chaép Nhaët) vaø ”teù ra: laø: (Tuy nhieân Tuyeät Ñoái laø gì? - Töø trong tinh theå nhu mì moïc ra... ) (Tyù Tyø Ty)

Nôi ”Chôùp Bieån”, ñaây laø laàn ñaàu tieân - vaø coù leõ laø duy nhaát - maø ta coù ñöôïc moät soá thoâng tin xaùc thöïc - ôû möùc ñoä gia phaû - veà Buøi Giaùng. Coù baøi vieát cuûa em vieát veà anh Buøi Giaùng, cuûa chuù vieát veà chaùu Buøi Giaùng. OÂng noäi cuûa meï Buøi Giaùng, cuï Hoaøng Vaên Baûng, laø em ruoät cuï Hoaøng Dieäu. Ta bieát, naêm ”côõ 19”, Buøi Giaùng laäp gia ñình, ñöa vôï veà ”phía taây, taän vuøng nuùi röøng” Trung Phöôùc. Nhöng chæ ”vaøi ba naêm” sau ñoù, vôï oâng qua ñôøi vì moät côn beänh (Buøi Coâng Luaân ghi, tr. 13-15). Ta cuõng bieát, naêm 1950, sau khi thi ñaäu Tuù Taøi II vaên chöông, oâng loäi boä moät thaùng röôõi ñeå ñi töø Quaûng Nam ra Haø Noäi. Sau khi nghe oâng vieän tröôûng ñoïc dieãn vaên trong ngaøy khai giaûng, anh laïi loäi boä moät thaùng röôõi ñeå trôû veà Quaûng Nam. Naêm 1952, oâng vaøo SaøiGoøn ñeå ghi danh theo hoïc ñaïi hoïc Vaên Khoa, sau khi ñoïc danh saùch giaùo sö, oâng quyeát ñònh töï mình phieâu boàng trong vieäc hoïc. (Buøi Vaên Vònh ghi, tr. 89-91). Vaø ta cuõng bieát - coù theá môùi hoaøn chænh nöaû maët coøn laïi cuûa caùi ñieân chöù - teù ra Buøi Giaùng khoâng chæ laø ngöôøi saùng

•

TC THÔ 12

tænh chieàu ñieân, tröa vaøo Chôï Quaùn, toái ra leà ñöôøng, maø coøn laø: Buøi gia goác ôû Ngheä An Hoan Chaâu teân cuõ, moä phaàn coøn ghi (Hoaøi Nieäm Toå Tieân, Buøi Taán ghi) Vaãn con ngöôøi trung-thöïc ñoù dung nhieáp côn khoùc vaø traän cöôøi. Noù khoùc vaø cöôøi moät caûnh tænh thöùc, chính söï tænh thöùc naøy taïo caùi neân chieàu saâu choùng maët cho nhöõng traän cöôøi, vaø khoaùc söï khoù hieåu leân nhöõng gioït nöôùc maét cuûa noù. Noù ñaët moät taám chaén haøi (hoaëc ”ñieân”) giöaõ noù vaø cuoäc soáng, ñeå taùch bieät noù vôùi ñôøi-soáng-qui-öôùc, ñeå noù ñöôïc yeân thaân soáng ñôøi soáng cuûa noù, truy taàm veà chính noù, ñeå tra vaán ”con ngöôøi xa laï” trong noù, ñeå theå nghieäm troïn veïn cuoäc phieâu boàng cuûa toàn löu trong cuoäc löõ thôøi tính hoùa. Toâi ñi tueá nguyeät giang haø Ngu ngô toâi ngoù ngöôøi ta queân mình (Coâ Em Moïi Nhoû) Nhìn anh, em hoûi: “Anh oâi! Anh vui nhö theå suoát ñôøi anh ñieân?” (Em Töøng Ñaõ) Vôùi noù, chæ coù ñieàu naøy laø toái quan troïng. Vaø ñaây laø khôûi ñaàu cho haøi kòch cuûa ñôøi soáng. Vì trong khi noù soáng cöïc kyø nghieâm troïng, ñaåy ”giôùi haïn” cuûa caûm nhaän ra ñeán nôi ”thì thuøng”, theå nghieäm troïn veïn caùi gaây phuùt cöïc kyø ngaén cuûa laàn ”phuøng ngoä vôùi voâ bieân”; thì ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng-trung-thöïc, nhöõng ngöôøi maø raát nhieàu thöù treân ñôøi, neáu khoâng noùi laø haàu heát, ñeàu quan troïng, nhöng khoâng coù gì laø toái quan troïng; thì chính nhöõng ngöôøi naøy laïi keát aùn noù laø coi ñôøi khoâng ra gì7. Nhöng coù sao ñaâu: -Tôùi ñaâu cuõng ñöôïc, coù sao: Töø ñaàu tieân tôùi cuoái ñaàu tieân ñi! (Cuûa Em) Khi nhöõng ngöôøi khoâng-trung-thöïc gaëp nhau, hoï thaáy nhau daày ñaëc, ñaày ñaëc nhöõng khaùc bieät, nhöng hoï laïi phaûi nöông vaøo nhau ñeå thaáy caùi toâi cuûa chính hoï, ñeå thaáy caùi nghiaõ cuûa ñôøi soáng cuûa hoï. Ngöôøi khoâng-trungthöïc thaáy ngöôøi trung-thöïc raát khoù naém baét. Cuûa ñaùng toäi, ngöôøi trung-thöïc coù gì ñeå naém baét, laøm theá naøo naém baét caùi choã döøng cuûa ”thô vieát chôù xong

TC THÔ 12

•

thuyeàn xuoâi chôù ñoã” cô chöù! Naém baét gì ôû moät ngöôøi maø suoát ñôøi chæ mong: Gom töøng côn naéng nhoû nhoi Nuï cöôøi hiu haét phanh phôi noãi ñôøi, Nhaùnh ñôøi gioù loäng truøng khôi Nhaët leân thaû xuoáng chieàu vôøi vôïi bay... (Theo AÙng Maây Bay) Nhöng khi hai ngöôøi trung thöïc gaëp nhau, hoï thaáy nhau trong suoát, vaø hoï coù vôùi nhau nieàm döûng-döng-töông-kính, töông kính vì bieát ngöôøi ñoái dieän laø ngöôøi trung-thöïc; döûng döng laø vì, do hoï trung thöïc neân khoâng ai aùp ñaët leân ai, khoâng ai tranh giaønh cuûa ai, khoâng ai so bì vôùi ai. Noù khoâng nghó raèng ” ‘Coù ngöôøi toát hôn ta’ hay ‘Coù ngöôøi gioáng nhö ta’ hay ‘Coù ngöôøi haï lieät hôn ta’ “8. Ngöôøi trung-thöïc caûm ñöôïc ñieàu ñoù, noù kham nhaãn: Ngöôøi ngöôøi chòu laém thieät thoøi Bieån daâu voâ taän töø ngoaøi vaøo trong Chæ rieâng thieân theå thong dong Ñi veà du hyù giöaõ voøng kheùp khung Neáu vaáp giôùi haïn thì thuøng Taát nhieân tính meänh taän cuøng tuoân ra Ñau loøng ñöùt ruoät ñöùt raø AÁy laø khoå luïy aáy laø khaû kham (Kham Nhaãn) Vaãn con ngöôøi trung-thöïc ñoù, noù bieát caùi ”giôùi haïn thì thuøng” cuûa cuoäc thí nghieäm thôøi tính hoùa maø chính noù laø vaät thí nghieäm. Cuoäc thí nghieäm chæ coù giaù trò vôùi noù vaø vôùi noù maø thoâi. Noù khoâng keâu goïi baát cöù ai soáng theo loái soáng cuûa noù: OÂng ñieân ñaày ñuû moûi moøn Caám con baét chöôùc sinh toàn cuûa oâng! (Göûi Taëng Taëng) Noù khoâng keânh kieäu ñaâu! Noù chæ phaùt bieåu ñieàu maø noù kinh nghieäm, ñieàu maø noù cho laø cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi noù, nhöng raát coù theå laø khoâng coù nghiaõ gì caû ñoái vôùi baát cöù ai khaùc. Noù coâ ñôn trong ñoái dieän vôùi sinh toàn cuûa noù:

•

TC THÔ 12

Ñi moät phuùt traêm naêm veà ñaãm leä Giöaõ buïi hoàng con coâ ñoäc ñaáy con (Caùc Con) Vì sao? ”Vì chöng, coù leõ vì chöng... ” (Vì Chöng) Vì chöng noù ôû trong moät theá giôùi, nhöng cuõng qua noù maø noù coù theá giôùi ñoù ñeå thuoäc veà. Noù ”ôû-ñoù” bôûi vì qua noù maø coù caùi ”noù-ôû-ñoù”. Noù laø caùi maø qua ñoù noù nhìn theá giôùi vaø caáu thaønh neân theá giôùi. Vaø ñoù laø giôùi haïn cuûa noù, giôùi haïn do noù soáng. Vì laø giôùi haïn ñònh ra töø kinh nghieäm noù theå nghieäm, giôùi haïn ñoù khoâng theå ñöôïc ñaïi cöông hoùa ñeå bao truøm caùc toàn löu khaùc, caùc coõi khaùc. Vaø noù bieát caùi giôùi haïn cuûa noù. Noù laø tay phuø thuûy ñaïi taøi, ñöùng tröôùc ñoáng xöông coïp, noù ñaõ bieán ñoáng xöông coïp thaønh con coïp ñeå roài bò chính con coïp ñoù aên thòt. Noù trung-thöïc ôû choã noù bieát noù laø tay phuø thuûy thaàn saàu, nhöng noù cuõng yù thöùc laø noù bò con coïp nôi chính noù aên thòt. Noù taïo neân theá giôùi vaø caùi theá giôùi noù taïo neân, taïo neân noù; moät qua laïi theo tieán trình hoài-taùc-cuoän (feedback loop), khoâng caùi naøo tröôùc caùi naøo sau, maø theo leõ duyeân khôûi. Vôùi noù khoâng heà coù moät caùi ”Ngaõ theå” to lôùn, sieâu nhieân maø taát caû thuoäc veà. Vôùi noù ”coù maët” laø coù maët ôû moät nôi choán, trong moät theá giôùi ñöôïc hình thaønh do söï töông taùc giöaõ noù vôùi caùc coù-maët khaùc - ”yonder” theo thuaät ngöõ cuûa Heidegger - trong theá giôùi ñoù. Coù-maët coù nghiaõ laø coù maët trong caùi theá giôùi ñoù, trong caùi theá giôùi coù maët qua noù, vaø chieám moät khoaûng khoâng trong theá giôùi ñoù. Caùi theá giôùi cuûa nhöõng öu tö cuûa noù, caùi theá giôùi taäp hôïp cuûa nhöõng caùi coù-maët coù-nghiaõ ñoái vôùi noù ñoàng thôøi cuõng taïo-nghiaõ cho noù9. Hình dung con côù xa muø Laøm sao phoûng ñoaùn cuoäc phuø traàm rieâng (Chuyeän Ngaãu Nhieân) Coù laï laém khoâng! Khoâng laï laém. Noù chæ ñoàng voïng ñieàu maø 2500 naêm tröôùc, Ñöùc Phaät, baäc Thaày cuûa trôøi vaø ngöôøi ñaõ daïy: “Vaø naøy caùc tyû kheo, theá naøo laø theá giôùi taäp khôûi? Do duyeân con maét vaø caùc saéc, nhaõn thöùc khôûi leân. Do ba caùi tuï hoïp, neân coù xuùc. Do duyeân xuùc neân coù thoï. Do duyeân thoï neân coù aùi. Do duyeân aùi neân coù thuû. Do duyeân thuû neân coù höõu. Do duyeân höõu neân coù sanh. Do duyeân sanh, neân coù giaø cheát, saàu, bi, khoå, öu, naoõ sanh khôûi. Ñaây laø theá giôùi taäp

TC THÔ 12

•

khôûi.10” Vaø cuõng theá vôùi tai, muõi, löôõi, thaân, yù. Caùc con töø baáy bao giôø Khoâng heà thaät söï thaät laø caùc con. (Göûi Taëng Taëng) Vaãn vôùi con ngöôøi trung-thöïc, theá giôùi cuûa noù vaø chính noù laø söï theå hieän cuûa tieán trình thôøi tính hoùa cuûa noù, tieán trình maø löïc ñaåy laø nhöõng khaû theå, laø nhöõng yeáu toá vaéng-maët (negative). Vì caùi hieän dieän (positive) laø caùi ñaõ thaønh vaø vì chöng ñaõ-thaønh neân khoâng coøn gì ñeå noùi. Noù nhìn quan ñieåm ‘toâi tö duy neân toâi laø’ (I think therefore I am) cuûa Descartes theo caùi nhìn khoâng-coøn-gì-ñeå-noùi ñoù. Vôùi noù quan ñieåm cuûa Descartes chæ laø moät lôøi töï ñaùnh löøa hueà voán ñeå bieän minh cho söï hieän dieän cuûa moät caùi toâi, caùi toâi khoâng theå nghó baøn khoâng theå chöùng minh maø chæ coù theå giaû ñònh laø coù töø tröôùc. Laø vì ngöôïc doøng tö duy, theo Descartes ñi ñeán taän cuøng, noù baét gaëp caùi gì? Caùi toâi maø Descartes ñaõ giaû ñònh, maø Descates khoâng theå phuû ñònh caùi toâi ñoù (caùi cogito) ñeå tieán xa hôn, vì muoán phuû ñònh caùi toâi ñoù, phaûi khaúng ñònh laø noù coù, vì neáu noù khoâng coù thì... laáy gì maø phuû ñònh. Con töø moäng töôûng xöa sau OÂng töø moäng mî khoâng ñaàu khoâng ñuoâi (Taëng Chaùu Ny) Noù khoâng theå ñi ñeán taän cuøng theá giôùi ñeå tìm hieåu veà theá giôùi. Noù khoâng theå ñi ngöôïc chieàu kích tö duy ñeå bieát veà noù. ”Naøy caùc tyû kheo, ta tuyeân boá raèng söï taän cuøng theá giôùi khoâng theå bieát, khoâng theå thaáy, khoâng theå ñaït ñöôïc baèng caùch ñi ñeán taän cuøng theá giôùi. Ta cuõng khoâng tuyeân boá raèng, naøy caùc tyû kheo, söï chaám döùt ñau khoå coù theå laøm ñöôïc baèng caùch khoâng ñaït ñöôïc söï taän cuøng theá giôùi.11”. Vaø noù bieát ”Töï noù, noù khoâng coù”12. Con ngöôøi trung-thöïc thaáy caùi beá taéc ñoù cuûa neàn duy lyù coå ñieån. Noù khoâng ngöøng ñaët vaán ñeà ”Toâi laø gì?” Noù maõi maõi ñaët vaán ñeà, maëc duø noù bieát caâu hoûi khoâng coù giaûi ñaùp. Ñieàu noù öu tö laø tieán trình soáng. Vì theá, baèng caùch lieân tuïc ñaët laïi vaán ñeà, noù caáu chính noù ra khoûi noù vaø ñaët cuoäc soáng ra ngoaøi noù, vaø tænh taùo nhìn noù - trong theá giôùi cuûa noù - phieâu boàng trong cuoäc löõ thôøi tính hoùa. Noù tra vaán chính noù vaø theá giôùi maø noù thuoäc veà13. Vôùi noù khoâng phaûi laø vaán ñeà ”toâi tö duy neân toâi laø” (I think therefore I am), maø chính laø vì ”toâi chöa thaønh neân toâi tö duy” (I am not therefore I think). Vì neáu ñaõ-thaønh cho duø laø thaønh baát cöù caùi gì, nhö hoøn soûi ñaõ-thaønh chaúng haïn, thì coù caàn phaûi suy tö nöaõ khoâng?

•

TC THÔ 12

Noù khoâng chuû tröông ”noù laø caùi naøy” hay “noù laø caùi kia”, maø luoân töï tra vaán ”Toâi laø gì? Laø gì chaêng?”. Noù soáng troïn veïn khaû theå tính cuûa noù, ñeå cho caùi vaéng-maët môøi goïi söï theå nghieäm, nhöng khoâng bao giôø noù troâng mong coù moät cuoái con ñöôøng vôùi moät nôi choán truù aån cho noù döøng chaân. Noù luoân thaéc maéc: Moät ñôøi ñaâu choán ñaâu nôi Ñaâu ngöôøi ñi keû ôû ñôøi ñaâu ñaâu ñeå roài traû lôøi vôùi thöïc-aûo: Em ñi töø tænh moäng ñôøi Moät mình anh ôû mang saàu traêm naêm ñeå roài laïi töï tra vaán: Em töø voâ taän xa xaêm Truøng lai chaát vaán: töø traêm naêm naøo? Chính caùi löõng lô naøy laø söùc maïnh tö duy cuûa noù, chính caùi ”khoâng gian nhö coù daây tô / Böôùc ñi seõ ñöùt ñoäng hôø seõ tieâu” naøy laø löïc ñaåy cho tieán trình thôøi tính hoùa cuûa noù, vaø noù laø caùi ñang-thaønh nhöng khoâng bao giôø ñaït. Vì noù ñang-thaønh, cho neân moïi coá gaéng ñoùng khung noù trong moät caùi gì ñaõ-thaønh ñeàu laø tai naïn, cho duø söï ñoùng khung coù gaùn cho noù caùi teân laø ”nhaø thô” ”nhaø pheâ bình” ”nhaø bieân khaûo” hay baáy cöù nhaø nhaø gì. Chính tieán trình trieån sinh theo caùch theá sinh ñoäng môû khieán cho khuoân maët Buøi Giaùng khoù nhaän dieän. Laøm sao nhaän dieän moät ngöôøi maø queâ vaø teân laø: Hoûi teân? - Coå luïc phong traàn. Hoûi queâ? - Moäng töôûng tieàn trình bô vô. (Hoûi Vaø Goïi) vaø ñieåm vaø giôø heïn laïi laø: Ngaøy taùi ngoä nöôùc non naøo chaúng bieát Anh chaøo em nhö aûo moäng ñeâm raèm... Em coù thaáy thôøi gian ñi oùng aû Suoát caøn khoân chaâu thoå nguyeät söông ñoàng? (Trang Phöôïng Vyõ)

TC THÔ 12

•

ñeå leân ñöôøng raát thöïc maø: Môû ñaàu moät cuoäc maø ra Traän du hyù vôùi nhaø ma phieâu boàng (Mang Ñi) Nhöng chính caùi ñang-thaønh ñoù, maø môùi thoaït nhìn töôûng laø khieám khuyeát trong söï ñònh hình moät caùi toâi, laïi laø söùc maïnh cuûa con ngöôøi trungthöïc. Con ngöôøi trung-thöïc maõi maõi ñang-laø, vaø tuyeät ñoái töï do trong tieán trình ñang-laø cuûa noù, vì noù ñöôïc hình thaønh trong theá giôùi cuûa noù, vaø theá giôùi cuûa noù ñöôïc ñònh hình qua noù. Noù tuyeät ñoái töï do trong tieán trình ñang-thaønh nhöng khoâng-bao-giôø-ñaït cuûa toàn löu cuûa noù. Noù bieát noù töï do tuyeät ñoái vaø noù xao xuyeán. Coù ngöôøi trung-thöïc ñaõ khoâng chòu noãi caùi nheï voâ cuøng cuûa söï töï do tuyeät ñoái ñoù. Vaø caùi nheï quaù theå ñoù boãng choác trôû thaønh moät gaùnh naëng voâ cuøng. Noù kinh hoaûng! Soáng laø phaûi soáng cho caùi gì ñoù cô chöù! Phaûi chaáp nhaän moät loaïi traùch nhieäm naøo ñoù chöù! Nhöng caùi gì baây giôø? Traùch nhieäm naøo? Laøm gì baây giôø? Cuoäc soáng boãng trôû thaønh moät troø chôi maø ngöôøi chôi khoâng heà bieát luaät chôi. Tröôùc noãi kinh hoaûng ñoù, moát soá ngöôøi trung-thöïc trong quaù khöù ñaõ choïn - haàu heát laø ôû tuoåi trung nieân - caùc thaùi ñoä sau: Moät soá nguû queân treân chieán thaéng, hoï xem vieäc hoï neâu vaán ñeà veà moät caùi toâi ñang-thaønh nhöng khoâng bao giôø ñaït, veà moät tieán trình thôøi tính hoùa khoâng ñaùp aùn laø... nhaát roài. Vaø hoï döøng ôû ñoù. Moät soá... khoâng coøn laø ngöôøi trung-thöïc. Moät soá im laëng ngaäm nhaám beá taéc cuûa mình. Heidegger ruùt veà khu röøng ñen, giam mình trong moät caên nhaø treân nuùi, dieän bích vaø ñoïc thô Holderlin. Nietzsche phaûi traû giaù cho söï töï do tuyeät ñoái ñoù baèng söï ñieân loaïn vaø cheát trong ñieân loaïn. Moät soá loay hoay tìm choã baùm vöùu. Marcel trôû thaønh con chieân ngoan ñaïo. Sartre trôû neân daán thaân, tham gia chính trò, vaø ñaõ laøm ñieàu sa ñoïa nhaát - sa ñoïa theo loái hieåu cuûa Heidegger - cuûa ñôøi mình, laø trôû thaønh ñaûng vieân ñaûng coäng saûn - cho duø chæ laø ba thaùng - vaø ñöùng chung haøng nguõ vôùi nhöõng ngöôøi maø Heidegger xeáp laø khoâng-trung-thöïc. Hoï beá taéc. Vì hoï chæ giaûi quyeát vaán ñeà ñuùng coù naêm möôi phaàn traêm, maø ñuùng naêm möôi phaàn traêm coù nghiaõ laø sai. Hoï ñuùng 50% khi hoï ñoàng hoùa hoï vôùi tieán trình thôøi tính hoùa (leõ ra hoï phaûi ñoàng hoùa 100%), vaø sai töï caên ñeå khi hoï daønh 50% coøn laïi ñeå neâu caâu hoûi “Toâi laø gì? Laø gì chaêng?” maëc duø hoï bieát caâu hoûi khoâng ñaùp aùn. Hoï ñaõ khoâng nghe lôøi caûnh caùo cuûa baäc ñaïo sö voïng leân töø 2500 naêm xöa, raèng coù boán ñieàu khoâng theå nghó

•

TC THÔ 12

baøn, Phaät giôùi cuûa caùc ñöùc Phaät, Thieàn giôùi cuûa ngöôøi ngoài Thieàn, Quaû dò thuïc cuûa nghieäp, vaø Taâm tö theá giôùi, neáu nghó ñeán “thôøi coù theå ñi ñeán cuoàng loaïn vaø thoáng khoå.” Hoï ñaõ daùm nghó baøn veà ”taâm tö cuûa theá giôùi” neân ñaõ phaûi traû giaù baèng söï ñieân loaïn hoaëc/vaø thoáng khoå14. Coøn Buøi Giaùng? OÂng ngon laønh hôn taát caû caùc trieát gia ñoù nhieàu. Ngay giöaõ moät xaõ hoäi ñaøy ñoïa vaø kieåm soaùt con ngöôøi chaët cheõ nhaát, ngay ôû moät nôi choán maø loái soáng nguïy tín trôû thaønh raát thöïc vaø maãu möïc, ngay treân nhöõng heø phoá SaøiGoøn maø ”nhöõng töôûng ñaàu ñöôøng thöông xoù chôï / Naøo ngôø xoù chôï chaúng thöông nhau”, Buøi Giaùng vaãn soáng töï do, töï do tuyeät ñoái : Theânh thang gioù nuùi maây ngaøn Traêng röøng ruù nguyeät chöa töøng phuï ta Ta ñi khaép maët sôn haø Ta ngoài ngaãm nghó quaû laø ta ñieân: Thong dong voác nöôùc ngoïc tuyeàn... (Gioù Nuùi Maây Ngaøn) Buøi Giaùng vaãn soáng trong theá giôùi rieâng cuûa mình: Xieát bao tình töï moâng lung Ñi veà vaây boïc moät vuøng maùu tim (Choán Naøo Neø Naøy) vaãn raát thöïc vaø bi-haøi ñeå cho caùi vaéng-maët baát ngôø thuùc ñaåy cuoäc löõ thöù thôøi tính hoùa: Traàn gian du hyù baát ngôø Moät thao thieát döïng moät giôø traêm naêm (Keå Töø Coå Luïc) Trong cuoäc du hyù ñoù, Buøi Giaùng ñaõ: nghó ñeán taâm tö cuûa theá giôùi qua cuoäc ñoái thoaïi: “Töø coå luïc ñeán taân thanh laåy baåy” (Roài Coù Luùc), ”Töø voâ taän tôùi traêng laàu boán phöông” (Chaép Nhaët),

TC THÔ 12

ñeå roài:

•

Doâng daøi chaép nhaët hai tay Laàm than ñoái thoaïi phoâi thai luùc naøo (Söông Naéng)

laïm baøn veà quaû dò thuïc cuûa nghieäp khi ñoàng voïng vôùi caùc luaän sö A Tì Ñaøm tra vaán veà thöùc taùi sinh15 ñaõ ñöa em ñeán ñaây: Em töø voâ taän xa xaêm Truøng lai chaát vaán : töø traêm naêm naøo? ñaõ ñöa con ñeán ñaây: Con töø tinh theå tuyeät vôøi Mang taâm tính noï veà chôi coõi ngöôøi... Keå laøm sao xieát bao laàn Bao phen raùo rieát laàn khaân... con töø (Con Töø) Trong luùc haàu heát - vaø seõ khoâng quaù neáu ta cho laø taát caû - caùc trieát gia hieän sinh ñeàu chuyeån höôùng vaøo tuoåi trung nieân, thì trung-nieân-ñöôøiöôi-thi-só Buøi Giaùng vaãn theå nghieäm tieán trình thôøi tính hoùa cuûa mình cho ñeán caùi tuoåi... 70. Vaø hình nhö, ôû luùc naøy, oâng ñaõ ñaåy tieán trình ñoù ñeán taän cuøng cuûa noù, ñeå chæ coøn theå nghieäm caùi ñang-thaønh, caùi hieän-taïi-ñang-soáng. Caâu hoûi ”Toâi laø gì? Laø gì chaêng?” ñaõ ñöôïc oâng löûõng lôø nieâm hoa vi tieáu: Tôùi nay moät ñoå ra möôøi Ta khoâng coøn bieát ta ngöôøi cuûa ai (Phong Tình Coå Luïc) khoâng “cuûa ai”... theá trong caùi “ai” ñoù coù mình khoâng? Daï, thöa vaäng aï, vaâng, öø... Thaønh thaân o beá töông tö o boàng (O Boàng O Beá) Vaø hình nhö vôùi Buøi Giaùng, baây giôø, caùi ta khoâng ôû choã naøo, maø coù khoâng ñeå maø ôû, vì coù choã naøo cho caùi töï-töôûng-töï-töông-tö-töï-o-beá? Choã

•

TC THÔ 12

naøo baây giôø, ngoaøi choã do chính noù “töôûng”, ngoaøi chính noù, do caùi töôûng noù coù veà noù? Baây giôø, vôùi Buøi Giaùng, troïn veïn laø tieán trình thôøi tính hoùa, troïn veïn laø caùi hieän tieàn, vaø ”trong caùi thaáy chæ laø thaáy, trong caùi nghe chæ laø caùi nghe, trong caùi thoï töôûng chæ laø caùi thoï töôûng, trong caùi thöùc tri chæ laø caùi thöùc tri”16. Caû tieán trình thôøi tính hoùa doàn laïi ôû moät luùc, ñem traêm naêm vaøo chung cuoäc chôùp-bieån-baây-giôø: Ñoå theâm nöôùc vaøo noài canh Bôùt cuûi noài caù; chaäm, nhanh, töø töø! (O Boàng O Beá) Nguyeãn Phöông Minh Chuù thích: 1. Heidegger, Martin. Being and Time. Baûn tieáng Anh do J. Macquarrie vaø E. S. Robinson dòch, New York: Harper & Row, 1962. Trang 164.

2. Kierkegaard, Soren. Concluding Unscientific Postcript. Baûn tieáng Anh do David F. Swenson dòch, Princeton University Press, Princeton, 1941, tr. 84.

3. Nanavira Thera. Clearing The Path. Path Press, Sri Lanka, 1987 4 Kierkegaard, sñd, tr. 81 Taêng Chi Boä Kinh, Hoøa Thöôïng Thích Minh Chaâu dòch töø Pali, Vieän Nghieân Cöùu Phaät Hoïc Vieät Nam, 1996, Taäp 3, tr 131. 5. “Baïch Theá Toân, Tyû kheo laø baäc A-la-haùn, ñaõ ñoaïn taän caùc laäu hoaëc, Phaïm haïnh ñaõ thaønh, ñaõ laøm nhöõng vieäc phaûi laøm, ñaõ ñaët gaùnh naëng xuoáng, ñaõ ñaït ñöôïc muïc ñích, höõu kieát söû ñaõ ñoaïn taän, chaùnh trí giaûi thoaùt. Vò aáy khoâng nghó raèng: ”Coù ngöôøi toát hôn ta” hay ”Coù ngöôøi gioáng nhö ta” hay ”Coù ngöôøi haï lieät hôn ta”.” 6. Balackham, H. J. Six Existentialist Thinkers. Routledge & Kegan Paul LTD, London, 1956, tr.152-153

TC THÔ 12

Buøi Giaùng

Chaøo Nguyeân Xuaân Xin chaøo nhau giöõa con ñöôøng Muøa xuaân phía tröôùc mieân tröôøng phía sau Toùc xanh duø coù phai maøu Thì caây xanh vaãn cuøng nhau heïn raèng Xin chaøo nhau giöõa luùc naøy Coù ngaøn naêm ñöùng ngoù caây coái vaø Coù trôøi maây xuoáng laân la Beân bôø nöôùc coù boùng ta beân ngöôøi Xin chaøo nhau giöõa baøn tay Coù naêm ngoùn nhoû phôi baøy ngoùn con Thöa raèng: nhöõng ngoùn thon thon Chaøo nhau moät baän seõ coøn nhôù nhau Xin chaøo nhau giöõa laøn moâi Coù hoàng taøn leä khoùc ñôøi chöûa cam thöa raèng baïc meänh xin kham Giôø vui baát tuyeät xin laøm coû caây Xin chaøo nhau giöõa buïi ñaày Nhìn xa coù boùng aùng maây nghieâng ñaàu Hoûi raèng: ngöôøi ôû queâ ñaâu Thöa raèng: toâi ôû raát laâu queâ nhaø Hoûi raèng: töø böôùc chaân ra Vì sao thaáy gioù daøn xa daëm daøi Thöa raèng: noùi nöõa laø sai Muøa xuaân ñang ñôïi böôùc ai ñi vaøo Hoûi raèng: ñaát trích chieâm bao Saù gì ngaãu nhó maø chaøo ñoùn nhau Thöa raèng: ly bieät mai sau Laø truøng ngoä giöõa höông maøu Nguyeân Xuaân

•

TC THÔ 12

Ly Tao Giôø ngaãu nhó nhö hoàng bay em aï Vaø yeâu thöông nhö laù ôû beân hoa Vaø luyeán aùi nhö tô vaøng boán ngaû Buûa vi vu nhö thoaùng moäng la ñaø Em ñaõ laïi vôùi ñôøi veà naéng aám Thaém khoâng gian thöông nhôù boùng hình em Anh ñaõ ñôïi chôø em töø laâu laém Ngaøy ñi khoâng ñeå laïi laïnh traêng raèm Anh mô öôùc vôùi ngaøn xuaân môû roäng Queân naõo nuøng sa maïc cuûa yeâu thöông Chaân cöù böôùc theo nhòp hoàn cöù ñoäng Em laø em anh ñôïi khaép neûo ñöôøng Em coù nuï cöôøi buoàn buoàn maây moïng Em coù laøn mi kheùp laù caây rung Em coù ñoâi maét nhö saàu xanh soi boùng Hoà göông ôi! sao soùng luïc voâ chöøng! Con maét aáy coù gieo buoàn rôùt leä Treân neûo ñöôøng laïnh leõo loái lang thang Moâi thaém aáy maáy laàn thao thöùc keå Vôùi ñeøn khuya voø voõ moäng khoân haøn Trôøi ñaát nhôù laàn ñaàu... naêm tröôùc Ñoù moät laàn ñoâi maét ñaõ nhìn leân Vaø trôøi hieåu ngaøy sau ñoâi maét ngöôùc Moät laàn kia seõ coøn dòp ñaùp ñeàn Em ôû laïi vôùi ñôøi ta em nheù Em ñöøng ñi. cho ta naém tay em Ta muoán noùi baèng thô bay nheï nheï Vaøo trong mô em moäng giaác eâm ñeàm Ta seõ ñaët möôøi ngoùn tay leân maét Ñeå nhìn em qua khe hôû du döông Voøng theo maùu hai voøng tay kheùp chaët OÀ thöa em ta thaáy moäng khoâng thöôøng

TC THÔ 12

Hoaøng Hoân Veõ Boùng Hoaøng Hoân veõ moäng buøa leân saéc laù OÂi Chieàu Hoâm, Ngöôi veõ laù hai haøng Bình minh moïc lôùp phieâu du veà cuoái Gioù quan haø tinh vuõ tuyeát vaân san Ta chaép nhaët muøi höông veà quaù khöù Traû töông lai töø maät nieäm khoân haøn Ta chaép nhaët töøng côn meâ cuoäc tænh Goùp phuø vaân hoà haûi keùo leân ngaøn Ta ñaõ nhaët nhöõng muøa ñoâng thaùng giaù ÔÛ döôùi trôøi veà thieân haï xuaân xanh Ngöôøi trao göûi bình minh xuaân nôi maù Hoàng nôi moâi maét luïc lieãu mi maønh Ta ñaõ haùi töøng cuïm caây laõng ñaõng Saàu phaán höông dò dò phaát phô xoâng Ta ñaõ nhaët nhaønh mai kia cuûa ñaù Vaø ñaõ trao cho nham thaïch phieâu boàng Hai maét ngoù moät laàn cho moät thuôû Ñaõ nhìn muoân cho vaïn moät cho ngaøn Ngöôøi ñaõ hoûi haáp hoâ trong hôi thôû Ñaõ ñieâu taøn sao voïng maõi dö vang Ta ñaõ goïi chieâm bao veà moäng mò Chaép aân tình cho nghóa roäng tinh söông Veà tueá nguyeät böôùc ngao du taän mî Ngöôøi coù nghe tang haûi reùo voâ thöôøng?_

•

TC THÔ 12

Leâ Troïng Phöông

TC THÔ 12

Töôøng Vuõ Anh Thy

Muøi Khoùi Trôøi ba giôø chieàu Thöù Saùu ngoïn neán böøng soi Thanh saéc Giaù coù möa ñaàu xuaân thì khoâng caàn thoa daám leân moâi anh seõ vaãn öôùt möôït maø khoâng caàn phaûi noùi gì gì

Em Nguû maët trôøi chöa môû coû moïc thình lình em ñeán töø choán raát ban sô nôû treân toâi maøu hoa röïc rôõ em ñeán töø coõi raát ngaây thô ñeû ra toâi ngoài xem em nguû

•

TC THÔ 12

Huyønh Maïnh Tieân

Töï Hoïa OÂi, thô: höông böôûi höông cau yeâu em töïa theå heïn sao treân röøng

Meät Nguû Cuõng Khoâng Yeân Em ñi – naéng nguû hai haøng – OØng eo oõng eïp. Ve vaøng ñeo theo Em ñi quanh queïo nuùi ñeøo Giaät mình ta naéng röôït theo ___Queân giaøy

Ñoäc Thaân OÂm nhau chöa phæ voøng tay Ñaõ nghe ñaét ñoû chuoãi ngaøy veà sau Hoân nhau chöa löûa löïu ñaàu Heo may se saét haït saàu thu song Beân em, goâm nhöõng ñöôøøng cong Bôûi lo chöa aám goái raèm... chia ñoâi

TC THÔ 12

Töù Chaån Löôõi saùo: chaâm cöùu kim vaøng Löng doïc kim ngaén, buïng ngang kim daøi Tung hoâ:-- caáp cöùu kim ñôøi Ghim saâu yeáu huyeät... roài ñôøi tung hoâ

Naèng Naëng Em nghieâng ---- Ñeäm truõng hao gaày Thì ta thaân gheá töø ñaây naëng tình!

Töï Hoïa (tieáp) Ñoïc toâi. Ngöôøi theùt (?) “Laäp tröôøng” Xin thöa. Khoâng daùm (!) chuùt höông coû boàng Baïn veà coâ-nhaéc ñaû thoâng Moät ñóa doài loøng, hai muoãng maém toâm

Haï Ñoâng Muøa thu Trinh tieát choã naèm Muøa Ñoâng Tieát doõng laïi tong leân giöôøng Muøa Xuaân Tieát duïc nhoát höông Haï hoài Tieâng tieác ra vöôøn... nhìn chim (bay)

•

TC THÔ 12

Trang Chaâu Muøa Xuaân Ñaàu Tieân Khi böôùc chaân leân con ñöôøng cuoái ñôøi Anh quay maët traàm ngaâm nhìn dó vaõng Anh thaáy löûa cuûa moät thôøi naéng haïn Ñoát thieâu töøng cuoáng laù öôùc mô Ñoát thieâu töøng xao xuyeán mong chôø Taâm tö heùo giöõa hai bôø moäng vôõ Anh thaáy gioù muøa thu mieân man thoåi Gioù ñìu hiu qua ngoõ vaéng taâm hoàn Laù cuoái muøa vaøng töøng chieác coâ ñôn Treân thaûm coû ñôøi anh taøn taï uùa Anh thaáy nuùi muøa ñoâng xanh xao quaù Ñöùng tang thöông nhö nhaän moät tin buoàn Nuùi hoàn anh cuõng ñeâm vaéng sao hoâm Ñöùng uû ruõ laøm bia cho noãi nhôù Anh chæ thaáy möa giaêng môø tuoåi nhoû Hoaøng hoân sa trong aùnh maét thanh xuaân Ñeâm vaãn daøi treân maùi toùc hoa raâm Anh khoâng thaáy bình minh ñaâu ñoù caû Anh chöa moät laàn thaáy boâng mai nôû Chöa moät laàn nghe tieáng phaùo reo cöôøi Chöa moät laàn troâng caùnh eùn song ñoâi Neân khi ñeán cuoái ñôøi anh laëng leõ.

TC THÔ 12

Em chôït ñeán, thaàn tieân nhö truyeän keå Nhö doøng soâng chung thuûy dòu hieàn troâi Em cho anh thôû hôi maùt cuoäc ñôøi Tim goái soùng nghe rì raøo moäng voã Em chôït ñeán, nhö moät vaàng nguyeät toû Con ñöôøng traêng anh böôùc dieäu huyeàn thôm Nghe muoân sao laáp laùnh ôû trong hoàn Anh boãng thaáy ñeâm raïng ngôøi haïnh phuùc Anh boãng thaáy buoàn ñau vaø tuûi nhuïc Nheï nhaøng bay theo tieáng voã veà em Voäi vaøng tan theo tieáng hoùt chim khuyeân Thaùnh thoùt goïi maøu xanh treân caây laù Em coù bieát loøng anh ñang roän raõ Con tim vui quì ñoùn gioù xuaân veà Muøa xuaân ñaàu tieân khoâng boùng maây che Thôm nhö maùi hoàn ai vöøa môùi goäi.

•

TC THÔ 12

Ñinh Cöôøng Ñoaïn Ghi Muøa Ñoâng 7 Caùnh cöûa garage ñaõ kheùp laïi nhöõng ngaøy toâi vung vaõi nhöõng veät sôn caøo caáu, thaát voïng, moûi meät cuõng ñoâi khi coù tieáng reo cuûa haïnh phuùc ngöôøi ñaøn oâng ñöùng thoåi tieáng keøn ñoàng goïi veà, goïi veà coõi xa xaêm... Toâi ñi ra ngoaøi röøng caây khoâ baèng thaûm laù vaøng suõng öôùt muøa naøy nhieàu caây coái cheát cho toâi moät muøa ñoâng thöù maáy xa moät gioøng soâng beân kia bôø quaïnh hiu nhöõng ñieäu blues buoàn cuûa sôn chieàu toái voäi, aùnh ñeøn chieáu saùng moät vuøng söông muø, xa loä nhö soùng raøo Ñaâu coù ai chôø ai beân kia ñöôøng nhöõng ñoùa hoa cho muøa leã laïc Toâi chæ coøn moät caùnh hoàng khoâ tröôùc maët nhö noãi nhôù khoâng nguoâi... Virginia 12.97

TC THÔ 12

Nam Dao AÙc Moäng Vieáng VC

Ñôm ñoùa hoàng thaïch trong khoaûng troáng traùi tim anh Em tính nhaåm nhöõng thaùng nhöõng naêm Sao veát thöông cöù vaäy khoâng laønh Em quaèn quaïi nieàm laøm anh nhöùc nhoái Muøa Xuaân heïn hoaøi gioù maõi chöa xanh Thoaét boùng chim trôøi löûng giaác ma lanh Con caù quaãy ñuoâi ñaïp vôõ maët trôøi Nguïp ñaàu xuoáng bieån Em moø xaùc anh troâi Dìm côn mô traéng vaøo laøn nöôùc baïc Maét thaáy xaùc anh khoâng vôùt ñöôïc Tai nghe tieáng anh goïi khoâng vôùt ñöôïc anh ôi!

•

TC THÔ 12

Caàu Ao, Toùc vaø Gioù: 3 bieán khuùc (vieáng ÑÑH)

1 Caàu ao xöa gioù ñôïi Ngaøy xöa, chaúng bao giôø Xoõa toùc hong goïi gioù Veà cho kòp, meï chôø 2 Gioù xöa, caàu ao ñôïi Töø bao giôø ngaøy xöa Gioù coøn bay xoõa oùc Bay theo nhöõng gioït möa 3 Caàu ao xöa, meï ñôïi Gioù bao giôø, ngaøy xöa Toùc hong sao cöù öôùt Gioït nöôùc maét tieãn ñöa

TC THÔ 12

Bôø Gieáng Vieáng TD

Bôø gieáng thôøi gian nöôùc ñoå soâng aâm thaàm rì raøo Raû rích töøng gioït chaûy veà nôi ñôïi bieån veà nôi chôø soâng Ñaùy gieáng chìm troâi voøng ñuïc voøng trong A! Luùc naøo caïn voán Baät cöôøi ai haùt vôùi coù-khoâng Thoâi ñeán luùc ñaùnh ngöûa con baøi côït nhaû laät taåy thôøi gian laït nhaùch cuøng nhöõng cuoäc ñôøi buïi baäm vieån voâng _

•

TC THÔ 12

Trieàu Hoa Ñaïi Ñaàu Ngaøy ñaàu ngaøy leách theách ngoïn dao cuoái saân nghe nöôùc chaûy traøo leäch baêng toùc tai röøng ruù, taàn ngaàn aø ôi, thoâi ñaõ ngaïi ngaên caùch lìa ñaàu ngaøy giôøi hôõi raên ñe ñeâm naèm eõo oït moäc ñeø nhaùnh. Xuaân phuùt chia caùch moät doøng soâng tay lieàn vôùi laïi ai loøng leä sa

TC THÔ 12

•

Caáu truùc caùch ly trong Ngoù Lôøi cuûa Leâ Ñaït Thuïy Khueâ

ÔÛ

Seùneùgal, vôùi maåu goã mun, ngöôøi ta coù theå taïo ra traêm nghìn hình töôïng ngheä thuaät. Trong tranh thuûy maïc, chæ vôùi vaøi neùt, hoïa só coù theå phaùc caû vuõ truï caøn khoân. Ñoïc truyeän Taàu, taùc giaû khoâng noùi voøng vo maø noùi phaét “cho roài”: Khoùc coù khoùc than, khoùc oaø, khoùc reù, khoùc roøng, khoùc roáng,... ; cheát thì: cheát giaác, cheát queo, cheát saïch, cheát ruïc, cheát ruïi, cheát toát, cheát töôi,... Döôøng nhö ñoù laø nhöõng bí quyeát tieát kieäm thôøi gian cuûa ngheä thuaät ngheøo vaø laø böûu boái cuûa nhöõng ai ñaõ töøng chaùn ngaáy xaøi sang: Xaøi sang chaát lieäu, xaøi sang thôøi gian, xaøi sang chöõ nghóa... Thô Ñöôøng, vôùi nhöõng chöõ taàm thöôøng, soá chöõ giôùi haïn maø coù theå taïo nhöõng bieán aûo voâ haïn giöõa caûnh vaø tình. Leâ Ñaït tìm ñeán ngheä thuaät ngheøo -art pauvre- nhö moät phöông tieän ngoù lôøi: Vöôøn naéng maét gioù bay muøa hoa caûi Boùng laù raêm ngaøy Phaû Laïi ñaéng cay (Phaû Laïi, Ngoù Lôøi, trang 18) Hai caâu taùm chöõ, toång coäng 16 chöõ. Trong 16 chöõ naøy khoâng coù chöõ naøo boùng baåy, maï keàn, khoâng coù chöõ sang, chöõ dieän, toaøn nhöõng chöõ taàm thöôøng maø ta coù theå baét gaëp ôû baát cöù ngoõ ngaùch ngheøo naøn naøo trong chôï chöõ. Nhöng neáu thöû vaøi ñoäng taùc chuyeån hoaùn vò trí cuûa chuùng trong hai caâu: Vöôøn naéng maét gioù bay muøa hoa caûi Boùng laù raêm ngaøy Phaû Laïi ñaéng cay

•

TC THÔ 12

thaønh: Vöôøn laù raêm gioù bay muøa hoa caûi Boùng ngaøy phaû laïi naéng maét ñaéng cay hay: Boùng naéng maét raêm gioù ngaøy phaû laïi Vöôøn laù bay muøa hoa caûi ñaéng cay Vöôøn maét bay muøa hoa ngaøy phaû laïi Naéng boùng raêm gioù laù caûi ñaéng cay Maét ngaøy ñaéng cay bay muøa hoa caûi Phaû laïi vöôøn raêm boùng laù gioù bay Ñaéng cay hoa caûi naéng gioù Phaû Laïi Vöôøn raêm muøa laù ngaøy boùng maét bay Ñaéng cay laù raêm naéng ngaøy phaû laïi Vöôøn muøa hoa gioù boùng caûi maét bay Ñaéng caûi cay hoa maét ngaøy muøa naéng Laù vöôøn phaû boùng gioù laïi raêm bay v. v... Tính theo toaù n hoï c 16 chöõ naø y coù theå hoaù n vò thaø n h 16! = 20.922.789.888.000 laàn (töùc laø gaàn 21 tyû) caâu thô khaùc nhau. Taát nhieân khoâng phaûi hai caâu naøo trong taäp Ngoù Lôøi cuõng coù khaû naêng phaân thaân, ñaèng vaân chöõ, maø chæ nhöõng caâu thô chöùa ñöïng nhöõng con chöõ hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi nhau. Khi aáy söï bieán hình cuûa 16 chöõ coù theå trôû thaønh voâ taän vaø nhö theá hai caâu thô phaû laïi treân ñaây cho ta caùi caûm töôûng khoâng chæ ngaém moät vöôøn caûi, vöôøn raêm trong ngaøy naéng Phaû Laïi, maø döôøng nhö ta ñöùng tröôùc moät khoâng gian aûo: thieân nhieân mang taâm caûm vaø thò giaùc con ngöôøi ñang phaân thaân laøm nhieàu maûnh, roài töï xeáp laïi thaønh nhöõng caûnh khaùc, nhöõng tình huoáng khaùc, cöù nhö theá, nhö theá... Töøng maûnh caûnh vaø tình töï do tung bay nhö tranh Chagall döôùi söï höôùng daãn cuûa moät nhaø aûo thuaät voâ hình: Tuï hôïp, ly tan khoâng ngöøng trong khoaûnh khaéc khoâng gian vaø thôøi gian laïc maát trong nhau. Ñoù laø söï caùch taân môùi nhaát trong pheùp taïo hình thô Leâ Ñaït.

***

TC THÔ 12

•

Döôùi daïng tung bay nheï nhaøng nhö ñuøa nghòch, chôi chöõ, thô haikaâu cuûa Leâ Ñaït mang moät quaù trình tìm toøi saâu xa vaø caù bieät, moät söï baéc caàu giöõa xöa vaø nay, trong caáu truùc hình thöùc vaø trieát lyù thi ca. Leâ Ñaït ñaõ vöôït qua nhöõng trôû löïc cuûa daáu trong tieáng Vieät, cuûa traät töï chöõ trong caâu (daáu coù nhieäm vuï phoái aâm vaø nhaïc tính trong caâu phuï thuoäc vaøo traät töï chöõ). OÂng ñaõ phaù caâu, xeù chöõ ñeå saùng taïo moät loái noùi môùi moät caùch ngoù lôøi , trong caáu truùc caùch ly taïo sinh toaøn dieän. Neáu ôû Boùng Chöõ, ñaõ coù nhöõng bieán aûo chöõ (moãi chöõ giaáu nhöõng boùng mình) trong caùch tröôït aâm, tröôït nghóa. Neáu ôû Boùng Chöõ ñaõ xuaát hieän caáu truùc soùng ngang (töùc laø moät caâu thô coù theå bieán ñoåi tuøy theo nhöõng caùch ngaét caâu khaùc nhau). Thì ôû Ngoù Lôøi, ngoaøi bieán taáu boùng chöõ, bieán taáu soùng ngang, caùc soùng cheùo, xieân, treân, döôùi, ngang, doïc, ñeàu coù theå giao nhau. Söï hoaùn vò trôû neân baát kyø khieán tính caùch taïo sinh môû ra toaøn dieän: Vôùi soá chöõ giôùi haïn (16) nhöng aâm, aûnh vaø yù coù theå bieán ñoåi gaàn nhö ñeán voâ cuøng. Cho neân, nhöõng caâu thô nhö: Trang thieân thanh aáp xanh muøa coám tieác Thö uû tình thu eùp bieác hôi höông (Thö xöa, trang 49) khoâng chæ coù moät kieáp soáng, maø chuùng coù theå coù nhöõng kieáp soáng khaùc, tuøy theo söùc saùng taïo cuûa ngöôøi ñoïc: Trang thö uû tình thu muøa coám bieác AÁp thieân thanh xanh eùp tieác hôi höông Bieác trang tình eùp thu xanh muøa coám Tieác hôi höông uû aáp thu thieân thanh... Leâ Ñaït goïi thô oâng laø haikaâu, coù leõ ñeå phaân bieät vôùi hai caâu hieåu theo nghóa thoâng thöôøng, vì aån sau moãi haikaâu, coøn coù nhöõng hai caâu thô khaùc chöa khaùm phaù. Ngoù Lôøi aån caû boùng chöõ laãn boùng caâu. Trong vaên hoïc hieän ñaïi, ngöôøi ta thöôøng ñeà cao vai troø cuûa ngöôøi ñoïc nhö moät ñoái taùc vaên hoïc tröïc dieän vôùi taùc phaåm. Nhöng thöïc ra khoâng phaûi taùc phaåm naøo cuõng cho ngöôøi ñoïc caùi quyeàn ñoùng goùp vôùi taùc giaû. Vôùi nhöõng caâu thô coå ñieån nhö: Buoàn troâng cöûa beå chieàu hoâm Thuyeàn ai thaáp thoaùng caùnh buoàm xa xa (Nguyeãn Du) hoaëc hieän ñaïi nhö: Vaäy sao em laïi nguû nguû trong loøng moä trong nghóa ñòa thaân theå anh vôùi aùo coû may chaâm da thòt (Thanh Taâm Tuyeàn)

•

TC THÔ 12

thì ngöôøi ñoïc chæ coù theå nghieâng mình, tieáp nhaän caûnh tình, maø khoâng theå tieáp tuïc saùng taùc ra nhöõng caâu thô môùi, nhö vôùi: Theâ Huùc daùng cong böôùc chieàu kyù öùc Trang maây bay Buùt Thaùp möïc xanh ngaøy (Hoà chieàu, trang 96) Kyù öùc chieàu ngaøy böôùc cong Theâ Huùc Möïc xanh bay boùng Thaùp Buùt trang maây Theâ Huùc maây bay böôùc chieàu kyù öùc Buùt Thaùp cong trang daùng möïc xanh ngaøy ......

***

Thô haikaâu cuûa Leâ Ñaït khoâng phaùt sinh töø haiku cuûa Nhaät Baûn maø gaàn guïi vôùi tinh thaàn phaù caâu cuûa Mallarmeù vaø tính chaát ñoäc laäp chöõ trong thô chöõ Haùn. Tröôùc khi laø moät daáu hieäu chæ ñònh söï vaät, chöõ Haùn ñaõ moâ taû söï vaät baèng ñöôøng neùt: Moãi chöõ laø moät ñoà hình. Baûn thaân chöõ Haùn laø nhöõng böùc hoaït hoïa phoái aâm, coù khaû naêng töï tuùc, ñoäc laäp vôùi nhöõng chöõ khaùc. Ví duï caâu thô Thieân ñòa phong traàn cuûa Ñaëng Traàn Coân, töùc Trôøi ñaát - gioù - buïi laø 4 chöõ ñoäc laäp. Ñaây khoâng phaûi laø moät caâu thô (hieåu theo nghóa coå ñieån: Caâu coù chuû töø, ñoäng töø, tónh töø) maø laø nhieàu caâu thô vì ta coù theå ñaûo loän traät töï 4 chöõ 4!=24 laàn: Ñaát gioù buïi trôøi, trôøi buïi gioù ñaát,... khoâng heà gì. Nhöng khi Phan Huy Ích chuyeån sang tieáng Vieät thaønh Thuôû trôøi ñaát thoåi côn gioù buïi thì chæ coøn coù moät caâu thô hay vaø chæ moät maø thoâi: caâu thô Vieät khoâng theå ñaûo loän traät töï nhö caâu thô chöõ Haùn (khoâng rieâng gì Phan Huy Ích, maø haàu nhö baát cöù ai dòch thô Ñöôøng, duø laø dòch hay, cuõng laøm maát tính caùch ñoäc laäp chöõ trong caâu thô chöõ Haùn). Leâ Ñaït döôøng nhö coù yù muoán phaù vôõ traät töï naøy. OÂng phaù caâu tieáng Vieät, oâng côûi troùi thô oâng khoûi hình thöùc caâu, ñeå ñi ñeán khoâng caâu: Moät caáu truùc caùch ly toaøn dieän. Ñöông naéng ñöôøng ruøng laïnh cuõng coù theå laø: Ñöôøng naéng ñöông ruøng laïnh hay Ruøng laïnh ñöôøng ñöông naéng, vv... Vôùi thuû phaùp naøy, nhaø thô ñoäc laäp vaø daân chuû hoùa moãi chöõ; noùi khaùc ñi oâng thaùo chöõ ra khoûi pheùp ñaët caâu theo vaên phaïm coå ñieån (moãi chöõ coù moät chöùc vuï coá ñònh trong caâu). OÂng ñöa chöõ ra khoûi laõnh vöïc quan lieâu ñeå ñaït tôùi söï bình ñaúng bình quyeàn: Moãi chöõ ñeàu ñaét giaù nhö nhau, ñeàu töï do ñi laïi trong kaâu. Coù theå ñoù laø moät hình thöùc thöïc hieän daân chuû vaø nhaân quyeàn trong traän ñoà chöõ nghóa cuûa Leâ Ñaït. Chöõ trôû thaønh moät sinh theå töï do haønh ñoäng vaø di ñoäng. ÔÛ moãi vò trí khaùc nhau, chuùng taïo neân nhöõng moâi tröôøng khaùc, nhöõng tình huoáng

TC THÔ 12

•

khaùc. Chöõ laø hieän thaân cuûa con ngöôøi.

** *

Coù theå xem thô Leâ Ñaït nhö nhöõng böùc hoïa mang ñöôøng neùt “thieân di”, chuyeån töø höõu hình sang voâ theå, töø voâ theå trôû laïi höõu hình. Chuyeån töø phong caûnh sang tình caûnh, töø vaät chaát sang con ngöôøi trong côn hoûa muø giöõa mô vaø thöïc, phoái hôïp khoâng gian, thôøi gian vaø khoaûnh khaéc: Thaùp Goâ tích nuùm ñoài tröa thôû naéng Chuoâng ngaân chim thaân traéng böôùm cöïa mình Löûa gaïo thaép hoa ñeøn soi coû laï Maây Sôn Tinh nöôùc caû ngaõ ba tình (Trung du, trang 25) Ñaây laø phong caûnh trung du traûi daøi trong khoâng gian vaø thôøi gian? Ñaây laø traän baõo tình Sôn Tinh - Thuûy Tinh trong moät thôøi coå tích? Hay ñaây laø khoaûnh khaéc khoûa thaân hieän hình cuûa ngöôøi kieàu nöõ trong nhöõng truyeàn thuyeát muoân ñôøi? Tính chaát di ñoäng töø thöïc taïi höõu hình chuyeån sang aûo aûnh, töø taâm caûnh sang taâm linh, sang nhöõng chuyeån bieán voâ hình, sieâu hình, phaûi chaêng laø cuoäc haønh trình trong voâ thöùc, giöõa mô vaø thöïc, giöõa thöùc vaø tænh, maø coù laàn Leâ Ñaït goïi laø hoäi chöùng töø thöùc: Khuya moõ ñoaïn tình, kinh thoaùt tuïc Thô trang ngaân taâm töø thöùc luïy traàn Ai goõ moõ, ai ñoaïn tình, ai ñoïc kinh, ai thoaùt tuïc? Ai laøm thô, ai töø thöùc, ai luïy traàn?... Ai thanh, ai tuïc?... Ai tænh, ai mô?...

** *

Cheânh veânh giöõa nhieàu bieân ñòa, Ngoù Lôøi laø söï hieän dieän vaø gaëp gôõ cuûa nhöõng vaéng maët: Coå thi, Ñöôøng thi, ca dao, Nguyeãn Du, Mallarmeù, Desnos, quaù khöù, kyû nieäm, öôùc heïn, boäi theà,... trong moät ngoân ngöõ tình ñaõ ñöôïc giaûi phoùng: Taøu ñaém heïn boäi theà leânh laùng bieån Traéng tinh bôø moäng thaûi nhieãm oâ mô (OÂ nhieãm, trang 139) Töø moät ngoaïi caûnh thôøi söï: taøu ñaém, oâ nhieãm bieån cuûa thôøi nay, Haikaâu nhö veát daàu loang daàn treân maët soùng, chuyeån sang taâm caûnh cuûa nhöõng heïn bieån theà non, cuûa nhöõng giaác mô oâ nhieãm, cuûa nhöõng tinh moäng

•

TC THÔ 12

laùng leânh, cuûa nhöõng boäi öôùc boäi theà... Hay töø moät huyeàn thoaïi thôøi danh: Toùc phong lan coå baïch ñaøn tích soùng Maét thoaïi huyeàn soâng cheùn ngaán hoø khoan (Thoaïi huyeàn, trang 37) Ngöôøi ñeïp trong tranh ngaäp ngöøng böôùc ra, boãng vôõ tan nhö maûnh göông boäi öôùc; nhö nhöõng con chöõ boäi tình vöøa hoäi tuï neân hình haøi naøng trong giaây laùt ñaõ voäi chia tay ñeå ñi tìm nhöõng thoaïi huyeàn chöa bieát, nhöõng tích coå chöa hay cuûa nhöõng lan phong toùc, nhöõng thoaïi baïch ñaøn, nhöõng soâng soùng maét, nhöõng maét hoø khoan, nhöõng coå ngaán ñaøn... . Töø haän ñaù, traêng Khuaát Nguyeân xöa, thoaùt thai: Boùng caù daï traêng buoàn quaãy nöôùc Daèng daëc tình taêm chöõ giaûi oan (Khuaát Nguyeân, trang 80) Hay caâu thô Ñoã Phuû, bieán thaønh: Ñoâi boùng caâu huyeàn cong bieác lieãu Moät haøng cöôøi traéng thaúng thanh thieân (Xuaân Ñoã Phuû, trang 83) Nhaø thô haún ñaõ naém baét ñöôïc caùi “khoaûnh khaéc” baây giôø vaø ôû ñaây, cho neân oâng taïo ñieàu kieän gaëp gôõ giöõa xöa vaø nay, ñeå nhöõng boùng caù, daï traêng oan khuaát naêm xöa, coù dòp giaûi oan cho nhöõng haän tình chöa ngoù, ñeå nhöõng haøng cöôøi traéng baây giôø coù theå thaêng thieân leân baàu trôøi xanh mai sau.

** *

Tính caùch tröõ tình vaø laõng maïn khoâng loä maø nhö ñaõ nhoû thaønh maät toá, ngaám vaøo chöõ roài sao leân, khieán caùc con chöõ raùo hoaûnh, chuùng nhö chöa heà ñaãm leä bao giôø. Coù veû hôø höõng, thaûn nhieân, voâ tình, nhöng thöïc ra chuùng ñaõ nhieãm tình töø taâm, luïy tình töø kieáp tröôùc, ñaõ ñam meâ hôn moät laàn ñôøi vaø ñaõ vöôït khoûi nhuïc caûm ñôøi thöôøng ñeå ñi vaøo xaùc thaân aùi aân ñôøi chöõ, khieán moãi keát hôïp hoâm nay ñeàu phaùt ra moät tình tröôøng, moät töø tröôøng, tónh laëng maø voâ cuøng ñau thöông vaø daäy soùng: Ngöôøi ñeïp laån khe hai haøng chöõ toái Thuû thö muø laàn leû moät loái meâ. (Borges, trang 84)

TC THÔ 12

•

Haønh ñoäng thô trong Ngoù Lôøi chuû yeáu laø moät haønh trình vaøo tình vöøa caùch ly, vöøa hoäi tuï. Ngöôøi thô tìm kieám trong voâ thöùc nhöõng khoaûnh khaéc khaùc nhau cuûa moät ñôøi tình, cuûa nhieàu ñôøi tình, cuûa moät neàn vaên hoùa, cuûa nhieàu neàn vaên hoùa, nhöõng ngoïn löûa ñam meâ,... vaø caét ra nhöõng hình töôïng, nhöõng maûnh puzzle gheùp laïi thaønh thô. Nhöng moãi yeáu toá vaãn coøn mang trong mình nhöõng veát thöông quaù khöù, chöa heát luïy tình maø ñaõ hoài sinh, chuùng ñem vaøo ñôøi môùi nhöõng nieàm ñau cuõ: Tim laëng laïnh goác boà ñeà möa cuõ Chim goõ moõ kieáp xöa chöa heát ruõ luïy tình (Chim goõ moõ, trang 48)

** *

Chuùng ta sinh trong coâ ñôn, giaùn ñoaïn vaø cheát ñi trong giaùn ñoaïn, coâ ñôn. Moãi coá gaéng “giao löu” vôùi keû khaùc döôøng nhö chæ laø aûo töôûng. ÔÛ choùp ñænh cuûa haïnh phuùc, hai caù theå cuõng khoâng bieát nhöõng gì ñang xaûy ra trong nhau, bôûi ñau khoâng theå chia, söôùng khoâng theå seû, bôûi khoâng coù caàu “thoâng thöông” tröïc tieáp vaø lieân tuïc giöõa con ngöôøi. Nhöõng baét gaëp caûm thoâng, neáu coù, chæ laø nhöõng tíc taéc töùc thôøi, nhöõng loùe chôùp ngoä tình, nhö nhöõng tia löûa saùng taïo sinh roài taét. Bachelard coù laàn ñeà nghò: Neáu chuùng ta thöû nhìn laïi tö töôûng cuûa mình, seõ thaáy chuùng khoâng ngöøng bò xoùa theo moãi khoaûnh khaéc troâi ñi. Moãi khoaûnh khaéc ra ñi mang theo nhöõng maåu tö töôûng chöa kòp thaønh hình maø ñaõ taøn luïi. Nhöng thôøi gian cuõng chæ laø moät chuoãi daøi nhöõng khoaûnh khaéc cheát yeåu. Thôøi gian vöøa laø nghóa trang tö töôûng, vöøa laø caùi noâi cuûa nhöõng tích taéc töùc thôøi. Thôøi gian mang tính chaát ñöùt ñoaïn cuûa cuoäc ñôøi, vaø moãi khoaûnh khaéc laø moät coâ ñôn, chia bieät, giam coõi aâm trong loøng, bôûi coøn ñang soáng noù ñaõ cheát. Khoaûnh khaéc töïa nhö ñònh meänh cuûa con ngöôøi: Soáng ñeå tieán veà caùi cheát, vaø noù cuõng gaén lieàn vôùi tröïc giaùc saùng taïo, cuõng loùe leân roài cuõng taét ngaám, neáu con ngöôøi khoâng voäi vaøng ghi laïi baèng chöõ. Chöõ chính laø thòt xöông cuûa nhöõng tö töôûng loùe leân trong khoaûnh khaéc. Chöõ chính laø chöùng töø cuûa nhöõng maåu tö töôûng ñaõ qua ñôøi:”Heo may töø xao xaùc nghóa trang giaø” (trang 80). Chöõ cuõng mang ñònh meänh giaùn ñoaïn vaø coâ ñôn cuûa khoaûnh khaéc, cuûa ñôøi ngöôøi, nhöng chöõ khoâng bò thôøi gian xoùa ñi nhö xaùc thaân hay khoaûnh khaéc Traêng lieâu trai hoa cöûa trang khoâng nguû Töï vò ma veà chöõ duï moäng du (Chöõ khuya, trang 85)

•

TC THÔ 12

Chöõ laø phöông tieän cho pheùp ngöôøi soáng soáng vôùi ngöôøi cheát, cho chuùng ta hoâm nay soáng vôùi Nguyeãn Du, Lyù Baïch, Taûn Ñaø hoâm qua, trong nhöõng khoaûnh khaéc ñang troâi, keùo theo nhöõng chia ly caùch bieät. Leâ Ñaït gaén boù saâu xa vôùi yù nieäm thôøi gian, khoaûnh khaéc, vôùi tình yeâu, söï soáng vaø söï cheát, haún khoâng khoûi nghieäm suy veà nhöõng maát maùt trong nhöõng phuùt giaây ñang soáng. Haønh ñoäng caùch ly vaø taïo sinh con chöõ, ñem noù ra khoûi töø tröôøng lieân tuïc cuûa nhöõng caâu thô coù vaên phaïm, phaûi chaêng ôû ñaây khoâng chæ laø söï caùch taân hình thöùc ngoân ngöõ thô, maø coøn laø söï thöïc hieän töï do vaø cuõng laø moät caùch tìm mình, tìm ñeán taän nguoàn cuûa nhöõng coâ ñôn giaùn ñoaïn trong söï soáng; tìm caùch hoài sinh nhöõng phuùt giaây saùng taïo hieám hoi trong ñôøi ñeå keát thaønh moät xaâu chöõ -tình- thoaùt khoûi söï huûy dieät cuûa thôøi gian? Nhaø thô vónh vieãn laø moät keû lang thanh trang laàn queâ chöõ tìm mình (trang 122). Thô Leâ Ñaït mang veû bình thaûn, voâ taâm, nhöng ñeán ñöôïc choã voâ taâm coù ñaâu laø deã? Chaúng ñaõ traûi bao haønh höông traéng moäng? Ai ñoát röøng cho goã tieâu taâm (trang 60) Naëng nôï vôùi chöõ, vôùi tình, vôõi chöõ tình vaø tình chöõ, thô Leâ Ñaït gaùnh nhöõng kieáp tình, noåi, chìm, lôõ, moøn, theà, boài, laàm, loãi... trong moãi hieän sinh chöõ. Ñaát lôû ñaù moøn moät hai chìm noåi Theà boài lôøi caùt loãi phaûi laàm soâng (Theà boài, trang 125) Löûa Ngoù Lôøi thaàm thì trong boùng caâu boùng chöõ, ruû ngöôøi ñoïc moäng du trong coõi coù coù khoâng khoâng, keát hôïp khoâng gian thôøi gian trong nhöõng saùt na hoø heïn, chia ly, buøng leân roài taét ngaám, khaâm lieäm moät vuõ truï nhôù thöông, ñaém say, coâ ñôn, giaùn ñoaïn, phaân kyø, maø hoàn chöõ theå hieän vaø hoài sinh nhöõng chöùng tích cuûa söï soáng ñaõ cheát trong con ngöôøi. Caûm ôn chöõ ñaõ traû laïi cho tim nhöõng kyû lieäm vuøi noâng chaân loä uùa tình (trang 164) trong moät thoaùng ngoä yeâu: Moät hueä tình ôn chöõ ngoä thöøa yeâu (trang 176) Yeân Cô, Giaùng Sinh 1997 Thuïy Khueâ

TC THÔ 12

Leâ Ñaït Ñaàu Thu Mi lieãu maét ñöøng sao saéc nöõa E bieác ñaàu thu lôõ gieát ngöôøi

Beán noåi Maét haûi ñaêng soi ñöôøng xanh beán noåi Ngöïc trieàu non phao noõn tuoåi beành boàng

Cao Taàn Caùnh soùng cao taàn bieác queùt Caàu maøy cong moät neùt aêng ten

Thuyeàn nhaân Cho anh laøm thuyeàn nhaân Bích Haûi Loøng ñung ñöa soùng ngaûi Vònh Loâng-maøy Caûng nöôùc xanh taøu xöù laï coøi aên moäng Keø mi döøa côø yeán loäng aâu bay.

•

TC THÔ 12

Röøng nguyeân xuaân Moäng thoå daân röøng nguyeân xuaân em caám Döông xæ tröôøng thaân sô thuûy nöông taân Vuøng baûo hoä maêng nhung tuaàn loäc naéng Chim moâi xinh hoa heù traéng mô traàn Ai ñoát loøng röøng cho goã tieâu taâm.

Moäng cuõ Tình ñoåi tieàn quaày tim xöa ñoùng cöûa Moäng cuõ vaøi ñoàng aâm phuû gioù xua.

Kyû nieäm. Yeâu ñöùt ñoaïn tröa truïi ñöôøng naéng löûa Kyû nieäm xoe tình boùng nöûa ñôøi sau.

AÛo thuaät Em tay xoøe moät con chim caùnh thaém Caép tim anh vuø nghìn daëm thieân di Yeâu tha thaån ñi tröôøng kyø trang vaéng Doõi boùng chim tìm moät boùng tim.

TC THÔ 12

•

Desnos *

Anh chæ laø boùng trong xöù boùng

D. Cöûa ñoùng vaùch traéng canh ñeøn daïi Sao hình anh maø laïi boùng em. * Nhaø thô sieâu thöïc Phaùp, hy sinh trong cuoäc ñaáu tranh choáng phaùt xít Ñöùc

Taân Trang Moäng moâng maù lôøi nhuoäm xanh nghóa baïc Xuaân taân trang muøa laïm phaùt hoa ñaøo

Trieàu AÙo saùnh soùng thöông ai Taø trieàu Höông tím baõi Loøng nguoàn côn möa maõi Tình ñoäng maùi buoàn ñoø ñaåy

soâng suoâng

Soâng Queâ Noãi ñaàu thöông thöôïng nguoàn xuaân cheát ñuoái Giaø soâng queâ loøng noåi xaùc traêng theà

Queâ Chöõ Chaäp maïch chaán ñoäng tình queân tieåu söû Lang thang trang laàn queâ chöõ tìm mình

•

TC THÔ 12

Ñinh Linh Keû Quyeàn Thuaät say Neáu anh noùi, “Trôøi, khoâng! Coù caùi quaùi quæ gì chaéc ñaâu.” Neáu anh noùi, “ Chaán song thaønh giöôøng, coâ gaùi bò troùi goâ.” Neáu anh noùi, “Tuoåi xuaân taéc tò?” (Chaøng treû tuoåi laäp laïi cho duø ñaõ bieát toûng roài) Naèm goái tay, giô chaân vaø ñaïp. Quay moøng moøng nhö chong choùng, quaït, ñaåy, haø haø, keû naøo xaâm phaïm. Ngoài treân ñaát, traàn truoàng, giaûi thích rôøi, aùm gioïng, laëng. Theâm vaø bôùt, saép xeáp nhöõng ngoùn tay. Neáu coù keû naøo ñuïng vaøo toùc trong luùc nguû, haõy môû maét ra xem haén laø ai, haû.

TC THÔ 12

Trieån Laõm Nhöõng con khæ toäi nghieäp doàn ñoáng quanh traùi soài. Ngöôøi giaû aên vòt giaû Cassandra, loän ngöôïc, ñaøo bôùi. Con löôøi aên choài, traùi vaø laù. Ñaùnh thöùc côn ñoùi caøo ruoät. Sau 5 hay 10 phuùt. Ngöôøi ñaøn baø nhanh nhaát theá giôùi. Noù ñaõ chaúng laøm gì. Thoâi thì tha toäi. Con thoû röøng bieán ñoåi, luùc ñen luùc traéng. Hy voïng töø hang naøy tôùi hang khaùc. Khoâng coù gì trong caùi hoá, töôïng baùn thaân. Boïn ngöôøi cuûa nhöõng boä laïc ñöùng thích caùnh nhau. Daøn nöûa voøng, ñít quay veà höôùng gioù. Cuoán vaøo voøng ñaáu, bòt maët. Coâ gaùi ñöôïc sôø moù, naèm trô, ruùc rích, haù hoác mieäng. Noù quô tay, giô ngang ñaàu. Troàng caây moãi khi döøng laïi, cho tôùi khi laù vaøng.

•

TC THÔ 12

Cô Hoäi Chaéc chaén, giöõa giaác mô loaøi ñoäng vaät coù vuù Giöõa ngöôøi-khæ, khæ-khæ, ngöôøi-ngöôøi, Giöõa bò ñeo tua, coï röûa, luïc tìm huyeân naùo. Giöõa taù traøng khoâ dòch vò vaø boät son moâi. Giöõa nhöõng co giaät ñoàng boä vaø nhöõng chieác goái ñöôïc ngôïi ca. Nhö theá ñoù, ghì sieát, tuøng xeûo, trong naêm thöù 34 cuûa toâi, Thuû theá, vôùi naém ñaám, ngöõ phaùp toâi, Vôùi veát lôû cuûa caëp moâi caù, ghim Vôùi tai trong, reùo raét, luøng buøng, Vôùi nhöõng ngoùn chaân goõ nhòp, nhöõng chieác raêng ñaùnh boø caïp, Vôùi quyeàn ngoài xoåm ñoù, bò töôùc maát, “Anh töø ñaâu? Vaø taïi sao ôû ñaây?” Vôùi loã muõi chaûy maùu, vôùi laàn kinh nguyeät ñaàu tieân cuûa toâi, Vôùi giaác nguû ngaày ngaät qua giôø, Vôùi cô hoäi ñang leân vaø nhöõng hoøn daùi xeä.

TC THÔ 12

•

Ngang Doïc Sau khi chaïy xieân xeùo chí cheát baêng qua caùnh ñoàng roäng, Laøm caùch naøo toâi ñaõ hoïc maõi nhöõng chöõ Maø chaúng theå phaùt aâm? Sau khi naáp döôùi nhöõng chieác giöôøng Laøm caùch naøo toâi ñaõ hoïc maõi ñeå toùm löôïc Muõi? Maét? Da phoûng? Raûi raùc seïo? Vaø ai ñoù ñaõ daïy toâi daøn döïng laïi nhöõng chieác raêng? Trong boùng toái, trong tö rieâng, toâi ngoài choàm hoåm, phaân baèng Muøi hoâi haùm ñaëc bieät. Linh hoàn toâi Cho ñeán baây giôø ñaõ bò dòch leäch. Vaø nöõa, Toâi vaãn coøn coù theå hoân caùi baûn maët saùng laùng, ñaäp thöù giaû taïo ñoù chöù. Vaø nöõa, ngay buoåi saùng naøy, Khi toâi baêng qua baûy nhòp caàu, möôøi hai nhòp caàu, qua laïi, Khi toâi baêng qua roài laïi baêng qua haøng traêm nhòp caàu, Baày boà caâu xaùm naâu daïo khuùc nhaïc chieàu, chaøo ñoùn. Giôø ñaây, toâi giaû vôø vaùc caùi moâng coøm veà queâ. Moät thöù Kafka, moät thöù Do thaùi, moät thöù khæ laäu: “Chaøo!” Coùng khoâ, baêng giaù.

•

TC THÔ 12

•

Ngöôøi Cheát Traùi banh khuùc coân caàu chín tuoåi Ñaõ naåy töø thaønh xe cam nhoâng maøu xanh naâu Naåy, naåy, trong ñaàu haén, baây giôø, traùi banh da. Baø giaø töøng aên caép ñoà hoäp Töø keû ngoaïi nhaân naèm trong giao thoâng haøo Giôø naøy baùn nöõ trang ôû Santa Barbara. Ngöôøi cheát khoâng cheát vaãn ñaâu ñaây cua nhöõng coâ gaùi ñeïp Treân ñaïi loä Bolsa, nhöõng pick-up truck. Nhöõng baøn mica, nhöõng thuoác laù leû Coù keû ñaõ nhuoän toùc, ñoåi teân, Bill Nhöng ñôøi soáng, trong boïn, chaúng khaùc gì nhöõng keû ñaøo xaùc, Ñaøo leân, y phuïc vaøo, laøm bia baén theâm laàn nöõa, Nhìn thaân xaùc tung, chaäm, nhö phim.

•

TC THÔ 12

Chaùo Ñoäc Ai ñaõ chaïm toùc? Caùi baùng suùng ñaäp vaøo maøng tang. Ai ñaõ hoân treân traùn? Ba tieáng goõ cöûa luùc nöûa ñeâm. Ai ñaõ thoïc ngoùn tay vaøo mieäng? Töïa phaùo seït. Tung leân khoâng. Ai côûi aùo em? Côûi aùo ra. Ai ñaõ sôø ngöïc em? Ñeå cho thuï thai laø coù toäi. Ai ñaõ ngaû ñaàu treân buïng em? Keû bò loät traàn bôûi vieân ñaïn xeù. Ai ñaõ daøy voø aâm vaät em? Naèm ñaây trong caùi hoá naøy.

TC THÔ 12

Haï Thaûo Yeân Xuaân, Treân Voøng Quay cöù ôû treân voøng quay ñoâi tay ngöôøi cuõng moûi toâi chôø em ñeâm mai con phoá daøi boùng toái cöù ôû treân voøng quay muøa xuaân roài cuõng ñeán toâi trong buoåi chieàu nay ho khaøn nhö muoán beänh cöù nhö treân voøng quay bao nhieâu ngaøy cuõng vaäy nguïc tuø ñaâu, ñeâm say muøa xuaân giôø chöa thaáy cöù theo heát voøng quay toâi khoâng coøn choùng maët böôùc ra ñöôøng saùng nay queâ ngöôøi theâm muøa tuyeát

Ly Röôïu Cuoái Ngaøy möøng toâi ly röôïu cuoái ngaøy cuoäc vui hoäi ngoä cuõng ñaày thaùng naêm loøng thöa coû uùa queân daàn ñeâm, thoâi nhoû leä goïi thaàm teân ai

•

TC THÔ 12

Ñaàu Naêm, Soi Göông Chaøo toâi, xuaân môùi ñaàu naêm coù ai hoùa kieáp ñeå laàm boùng toâi nhe raêng, trôïn maét, trôøi ôi nhöõng oan traùi buoäc, nhöõng ñôøi hoãn mang taét ñeøn, boùng laãn da vaøng maøu da cuûa kieáp daõ traøng voâ tö môû ñeøn, taâm yù thöïc hö kheùp ñoâi maét laï ñeå buø xuaân sau

Cuoái Naêm, Xuaân em ngoài naéng ñoå nghieâng vai toâi veà truùt laù vaøng bay theo muøa nhòp ñôøi goõ nheï ñeâm thöa lôøi em thaùnh thoùt tieãn muøa xuaân qua

TC THÔ 12

N. P Xuaân Vaãn Voâ Cuøng Töû Teá Roän raøng. Roän raøng tieáng chim Chaøo bình minh. Chaøo naéng môùi Traän baõo El Nino hoâm qua ñi ngang thaønh phoá Möa luõ cuøng veà Em khoâng ñeán sôû moät mình nhö moïi luùc Vaø muøa Xuaân qua ñaây cuõng muoän Thöùc daäy choaøng theâm aùo Trôøi trong. Naéng aám Ñaàu ngoõ hoa ñaøo vaøi hoa ñaõ nôû Baùo hieäu Xuaân sang Baày chim seû chuyeàn caønh ríu rít Döï caûm haïnh phuùc cuûa ñaát trôøi hoäi tuï Ngaøn hoa khoe saéc Môn môûn choài non. Töôi maøu luïc dieäp vaán vöông coøn chuùt muøa Ñoâng Chöa ñoaïn tuyeät cuøng quaù khöù Xaùc laù uû aáp hoa daïi tím vaøng Em khoaùc aùo hoa muøa môùi Laáp lÿnh gioït söông Coù theå cuõng laø gioït möa cuoái cuøng ñoïng laïi Giaõ töø. Hoäi ngoä Giao öôùc khoâng coù chöùng töø. Roän raøng. Roän raøng tieáng chim Traø noùng treân tay chaøo muøa Xuaân ñeán Coù naéng aám. Coù trôøi xanh Coù ñaøo hoa ñuøa gioù môùi Coù mai vaøng. Coù lan tím Coù hoa daïi khoe saéc chung vui Duø ñeán muoän Xuaân vaãn voâ cuøng töû teá

•

TC THÔ 12

Khoâng noùng nhö muøa Haï Khoâng buoàn nhö muøa Thu Khoâng buoát laïnh nhö muøa Ñoâng Söï hoàn nhieân khoâng bao giôø maëc caû Xuaân cuûa ñaát trôøi vaãn maõi maõi töôi vui Ta laïi mang moät tuoåi ñôøi theâm naëng Tuoåi xuaân – Töï Tin, Haøo Khí – cuõng töø boû ta ñi Trong chu kyø cuûa sinh giaø beänh cheát Ai bieát ñöôïc ngaøy mai ra sao Trong nhöõng maéc xích voâ cuøng taän ñoù Vaãn töï toân baûn ngaõ. Vaãn chaø ñaïp laãn nhau Vôùi nhöõng cuïm töø hy sinh töï nguyeän Mang ra baùn hoaøi, vaãn laém keû haùo höùc tìm mua Vì quaù thieáu nhöõng taám loøng bi maãn Neân moâi ngöôøi thoâi quaù hieám nuï cöôøi töôi.

TC THÔ 12

Hoaøng Ngoïc Bieân Nhöõng Baøi Thô Khoâng Ñaët Teân ... Hoûi trôøi hoâm nay ñaõ lam Maây ñaõ boàng beành nhöõng boït traéng Caây coái xanh maøu laù non ÖÛng vaøng neàn nhaø cöûa Hoûi thaønh phoá nhöõng quaùn nöôùc Ngöôøi ngoài ñaõ traøn ra væa heø taém naéng vaøo muøa Taùch caø pheâ boác khoùi traêm naêm ... ... Laáy ñi cho ngöôøi hôn nöûa noãi buoàn Tuoåi treû troâi treân nhöõng gioøng soâng röïc löûa Nghe trong tieáng ñaäp ñôøi soáng Nhöõng daáu laëng daøi coõi aâm Ta noùi vôùi ta maây ngöøng bay Con ngöôøi ngaøy naèm xuoáng Töôûng seõ nghe xoân xao maùu chaûy Thaân caây töï bao giôø Ra chæ coøn nhöõng lôùp voû khoâ

•

TC THÔ 12

... Laïi laøm thô! Laïi vieát nhöõng doøng boâi ngang boâi doïc gaïch xeùo gaïch xieân Laïi laøm thô! laïi vieát nhöõng caâu khaáp khieãng khoâng tröôùc khoâng sau khôûi ñaàu keát thuùc khoâng tìm ñaâu thaáy Laïi laøm thô! Baøi thô chaïy huït hôi khi ra khoûi ñaàu nhöõng ngoùn tay caû theá giôùi khoâng ai ñoàng yù Baøi thô chaïy huït hôi ñaâm vaøo böùc töôøng reâu phong tröôùc maët tan thaønh nöôùc. ... Ta truù nguï trong ngöôi nöûa theá kyû nay Toái ngaøy veõ nhöõng chuyeän ñaâu ñaâu Laøm thô coù khi khoâng caàn giaáy möïc Moät mình AÂm thaàm -- kín ñaùo -- leû loi. Ngöôøi cöôøi vui nhöng baét ta nuoát noãi buoàn Nhöõng caâu thô cöù theá vöôùng vaøo raâu vaøo toùc Baøi kinh khoâng ñeå baùn Nhöng ngöôi cöù baét ta gaïch gaïch xoùa xoùa Boû chöõ naøy laáy chöõ kia Boû chöõ kia laáy chöõ noï Ngöôi söûa ta toái ngaøy Nhöng cöù baûo khoâng phaûi vì töï cao Coù nuoâi soáng ai Lyù luaän Ngöõ phaùp...

TC THÔ 12

•

Phoûng Vaán Leâ Ñaït

LTS: Trong TC Thô 11, muøa Ñoâng 1997, nhaø thô Ñoã Kh. ñaõ phoûng vaán hai nhaø thô Leâ Ñaït vaø Döông Töôøng nhaân hai oâng tôùi Phaùp, veà moät vaøi vaán ñeà thô trong nöôùc. Trong soá naøy, TC Thô gôûi theâm moät soá caâu hoûi, lieân quan ñeán nhöõng quan nieäm veà thô, vaø nhaän ñöôïc söï traû lôøi cuûa nhaø thô Leâ Ñaït döôùi ñaây.

Xin anh cho bieát qua veà thôøi treû tuoåi cuûa anh? Toâi sinh naêm 1929 taïi Yeân Baùi, moät tænh Thöôïng du mieàn Baéc Vieät Nam, nôi daân soá ña saéc toäc, thöa thôùt hôn caây röøng. Coù leõ vì theá maø toâi thöôøng laø ngöôøi thieåu soá vaø du muïc trong vaên hoïc. Cha toâi laøm taïi Coâng ty Hoûa xa Vaân Nam, maûi theo nhöõng con taøu. Meï toâi maûi kieám soáng. Toâi lôùn leân nhö ñöùa treû ñôn ñoäc, laáy saùch laøm queâ, trong tình thöông cuûa chöõ. Söï ñôn ñoäc vaø tình chöõ noù ñeo ñuoåi toâi suoát ñôøi. Taäp Boùng Chöõ anh laøm vaøo thôøi kyø naøo (baét ñaàu vaø hoaøn taát)? Vaø qua ñoù, anh muoán göûi tôùi ngöôøi ñoïc ñieàu gì? Quan nieäm veà thô vaø veà ngoân ngöõ? Taäp Boùng Chöõ laø moät maày moø sau thô Nhaân Vaên. Thôøi Nhaân Vaên, toâi chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa Maiacoápxki vaø Whítman. Maãu lyù töôûng cuûa toâi laø nhaø thô dieãn giaû (poøete tribun). Toâi caøng ngaøy caøng thaáy raèng thô ñaáu tranh cho hay choáng moät yù thöùc heä veà cô baûn laø moät thao taûi ñoái daáu ñaïi soâ. thôøi kyø naøy toâi ñoïc laïi Frôùt vaø nhaát laø La Caêng, Suy nghó nhieàu veà voâ thöùc. Tröôùc toâi, nhieàu nhaø thô ñaõ toan tính tìm voâ thöùc trong röôïu, ma tuùy, ñaøn baø – coù leõ taïng toâi khoâng hôïp nhöõng ñam meâ naøy. Toâi chuù yù nhieàu ñeán moät caâu cuûa La Caêng: Voâ thöùc ñöôïc caáu truùc nhö moät ngoân ngöõ.

•

TC THÔ 12

Toâi baét ñaàu nghieân cöùu ngoân ngöõ. Daàn daø toâi nhaän thaáy, thay ñoåi ngoân ngöõ laø moät trong nhöõng thay ñoåi trieät ñeå nhaát. Noùi khaùc taát nhìn khaùc, nghó khaùc, yeâu khaùc, vaø töï taïo ra moät theá giôùi khaùc. Hình nhö Basôlo (Bachelard) ñaõ phaùt bieåu: Chuùng ta tö duy trong moät vuõ truï do ngoân ngöõ chuùng ta ñaõ nhaøo naën. Nhöng moät khi ngoân ngöõ ñaõ hình thaønh, noù töï kheùp kín laïi. Moãi ngöôøi chuùng ta laø moät tieåu vuõ truï ngoân ngö. Böôùc ra ngoaøi môùi khoù laøm sao. Maø coõi lôøi thì meânh moâng. Caát lôøi cho ta can ñaûm soáng moät caùch khaùc. Muoán taïo ra moät söï sinh taát phaûi sinh söï vôùi ngoân ngöõ. Boùng Chöõ laø moät coá gaéng laàn moø trong gaàn 20 naêm. Toâi hoaøn toaøn khoâng muoán göûi tôùi ngöôøi ñoïc moät thoâng ñieäp kheùp kín vaø nhaát laø cöùu roãi. Neáu coù thì haún laø moät quyeàn thoâng ñieäp. Moãi ngöôøi chuùng ta ñeàu coù quyeàn göûi thoâng ñieäp rieâng cuûa mình, moät thoâng ñieäp noù laø lôøi keâu goïi tình yeâu vaø töï do saâu xa choáng laïi taát caû moïi thoâng ñieäp öôùc leä vaø giaû doái coù tính chaát truyeàn giaûng. Toâi muoán göûi ñeán moïi ngöôøi moät thoâng ñieäp môû, taïo sinh, moät thoâng ñieäp cöûa soå. Coù gì khaùc giöõa Boùng Chöõ vaø thô HaiKaâu? Haikaâu khaùc Boùng Chöõ ôû thôøi gian thi coâng (phaàn lôùi HaiKaâu ñöôïc vieát khoaûng saùu naêm gaàn ñaây), ôû caùnh quaït ñeà taøi, ôû chaát lieäu söû duïng, noù töông töï nhö moät thöù ngheä thuaät ngheøo (art pauvre) trong hoäi hoïa nhöõng naêm 50, leõ dó nhieân, ngheøo veà phöông tieän söû duïng chöù khoâng phaûi veà kích thöôùc dieãn ñaït. Noùi moät caùch noâm na, coù theå coi Ngoù Lôøi nhö Boùng Chöõ theá heä môùi. Theo toâi, neân chuù yù ñeán tính lieân tuïc, phaùt trieån hôn tính khaùc bieät. Coù leõ, nhöõng con chöõ cuõng gioáng nhöõng con reäp trong maùy ñieän töû vôùi nhöõng maïch tích hôïp, ngaøy caøng tieát kieäm hôn vôùi hieäu suaát phong phuù hôn. Qua kinh nghieäm baûn thaân vaø qua nhöõng bieán chuyeån mang tính lòch söû trong nöûa theá kyû quan, coù veû ñaõ chöùng toû moät ñieàu laø, neáu nhaø thô khoâng taïo ra nhöõng bieán coá , thì ngöôïc laïi, bieán coá cuõng khoâng taïo neân nhöõng nhaø thô, anh nghó gì veà ñieàu naøy? Thô laø vaên hoùa, khoâng phaûi töï nhieân. Ñaõ laø vaên hoùa thì phaûi noùi ñeán taùc ñoäng coù chuû ñích cuûa con ngöôøi. Anh coù theå noùi roõ theâm veà caâu: Laøm thô tình hieän ñaïi laø moät coâng vieäc nguy hieåm.

TC THÔ 12

•

Ngöôøi laøm thô tình hieän ñaïi soáng moät cuoäc soáng heát söùc nguy hieåm. Neáu anh ta xa rôøi maûnh ñaát laõng maïn, chaát tröõ tình trong thô coù nguy cô khoâ kieät. Maø ñöôøng tröôøng, treân mieáng ñaát laõng maïn, anh ta coù nguy cô bò sa laày, vaø theá laø xong Tim ngöôøi laøm thô tình hieän ñaïi luoân doø daãm treân moät baõi mìn saùt thöông ñaäm ñaëc. Caàu Thöôïng ñeá ñoä trì cho hoï. Nhöõng thay ñoåi môùi veà thô gaàn ñaây, coù veû nhö thô Vieät, sau nhöõng thôøi kyø daøi cuûa thô coù vaàn vaø thô töï do, ñang chuyeån sang moät thôøi kyø khaùc. Caùi thôøi kyø khaùc aáy, nhö theá naøo, theo caùch nhìn vaø quan ñieåm cuûa anh? Coù vaàn, khoâng vaàn, thô vaên xuoâi... ñeàu toát caû mieãn laø hay. Moät nhaø thô hieän ñaïi thöôøng hoaït ñoäng ôû vuøng bieân cuûa ngoân ngöõ vaø thaân phaän con ngöôøi. Hoï luoân laø daân bieân cö (marginal). ôi nhöõng caâu bieân laën loäi cuoái ñöôøng buoàn vui ñoám baïc maây bôø soâng xuaân moät saùng danh töø laáp laùnh. Ta coù quyeàn hy voïng thô Vieät chöa haún ôû nhöõng thaønh töïu hieän taïi cuûa noù maø ôû thöùc nhaän cuûa caùc nhaø thô veà söï böùc thieát phaûi vieát khaùc. La Palisô coù moät ñònh nghóa raát hay: Khaùc laø khoâng gioáng caùi ñaõ coù. 12- 97

•

TC THÔ 12

Leâ Giang Traàn Ngaøy xuaân Ngaøy xuaân cöûa tröôùc ñoùng hoa mai thaûn nhieân vaøng coá tình maøi mieät nguû ñieän thoaïi vang laïi vang. Naêm nhuaàn theâm moät thaùng kieáp nhuaàn maáy ñôøi mang? moäng queâ nhaø nguyeät thöïc ñôøi löu vong sao baêng. Soáng roãng nhö hö khoâng chöùa vaïn höõu hình töôùng giöõa bieán hieän voâ thöôøng taâm naøo laø göông trong? Theå naøy thuï aâm döông coõi naøy gioù löûa nöôùc töôùng naøy ba chieàu hieän taùnh naøy taàng aâm thoâ. Mai xuaân laïi ruïng vaøng toùc giaø laïi troå traéng moâng lung tình huyeãn moäng nguû vuøi treân loâng maêng. 29/1/98, moàng 2 Teát Maäu Daàn

TC THÔ 12

Haø Nguyeân Du Laïi Hôùt Haûi laïi hôùt haûi vôùi nhöõng khoâng ñaâu em vaãn traønh troøn nhö nhaät nguyeät thöïc phaøm coõi aáy laø troøng choán kia laø roï töïa coáng raûnh phoá ñoâng neân böôùc ta coøn leà meà em moãi luùc caøng theâm raïch roõi nguïm dò öùng ñaõ môû ra caùnh cöûa tænh thöùc hôùp phaûi nguïm dò öùng töø bao cöù dieãn laïi cuù ñau teù ngöõa chaïm tim maïch coäi nguoàn maát loøng vôùi nieàm rieâng coá cöïu ñeå nhöõng thaû loûng du oan nhöõng phaùt soùng leáu laùo khuaáy ñuïc doøng xanh ñöôøng ngaên côn haûnh tieán Thöôïng ñeá nhìn theá kyû ñua tranh! ta, em coøn chi theå hieän? vôùi nhöõng phaùt soùng thöôøng tình khôûi ñi töø baøn gheá khieán! (trích trong “anh bieát, em yeâu daáu”)

•

100

•

TC THÔ 12

Hoà Minh Duõng Bieát Ngoû cuøng Ai Sam, Sình, Sòa-nhôù-Nong, Truoài Gioù ru buïi chuoái hay ngöôøi ru ta Roài muøa toùt raï rôm khoâ Baäu veà xöù, bieát nôi moâ maø tìm Meï cho ñöôøng chæ muõi kim Ta ñem cho laïi ngöôøi yeâu heát roài Sòa, Sình, Sam-queân-Nong, Truoài Nhôù hay queân? Bôûi vì ngöôøi u meâ Hai beân nuùi ôû giöõa khe Thöông con noøng noïc bôi veà vaøm khoâ AØ ôi... ñaõ ñöùt ñuoâi chöa Maø con nhaùi beùn ñu ñöa caønh naøy Daïm hoûi ngöôøi ôû ñaâu ñaây Sinh ly coù choán vui vaày khoâng nôi AØ ôi... roài laïi aø ôi Ta thaân cheïn luùa beân trôøi xeùp ve Döïng choøi lôïp aùng maây che Môøi em ñuït taïm côn möa doâng naøy Loøng coøn maáy veát roi maây Chöøa roài, roài cuõng nhö chöa, chöøa roài AØ ôi... tình naëng aø ôi yeâu nhau chòu tieáng mang lôøi cuõng cam. Atlanta, cuoái ñoâng 1997_

TC THÔ 12

Nguyeãn Vaên Cöôøng Tín Hieäu Saùng môû cöûa soå naéng ñaõ vaù daáu em tröôøn ñeâm qua Muøi laõng maïn coøn thoaûng loái ra khoâng trôn tru bôûi tieáng ho cuûa oâng giaø chöïc giaûng Khoång Töû ñang trôû canh ñuùng luùc. Cuõng möøng cho caùc taøi töû khoâng ñöùt phim bôûi tieáng ho chæ ñeå laøm tín hieäu cho moät baø giaø cuõng tröôøn qua cöûa soå leo voâ. vaø tröôùc oâng giaø thaät laâu Toâi cuõng ho!

•

101

102

•

TC THÔ 12

Ngoâ Thò Haûi Vaân Veà ñaâu Veà ñaâu? oâi! Nieàm vui khoù nhoïc queân hoaøng hoân ñöùng höùng buïi maët trôøi veà ñaâu? tieáng cöôøi, tieáng khoùc Ñòa nguïc Thieân ñöôøng rung laéc boán tao noâi... Hôõi caùnh chim chaân trôøi maët ñaát moãi chieàu veà thaûng thoát ñoã caønh cong Ta ñoã giöõa ñôøi laøm cuoäc hoùa thaân!

TC THÔ 12

Söông Mai Bôûi Vì Em... Vaãn Nhôù! Nhö coâ Taám böôùc ra töø traùi thò Em laån quaån, luaân hoài chæ ñeå tìm anh Duø ñöôøng ñôøi ñaày nghieät ngaõ vaây quanh Em kieân nhaãn cuõng gioáng nhö naøng Taám... Nhö coâ Baïch Tuyeát nguû vuøi trong röøng raäm Naøng ñôïi chôø Hoaøng Töû, vôùi nuï hoân Khi naøng chôùp maét... böøng daäy caû nuùi röøng Caû chim choùc haùt baøi ca haïnh phuùc Nhö coâ beù Loï Lem vöøa loät xaùc Chieác aùo daøi laáp laùnh nhöõng vì sao Böôùc chaân naøng, oâi eâm aùi döôøng bao Chaøng dìu böôùc, mô maøng trong tieáng nhaïc Tay trong tay eâm ñeàm nhö khuùc haùt... Nhöng, Chieác giaøy Tieân... Naøng ñaùnh maát ñaâu roài? Coâ beù buoàn, saàu khoå maõi khoâng vôi... Cuõng nhö em, Phí gaàn heát moät ñôøi Tìm anh maõi, bôûi vì em... vaãn nhôù!

•

103

104

•

TC THÔ 12

Hueä Thu Nöûa Ñeâm Trong Vöôøn Rieâng Moät Coõi Khi cheùn röôïu, Khi cuoäc côø Khi xem hoa nôû, Khi chôø traêng leân Khi xöa, cuûa nhöõng ngöôøi hieàn Khi nay, cuûa nhöõng ngöôøi queân chuyeän ñôøi Khi nao, trong coõi con ngöôøi ñôøi cay ñaéng maáy, nuï cöôøi vaãn thôm? Thô töøng oâm maët trôøi töøng haït... nöûa ñeâm buoàn thaûng thoát thô ai ñöôøng ñi -- moät böôùc -- daëm daøi Queâ höông -- nhìn laïi -- xa ngaøoi chaân maây! Röôïu hoàng.. moät gioït, ñaõ say côø ñang dôû cuoäc neân ray röùt loøng vaø hoa... Saéc Töùc Thò Khoâng vaø traêng, ôi... chæ laø voøng aûo hö! Tuïng hoài Kinh thaáy Nhö Nhö Röôïu -- Côø -- Hoa -- Nguyeät -- mong töø thuôû xöa tình rieâng -- con caù laëng lôø tình chung -- con nheän giaêng tô... moät mình! coøn gì ñeå goïi laø tin? Queâ höông -- Tieáng keûng caàm canh, chaéc coøn? Nhôù sao haøng phöôïng Ngoïc Sôn nhôù sao maûng naéng Saøi Goøn, hoa me vui chaêng neáu coù buoåi veà nhaéc bao nhieâu noãi loøng khuya, ñeâm naøy...

TC THÔ 12

Buøi Ngoïc Toâ Khi Cheùn Röôïu Martin vôùi Nguõ Gia Bì Coù khi röôïu ñeá cuõng meâ maån hoàn Thuoác ngaâm vôùi röôïu Vónh Toàn Coù khi cuõng ñeå leân moàm nhaaâm nhi

Khi Cuoäc Côø Nhaùo nhaøo xe ngöïa sang soâng Quan quaân laãn suùng thaàn coâng môû maøn Chao oâi khi cuoäc chieán taøn Vua quan só toát xeáp haøng ngay ñô

Khi Xem Hoa Nôû Muøa Xuaân ngaém hoa ñaøo Muøa Haï ngöûu muøi sen Sang Thu hoa cuùc nôû Ñoâng ñeán ñôïi hoa -- choân

Khi Chôø Traêng Leân Traêng möôøi ba laùu taùu Traêng möôøi laêm vöøa troøn Ñeán luùc traêng möôøi saùu Traêng nhö ñaõ buoàn buoàn_

•

105

106

•

TC THÔ 12

Ñöùc Phoå

Töï Thuù

TC THÔ 12

Nguyeãn Tieán Ñöùc Vissi d’Arte nghe nhaïc Puccini môû tung heát nhöõng caùnh cöûa cuûa thieàn vieän moät côn baõo aøo nghieâng nhöõng ñænh caây thaønh phoá vaø gioïng ca aria cuûa Te Kanawa xoaùy truïi laù leân nhöõng taàng trôøi suïp löûa loûng vaø anh muoán môû tung em nhö anh ñaõ môû tung heát nhöõng caùnh cöûa cuûa thieàn vieän.

•

107

108

•

TC THÔ 12

Ñoaøn Nhaät Ngoài Thaùng Gieâng Nhö muõi giaùo nhoïn Ngoïn gioù ñaâm xuyeân thaùng gieâng Tieáng haùt Cuõng muõi giaùo nhoïn ñoù Buoát xoùt traùi tim Möa toan Moài löûa thuoác Ñoát muøa ñoâng Thôû ngoäp saëc Thôøi gian troâi ñi Moät doøng chaûy nhaõo Ñoùng chaët cöûa nhaø Hiu haét vaãn len qua cöûa taâm trí Tieáng ñaøn soùng muoân truøng Thaùng gieâng Ngoïn gioù ñaâm xuyeân Boùng ngaõ daøi Môû maét Cay xeù noãi chia bieät Choã ngoài Nôi taïm cö...

TC THÔ 12

•

109

Quyønh Thi Bay Boång Muøa Xuaân Anh ñi laøm moãi ngaøy Gioáng Nhöõng con ong thôï Bay xa bay gaàn moät voøng ñòa caàu Haùi moät chuùt nhuïy ñôøi öôm thaønh maät Ngöôøi ta ño chieàu daøi cuûa ñoaïn ñöôøng Freeway 59 North Ñöôøng cong cuûa vaønh moâi keû son hình L Chaûy vaøo doøng xe Nuoát ñi caùi lieác daøi theá kyû cuûa coâ gaùi Noù xoaùy vaøo tim anh Ñeàu ñaën laùi xe ñi laøm moãi ngaøy Vaø cöù theá taùi dieãn söï oâ nhieãm Cho ñeán khi Nhöõng ñoám saùng töø haønh tinh khaùc baät tín hieäu Muøa xuaân -- khoâng roõ töï bao giôø -- ngoaøi traùi ñaát Nhö theá ñaõ moät traêm ba möôi ngaøy hai laàn buoåi chieàu vaø moät buoåi toái ñoù Leâ Myõ Nhö YÙ Freeway 59 North raát ñoâng xe xuoâi vaø ngöôïc chieàu Nhôûn nhô xuyeân caùnh röøng thoâng phì phaø gioù Coøn anh vung ngöïc bò thöông tích Vaãn laùi chieác xe voâ ñònh thöùc Maëc hoàn thô bay boång Theàm naêm môùi tieán gaàn._

110

•

TC THÔ 12

Thaän Nhieân Giao Khuùc II

Gôûi ngöôøi vaø haønh lang Bích Caâu

Khi ngöôøi ñaøn baø Nôû böøng ra ñoùa maõn khai Toâi yeâu theâm laàn nöõa Ñaém -- say Khi tia naéng cuoái cuøng taét sau reøm cöûa Tieáng cöôøi khan vôõ lôøi nguyeàn Neùm ñaù Loaøi oác möôïn hoàn raïn chieác voû moûng manh Meät laû chaân töôøng Baêng qua moät ñaïi döông ngaàu boït soùng Khi caùc nhaø thô ngôïi ca vaø khoùc than cho moái tình ñaàu Nhöõng moái saàu möôøi saùu Taøn thuoác laù rôùt vaøo coác nöôùc laïnh Ngöôøi ñaøn baø vuøi maët khoùc Nieàm vui noãi buoàn ñeàu ñoàng daïng Nhö nöôùc maét Khi nhöõng moùng son caøo xöôùc bôø löng Vuoát ve laøn moâi toâi cheát khaùt Chaân ai leâ ngoaøi haønh lang Gioït moà hoâi nhôùp noàng Tình yeâu naøy khoâng giaáy tuøy thaân

TC THÔ 12

Vaàng traêng nhoâ leân nhôït nhaït Khi moïi ngöôøi ñoå xoâ xuoáng ñöôøng Treân tay nhöõng tôø veù soá Doø tìm sao baûn meänh ñôøi mình Toâi laëng leõ mang taøi hoa ñaùnh cuoäc Ñoaïn cuoái laø laõng queân Khi gaõ hoïa só baèng veät coï daáy loaïn Ñoái dieän côn troát xoaùy caùnh ñoàng ñôøi mình Möa roøng roøng Treân maù gaõ leâ döông maët raïch Maùu roøng roøng Treân maët chuùa chòu hình Khi maûnh baùo vöùt döôùi chaân giöôøng Loan tin con ngöôøi ñaõ ñöôïc taïo ra trong oáng nghieäm Ngaèn ngaët tieáng khoùc chaøo ñôøi Noãi buoàn maõn tính Toâi taét ñeøn Vuøi maët leân baàu ngöïc traàn ngöôøi ñaøn baø toâi yeâu Nhaân tính vaø töï do tìm ñöôïc trong boùng toái Khi em Nôû böøng ra ñoùa maõn khai Toâi böôùc qua lôøi nguyeàn neùm ñaù Yeâu theâm laàn nöõa yeâu ñaém -- yeâu say...

•

111

112

•

TC THÔ 12

Hoaøng Phuû Vöôøn Coû mai veà thaêm laïi vöôøn ñeâm muøi höông nguyeät queá thôm beân choã ngoài em coøn hoaøi voïng trong toâi moät phöông xa ñoïng beân trôøi thaønh möa mai veà thaêm laïi vöôøn xöa coû xoâng muøi toùc ngöôøi chöa thaáy veà ai chöøng nhö daùng hoa leâ moät phöông aùo luïa ngoài keà boùng traêng Thaùng baûy möa ngaâu, 97

TC THÔ 12

•

113

Ñoïc Phaïm Thò Hoaøi

au möôøi naêm laøm ngheà vaên, tình yeâu cuûa toâi vôùi vaên chöông ñaõ thoâi chaùy boûng nhö thuôû ban ñaàu. Phaàn nhieân lieäu nhö theå baây giôø thöøa ra ñem ñoát noùng ñöôïc nhieàu thöù hôn. Nhöõng thöù toâi töôûng vónh vieãn laø nguoäi ngaét vôùi loøng mình, nhöõng thöù toâi töøng cheâ laø aâm aám vaø laém thöù linh tinh khaùc, baây giôø toâi coù theå ñoïc, vôùi moät nhieät tình nhaát ñònh. Caùi loâ gíc naøy daãn ñeán moät söï theå kyø cuïc, laø gu ñoïc cuûa toâi thaønh côûi môû maø laõnh ñaïm hôn. Töø nhieàu naêm roài toâi khoâng thaät noàng naøn vôùi rieâng moät taùc phaåm naøo. Haún khoâng vì vaên chöông nhaân loaïi ñaõ sa suùt gheâ gôùm nhö chuùng ta thích phoûng ñoaùn. Vaên hoïc coù leõ chæ taän theá tröôùc nhaân loaïi taän theá moät hai giaây ñoàng hoà, coøn khaûi thò môùi nhaát vôùi toâi hieän taïi, laø khoâng bieát mình thích ñoïc thöù gì. Neáu taám khaên raát ñoû cuûa tình yeâu khoâng bòt chaët maét toâi moät thuôû, coù leõ cuoäc ñôøi ñoïc cuûa toâi ñaõ tuaàn töï ñính theo cuoäc ñôøi thöôøng maø troâi: cuoán saùch goái ñaàu giöôøng cuûa tuoåi möôøi laêm trôû neân ngôù ngaån khi tuoåi hai möôi tìm ra thaàn töôïng, roài ñeán löôït thaàn töôïng laïi cuoán goùi cho nhöõng maãu hình cuûa tuoåi tam thaäp vaøo chieám choã, roài moät vaøi cuoán saùch naøo ñoù bò aùt ñi trong tieáng maùy noå cuûa tuoåi laäp thaân aáy, möôøi naêm sau boãng hieän ra nguyeân veïn, roài moät luùc naøo ñoù ñoïc kinh baèng tieáng Phaïn phieân aâm laø thaám thía nhaát... Leõ ra nhö vaäy, chaúng coù gì ñeå goïi laø söûng soát. Khoâng coù cuoán saùch naøo oâm troïn moät cuoäc ñôøi, vaø chaúng ai caàn ngaïc nhieân hay xaáu hoå vì ñaõ töøng toân suøng moät taùc giaû maø sau naøy môùi ngôù ra laø rôûm. Song toâi ñaõ môû ñaàu cuoäc ñôøi ñoïc cuûa mình caùch khaùc. Luùc möôøi moät tuoåi toâi quyeát ñònh thaâu toùm taát caû nhöõng gì mang teân Balzac trong moät thö vieän huyeän coù chöøng naêm traêm ñaàu saùch. Toâi phaân tích söï vó ñaïi cuûa Nguyeãn Du luùc möôøi hai tuoåi. Möôøi ba tuoåi, Victor Hugo ñaõ ôû sau löng toâi. Möôøi boán tuoåi toâi cho raèng ñaõ ñoïc heát Loã Taán. Möôøi laêm

114

•

TC THÔ 12

tuoåi ñöông nhieân laø ñaõ muoän ñeå thanh toaùn Shakespeare. Möôøi saùu tuoåi thì Lev Tolstoi. Möôøi baûy tuoåi, laø luùc vöøa coù trong tay moät nhuùm ngoaïi ngöõ, toâi chaúng ngaàn ngaïi gì maø khoâng quyeát taâm toû tình vôùi Dostojevski, baèng tieáng Ñöùc. Sau ñoù theá naøo khoâng tieän keå heát. Haøng loaït cuoäc phaûi loøng noái tieáp nhau rung chuyeån nhaân gian. Nhaân gian aáy caân leân chaúng ñaày boán chuïc ki loâ, chæ laø toâi vôùi naëng moät noãi vaên chöông nheï teânh nhö vaäy. Moái tình cuûa toâi vôùi Kafka ngoït lòm vò traùi caám, ngoït ñeán noãi möôøi maáy naêm sau toâi môùi söïc nhaän ra raèng, chaúng haïn ñaõ baùm ñuoâi du khaùch vaøo Strafkolonie maø khoâng bieát ñaáy laø nhöõng trang ñaéng vaø xuaát saéc nhaát cuûa vaên chöông coå kim. Toâi ñaõ vaøo trong traéng vaø ngoác ngheách theá naøo thì ra vaãn nguyeân nhö vaäy, chæ theâm ñöôïc moät ñam meâ choàng leân nhöõng ñam meâ coù theå traùo choã nhau maø thoâi. Sau naøy, coù ngöôøi nhaát ñònh vaïch ra Kafka trong taùc phaåm cuûa toâi, thaät laø moät vinh döï toâi khoâng ñaùng ñöôïc höôûng. Boán naêm tröôùc toâi coù dòp ñoïc laïi Anh Em Nhaø Karamazov. Chuùng ta bieát raèng khoâng coù doøng naøo trong taùc phaåm nhieàu traêm trang naøy gaây cöôøi, keå caû khi Grushenka boáp chaùt vaø Dimitri chöûi cha. Toâi laïi khoâng khoûi nín cöôøi vì gaëp hoaøi tuoåi möôøi baûy cuûa mình boàn choàn chaàu chöïc beân leà trang, chaéc laø chæ roái ruoät xem keû naøo ruùt cuïc gieát cha, vaø ai yeâu ai trong caùi gia ñình beâ boái aáy. Coøn Nguyeãn Du, voán lieáng Vieät ngöõ cuûa toâi thuôû thieáu thôøi haún laø vöøa ñuû roäng ñeå chöùa söï vó ñaïi cuûa mai coát caùch, tuyeát tinh thaàn cuøng laø hoa cöôøi ngoïc thoát hoa ghen lieãu hôøn, daãu sao toâi cuõng ñaõ ñöôïc luyeän kyõ trong loái vaên moâ taû ñaày nhöõng hình töôïng nhaân caùch hoùa raát trang nhaõ. Sau naøy toâi cöù chuøi maõi caùi ngoït nhaït dính meùp cuûa söï trang nhaõ, song ñaáy laïi laø moät caâu chuyeän khaùc. OÂng thaøy daïy vaên cuûa toâi khi aáy, tröôùc ñoù ñaõ chaêm chuùt thi só thaàn ñoàng Traàn Ñaêng Khoa vaø ñaày tham voïng gaây döïng nôi toâi moät vaên só thaàn ñoàng, quaû nhieân ñaõ nhaác toâi ra khoûi saùch giaùo khoa baèng caùch cho pheùp toâi vöùt boû nhieàu ñoaïn trích trong saùch vaø thay nhöõng saùng taùc tí hon cuûa mình vaøo ñoù. Nhöng caû oâng, ngöôøi thaøy ñaàu tieân vaø ñoäc giaû ñaàu tieân cuûa toâi, cuõng khoâng heà baùo ñoäng tröôùc, ñeå hai chuïc naêm sau toâi ñoïc nhöõng doøng khaùc cuûa Nguyeãn Du ñôõ söõng sôø hôn. Song nhöõng bieán coá dieãn ra trong ñôøi ñoïc khoù ai löôøng tröôùc cho ai ñöôïc, ôû ñoù may ruûi cuûa moãi ngöôøi cuøng laém coù theå ñem aùp duïng nhö nhöõng kinh nghieäm kín ñaùo maø meï thöôøng truyeàn cho con gaùi khi ñi laáy choàng. Muoán theá naøo thì ñaáy vaãn laø ñeâm taân hoân cuûa coâ con gaùi chöù khoâng phaûi cuûa baø meï. Cuõng laø chieác kim phoøng xa noåi tieáng maø caùc coâ daâu giaét theo ngöôøi cho ñeâm ñaàu tieân laøm vôï, noù thaäm chí ñöôïc ñaâm khoâng sai lôøi meï daën, nhöng moät taác vaø moät ly noâng saâu xa gaàn khoâng löôøng tröôùc coù theå laùi cuoäc hoân nhaân theo moät loái chaúng ngôø. Cho neân, söï ngang böôùng taát yeáu cuûa theá heä sau vôùi theá heä tröôùc moät phaàn ñaùng keå baét nguoàn töø lyù trí

TC THÔ 12

•

115

baûn naêng khoân ngoan, nhaän bieát raèng nhöõng bieán coá ñaõ qua khoâng khaùc nhöõng vieân soûi neùm xuoáng ao, chuùng ñaõ naèm yeân döôùi ñaùy, coøn treân maët nöôùc laø nhöõng voøng roäng daàn, yeáu daàn vaø moät luùc naøo ñoù tan haún, maø ta goïi laø kinh nghieäm. Kinh nghieäm cuûa nhöõng vieân soûi môùi laïi neùm xuoáng ao cuõ bao giôø cuõng khaùc, maëc duø soûi laïi naèm döôùi ñaùy nhö moïi soûi vaø nhöõng voøng soùng laïi toûa vaø tan treân beà maët nhö moïi voøng soùng. Nhö theå chuùng khoâng hoïc ñöôïc gì ôû nhöõng vieân soûi ñi tröôùc, chuùng choáng ñoái boàng boät vaø muø quaùng, chuùng neân laéng nghe hôn nöõa nhöõng lôøi khuyeân. Nhöng ai trong chuùng ta seõ coù caùi may maén bieát raèng, mình ñöôïc neùm vieân soûi cuoái cuøng ñeå laøm traøn maûnh ao ñaõ ñaày öù kinh nghieäm cuûa soûi tieàn boái, raèng voøng soùng cuoái cuøng vaø vöôït khoûi bôø ao cuûa mình laø keát quaû cuûa taát caû nhöõng voøng soùng ñaõ tan töø laâu? Khoâng ai caû! Khoâng coù moät maûnh ao naøo traøn treà kinh nghieäm ñoïc ñang soát ruoät chôø baïn ñeán ñeå chæ caàn khoûa tay vaø röûa loâng maøy, chaúng toán coâng gì maø höôûng thuï toaøn boä cuoäc ñoïc laâu daøi vaø gian nan cuûa nhaân loaïi veà ngon laønh taäp keát. Toâi saün saøng maùch raèng, quaû thaät coù nhöõng taùc phaåm, nhöõng trang, nhöõng doøng ngöôøi ta khoâng neân ñoïc tröôùc moät löùa tuoåi nhaát ñònh. Nhö theá laø hôïp leõ. Nhöng vieát vaên chaúng phaûi laø moät haønh vi raát khoâng hôïp leõ, leõ thoâng thöôøng, ñoù sao? Khi moät tieåu thuyeát gia ñoàng thôøi soáng cuoäc ñôøi cuûa vaøi chuïc, thaäm chí vaøi traêm nhaân vaät cuøng moät löôït, thì ñôøi haén ít nhieàu laø ñôøi hö caáu, kieáp haén laø kieáp nhaân taïo, giôùi tính cuûa haén baát ñònh, tuoåi haén thì voâ löôøng vaø cuoäc ñôøi ñoïc cuûa haén loän tuøng pheøo laïi laø phaûi leõ. Neáu laø thieân taøi thì thaäm chí haén coù theå xaâu caû vaøng laãn caùm cuûa kho taøng vaên chöông nhaân loaïi thaønh moät chuoãi traøng haït maø laàn trong nhaùy maét chaúng sai haït naøo. Tuoåi taùc vaø traät töï thôøi gian trong ñôøi ñoïc, nhaát laø ñôøi ñoïc cuûa moät ngöôøi vieát, trong tröôøng hôïp toâi coù leõ ñaõ ñoùng vai moät quyeån lòch xeù khoâng ñuùng caùch, song haún laø coù nhöõng nhieãu loaïn khaùc. Lieân heä gaàn nhaát vôi quyeån lòch laø moät chieác la baøn. Caùch ñaây khoâng laâu, toâi coù dòp ñoïc laïi toaøn boä Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû. Tröôùc tieân phaûi noùi tôùi khía caïnh thöïc teá vaãn thöôøng chi phoái nhö theá naøo ñoù moät cuoäc ñoïc, chaúng haïn neáu ngoài taïi Vieät Nam, toâi khoâng theå hy voïng ñöôïc ñoïc moät baûn dòch tieáng Vieät ñöôïc thöøa nhaän laø baûn dòch trung thaønh, nguyeân veïn vaø töø baûn goác AÛ Raäp cuûa taùc phaåm naøy, maø phaûi baèng loøng vôùi moät baûn ruùt goïn vaø phoùng taùc töø nhöõng nguoàn mô hoà naøo ñoù, noùi ñuùng hôn laø nhöõng maåu chuyeän döïa theo Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû, trong ñoù vaên minh Vieãn Ñoâng cuûa chuùng ta ñeø leân moïi daáu tích cuûa vaên minh Caän Ñoâng. Ñieàu ñoù ít nhieàu vaãn thöôøng dieãn ra ôû moïi nôi, moät thí duï ñôn giaûn khaùc laø chaân dung Trung Hoa trong phim chöôûng cuûa Hollywood, hoaëc caùch khaùc, trong tieåu thuyeát cuûa Pearl S.Buck. Moät neàn vaên minh hay coäng ñoàng naøy quaû thaät coù caùch gì

116

•

TC THÔ 12

dòch moät neàn vaên minh hay coäng ñoàng khaùc ngoaøi caùch duøng chính nhöõng phöông tieän cuûa mình maø thoâi? Song treân cuøng moät nguyeân taéc nhö vaäy, keát quaû ñaït ñöôïc laïi khaùc nhau ñeán möùc söï khaùc nhau ñoù coù theå xöùng ñaùng laøm thöôùc ño phaåm chaát vaø tieàm naêng cuûa moãi neàn vaên minh hay coäng ñoàng. Chuùng ta ñaõ bieát Trung Hoa coå ñaïi dòch moät phaàn AÁn Ñoä coå ñaïi vôùi taát caû nhöõng laàm laãn, khuùc maéc, thoûa hieäp, nhöng cuoái cuøng coù theå noùi laø baát ngôø vaø xuaát saéc nhö theá naøo, trong khi AÁn Ñoä ñeán löôït mình khoâng xuùc tieán ñöôïc coâng trình ngöôïc laïi. Nhö vaäy, taám hoä chieáu tinh thaàn cuûa moät ngöôøi khoâng ra khoûi Trung Hoa coå ñaïi coù theå mang daáu quaù caûnh xaùc thöïc cuûa moät phaàn AÁn Ñoä. Daân Vieät cuõng coù theå töï haøo vôùi truyeàn thoáng ôû yeân sau luõy tre laøng mình maø du haønh trong nhieàu khoâng gian tinh thaàn xa tít. Nhöng chí ít trong maáy chuïc naêm cuûa theá kyû naøy, chuùng ta ñaõ ñoåi giaáy thoâng haønh tinh thaàn laáy soå gaïo, huaân chöông khaùng chieán cho mình vaø phieáu beù ngoan cho con caùi. Daáu quaù caûnh, neáu coù, thöôøng xuyeân laø daáu rôûm. Sôï bò löøa, sôï nhaàm ñoà giaû, khoâng ñaày moät thaäp kyû môùi ñaây maø thaønh taâm lyù phoå quaùt nhaát cuûa chuùng ta, khieán ta soi moùi laåy ra töøng vieân bi raát coù theå laø noäi ñòa trong caû chieác xe Nhaät xòn, khieán meï ta moãi laàn ñi chôï phaûi giöông kính phaùp y ngaém kyõ, xem khuùc caù coù veû töôi roùi kia ñoû maùu chính noù, hay laø maùu möôïn, thaäm chí coù theå laø phaåm ñieàu. Vaø oâng baø ta ñang doïn mình cho coõi khaùc, khoâng queân nhaéc con chaùu caån thaän keûo thueâ nhaàm sö giaû caàu kinh. Nhöng moät nöûa theá kyû laïi khoâng ñuû, ñeå ta maéc beänh caûnh giaùc khaùc, laø tröôùc heát haõy gí muõi vaøo gaùy moät cuoán saùch maø ñaùnh hôi ñoä xaùc thöïc cuûa noù, laø hoaøi nghi ngay töø ñaàu caùi bìa saùch loøe bòp, nhö ta laäp töùc hoaøi nghi neáu daïo qua Haøng Ñaøo thaáy maùc Armani treân nhöõng aùo xoáng naøo ñoù. Laø haõy heát söùc caån thaän vôùi caùc taùc phaåm dòch, bôûi thao taùc noäi ñòa ôû ñoù coù theå voâ traùch nhieäm hôn caû vieäc tieäm nöôùc traø pha röôïu quoác luûi vaøo chai Johnnie Walker. Ngoaøi Kafka nhö ñaõ noùi ôû treân, toâi thöôøng ñöôïc moät vaøi nhaø pheâ bình cho ñoäi muõ Freud vaø J.Joyce. Ñaây haún phaûi laø Freud Saøi Goøn, Joyce Taøu, cuõng nhö ôû Haøng Ñaøo kia laø Armani Thaùi. Nhaân noùi veà Armani: vaán ñeà khoâng phaûi laø thöù aáy quaù xa xæ vôùi ngöôøi Haø Noäi hieän ñaïi, maø xa xæ moät caùch quaù teá nhò. Neáu lòch söû chæ treïo khoûi ñöôøng ray cuûa noù moät khoaûnh khaéc, neáu thuyeàn chieán Chaø Vaø thaéng thuyeàn chieán Champa daêm traêm naêm tröôùc, toâi coù leõ ñaõ ñoïc Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû caùch khaùc töø laâu. Nhöõng cô hoäi ñaõ lôõ trong thôøi gian chæ coøn caùch ñuoåi theo trong khoâng gian, ñeå ñeán löôït noù, xeâ dòch trong khoâng gian cöù thöôøng xuyeân loä ra laø moät xeâ dòch trong thôøi gian. Moät ñòa phaän ñoïc khaùc coù theå chæ laø chính ñòa phaän cuûa chuùng ta boû vaøo quaù khöù hoaëc chuyeån sang töông lai maø thoâi. Toâi ñaõ phaûi ñi ra, roài ñi vaøo, roài laïi ra khoûi ñòa phaän vaên hoùa goác cuûa mình ñeå coù theå, tuy muoän,

TC THÔ 12

•

117

ñaët chaân leân nhöõng neûo ñöôøng khoâng khai phaù trong lòch söû. Moät cuoäc ñoïc muoän ít nhieàu gioáng moät chuyeán ñi muoän, ngöôøi ñoïc cuõng nhaûy coùc qua nhöõng trang ñaõ bieát nhö du khaùch baêng qua nhöõng thaéng caûnh ñaõ quen. Quaû nhieân toâi ñeán thaêm Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû laàn naøy khoâng phaûi ñeå chuïp aûnh Sindbad, caây ñeøn thaàn cuûa Alaeddin vaø Ali Baba vôùi boán möôi teân cöôùp. Thaønh phoá khoång loà naøy hieän ra, nhaûm nhí vaø ñaëc saéc, hai thöù aáy thi nhau baäp beânh quanh caùi truïc ruøng rôïn laø töû thaàn. Chính laø caùi cheát ngoài choàm hoåm treân moãi trang cuûa boä saùch ñoà soä naøy, ñeå phaùn xeùt moät caùch thaûn nhieân vaø dí doûm xem chuùng ta coù lyù do gì ñeå ñöôïc nghe tieáp moät caâu chuyeän, nghóa laø soáng tieáp moät khoaûnh khaéc, nghóa laø thoaùt khoûi taàm vôùi cuûa noù, caùi cheát. Schehersad laø hoøn ñaù ñaàu tieân laên khoûi ñænh cao cuûa töû thaàn, moãi ñeâm moät voøng laên nhoû. Nhöng neáu chæ coù vaäy thì söï ruøng rôïn thaønh ñôn ñieäu, vaø ta seõ ñoïc nhöõng chuyeän naøng keå ñoäc laäp vôùi xuaát phaùt ñieåm ban ñaàu, khoâng khaùc gì vieäc ta thöôøng queân phaét lôøi maøo ñaàu ñaày höùa heïn cuûa nhaân vaät xöng toâi trong truyeän cuûa Turgenev chaúng haïn, hay vieäc ta boû qua nhöõng lôøi bình chen ngang cuûa Eugeøne Sue trong Bí Maät Thaønh Paris. Song moãi hoøn ñaù laên trong Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû laïi ñaåy moät hoøn khaùc laên tieáp, chuùng quyeän vaøo nhau khieán ta thöôøng xuyeân phaûi laät laïi nhieàu chuïc trang tröôùc ñeå ñònh höôùng, vaø moät luùc naøo ñoù ta bieát chaéc mình ñaõ laïc, nhöng laø laïc vôùi moät taám baûn ñoà raønh maïch, raèng cöù xa caùi cheát naøy ñeå gaàn caùi cheát kia, töû thaàn hieän ra ôû moïi neûo, vaø caùch duy nhaát ñeå ñaøo thoaùt, ñeå laên tieáp, laø keå moät caâu chuyeän. Hay thì soáng, dôû thì cheát. Sau traêm trang laø ngöôøi ñoïc ñaõ coù theå ñoàng vai ñao phuû. Neáu khoâng laø moät du khaùch, lieäu toâi coù ñi trong Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû vôùi caûm giaùc laønh laïnh sau gaùy aáy khoâng? Laø moät du khaùch Vieãn Ñoâng, toâi laäp töùc nhaän ra raèng thaàn vaø ma AÛ Raäp tính khí nhö con nít, raèng ñaøn baø xöù naøy meâ ai thì hoûi thaúng ngöôøi ñoù laøm choàng, coøn ñaøn oâng thöôøng maát vôï vaøo tay moät gaõ noâ leä da ñen, raèng ôû ñaây boùi khoâng ra moät nhaø noâng giöõa ñaùm thöông gia, vaø ngöôøi ta ngaâm leân vaøi caâu thô ñôn giaûn nhö nghæ tay xôi nöôùc vaäy. Laø moät du khaùch Vieãn Ñoâng soáng ôû Taây phöông, toâi ñaët Vieät Nam vaøo Vieãn Ñoâng vaø AÛ Raäp vaøo Caän Ñoâng, toâi luaån quaån nghó ngôïi khoâng bieát khaùi nieäm Vieät trong tröôøng hôïp naøy tröôøng hôïp kia lieäu coù töông ñöông vôùi khaùi nieäm AÛ Raäp thoâng qua trung gian laø thuaät ngöõ Taây phöông. Toâi cuõng ñeå tieåu thuyeát chöông hoài Trung Hoa caïnh Moät Ngaøn Moät Ñeâm Leû caïnh truyeän feuilleton caïnh phim soap-opera, vaø keát luaän raèng, tuy xuaát phaùt töø cuøng moät nguyeân taéc laø giöõ coâng chuùng vaø giöõ côù maø keå tieáp, nhöng nhöõng saùng kieán cuûa hai theå loaïi cuoái coäng laïi may ra môùi gaàn baèng lôøi höùa heïn “...nhö theá naøo xem hoài sau seõ roõ”, vaø caû ba thöù coäng laïi khoâng ñòch noåi troø ñaët cöôïc cuûa AÛ Raäp vaøo caùi cheát. Tuy nhieân,

118

•

TC THÔ 12

toâi duø lang thang vaãn khoâng ra ngoaøi traùi ñaát. E raèng du khaùch ñeán baèng ñóa bay chæ thaáy ñaáy laø moät caùch keå chuyeän nöïc cöôøi. Moät ngöôøi Vieät soáng ôû nöôùc ngoaøi ñoïc vaên trong nöôùc khoâng gioáng ngöôøi trong nöôùc vaø ngöôïc laïi. Khoan haõy noùi ñeán vaên baûn. Muøi thôm cuûa giaáy haûi ngoaïi ñaõ ñi tröôùc, môû saün moät caùnh cöûa trong loøng ngöôøi ñoïc quoác noäi. Veà phaàn mình, nhöõng cuoán saùch quaên quaên aâm aåm naám nhieät ñôùi vaø nhaït nhoøa maøu möïc ñeán töø trong nöôùc cuõng baát giaùc ñaùnh ñoäng ngöôøi ñoïc beân ngoaøi. Ñaáy chæ laø taùc ñoäng khieâm toán nhaát, nhöng cuõng ñuû ñeå phuû moät lôùp caùch ly leân vaên baûn. Nhöõng taùc ñoäng maïnh hôn coù theå laäp haún phoøng giam, vaø maïnh hôn nöõa thì ñoùng cöùng quan taøi cho vaên baûn, ñeå ngöôøi ñoïc hoaøn toaøn ñöùng ngoaøi maø baøy toû thaùi ñoä quan lieâu raát chaân thaønh cuûa mình. Toâi thöôøng ñöôïc aên keïo quan lieâu nhö vaäy, thöù keïo khoâng ñaéng vôùi baát kyø ai. Caùi status khoâng thuoäc veà ñòa phaän vaên chöông naøo cuûa toâi khoâng cho toâi ñöôïc mieãn, maø phaûi chòu theâm nhöõng khoaûn thueá phi vaên baûn ñaùnh vaøo vaên baûn. Taùc phaåm cuûa toâi, tröôùc khi vaøo cuoäc ñoïc, thöôøng phaûi traû, ñaàu tieân laø leä phí cho muøi thôm giaáy ngoaïi vôùi choã naøy vaø muøi nhieät ñôùi buoàn vôùi choã kia, sau ñoù laø nhöõng phí toån phaùt sinh khaùc. Vaên hoïc Vieät Nam ñöông ñaïi, ôû caû trong laãn ngoaøi nöôùc, caáu thaønh moät phaàn ñaùng keå töø nhöõng taùc phaåm khoâng traû noåi thueá phi vaên baûn vaø caùc phí toån phaùt sinh trong cuoäc ñoïc quan lieâu, nhöõng taùc phaåm naëng nôï vaø chæ naëng nôï theo nghóa ñoù. Chuùng suïp ñoå khi vöøa baét ñaàu traû nôï. Nhöõng huyeàn thoaïi nho nhoû vaø caû moät vaøi huyeàn thoaïi lôùn keát tinh töø söï quan lieâu aáy. Huyeàn thoaïi veà moät neàn vaên hoïc phaûn khaùng ôû trong nöôùc ñoái vôùi ngöôøi beân ngoaøi. Huyeàn thoaïi veà moät neàn vaên hoïc haûi ngoaïi sang troïng ñoái vôùi ngöôøi beân trong. Huyeàn thoaïi veà söï hoäi nhaäp giöõa ta vôùi ta. Huyeàn thoaïi veà söï hoäi nhaäp giöõa ta vaø theá giôùi. Vi truøng huyeàn thoaïi coù theå phaù huûy moät ñôøi ñoïc, maø ngöôøi ta laâm chung vaãn haøi loøng, raèng neáu ñöôïc laøm laïi töø ñaàu, xin laïi laøm nhö vaäy. Ai trong chuùng ta daùm khaúng ñònh mình khoâng moät laàn nhieãm vi truøng aáy? Song chaúng coù gì baûo ñaûm raèng, cöù khoûe maïnh laø töï nhieân coù söùc ñoïc beàn, cöù daønh duïm mình khoâng suy suyeån laø coøn nguyeân cho ngheä thuaät lôùn. Laïi caøng khoâng coù gì baûo ñaûm raèng, baïn ñaõ tinh luyeän trong ñôøi ñoïc nhö ngöôøi baùn daàu roùt daàu qua loã ñoàng tieàn, khoâng maûy may dao ñoäng. Toâi e raèng ngöôïc laïi môùi phaûi. Ngöôøi ta khoâng dao ñoäng ôû trang saùch ñaàu tieân, maø sau öôùc chöøng nöûa trieäu trang cuûa ba möôi naêm ñoïc. Coù nhöõng cuoán saùch luoân tieát loä ngöôøi ñoïc chuùng hôn laø chính baûn thaân chuùng. Chaúng haïn, moät cuoán saùch boùi, boùi ngöôøi ñoïc: Kinh Dòch. Khoång Töû ñaùng meán nhaát, sau khi ñoïc ñöùt bìa da ba laàn, thuù raèng neáu ñöôïc soáng theâm vaøi naêm nöõa thì seõ khaù saùng toû veà saùch aáy. Toâi ñoïc taùc phaåm baét buoäc cuûa Ngoâ Taát Toá, Taét Ñeøn, maø khoâng hình dung ñöôïc oâng laø ngöôøi

TC THÔ 12

•

119

theá naøo. Nhöng ñoïc baûn dòch Kinh Dòch cuûa oâng laïi thaáy khaù saùng toû veà Ngoâ Taát Toá. Saùch aáy ñöùng ñaàu veà khaû naêng saûn sinh nhöõng stereotyp ngöôøi ñoïc noù. Giöõa hoï may ra coù chuùt töông ñoàng nhö giöõa maåu giaáy giaáu trong chieác baùnh may maén ôû tieäm Taøu vaø chieác laù boái bieân kinh Phaät. Chuùng ta thaáy coù ngöôøi ñoïc saùch aáy nhö du khaùch lia maùy aûnh. Thænh thoaûng, vaøo nhöõng luùc baát tieän nhaát, laïi coù ai ñoù khoe ra moät hai taám hình. Coù ngöôøi taän tuïy ñoïc saùch aáy nhö hoïc ngoaïi ngöõ, moãi ngaøy thuoäc loøng moät ít. Neáu truùng vaøo ñoaïn tuû coù theå laøm ngöôøi nghe kinh hoaøng. Coù ngöôøi sôï saùch aáy nhö sôï vôï, noù baûo gì cöù nghe ñaõ, coù gì tính sau. Coù ngöôøi sôø saùch aáy nhö sôø voi, chöa ñoïc ñaõ tin phaàn thaát baïi. Coù ngöôøi keát tình vôùi saùch aáy nhö bò cha meï saép ñaët, ñoâi beân khoâng toû maët nhau. Coù ngöôøi tieán vaøo saùch aáy nhö ñaùnh côø theá, caøng hoùc buùa caøng soâi maùu anh taøi. Coù ngöôøi ñoïc saùch aáy, ñeå keát luaän raèng Kinh Dòch phaûi ñöôïc hieåu nhö theá naøy chöù khoâng nhö theá kia. Coù ngöôøi moãi Teát laïi thaàm nhuû naêm nay nhaát ñònh phaûi ñoïc saùch aáy... ÔÛ nhöõng cuoán saùch nhö vaäy, toâi khoâng bao giôø daùm chaéc raèng mình ñang ñoïc chuùng, hay ñang ñoïc nhöõng cuoäc ñoïc cuûa ngöôøi khaùc vaø cuûa chính mình. Giöõa nhöõng haøng chöõ laø hoà sô ñoïc cuûa moät taäp theå. Hoà sô aáy coù khi coøn thuù vò hôn baûn thaân cuoán saùch, vaø thaät khoù bieát raèng mình thích saùch aáy, hay thích xem ngöôøi ta ñoïc saùch aáy hôn. Neáu laïi gaëp moät cuoán saùch coâng khai ñính luoân hoà sô veà vieäc ñoïc noù, khoâng phaûi ôû giöõa maø ngay trong caùc haøng chöõ, thì söï theå trôû neân phöùc taïp hôn. Ngöôøi ta ít nhieàu coøn phaân bieät ñöôïc, chaúng haïn, mình quan taâm ñeán ngöôøi naèm trong quan taøi kia laø chính, hay quan taâm ñeán nhöõng ngöôøi ñöa ñaùm. Nhöng neáu ngöôøi trong quan taøi cöù thöôøng xuyeân nhaûy ra chuïp aûnh ngöôøi ñöa ñaùm, vaø ngöôøi ñöa ñaùm luoân moàm tranh luaän vôùi ngöôøi trong quan taøi veà caùch toå chöùc ñaùm tang, thì phaûi thay ñoåi caùch ñaët vaán ñeà veà ñoái töôïng quan taâm. Ñaáy laïi laø quang caûnh ñieån hình cuûa vaên chöông hieän ñaïi. Toâi vaãn öa vaên chöông hieän ñaïi hôn vaên chöông coå ñieån, nhöng caùi thuù thöôûng ngoaïn nhöõng ñaùm tang kieåu môùi kia phai nhaït ngay sau khi ta bieát thoùp raèng moät...hai...ba... quan taøi môû ra. Caùc nhaø vaên tröôùc theá kyû hai möôi khoâng sôï laäp laïi chính mình, nhö nhöõng ñaùm tang khoâng bao giôø sôï laäp ñi laäp laïi cuøng moät nghi leã maø moïi ngöôøi ñeàu bieát roõ. Toâi khoâng bieát caâu ñaàu tieân Hoà Xuaân Höông vieát ra laø caâu gì vaø caâu cuoái cuøng laø caâu gì, ñôn giaûn vì moïi caâu cuûa baø ñeàu gioáng nhau, vaø nguyeän voïng cuûa ngöôøi ñoïc laø moù vaøo choã naøo trong taùc phaåm cuûa baø cuõng ra cuøng moät thöù aáy. Vaên chöông hieän ñaïi khoâng coøn ñöôïc hoàn nhieân nhö vaäy. Noù töï haønh haï baèng nhöõng nguyeän voïng coù leõ coøn chöa xuaát hieän cuûa ngöôøi ñoïc. Noù phaùt trieån baèng caùch tha hoùa. Luoân luoân laï. Luoân luoân khaùc. Luoân luoân khoâng gioáng moät caùi gì ñaõ bieát. Caùc nhaø vaên hieän ñaïi sôï laäp laïi mình nhö sôï keå maõi cuøng moät chuyeän tieáu

120

•

TC THÔ 12

laâm cho cuøng moät caùi tai nghe, maø moät ngöôøi ñoïc chuyeân nghieäp, toác ñoä moãi tuaàn chöøng 200 trang, thì sau moät thaäp kyû ñaõ coù theå coù caûm giaùc nghe khoâng soùt moät chuyeän tieáu laâm naøo trong thieân haï. Nhö vaäy thaät khoù bieát mình coøn thích cöôøi ôû chuyeän naøo. Giöõa hai haønh vi, ñoïc vaø vieát, coù leõ ngöôøi Vieät cho ñeán gaàn ñaây vaãn chuù troïng ñuùc keát kinh nghieäm xung quanh vieát hôn, tuy nhöõng lôøi chæ giaùo cho vieäc vieát chæ döøng ôû bình dieän moät lyù thuyeát chung vaø laïi vónh cöûu nöõa, noùi caùch khaùc laø ngöôøi ta coù theå thuoäc loøng chuùng maø vaãn khoâng vieát noåi. Nhö theå vieát ra moät caùi gì, duø taàm thöôøng, vaãn ñaùng quan taâm hôn vieäc ñoïc ra moät caùi gì khaùc thöôøng. Nhö theå laøm moät nhaø vaên xoaøng ñaùng haõnh dieän hôn laøm moät ñoäc giaû lôùn, chöa keå ñeán thaùi ñoä khinh saùch cuûa raát nhieàu ngöôøi vieát. Ñöông nhieân laø khinh saùch ngöôøi khaùc chöù khoâng phaûi saùch mình. ÔÛ thôøi ñaïi tröôùc quoác ngöõ, ngöôøi ñoïc ñöôïc daét ñeán caùi ngöôõng cuûa khaû naêng ñoïc thuûng maët chöõ vaø thuûng maïch vaên. Cöûa aûi aáy coù veû hieåm trôû tôùi möùc moät mình noù ñuû ñaùnh daáu söï khaùc nhau giöõa bieát ñoïc vaø khoâng bieát ñoïc. Vöôït qua ñoù laø ñieàu kieän caàn cho moät cuoäc ñoïc nghieãm nhieân kieâm luoân ñieàu kieän ñuû. Vaäy laø vöông quoác quyù toäc cuûa nhöõng ngöôøi bieát ñoïc laø moät vöông quoác thoáng nhaát, vaán ñeà ôû ñoù thöôøng laø, ai môùi chæ ñoïc moät boà saùch, ai ñaõ qua traêm kinh vaïn quyeån, vaø ai ñaõ ñoïc heát chöõ cuûa thieân haï. Söï phaân loaïi döïa haún vaøo moät beà, beà roäng. ÔÛ thôøi cuûa chuùng ta, maët chöõ deã ñoïc thuûng hôn vaø maïch vaên phaàn lôùn ñaõ thoâng saün, ranh giôùi xöa giöõa bieát ñoïc vaø khoâng bieát ñoïc ñöông nhieân ñaõ bieán maát, vöông quoác quyù toäc xöa ñaõ thaønh moät neàn daân chuû. Moät cô sôû phaân loaïi môùi chöa kòp ra ñôøi thì caùch phaân loaïi cuõ ñaõ maát hieäu löïc. Chöõ trong baát cöù moät tôø quaûng caùo naøo cuõng nhieàu hôn haún chöõ cuûa moät baøi haiku. Vaû laïi, phaàn lôùn chuùng ta ñoïc saùch nhö duøng baät löûa, xong thì boû, vaø nhöõng cuoán saùch choàng treân giaù khoâng khaùc laém nhöõng chieác baät ñaõ heát ga, buùt bi ñaõ roãng ruoät, loï xòt ñaõ caïn nöôùc... doàn laïi trong ngaên keùo. Tröø töø ñieån, danh baï ñieän thoâi, quyeån baûn ñoà, vaø kinh keä, coøn laïi neáu khoâng baét buoäc thì maáy ai ngaøy nay sôø moät cuoán saùch hai laàn? Chuùng ta tieác reû maø coá duøng heát moät chai röôïu vang coøn non nöûa, maáy thìa nöôùc soát coøn dö, chieác veù taøu coøn ngoû... hôn moät cuoán saùch môùi löôùt vaøi trang. Neáu laàn löôït ra phaùp tröôøng, ta seõ xin pheùp ñöôïc noùi noát moät lôøi vôùi ai ñoù, rít noát moät hôi thuoác, ñaùnh noát moät vaùn côø, caïo noát raâu, ngaém noát maët trôøi, hoân noát, caàu nguyeän noát, khai noát, nhöng coù leõ khoâng ñoïc noát moät cuoán saùch. Ñoïc dôû coù leõ laø moät trong nhöõng haønh vi boû dö ñoà soä nhaát cuûa nhaân loaïi ngaøy nay. Toâi khoâng ñöôïc daïy ñoïc, laïi caøng khoâng ñöôïc daïy ñoïc noát, leõ ra phaûi boái roái khoâng bieát mình thích ñoïc thöù gì töø laâu roài. Vaø cuõng phaûi boái roái, khoâng bieát mình neân vieát nhö theá naøo töø laâu.

TC THÔ 12

Ñoã Quyeân Mai Mai gaït naéng khoûi ñaûo thaáy tieáng trôøi rôi Mai thaùnh ñòa chaät ngöôøi Ñöøng hoùt nöõa suùng noå Mai con thaønh baõo maét thô nhìn khoâng heát soâng meï möa veà kieáp tröôùc Mai vaøng ñoû maät toâng li ti döôøng aáy taàng khoâng thaùp maøu Mai öôùt nöûa mi daøi ñaàu thai chaéc gì ñaõ soáng Mai vua vaùi laïi daân thi syõ tôùi caàu buùt nhaûy xuoáng loøng töï vaãn. 1996-1998

•

121

122

•

TC THÔ 12

Phaïm Maïnh Hieân Töï Do Thô

Taëng N. Nhaâm

Tia maùu ñi qua Im laëng vaø toàn taïi Bôi trong boùng toái Hoa hoàng Trong khu vöôøn em Veát thöông ñeâm kinh nguyeän Bao boïc bôûi muøa ñoâng Moät vaøi giaây cuûa baùnh mì vaø söï soáng Doïn böõa aên rong chôi Coù theå vöøa ñuû nhö laõng maïn coù thaät Coù heå roài ta seõ chaùn ngaáy Moät phieân chôï cuõ buïi baäm vaø xa laï Coù theå roài ta seõ aên Nhöõng vì sao nhö boâng coû daïi Coù theå roài ta seõ thôû Raõnh coáng laày loäi toái taêm Khi chaát loûng laø khoâng khí Ñang muùa döôùi lôùp buøn non Caùi reùt xanh cho con ñöôøng Trôû mình ñi tieáp nhöõng côn mô Nhöõng côn mô haøo phoùng Hôi thôû Maùu

TC THÔ 12

•

123

Traàn Tieán Duõng Moät Giôø Tröôùc Moät Ngaøy Môùi Döôùi ñieäu nhaûy nhöõng chuïp ñeøn phaûn chieáu nhöõng con ñöôøng tìm laïi nhòp voäi vaõ Vaø baùm theo voøng baùnh xe nhöõng caûm xuùc töø maøn kòch trong mô vöøa keát tính kòcu coøn kòp öùa ra ñeå laïi chieác muõ, vuõng nhôùt, nhöõng chieác veù öôùt nheøm nhöõng khuoân maët thaát voïng troâi trong boùng toái cuûa giaác mô vaø ngoaùi nhìn Hoï nhöõng göông maët ñang soaïn laïi ñoaïn keát cho giaác mô cuûa mình roài ñaéc yù thay ñoåi theo caùch rieâng mong gaàn hôn ñôøi thöïc roài pheâ phaùn keû dieãn vai heà ñaõ ñaùnh maát ngoân ngöõ trong aâm thanh uù ôù tìm hình Hoï nghieâm khaéc nhö moät oâng chuû nhìn, goïi, choïn, ñeám nhöõng göông maët trong tình traïng noâ leä ñeâm quaù khöù Vaø seõ chaúng ai noùi ñöôïc lôøi naøo nhö mong ñôïi tröôùc lyù leõ ñöôïc daãn töø moät giaác mô khaùc khoâng gì thuyeát phuïc hôn! Ñeøn ñöôøng taét ôû trong moät khoaûng khoâng ñaày buïi vaø ngöôøi khi treân ñaàu saün muõ maët trôøi baèng ngoân ngöõ keå ngöôøi ta xeù raùch moät giaác mô roài daøn döïng giaác mô tieáp tôùi... Moät giôø tröôùc moät ngaøy môùi khoâng khaùc vôùi noãi tuyeät voïng bao nhieâu giaác mô chæ bieát quaån chaân ngöôøi maát nguû.

124

•

TC THÔ 12

Theá Duõng Ta Môû Cho Nhau Cöûa Tôùi Voâ Cuøng

Gôûi Ngoâ Nguyeân Duõng

I Laøn höông maûnh thaét loøng ngöôøi löõ thöù Luoàng naéng ngôøi lung laïc neûo hoàn möa Muøa ñom ñoùm coû may luøa xao xaùc Toâi, ñoâi khi -- khe kheõ haùt bô phôø... Daêm ngoâi moä trong hoàn...Hoa heùo uùa AÂm ti cöôøi vaêng vaúng tieáng ña ñoan! Maây nhö khoùi toùc ai chieàu thu xoõa! Lieäm laøm sao? -- Dó vaõng chöûa tro taøn! Ngaøy thaùng môû giuøm toâi töøng oâ cöûa... Hoác taâm linh toang hoaùc moät hang buoàn Toâi chöa chín neân toâi coøn haêm hôû... Hoäc töøng côn! -- Thô vôõ ngöïc ngaäm hôøn! Em ñaõ heát maáy cuoäc tình xuaát khaåu Sao ñaøn baø maø nhö theå ñaøn oâng Chôï buùa maõi...nhaøu ñeâm söông thieáu phuï Em oâm ai ñeå khoùc maáy phöông choàng? Ñeâm sieâu thò maø ñôøi ñaày bieán loaïn! Keû nhôõ taøu, ngöôøi bò hieáp, bò ñaâm Vaãn sôï haõi phaûi trôû veà Toå quoác Phaät ñaønh ngoài nghe nhaïc Poáp traàm ngaâm! Hoài hoäp maõi vôùi hoa hoàng tò naïn... Tình khöôùc roài, ta nhö ñöùa moà coâi! Nhöõng côn soát ñoäc haønh xuyeân tuyeát traéng... Döôøng nhö ta töï choân soáng ta roài!

TC THÔ 12

II Thôøi oân dòch -- hoàn toâi ñaày nghóa ñòa! Toaøn nhöõng thaèng ñaùng soáng phaûi cheát non... Ai truy taëng cho ai? Truy lónh laøm sao heát? Ai nôõ queân caùi cheát ngaäm boà hoøn? Ñôøi thuôû aáy, queâ höông nhieàu giaëc giaõ! Moät nhaø chia “Ta -- Ñòch”. Khoùc u... oa! Ñoát caû daõy Tröôøng Sôn maø ñöôïc theá? Nhöõng chieán haøo xeû naùt trieäu ñôøi hoa! Ñôøi thuôû aáy, thòt xöông sao laõng maïn? Cöù haân hoan laøm thaèng lính ñi ñaàu! Chæ vì cuoäc doái löøa nhau yù heä, Moät baàu trôøi chia caét maáy ñôøi ñau! Ñôøi thuôû nha ai ngoâng cuoàng quaù theå Mang queâ höông laøm chôï thöû suùng göôm Hoàn thi só thaønh maáy vuøng chieán thuaät? Xaùc thi nhaân chia maáy neûo chieán tröôøng? Thanh Minh aáy toâi kòp veà taûo moä... Ngöôøi ñi tìm xöông coát doïc Tröôøng Sôn Meï vaãn khoùc -- chín taàng ñôøi suït lôû! Daân toäc mình traû giaù ñeå coâ ñôn? III Vaâng, ngöôøi aï: chæ coøn möôøi naêm nöõa... Theá kyû naøy löøa loïc ñeán theá thoâi! Toâi mong öôùc giöõa thanh thieân baïch nhaät Nhöõng cuoäc thoaùt y thaønh thaät cuûa hoàn Ngöôøi! Ñöøng kheùp cöûa! -- Coâ ñôn daâng thaønh quaùch... Uoång coâng queø ñeå gôõ baõi mìn xöa! Thôøi “caûi toå” gaùi trai toaøn ñi Buïi... Tieáng ñaøn oâng khoùc naác! -- Naùt giao thöøa...

•

125

126

•

TC THÔ 12

Toâi nhaãn naïi boû tuø toâi! - Ñeåu thaät... Bò daïi khôø saäp baãy, chaúng keâu ca! Caùnh Haïc vôõ giöõa ñöôøng, bay quaèn quaïi... May! - Chöa heà laïc maát giaác mô hoa! Ta nöông töïa vaøo ta! - Coøn ai khaùc? Ai ngoaøi ta xöông coát ñöôïc ñôøi ta? Hôõi Töû Thaàn coù veû maët Ñaøo hoa: Ta ñònh ñöôïc caùi chieàu ngöôi ñaäp cöûa! Vaø Tim OÙc vaãn chôi troø Sinh Töû! Maëc töông taøn thaûm khoác cuûa Tình Yeâu... Nhöõng Nguõ Uaån vaãn mieân tröôøng hieån loä! Coõi AÂm -- Döông loõa theå veû yeâu kieàu... Hoàn voâ thuûy voâ chung chuyeàn nhau löûa... Maëc khoân ngoan ñoùng môû thaät khoân löôøng! Maëc ñoâi luùc u minh hôøn saäp cöûa... Ñeå muø loøa gaøo xeù maõi tang thöông! Cöù meàm yeáu, hoàn nhieân nhö nöôùc chaûy... Cöù traàn truoàng, maõnh lieät, yeâu thöông! Ngöôøi cuõng theá? -- cuõng khoûa thaân baïch loä... TA MÔÛ CHO NHAU CÖÛA TÔÙI VOÂ CUØNG!

TC THÔ 12

Leâ Thaùnh Thö

Ñoàng Queâ, Quaùn Quaùn thaáp baøn thaáp gheá baån vaø töôøng aùm ñen ñaùm ñoâng khoâng ai chaøo ai Luoäc. Nöôùng. Môõ chaøi. Laãu. Loøng doài. Röïa maän. Xaùo maêng... kính môøi Nôi toû baøy caïn kieät nhöõng con maét keà ngang ly röôïu neùm caùi nhìn leân maùi thaáp göông maët chaùy naùm caïn moät ngaøy phaàn phaät leân non saèng saëc lieám meùp buïi bôø cöôøi nhe raêng thuù ngaáu nghieán giôø hieån loäng ñaêm ñaêm Quaùn thaáp toâi goùc toái caàm laù mô baøn tay muø sôø aûo aûnh...

•

127

128

•

TC THÔ 12

Löu Hy Laïc Nghe Ñaát cöù, ñeâm hoân, maët trôøi non da, moïc sao ñoïng vuõng, ngoi ngoùp nghe, khoå noãi, ñöôøng ñaát, moät mình baãy, ñaäp ñaày ñaàu caây coû, thôû noùi, nhö giaëc

TC THÔ 12

Nguyeãn Tieán Florence, 3 5 8 13... truùc moïc thaân saùo noå maét ñen seùt nhoaùng cöûa hoàng hoaøng than laém lôøi ngöôøi choáng gaäy cho baàu trôøi khoûi suïp gioù ñoû nhieãu ba voøng phoá moïc raäm ngoaøi thieân thu flora, ai mang hoa xoøe höông moùng ngoaïm caû chieàu ong ong ong

•

129

130

•

TC THÔ 12

ong ñeû tröùng nôû ra hoa nhaønh clover hai laù bôûi moät chieác laù boû troán döôùi chieác caàu reøn baêng qua theá kyû

ñaõ

caû 19 doøng soâng... 3 5 8 13... chuyeán ñoø qua sôùm

nhöng con ngöïa giaø ñaõ boû troán trong chieác hang chuoät toùc vaø tai beän vaøo oå raén rít

nuùi ñaù ho khan hoàng hoaøng than laém lôøi

TC THÔ 12

•

131

Thaùng Tö, Queân Vaø Nhôù Chaân Phöông

aéc kinh, thaùng tö 1996. Baûy naêm sau söï bieán Thieân An Moân. Cuõng tieát laäp xuaân, nhöõng caønh ñaøo chôùm nôû trong gioù môùi raát ö ngheä thuaät vò ngheä thuaät! Toâi lang thang khaép coá ñoâ giöõa ñaùm du khaùch voâ taâm, quaù muoän ñeå laøm chöùng nhaân maø ñoùng vai thi só thì laïi khoâi haøi laïc loõng! Nhöõng veät maùu khoâ ñaõ bò xoùa daáu, môù thaây ngöôøi ñaõ muïc naùt töø laâu. Ñöùng giöõa quaûng tröôøng oâ nhuïc quay löng laïi laêng Mao, toâi chôït thaám thía caâu noùi cuûa Adorno: “Sau Auschwitz, laøm sao coù theå tieáp tuïc vieát nhöõng baøi thô!” Maáy hoâm sau noãi bi phaãn caâm nín moät laàn nöõa laïi theo toâi trôû leân thang maùy bay -- y heät möôøi naêm tröôùc ñoù luùc toâi rôøi maøu côø maùu ôû Taân Sôn Nhaát vôùi lôøi nguyeàn khoâng bao giôø trôû laïi. Vaäy maø nieàm aùm aûnh khoù rôøi vaãn caát lôøi. Trôû veà Boston, duø thaùng ngaøy troâi nhanh theo voøng quay côm aùo, töø beân kia traùi ñaát (hoaëc beân kia theá giôùi?) baát chôït caùc caâu chöõ, yù töôïng, tieát nhòp toâi khoâng chôø ñôïi laïi hieän daàn treân baûn thaûo. Töø ñoù ñeán nay, saép troøn hai naêm. Moät soá baøi thô thaønh hình, moät soá coøn dang dôû. Neáu caát baûn thaûo trong tuû 8, 9 naêm môùi trình laøng thì caùc baøi thô döôùi ñaây coù theå maát tính thôøi söï vaø thôøi ñaïi. Xin loãi Horace, ñaønh phaù leä laàn naøy vaäy. Cambridge 2-12-98

132

•

TC THÔ 12

Vaãy Buùt Giöõa Thinh Khoâng naøy caønh ñaøo Baéc Kinh coøn nhôù muøa xuaân maùu? trôøi xanh khoâng nöôùc maét gaùi ñeïp cöôøi voâ tình laêng moä naèm tòch mòch Thieân ñaøn ñöùng nín thinh maáy nghìn naêm haän söû choàng chaát xaùc daân laønh baïo chuùa tieáp baïo chuùa bao giôø môùi vaên minh?

MAÙC MAO MAÉC

bieän chöùng? ha ha ha dòch lyù? hi hi hi töø Maùc ñeán Mao bao nhieâu moà taäp theå? bao nhieâu nuùi soï ñaàu?

caùc söû gia ñeám ñeán hoâm nay chöa xong töø chöa Mao toâi ñaày ñeán raûo ba Maéc böôùc phuùt

TC THÔ 12

Beijing Rap chieán dòch vaøo xuaân chia laøm nhieàu muõi tieán coâng Nhaät ñoùng choát Vaïn lyù tröôøng thaønh Anh Phaùp Ñöùc traøn vaøo Caám cung UÙc chieám Thieân ñaøn Myõ vaây Minh laêng nhöõng caønh ñaøo phaûn traéc chæ ñöôøng cho giaëc kinh ñoâ boû troáng toaùt hoaùt ngoï moân chín con roàng bò caùc maùy aûnh baén phaù khoâng ngöøng laàu troáng caâm nhö heán

laàu Chuoâng

chaúng coøn ai choáng giöõ tröôùc maáy coång thaønh boïn baùn ñoà cuõ baét ñaàu ñoåi chaùc chieán lôïi phaåm taïi tieäm lôùn MacDonald lieân minh du khaùch quoác teá aên möøng ñaïi thaéng O oO o O cuoäc chieán naøy khoâng göôm suùng

moät trieäu chieác xe ñaïp di taûn veà ñaâu?

oâm voø röôïu giam hoàn Khoång töû toâi nhìn dieàu giaáy phöôùn phaát phô chöa kòp ñoaùn ra chieàu gioù

ñaùm taéc xi ñaõ trôø tôùi baát ngôø:

LOÁI NAØY VEÀ VÒT QUAY HÖÔÙNG NOÏ ÑEÁN LAÃU CÖØU coøn chaàn chôø gì nöõa

•

133

134

•

TC THÔ 12

Vaân Caåu Bi Ca

töôûng nieäm Coá Thaønh

xuoâi bôø Hoaøng haø ngöôïc doøng Döông töû bay ngang Tröôøng thaønh chaïm ñænh Thaùi sôn nhöõng veät xaùm daøi haèn treân nöông ruoäng nhöõng laèn ñen in daáu khaép thoân höông töø AÂn Thöông qua Taàn Haùn töø Khoång mieáu ñeán Mao laêng rôi xuoáng thaønh maùu daân ñen rôi xuoáng thaønh leä oan hoàn nhöõng aùng maây troâi chaäm nhöõng aùng maây buoàn nhöõng aùng maây caém ba neùn höông

TC THÔ 12

•

135

Thaïch Thuyeàn Khuùc nhöõng chieàu möa nheï böôùc xuoáng thuyeàn ñaù ñoùng vai pheá ñeá uoáng röôïu ngaø ngaø côûi quaêng long baøo ngoïc tæ goái ñaàu treân thòt da gaùi laï oâm ñaøn ca haùt nhìn caùc trieàu ñaïi troâi qua troâi qua

Chuù thích 1. Ngöôøi du khaùch khoâng theå khoâng nhôù ñeán caâu thô Thoâi Hoä, khi nhìn ngaém caùc nuï ñaøo môùi nôû giöõa caùc giai nhaân taøi töû Baéc Kinh naùo nhieät du xuaân! Cuõng may laø Ñaëng Tieåu Bình khoâng taquiner la muse nhö Mao, luùc naøo cuõng cao höùng vaàn ñieäu! Thieân ñaøn laø ñaøn teá trôøi ñaát laäp töø trieàu Minh, ñieåm noùng cuûa du lòch Baéc Kinh, khoâng thua gì laêng moä nhaø Minh, cuõng toïa laïc gaàn Baéc Kinh ôû moät nôi sôn thuûy raát höõu tình. 2. Maùc laø Marx, thuûy toå cuûa moïi phong traøo, ñaûng phaùi, vaø laõnh tuï Coäng saûn, trong ñoù noåi baät laø Mao! ÔÛ quaûng tröôøng Thieân An Moân, töø laêng Mao nhìn cheùo qua goùc phoá coù theå thaáy baûng hieäu Mac Donald gaàn ñoù. (Maùc chính laø Mc Donald). 3. Chaéc baïn ñoïc coøn nhôù cuoái theá kyû tröôùc, möôïn côù deïp loaïn Nghóa Hoøa, lieân minh taùm nöôùc Taây Phöông ñaõ taán coâng vaø cöôùp boùc caám cung vaø nhieàu cung ñieän khaùc ôû Baéc Kinh. Chín con roàng do Caøn Long döïng khi thoáng nhaát Trung Hoa, xaây leân ñeá nghieäp Thanh trieàu; naèm gaàn Trung Nam Haûi cuûa caùc laõnh tuï hoâm nay. Voø röôïu giam hoàn Khoång Töû khoâng phaûi laø aån duï – ngöôøi daân ôû thoân aáp nôi oâng Khoång chaøo ñôøi ngaøy xöa baây giôø môû loø röôïu, taïm coi nhö gia truyeàn, mang caùi teân raát naëng kyù laø Khoång Gia Töûu. Baïn naøo coù gheù Baéc Kinh nhôù neám thöû cho bieát, ngon khoâng thua gì röôïu Nguõ Gia Bì. 4. Nôi ñieän nghæ maùt muøa heø cuûa Töø Hi laø Di Hoøa Vieän, baø ra leänh cho boïn thôï ñaù chaïm khaéc chieác thuyeàn ñaù to lôùn nhö thaät teân laø Thaïch Thuyeàn, ñaët nôi bôø hoà thoaùng ñaõng. Nhöõng ngaøy möa gioù, Töø Hi xuoáng thuyeàn ñaù thöôûng thöùc traø quí vaø ngaém möa rôi. 5. Coá Thaønh, con thi só Coá Coâng, laø moät trong nhöõng nhaø thô taøi hoa cuûa Moâng Lung Phaùi. Sau vuï Thieân An Moân, oâng troán ra nöôùc ngoaøi roài soáng löu vong vôùi vôï ôû Taân Taây Lan. Ít naêm sau, nhaø thô ñaïo só aáy bò khuûng khoaûng, gieát vôï vôùi moät löôõi buùa roài töï saùt.

136

•

TC THÔ 12

William Kemmett Chaân Phöông

oïc laïi laàn cuoái caùc baøi thô ñöôïc tuyeån dòch tröôùc khi ñaùnh maùy, toâi chôït nhaän ra khí haäu gaàn nhö bao truøm saùng taùc cuûa William Kemmett töø hai möôi naêm qua. Taäp thô Faith of Stone (Nieàm Tin cuûa Ñaù) anh taëng toâi luùc môùi quen nhau cuõng nhö caùc saùng taùc chöa ñaêng baùo gaàn ñaây, phaàn lôùn ñeàu lieân quan tôùi caùi cheát, ñeán bi kòch kieáp ngöôøi treân caùi neàn voâ taâm cuûa traêng sao ñaát ñaù. Cuõng nhö Yeats maø anh aùi moä, con maét goác AÙi Nhó Lan cuûa Kemmett quan saùt thieân nhieân vaø xaõ hoäi, ñaëc bieät neáp soáng Hoa Kyø, nhö moät löôõi dao giaûi phaåu tinh teá. Vaø cuõng gioáng nhaø thô baäc thaày aáy, anh quan taâm hoïc hoûi tö töôûng vaø ngheä thuaät phöông Ñoâng, ñaëc bieät veà Thieàn vaø thi ca Nhaät. Cuõng nhö caùc phong traøo ngheä só, sinh vieân Myõ thaäp nieân 60, phaûn khaùng vaên minh vaät chaát phöông Taây, Kemmett moät thôøi giang hoà ôû chaâu AÙ, tham quan AÁn Ñoä ñeå tìm hieåu caùc coäi nguoàn taâm linh baát dieät, du lòch nhieàu nôi taïi Ñoâng Nam aù ñeå thaâm nhaäp tinh thaàn vaên hoùa Vieãn Ñoâng, vaø baét ñaàu vieát nhöõng baøi haøi cuù... Gioáng moät ñaïo só phöông Ñoâng, trong taâm hoàn vaø taùc phaåm anh luoân traàm tö veà caùc leõ bieán dòch, töû sinh vôùi thaùi ñoä thanh thaûn cuûa moät boà taùt tröôùc söï voâ thöôøng cuûa kieáp ngöôøi vaø vaïn vaät. Chính söï keát hôïp haøi hoøa giöõa thaåm myõ thô Hoa Kyø hieän ñaïi vôùi caùc truyeàn thoáng taâm linh AÙ ñoâng aáy ñaõ taïo neân moät thi phaùp coâ ñoïng, ít lôøi nhöng ñaäm neùt traàm tö, laéng baét ñöôïc coát loõi cuûa söï vaät. Moät ñieàu thuù vò khaùc cho nhöõng ñoäc giaû quen thuoäc vôùi hai doøng vaên hoùa laø tinh thaàn traøo

TC THÔ 12

•

137

loäng cuûa Kemmett, vöøa ñaëc thuø chaát humuor Anh quoác vöøa ñöôïm chaát tieáu ngaïo Laõo-Trang “dó vaïn vaät nhö soâ caåu”. Tröôùc moät nhaø thô hay ngheä só coù chaân taøi, duø coù vieát vaøi quyeån khaûo luaän hoaëc chuïc baøi pheâ bình cuõng khoâng dieãn giaûi ñöôïc heát tinh tuùy cuûa moät coõi saùng taïo ñoäc ñaùo. Ñeå buø laïi söï baát khaû aáy, ñöùc tính kieân nhaãn ñaày caån troïng cuûa ngöôøi ñoïc ñang doø böôùc vaøo choán thaâm nghieâm cuûa tinh thaàn vaø ngheä thuaät ñoâi luùc coù theå môû baät caùnh cöûa aån maät, khoaûnh khaéc tuyeät dieäu khi caùc tri aâm nhaän ra nhau. Hi voïng baïn ñoïc nhöõng baøi thô dòch sau ñaây coù ñöôïc ñöùc tính noùi treân ñeå ñi vaøo theá giôùi William Memmett:

Ñaù vôõ vuïn töøng giaây töøng giaây moät thaâm saâu hôn cao vôïi hôn maët trôøi chieáu qua vaùch ñoäng hö hao...

Vaøi neùt tieåu söû William Kemmett laø taùc giaû saùu taäp thô vaø laø moät göông maët coù uy tín trong giôùi thi só ôû Boston cuõng nhö tieåu bang Massachusetts. Anh töøng ñoaït nhieàu giaûi thöôûng, ñaëc bieät giaûi thô Haiku naêm 1978 cuûa taïp chí DragonFly, thaéng giaûi thi ca naêm 1981 do nhoùm New England Poetry Club toå chöùc. Tröôùc ñaây anh hoïc Harvard vaø ñaõ daïy nhieàu khoùa saùng taùc trong vuøng Boston-Cambridge. Caùc baøi thô dòch ñöôïc trích töø taäp Faith of Stone do nhaø xuaát baûn Wampeter in naúm ôû Massachusetts. Cambridge Feb. 8. 1998

138

•

TC THÔ 12

Thô Coù moät baày chim Khieán toâi chuù yù ñeán. Toâi muoán vieát Caùi moû röïc saùng, Con maét loùng laùnh, Moái quan taâm taäp trung Maø chuùng ñang vaây buûa. Nhöng ñoái vôùi chim toâi laø Ñích ngaém caàn traùnh cho xa. Côn gioù thoåi keùo laïi daáu veát chuùng Xoay voøng treân caùnh ñoàng buïi cuoán. Môù ghi cheùp nhaøu naùt cuûa toâi bay tung. Vaàng traêng baét ñaàu chu tuaàn.

(Poem)

TC THÔ 12

Thô Ñoùi Ba con seû ñoùi AÅu ñaû Giaønh caùi voû baùnh mì moác, Moät teân khaùc phoùng tôùi. Sôùt phaàn thöôûng Bay ñi. Hai tay nöõa Nhaûy vaøo voøng chieán. Mieáng baùnh nhoû daàn. Moãi moû tranh Moät khaåu phaàn. Thuû tuïc taùi dieãn Nhieàu laàn: Buïi baén tung, Khoâng khí líu lo. Chaúng ñöùa naøo no maäp, Haàu heát ñeàu ñöôïc soáng. Taát caû, Taát caû roát cuoäc bình ñaúng.

(Hungry Poem)

•

139

140

•

TC THÔ 12

Choã Chöùa Quaàn AÙo Naèm treân goái Qua aùnh traêng, toâi thaáy maáy hình thuø: Caùi aùo veùt ngaén uû ruõ Caùnh choû queïo cong. Ñaèng sau, bò che maát nöûa, Chieác aùo khoaùc da, ñaày theùp ñoän. Maây troâi ngang... Caùc caùi boùng queùt ñaûo nhöõng aûnh töôïng mô hoà. Luùc aån luùc hieän, taän trong saâu. Saéc maøu ñuøa nghòch döôùi traêng: Traéng, ñen, traéng. Tuû aùo quaàn chöùa caû söï cheát laãn söï soáng. Toâi keùo maøn che cöûa, Nhòp thôû naëng nhoïc ñan deät Moät gian phoøng ñaày dung maïo nhaït phai. Toâi nguû traàn truoàng ---Trô taám thaân ngöôøi giöõa bao bieán ñoåi.

(The Closet)

TC THÔ 12

•

141

Sonnet cuûa Xöông Khoâng coøn thòt môõ baùm ñeo xöông ñöôïc töï do... Vaø moïi buïi baäm cuøng an nghæ chung trong caùc hoác Khi nhöõng côn gioù choán phong traàn ngöøng laëng. Toâi ngaãm nghó veà ñieàu aáy khi ngaém nhìn moät gaõ beùo phì Leâ böôùc veà mieäng hoá khoâng theå traùnh cuûa anh ta Maáy caùi tuùi quaù caêng phoàng cho moät ñoaïn ñöôøng quaù ngaén. Veà moät nôi xöông xoùc thoaûi maùi muùa vui töïa khí trôøi Chuùng seõ haùt ca khi da thòt ruïng rôi Vaø bieån voâ thæ voâ chung quay loän laïi... Roài phuû caùt laáp nhöõnfg coïng raâu sao bieån Roài luõ ngheâu soø cuûa da thòt seõ ñaøo chui Cho ñeán luùc bieán thaønh caùc voû oác khoâ cuûa muoái... Vaø bieån chaúng hôn gì caùi giöôøng phuû buïi Nôi moïi xöông soáng ñaù seõ nhaûy muùa ñoàng thôøi Con ngöôøi beùo môõ reân ñöôøng veà keùo gaàn laïi laø naøng thô cuûa toâi.

(Sonnet of Bones)

142

•

TC THÔ 12

Nieàm Tin cuûa Ñaù Hang laéng nghe ñeâm vôùi caùi tai aâm u; nhöõng gioït nöôùc vang voïng tieát taáu roãng. Ñaù beân trong vôõ vuïn töøng giaây moät, saâu thaúm hôn cao vôïi hôn maët trôøi chieáu qua caùch ñoäng hö hao. AÅn troán nôi taêm toái, traùnh xa ngaøy naéng loùa, luõ dôi mô töôûng thöù kieán thöùc loän ñaàu hoùa thaïch. Nuùi ñaõ ñöôïc thoâng baùo. Caùc thôù ñaù ôû loõi taän cuøng am töôøng chuyeän gioù möa, chaáp nhaän ñònh meänh cuûa chuùng. Nuùi vaø chaân lyù ngang baèng

(Faith of Stone)

TC THÔ 12

•

143

Ngu Yeân Muøa Xuaân Bay trình dieãn vôùi nhaïc new age nhaïc lôùn ngöôøi ñoïc phaûi la gaøo môùi coù theå nghe ñeán phaàn sau khoâng nhaïc hoaøn toaøn im laëng thænh thoaûng tieáng haønh tinh löôùt qua trong khoâng gian vaø ngöôøi ñoïc xuoáng gioïng thì thaàm ñoaïn keát vaøo nhaïc taân coå ñieån muøa ñoâng keùo daøi quaù laâu suoát theá kyû 20 baêng laïnh con ngöôøi ñong cöùng bôûi töï do bôûi nhöõng haïn heïp treân maët ñaát khi muøa xuaân trôû laïi anh coù coøn nhôù mình laø boä ñoäi anh coù coøn nhôù mình laø lính nhaûy duø baùc coù coøn tin vaøo laõnh tuï toát baùc coù coøn vaát vöôûng laøm coâng mô laõnh tieàn giaø chuù coù coøn haän thuø coäng saûn giaän laây quoác gia chuù coù coøn hueá saøi goøn haø noäi tham nhuõng chò coù coøn töï haøo maëc chieác aùo daøi chò coù coøn tin haïnh phuùc laø laáy choàng lyù töôûng em coù coøn haõnh dieän thoâng thaïo tieáng vieät em coù coøn ñau khoå vì laïc loõng tha höông vaø baùc gaùi baùc muoán gì nôi ñaùm chaùu noäi ngoaïi lai myõ lai taây lai nga lai taøu

144

•

TC THÔ 12

khi muøa xuaân trôû laïi cheùn traø khoång maïnh/ caâu ñoái oâng ñoà/ muùa laân vaên hoùa/ möøng tuoåi lòch söû/ chuùc teát hoàng baøng/ lì xì quang trung/ baùnh möùt thi ca/ haùi loäc daân toäc/ xin xaâm toå quoác... taát caû thuoäc veà maët ñaát thuoäc veà moät nôi nhoû beù thuoäc veà moät nhoùm ngöôøi thuoäc veà moät thôøi ñaïi soáng cho quaù khöù (khoâng nhaïc ñoïc nhoû coù khi thì thaàm)

khi muøa xuaân trôû laïi chuùng ta ñaõ ñi xa traùi ñaát queân heát tieáng vieät tieáng anh tieáng nga/ tình yeâu tieàn taøi danh voïng/ thöôïng ñeá phaät chuùa/ vaø quyeàn laøm ngöôøi chæ coøn soáng vaø cheát giöõa vaän haønh voâ taän khoâng gian khi muøa xuaân trôû laïi phi thuyeàn seõ taûn maïn ngaân haø con ngöôøi thoaùt ra quaù khöù luaân lyù khoâng ñuoåi kòp toác ñoä ñaïo ñöùc hoå theïn trong chieàu thöù naêm toân giaùo khoâng huyeàn bí baèng traàn gian vó ñaïi (vaøo nhaïc taân coå ñieån)

khi muøa xuaân trôû laïi chuùng ta seõ soáng giöõa vuõ truï gian haäu lòch söû cheùp raèng: tröôùc khi cheát con ngöôøi bieát bay houston 11-20-97

TC THÔ 12

•

145

Moät Giaûi Phaùp Cho Loøng Chung Thuûy xin hoûi quí vò ñaõ coù vôï theá naøo laø chung thuûy? coù phaûi mua nhaø mua xe mua nöõ trang, ñoâi khi mua hoa hoàng? coù phaûi ñöa em giöõ chi phieáu laãn tieát kieäm? coù phaûi cuøng em ñi chôï daïo phoá aên haøng xem cineù ? coù phaûi naâng niu em suoát ngaøy? xin hoûi quí vò naøo ñaõ laøm heát nhieäm vuï coù ñöôïc vôï xem laø ngöôøi chung thuûy? theá naøo laø chung thuûy? coù phaûi ñeâm ñeâm thaät loøng noùi yeâu em ngaøy ngaøy khoâng ñöôïc thích thaàm coâ thö kyù? coù phaûi kieân nhaãn nghe em traùch moùc im laëng nghe em than phieàn doã daønh khi em giaän doãi roài khoâng ñöôïc nghó thaàm ñaøn baø deã duï hôn ñaøn oâng? bieát laøm sao laø chung thuûy? khi bò hoûi: neáu em cheát anh coù laáy vôï treû khoâng? xin quí vò haõy töï traû lôøi vì noùi khoâng ñaøn baø seõ cho laø noùi doái cho toâi noùi thaät duø thoâ loã khoù nghe tình yeâu thuûy chung phaûi coù tình duïc chung thuûy 45 tuoåi moãi ñeâm toâi yeâu em moät laàn 50 tuoåi toâi seõ coá gaéng hai laàn moãi ñeâm toâi seõ yeâu cho khoâ caïn thaân xaùc cho teâ lieät thaàn kinh cho ñaàu haøng tình aùi neáu moät mai em cheát toâi coøn söùc ñaâu daùm nghó ñeán ñaøn baø ñoù laø caùch ñaùng tin ñeå laøm ngöôøi chung thuûy Houston 10-04-97

146

•

TC THÔ 12

Primo Levi Vaø Söï Trong Saùng Trong Thô Jorge Semprun

“T

heo yù toâi coù leõ ngöôøi ta khoâng neân vieát caùch toái taêm,” Primo Levi ñaõ tuyeân boá nhö vaäy trong moät baøi baùo töøng gaây moät soá tieáng vang. Trong coâng vieäc vieát vaên, oâng ñaõ trung thaønh vôùi quy taéc phuû ñònh naøy: trung thaønh moät caùch quyeát lieät. Noùi thaät, theo oâng, laø keû noùi saùng suûa, roõ raøng, minh baïch, ñöa ra aùnh saùng hay giöõa thanh thieân baïch nhaät, tieát loä. Bôûi ñoù maø luùc naøo cuõng coù söï ñoøi hoûi dai daúng, nhö bò aùm aûnh, phaûi ñoïc hieåu, phaûi trong saùng. Quaû thaät Primo Levi khoâng phaûi laø khoâng bieát raèng söï saùng suûa trong caùch dieãn taû khoâng phaûi laø chuyeän hieån nhieân deã daøng, raèng ñieàu aáy khoâng phaûi laø moät döõ kieän tröïc tieáp cuûa coâng vieäc vieát laùch. Saùng suûa laø moät söï chinh phuïc. “Moät loái vieát hoaøn toaøn saùng suûa, oâng vieát trong baøi baùo naêm 1976 maø toâi ñaõ noùi tôùi, giaû thieát tröôùc moät nguoàn xuaát phaùt hoaøn toaøn yù thöùc, vaø aáy laø moät ñieàu khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá. Chuùng ta laøm baèng caùi Toâi vaø caùi AÁy, baèng xaùc thòt vaø tinh thaàn, vaø cuõng baèng a-xít haïch nhaân, nhöõng truyeàn thoáng, toaøn boä nhöõng chaán ñoäng xuùc caûm ñaõ qua vaø môùi ñaây: bôûi vaäy chuùng ta baét buoäc phaûi keùo leâ sau mình, töø luùc loït loøng cho tôùi khi xuoáng moä, moät thöù Doppelganger (song hình, gioáng mình nhö ñuùc), keû tuy theá laïi chia seû vôùi chuùng ta traùch nhieäm veà moïi haønh ñoäng cuûa chuùng ta, vaø do ñoù veà nhöõng trang saùch cuûa chuùng ta...”

TC THÔ 12

•

147

Doppelganger: coù theå noùi laø caùi song hình ma quaùi; caùi song hình cuûa chính boùng mình. Thaät laø coù yù nghóa khi Primo Levi tìm tôùi tieáng Ñöùc ñeå dieãn taû caùi saéc dò hay Schattierung naøy, moät chöõ goác töø Schatten, nghóa laø caùi boùng. Wahr spricht, wer Schatten spricht: “Keû noùi boùng noùi thaät.” Caâu thô naøy cuûa Paul Celan daãu sao ñi nöõa cuõng noùi thaät veà ngheä thuaät thi ca cuûa oâng. Veà söï thaät caùi boùng cuûa oâng vaø veà caùi boùng söï thaät cuûa oâng. Caâu thô döôùi daïng chaâm ngoân naøy goác töø moät baøi thô trong ñoù Celan ngoû lôøi vôùi chuùng ta, keâu goïi chuùng ta. Khi höôùng tôùi töø “mi” giaû ñònh nghóa laø moïi ngöôøi ñoïc coù theå coù: baát kyø ai. Nhöng keû ñoù seõ trôû thaønh khaùc -nghóa laø, Toâi, ta: aáy laø ñieàu khoâng phaûi laø khoâng theå töôûng tôùi ñöôïc -- khi ngöôøi ñoïc tieáp nhaän caùi meänh leänh trong baøi thô thuùc duïc y suy töôûng. Töø ñoù coù theå xuaát hieän nhöõng lôøi noùi. Nhöõng haønh ñoäng, ai bieát ñöôïc? Celan ngoû lôøi vôùi ngöôøi ñoïc oâng, ra söùc thuyeát phuïc ngöôøi ñoù. Caû mi nöõa, haõy noùi, oâng baûo ngöôøi ñoïc trong baøi thô naøy. Nhöng ñöøng taùch caùi coù vôùi caùi khoâng. Haõy cho caû lôøi mi noùi nöõa moïi saéc dò cuûa yù nghóa: caùi boùng cuûa yù nghóa, caùi nghóa cuûa boùng. Haõy cho noù heát thaûy ngaàn aáy boùng maø mi bieát, ñöôïc phaân phoái giöõa nöûa khuya vaø ñuùng ngoï vaø nöûa khuya. Coá nhieân laø khoâng theå naøo giaûi maõ ñöôïc thô Paul Celan maø khoâng thaêm doø khaûo saùt tieáng Ñöùc, thöù ngoân ngöõ maø ñoái vôùi nhaø thô, cuõng vì cuøng moät lyù do nhö caùi cheát, chính laø ein Meister aus Deutschland: moät chuû nhaân oâng ñeán töø nöôùc Ñöùc. Chính laø trong thöù ngoân ngöõ gieát ngöôøi cuûa caùc chuû nhaân oâng aáy maø Celan ñaõ löïa choïn xaùc ñònh taøi naêng thi ca cuûa mình. Caû mi nöõa, haõy noùi: ñoù laø töïa ñeà baøi thô cuûa Celan. Toaøn baøi xoay quanh, vaø nôû ra, ñaäm ñaëc, toái laïi, chung quanh caâu thô nghòch lyù aáy: Wahr spricht, wer Schtten spricht: keû noùi boùng noùi thaät. AÁy chính laø döïa treân phaàn tham döï hieån nhieân naøy cuûa boùng toái, cuûa ñieàu phi lyù, coù ôû trong moãi chuùng ta – moät caùch khoâng theå choái caõi, khoâng theå traùnh – maø Primo Levi ñaõ thaûo ra moät thöù quy taéc ñaïo ñöùc vaø thaåm myõ – coøn coù tính truyeàn thoâng nöõa – veà vaên theå. “Moät baûn vaên caøng coù giaù trò hôn, oâng vieát, vaø caøng coù theâm hy voïng truyeàn baù vaø soáng ñoäng, neáu noù ñöôïc hieåu roõ hôn vaø ít hoå trôï nhöõng loái giaûi thích ñoái nghòch toái taêm.” Söï thöïc phöùc taïp hôn, leõ coá nhieân. Chính Primo Levi cuõng ñaõ nhìn nhaän ñieàu aáy khi oâng vieát: “Coá nhieân, ñeå cho ñieàu nhaén göûi xöùng vôùi giaù trò, saùng suûa laø ñieàu kieän caàn nhöng khoâng ñuû: ngöôøi ta coù theå saùng suûa vaø chaùn ngaáy, saùng suûa vaø voâ ích, saùng suûa vaø laùo khoeùt, saùng suûa vaø taàm thöôøng thoâ laäu...”

148

•

TC THÔ 12

Vaø phaàn keát luaän trong vaên baûn cuûa oâng coøn ñem laïi theâm caùi saéc dò, caùi boùng môø – Schttierung – cho söï trong saùng quyeát lieät cuûa lôøi oâng ñöa ra luùc ban ñaàu. Thaät vaäy, Primo Levi noùi: “Khi ta vieát, ta töï do löïa choïn ngoân ngöõ hay caùi phi-ngoân ngöõ naøo thích hôïp hôn caû, vaø moïi söï ñeàu coù theå: coù khi moät baøi vieát toái taêm ñoái vôùi taùc giaû laïi saùng rôõ vaø roõ raøng ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, vaø coù khi moät baøi vieát khoâng ñöôïc nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi thaáu hieåu laïi trôû neân saùng suûa vaø thôøi danh haèng chuïc naêm, haèng theá kyû sau.” Duø sao ñi nöõa, luùc naøy, toâi cuõng chæ muoán nhaán maïnh ñeán söï caùch bieät giöõa Paul Celan vaø Primo Levi. Giöõa nhöõng quan nieäm cuûa hoï veà thi ca vaø veà söï thaät. Dichtung und Wahrheit, nhö ñaõ noùi Goethe, ngöôøi coù leõ thieân veà phía AÙnh saùng hôn. Vaäy thôøi, veà phía Levi. Nhaán maïnh söï caùch bieät naøy ñeå naém roõ hôn yù nghóa vaø yeáu tính cuûa thô Primo Levi. Chuùng ta ñöùng tröôùc hai truyeàn thoáng raát khaùc bieät veà vaên theå, noùi chung. Veà vaên theå hieän ñaïi, noùi rieâng. Primo Levi, veà phaàn oâng, ñaõ kieân quyeát vaø kieân trì theo ñuoåi truyeàn thoáng AÙnh saùng. Duø cho caùi phaàn phi lyù oâng nhaän thaáy maø khoâng cheá ngöï ñöôïc coù ra sao chaêng nöõa, trong caùi thoâi thuùc vieát laùch ñoâi khi ñaõ ñaåy oâng tôùi vieäc dieãn taû döôùi moät hình thöùc thô, Primo Levi bao giôø cuõng coá du nhaäp vaøo ñoù söï saùng suûa, caùi traät töï cuûa lyù trí. “Noùi raèng muoán dieãn taû söï hoãn ñoän phaûi caàn tôùi söï hoãn ñoän laø khoâng ñuùng. Raèng caùi hoãn ñoän cuûa trang vieát laø bieåu tröng hay nhaát cuûa tình traïng hoãn loaïn cuoái cuøng maø chuùng ta nhaém tôiù laø khoâng ñuùng: tin ôû ñieàu aáy laø caùi thoùi xaáu tieâu bieåu cuûa theá kyû chuùng ta, moät theá kyû khoâng maáy tin ôû mình.” Vaø nhö theá, trong nhöõng baøi thô cuûa oâng, naûy sinh töø moät nhu caàu chuyeân bieät veà truyeàn thoâng, bieåu thò söï naém baét moät giaây laùt trong ñôøi hay thuoäc veà kyù öùc -- nhöõng baøi khieâm toán ca tuïng caùi thaät, caùi soáng, caùi töôûng töôïng --, ngöôøi ta coù theå thaáy ñöôïc thöïc thi caùi yù muoán beàn bæ vaø kieân quyeát ñöa ra aùnh saùng vaø trong traät töï. Caû söï nhaéc nhôû phaûi traät töï nöõa. Celan, veà phía oâng, thuoäc veà moät truyeàn thoáng hieän ñaïi hoaøn toaøn khaùc. Caû oâng nöõa, oâng cuõng kieân quyeát theo ñuoåi truyeàn thoáng aáy. Tröôùc heát laø trong vieäc, laø moät nhaø thô Ru-ma-ni, oâng ñaõ choïn tieáng Ñöùc ñeå bieåu loä söï giaø giaën chín chaén cuûa mình nhö moät nhaø vaên. Coá nhieân, ngöôøi ta raát coù theå chuù giaûi thaät laâu. Ñaây khoâng phaûi luùc. Coù leõ chæ caàn nhaéc laïi raèng caùi töø trong tieáng Ñöùc chæ thô, Dichtung, chính laø caùi danh töø do (ñoäng töø) dichten maø ra, ñoäng öø naøy khoâng phaûi chæ coù nghóa laø laøm thô, thi vò hoùa, maø coøn laø laøm ñaäm ñaëc, coâ ñoïng. Toùm laïi, neáu caàn phaûi so saùnh baèng tieáng

TC THÔ 12

•

149

Ñöùc giöõa ngheä thuaät thi ca cuûa Celan vaø ngheä thuaät thi ca cuûa Primo Levi, chuyeän ñoù coù leõ seõ dieãn ra giöõa hai töø Dichtung vaø Lichtung, töø sau naøy coù nghóa laø khoaûng trôøi quang ñaõng, loùe saùng, khoaûng röøng thöa, vaø goác töø chöõ Licht, nghóa laø aùnh saùng, coá nhieân. Vaø nhö theá, ngöôøi ta coù theå thaêm doø truyeàn thoáng naøy cuûa thi ca Ñöùc töø Celan ngöôïc leân tôùi Trakl vaø tôùi Holderlin. ÔÛ ñaây toâi öng theo moät loái khaùc hôn trong cuøng moät khu röøng nhöõng kyù hieäu töôïng tröng aáy. Trong taùc phaåm cuûa oâng nhan ñeà laø Nghieân cöùu trieát hoïc veà yeáu tính cuûa töï do con ngöôøi, trieát gia F. W. J. Schelling noùi veà theá giôùi, nhö theá giôùi maø chuùng ta nhaän thaáy. “ÔÛ ñaây taát caû ñeàu laø pheùp taéc, traät töï vaø hình traïng,” oâng noùi. Nhöng theâm: “Tuy nhieân tính chaát thaát thöôøng bao giôø cuõng vaãn aån beân döôùi, nhö theå noù vaãn coøn coù theå troåi leân laïi; vaø nhö theá döôøng nhö laø traät töï vaø hình theå khoâng bieåu thò moät ñieàu gì ñoäc saùng ôû ñaâu heát, maø aáy chính laø moät söï thaát thöôøng khôûi thuûy ñaõ ñöôïc saép ñaët cho coù thöù töï, pheùp taéc.” Töø ñoù oâng keát luaän baèng moät caâu khuûng khieáp, nhöng cuõng coù tính caùch soi saùng: “Thieáu caùi taêm toái ñi tröôùc aáy, taïo vaät coù leõ seõ khoâng coù moät thöïc taïi naøo; boùng toái nhaát thieát thuoäc veà taïo vaät nhö moät phaàn cuûa noù.” Theá nhöng, daàu hay ñeán ñaâu, treân bình dieän phaân tích vaên chöông vaø pheâ bình tæ giaûo, vieäc ñaët caùc truyeàn thoáng thi ca ñoái nghòch vaøo phoái caûnh naøy - tham chieáu: moät truyeàn thoáng döôùi boùng cuûa “söï thaát thöôøng khôûi thuûy”, voán saün, cuûa con ngöôøi, vaø moät truyeàn thoáng khaùc döôùi aùnh saùng cuûa lyù trí soi roïi vaøo ñoù ñeå thieát laäp ôû ñoù moät “traät töï” vaø moät “hình theå” -- coù leõ chæ coù moät taàm möùc hoïc vieän maø thoâi neáu nhö, ôû caùi neàn phía sau, ñaõ khoâng dieãn ra thöïc taïi cuûa caùc traïi taäp trung: kinh nghieäm huûy dieät hoaøn toaøn cuûa söï Döõ trieät ñeå. Paul Celan vaø Primo Levi quaû thaät ñeàu laø nhöõng nhaø thô ñaõ vieát sau Auschwitz. Loái vieát cuûa hoï chæ coù theå giaûi thích, theo theå thöùc hieän sinh, baèng kinh nghieäm cuûa vieäc taän dieät daân Do thaùi ôû AÂu chaâu. Chính laø trong traïng huoáng lòch söû naøy maø ta caàn phaûi trôû laïi vôùi nhöõng ñieàu khaúng ñònh cuûa Primo Levi trong baøi baùo naêm 1976 maø toâi ñaõ noùi tôùi nhieàu laàn vaø töïa ñeà laïi ñuùng laø: Veà loái vieát toái taêm. Trong baøi baùo naøy, sau khi ñaõ khai trieån nhöõng lyù leõ cuûa mình -khoâng phaûi laø khoâng coù ñoâi chuùt gay gaét nhuoám maøu yù thöùc heä, ñoâi chuùt cöùng nhaéc veà luaân lyù -- choáng laïi söï toái taêm trong vaên chöông, Primo Levi ñaõ tröïc tieáp baét loãi Paul Celan. “Ñieàu coù theå dieãn taû ñaùng öa hôn laø ñieàu khoâng theå dieãn taû, lôøi noùi cuûa con ngöôøi ñaùng öa hôn tieáng noùi gaàm göø cuûa thuù vaät. Khoâng phaûi laø söï tình côø khi hai nhaø thô Ñöùc ít ñöôïc hieåu nhaát, Trakl vaø Celan, caû hai ñeàu

150

•

TC THÔ 12

töï saùt, caùch nhau hai theá heä. Soá meänh chung cuûa hoï khieán ta nghó tôùi söï toái taêm trong thi phaùp cuûa hoï nhö moät thöù saün-saøng-cheát, moät thöù khoâng-muoánsoáng, moät thöù troán-traùnh-coõi-ñôøi maø caùi cheát töï yù töïa nhö thaønh töïu choùt.” Quaû thaät, Levi theâm, Paul Celan thaät ñaùng kính, laø vì “tieáng gaàm göø thuù vaät kia coù nguyeân côù thaät khuûng khieáp.” (Ngöôøi ta khoâng theå khoâng giaät mình khi thaáy Levi meänh danh nhö “tieáng gaàm thuù vaät” moät thöù ngoân ngöõ, ngay trong tính caùch bí hieåm cuûa noù, vaãn laø saûn phaåm cuûa moät söï taùc luyeän cöïc kyø tinh teá: coù khi coøn quaù tinh teá nöõa!) Coù nguyeân côù, duø theá naøo chaêng nöõa, “ñoái voái Celan, ngöôøi Do thaùi Ñöùc thoaùt khoûi caûnh taøn saùt cuûa ngöôøi Ñöùc nhö nhôø pheùp maøu, nguyeân côù aáy laø vieäc oâng bò böùt khoûi coäi reã cuûa mình vaø noãi thoáng khoå voâ phöông chöõa trò do söï toaøn thaéng cuûa caùi cheát gaây neân.” Roát cuoäc, vaø duø thô cuûa Celan ñaùng toân troïng theá naøo chaêng nöõa, keát luaän cuûa Primo Levi laø chung quyeát: “Veà phaàn toâi, oâng vieát, toâi nghó raèng nhaø thô Celan caàn phaûi ñöôïc nghieàn ngaãm vaø thöông caûm hôn laø baét chöôùc. Neáu tín ñieäp cuûa oâng laø moät tín ñieäp, thì tín ñieäp naøy bò laïc maát trong “tieáng oàn”: aáy khoâng phaûi laø moät söï truyeàn thoâng, aáy khoâng phaûi laø moät ngoân ngöõ, cuøng laém aáy laø moät thöù ngoân ngöõ bò trôû ngaïi vaø queø cuït, töïa nhö cuûa keû saép cheát, ñôn ñoäc nhö chuùng ta heát thaûy seõ trôû thaønh khi haáp hoái. Theá nhöng chính laø vì chuùng ta, nhöõng ngöôøi coøn soáng, chuùng ta khoâng phaûi laø ñôn ñoäc, chuùng ta khoâng neân vieát nhö theå mình ñôn ñoäc...” AÁy laø söï saùng suûa maø Primo Levi ñaõ ñoøi hoûi ôû loái vieát thi ca, ñaõ ñoiø hoûi ôû chính mình, vaøo naêm 1976. OÂng, ngöôøi coøn soáng, möôøi moät naêm tröôùc khi tôùi löôït oâng cuõng töï saùt. Hoâm sau ngaøy hoâm aáy, töùc laø ngaøy 12 thaùng Tö 1987, ñieàu ñaàu tieân toâi nghe thaáy treân ñaøi phaùt thanh, vaøo saùng sôùm, laø tin veà cuoäc töï saùt aáy. Moät côn loác nhöõng hình aûnh, nhöõng kyû nieäm, traøn ngaäp toâi luùc ñoù. Vaø tröôùc tieân laø kyû nieäm cuûa moät vaøi trang thaät ñaùng thaùn phuïc trong (taùc phaåm cuûa Primo Levi) Phaûi chaêng ñaây laø moät ngöôøi. Nhöõng trang thuoäc chöông “Tieáng haùt cuûa Ulysse”. Chaéc chaén laø moïi ngöôøi coøn nhôù. trong chöông ñoù Primo Levi thuaät laïi moät cuoäc taïp dòch mang suùp (cho tuø) cuøng vôùimoät chaøng trai bò ñaøy ngöôøi Alsace teân laø Jean, bieät hieäu laø chuù Pikolo cuûa phaân ñoäi *. trong aùnh ngaøy röïc rôõ, döôùi baàu trôøi thaùng Saùu trong treûo, Levi chôït nhôù tôùi moät baõi bieån muøa heø thôøi oâng coøn nhoû. “Ngöôøi ta thaáy raëng Carpates tuyeát phuû. Toâi hít thôû khí maùt, toâi caûm thaáy mình nheï laï luøng”, oâng vieát. (Quaû thaät: ta coù theå thaáy mình ñoät nhieân nheï laï luøng, khi nhìn ngaém

TC THÔ 12

•

151

veû huy hoaøng röïc rôõ maøu xanh laù cuûa röøng caây deû, chung quanh Buchenwald. Nhöõng caây aáy seõ toàn taïi sau ta, ta töï nhuû, caùi cheát coù theå thaáy tröôùc cuûa ta seõ khoâng xoùa ñi veû ñeïp cuûa theá giôùi!) Taïi sao, trong laàn ñi vôùi Jean, chuù nhoû cuûa phaân ñoäi, Primo Levi laïi nhôù tôùi nhöõng caâu thô cuûa Dante? OÂng khoâng bieát gì heát. OÂng chæ bieát mình muoán chia seû vôùi chaøng thanh nieân ngöôøi Alsace kia nhöõng neùt ñeïp cuûa taùc phaåm Haøi kòch thaùnh thieâng. OÂng khôûi söï ñoïc vaøi ñoaïn, vaät loän vôùi queân laõng ñang laøm phai môø moät soá caâu, oâng phieân dòch vaø giaûi thích cho ngöôøi baïn tuø. Ñoái vôùi oâng, döôøng nhö ñaây laø moät vaán ñeà khaån thieát, soáng cheát. Moät vaøi caâu thô cuûa Dante quan troïng sinh töû khoâng keùm gì löông thöïc. Phaûi chia seû nhö côm baùnh, hy voïng, tình anh em cuûa nhöõng keû ôû cuøng nhau ñeå cheát. Cuøng nhau choáng laïi caùi cheát, chaéc chaén laø ñang gaàn keà, le loùi. Vaøo naêm 1992, töùc laø naêm naêm sau ngaøy Primo Levi töï saùt, trong moät cuoán saùch khaù ñaëc saéc – than oâi, cho ñeán giôø phuùt maø toâi vieát baøi töïa naøy, vaãn chöa ñöôïc dòch sang Phaùp vaên – nhan ñeà laø Weiter leben eine Jugend (Soáng coøn, moät thôøi thanh xuaân) , Ruth Kluger ñaõ trôû laïi vôùi söï quan troïng cuûa thô trong hoaøn caûnh nhöõng keû phaûi löu ñaøy. “Coù nhieàu ngöôøi bò löu ñaøy, baø vieát, ñaõ ñöôïc an uûi trong nhöõng vaàn thô maø hoï thuoäc loøng.” Vaø baø theâm vaøo lôøi chöùng nhaän naøy moät lôøi chuù giaûi thaät teá nhò. Thaät vaäy, Ruth Kluger quaû quyeát raèng ñaây khoâng phaûi chæ lieân heä, hoaëc ngay nhö lieân heä moät caùch chính yeáu, tôùi caùi phaàn noäi dung – toân giaùo, aùi quoác hoaïc luaân lyù ñaïo ñöùc – cuûa nhöõng caâu thô ñöôïc gôïi ra. Cuõng chaúng phaûi laø chuyeän nhöõng caâu thô ñoïc thuoäc loøng kia coù theå lieân quan tôùi nhöõng kyû nieäm sinh ñoäng thôøi nhoû. “Tröôùc heát, baø vieát, ñoù laø chính caùi hình thöùc, caùi ngoân ngöõ kieàm cheá cuûa thi ca noù cho chuùng toâi choã töïa vaø söï can ñaûm.” Toùm laïi, aáy chính traät töï vaø söï saùng suûa laø ñieàu maø vieäc ñoïc thô ñaõ ñöa vaøo caùi hoãn loaïn toái taêm vaø phi lyù cuûa traïi taäp trung. Veà phaàn toâi, toâi muoán theâm moät yeáu toá khaùc vaøo vieäc giaûi thích caùi an uûi maø chuyeän ñoïc aâm thaàm saâu kín kia coù theå ñem laïi cho ngöôøi bò löu ñaøy. vaø ñoù laø chính vieäc ñoïc thô vöøa keå treân ñaõ taùi taïo moät khoâng gian cuûa ñôn ñoäc, cuûa trôû laïi vôùi baûn thaân, cuûa töï chuû. Laø vì trong moïi noãi gheâ rôïn cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy trong moät traïi tuø, moät trong nhöõng ñieàu nhuïc nhaõ nhaát, aáy laø söï chung ñuïng hoãn taïp khoâng theå traùnh: vieäc phaûi soáng khoâng ngöøng heát moïi luùc cuûa ñôøi mình döôùi maét nhìn cuûa nhöõng keû khaùc, trong söï noân nao nhô nhôùp cuûa taïng phuû, tieáng thì thaøo gaây aâu lo cuûa nhöõng côn aùc moäng.

152

•

TC THÔ 12

Nhöng toâi khoâng trích daãn Ruth Kluger chæ vì caùi yù kieán veà chuyeän ñoïc thô naøy. Phaûi nhaän raèng caû baø nöõa, baø cuõng laøm thô vaø ñoái vôùi baø, cuõng nhö ñoái vôùi Primo Levi, ñoøi hoûi saùng suûa laø ñieàu thieát yeáu trong coâng vieäc vieát laùch cuûa baø. Sinh taïi Vienne, trong moät gia ñình Do thaùi baäc thöôøng, Ruth Kluger ñaõ tôùi tuoåi maø ngöôøi ta baûo laø khoân lôùn vaøo luùc Hitler thoân tính xöù sôû baø. Töø ñoù, caâu chuyeän thôøi thanh xuaân maø baø thuaät laïi trong taùc phaåm Weiter leben – thaät ñaëc saéc vì söï thanh thaûn trong saùng veà ngoân ngöõ vaø vì tæ troïng yù thöùc heä trong suy tö – chính laø söï mieâu taû cuoäc chu du qua moät chuoãi nhöõng traïi tuø cuûa quoác xaõ, töø Theresienstadt tôùi Gross Rosen, qua Auschwitz-Birkenau. Trong chöông saùch ngaén nguûi nôi baø gôïi laïi nhöõng caâu thô ñoïc thuoäc loøng trong caùc traïi tuø, söï naâng ñôõ tinh thaàn maø nhöõng vaàn thô aáy ñaõ ñem laïi cho baø, Ruth Kluger, sau khi ñaõ baøi baùc yù kieán cuûa Adorno veà söï khoâng theå ñöôïc cuûa moïi thöù thi ca sau Auschwitz, cuõng baét loãi, theo moät kieåu khaù haøi höôùc, söï toái taêm cuûa Paul Celan. “Ngöôøi ta coù theå chaâm bieám Thöôïng ñeá vaø Goethe, baø noùi, nhöng taùc giaû baøi Taáu khuùc cuûa caùi cheát (Paul Celan) laø ngöôøi khoâng ai ñöôïc ñoäng tôùi. Vaø khoâng phaûi chính laø vì oâng laø moät nhaø thô lôùn lao ñeán theá, bôûi leõ Goethe cuõng lôùn.” Toâi thaáy raèng cuoäc tranh luaän döôøng nhö vaãn coøn ñeå ngoû, raèng noù vaãn coøn ñeå ngoû theá maõi. Dichtung vaø Lichtung: thô vaø söï thaät cuûa boùng toái, thô vaø söï thaät cuûa aùnh saùng. Toâi laïi muoán nhöôøng lôøi cho Schelling, ñeå taïm thôøi keát thuùc chuyeän treân. Khoâng phaûi chæ laø vì yù nghóa cuûa nhöõng lôøi baøy toû coù tính trieát lyù cuûa oâng, maø coøn laø vì chính taïi Buchenwald, moät buoåi chieàu chuû nhaät muøa thu 1944, quanh giöôøng naèm haáp hoái cuûa Maurice Halbwachs, coù moät ngöôøi tuø Ñöùc bò phaùt löu vôùi caùi tam giaùc tím cuûa giaùo phaùi Tin laønh Bibelforscher, moät ngöôøi choáng ñoái vieäc ñi lính vôùi lyù do ñaïo lyù, tôùi nhaäp boïn vôùi chuùng toâi, toâi khoâng coøn nhôù taïi sao nöõa, ñaõ noùi vôùi chuùng toâi veà taùc phaåm Nghieân cöùu cuûa Schelling, noùi vôùi chuùng toâi caùi caâu coøn ghi daáu maõi: “Thieáu caùi taêm toái ñi tröôùc, taïo vaät coù leõ seõ khoâng coù moät thöïc taïi naøo; boùng toái nhaát thieát thuoäc veà taïo vaät nhö moät phaàn cuûa noù.” Vaäy thôøi toâi trôû laïi vôùi trieát gia Schelling ñeå taïm thôøi keát luaän. “Tuy vaäy chuùng ta khoâng bieát moät ñieàu gì coù theå khích giuïc con ngöôøi vöôn moïi söùc löïc cuûa mình tôùi aùnh saùng hôn laø söï yù thöùc veà ñeâm toái thaúm saâu töø ñaáy y ñaõ xuaát hieän ñeå naâng mình leân cao tôùi thöïc theå-ñoù... Moïi söï sinh ra laø sinh ra töø boùng toái tôùi aùnh saùng; maàm haït nhaát thieát phaûi chìm ñaém xuoáng ñaát vaø cheát trong boùng toái ñeå moät khuoân maët saùng rôõ coù

TC THÔ 12

•

153

theå troåi daäy...” Daãu cho nhöõng deø daët maø Primo Levi, con ngöôøi duy lyù thöïc tieãn, ñaõ coù theå coù tröôùc caùi rung ñoäng duy taâm vaø laõng maïn trong ngoân ngöõ cuûa Schelling, coù ra sao chaêng nöõa, toâi thieát töôûng aáy chính khaùt voïng aùnh saùng trong ñeâm taêm toái cuûa kinh nghieäm traïi taäp trung ñaõ gaây caûm höùng cho loái vieát cuûa oâng. Ngaøy nay ñoïc laïi nhöõng gì oâng ñaõ vieát veà thô cuûa Paul Celan, vaøo naêm 1976, laïi caøng thaáy xuùc ñoäng hôn. Ñoái vôùi oâng thôøi moät thi só khoù hieåu nhö theá maø töï saùt khoâng phaûi laø moät chuyeän tình côø. Söï taêm toái trong thi phaùp cuûa Celan, Levi theâm, töïa nhö moät söï saün-saøng-cheát, moät thöù khoâng-muoán-soáng-nöõa. AÁy theá nhöng, söï trong saùng trong vieäc laøm thô cuûa Primo Levi ñaõ khoâng ngaên ñöôïc caùi cheát vaø boùng toái baét kòp oâng, vaøo moät ngaøy thaùng Tö. Moät ngaøy cuûa thaùng Tö khuûng khieáp khi kyû nieäm veà caùc traïi taäp trung troãi daäy, haøng naêm, nhö moät caùi boùng cuûa tro than vaø khoùi, treân caùc nöôùc Taây AÂu. ÔÛ beân kia caùi cheát ñoù, ôû beân kia moïi caùi cheát, ôû beân kia chính caùi Cheát, caâu thô cuûa Paul Celan laïi aâm aâm vang ñoäng trong kyù öùc chuùng ta. Wahr spricht, wer Schatten spricht: Keû noùi boùng noùi thaät. Thuûy Truùc dòch

Cöôùc chuù Jean nhoû tuoåi nhaát neân coù bieät hieäu Pikolo (tieáng YÙ, nghóa laø nhoû, chuù nhoû). Ñaây laø phaân ñoäi hoùa chaát mang soá 98 (ND). Primo Levi, moät chuyeân vieân veà hoùa chaát, ngöôøi YÙ goác Do thaùi, bò tuø ñaøy trong caùc traïi taäp trung cuûa quoác xaõ Ñöùc ôû AÂu chaâu. Sau khi ñöôïc giaûi phoùng, oâng trôû thaønh moät nhaø vaên noåi tieáng khaép theá giôùi vôùi caùc taùc phaåm vieát veà caùc traïi tuø ñaõ ñi qua, trong ñoù thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi laø taùc phaåm: Phaûi chaêng ñaây laø moät ngöôøi. OÂng sinh ngaøy 31-7-1919 vaø töï saùt ngaøy 11-4-1987. Jorge Semprun laø moät nhaø vaên teân tuoåi cuûa AÂu chaâu, töøng laøm boä tröôûng Boä Vaên hoùa cuûa Taây-ban-nha. Baøi dòch nguyeân laø baøi töïa cuûa Jorge Semprun vieát cho taùc phaåm thi ca toaøn boä cuûa Primo Levi, do Louis Bonalumi dòch sang tieáng Phaùp, döôùi nhan ñeà; AØ une heure incertaine ( Vaøo moät giôø voâ ñònh), Arcades, Gallimard, Paris 1997 (136 tt). Töïa baøi do ngöôøi dòch ñaët; caùc chuù thích ghi theo Myriam Anissimov: Primo Levi ou la trageùdie d’un optimiste, Biographie, JC Latteøs, Paris 1996 (698 tt).

154

•

TC THÔ 12

Thieân Yeân Tình Ñoû Em aên cam ñoû vaøo nhöõng ñeâm khoâng traêng tình ñoû trong loøng töïa moâi ngöôøi ñeå laïi Töø khi anh boû ñi nhö gioït nöôùc khoâng giöõ ñöôïc treân tay vaø nhöõng haït nöôùc maét em khoâng xaâu ñöôïc thaønh voøng

TC THÔ 12

Nguyeãn Toân Nhan Moät Tieäu Boâng Möôøi Giôø

•

155

156

•

TC THÔ 12

Ñaëng Taán Tôùi Thô taëng Ngaøy vaø Ñeâm Ngaøy qua phoá chôï xieâu quaøng Ñeâm naèm röøng ruù huù traøn höu nai Traêm naêm raát möïc moät vaøi Giaác mô goïi moäng trôøi phai maát taàng Tieâu ñieàu quaàn luïc ñoâi phaân Toùc xao bôø lieãu nöûa phaàn bay ñi tôø thô ñieân daäy coøn chi Baây giôø röôïu uoáng töøng khi maùu gaøo hôõi em coøn nöõa chieâm bao? Coù chaêng moâi maét hoäi naøo queân chaân! Veà ñi laïi ñeán qua laàn Gioïng cöôøi nöôùc voïng taàn ngaàn ñaùy khe Canh khuya böøng tænh söông heø Hoa traêng moät ñoùa hoàn nghe hai chieàu.

Thaáy Gì heát lôøi chaúng tôùi voâ ngoân Thô ca raát möïc chaân doàn böôùc chaân Kia kìa roõ caùi gaàn gaàn Ñuoåi chôi chôù baét cho thaàn thaån thô Nghìn xöa soi ñeán baây giôø Boùng traêng, traêng boùng ai ngôø nöôùc xanh Neân em môùi laïi vin caønh Thaáy gì trong maét döôùi maønh mi cong.

TC THÔ 12

Huy Töôûng Nhöõng ÖÙng Caûm Blues, 76.

Ngoài Quaùn, Chuoâng veânh ñoû traøn im vaùch khoùi rong khua xanh loøng hô haõi haùt lieâu, 77.

Ngaøy Coû, Göûi T.Quaùn

Ngaøy coû möa thaùp nghieâng ñeøn hoen caây líu ríu ngöïc aâm phoá troå traêng möïc Taøu phoâi boùng. Ngaøy coû heù cong moâi bieät ly xanh taàm taõ ñaøn höông... 79.

Moàng Möôi Thaùng Chaïp, Gaïch moät neùt chì than leân thaùng chaïp gioù thoác rôi huùt tôø tòch mòch...

•

157

158

•

TC THÔ 12

80.

Moät Chieáu Cheøo, Cong löng döôùi trôøi vaåy caù ñeâm gioù lanh nhaûy loi thoi loõa loà nöôùc maën ñaïp thanh naéc neû cöôøi coû röôùn. 83.

PHOÁ GOÙA, Cöôøi nhaù nhem phoá goùa Höøng ñoâng voã thöùc tieáng gaø Em caàm möa caâm xoûa ñaéng Con ñöôøng môû hoaùc bôøm reâu... 84.

VEÀ NGUÛ ÑAÄU,

Göûi Em, gaàn

Nhöõng tieáng keøn giuïc tan mau rôïp chieàu cao laâu phoá laàu meâ traän Anh ñoùn em veà nguû ñaäu ñöùc tin. 85.

LÖÕ QUAÙN, Löõ quaùn moät ñeâm Nghe ñoïng maõi neán chieàu laù roäng maét thuyeàn quyeân ñuoåi thaém caønh dao...

TC THÔ 12

Khieâm Leâ Trung Nhöõng Ngoõ Phoá Rôøi qua Trí Nhôù 1. Cong cong baàu trôøi khoûa thaân töôïng Ngaøy thaät bình yeân treân goùc phoá gioù thoaûng Moät ngaøy daøi nhieät ñôùi, Phoá vaøng hanh gioït leä. Tuoåi treû toâi theùt moøn loøng ñaát Nhòp chaân ñôøi Hai möôi naêm. 2. Giöõa oàn aøo phoá xaù, Gioøng soâng xanh lô laø raát thöïc Naéng thaû haït cöôøm laáp laùnh Nhöõng laâu ñaøi huyeãn moäng Muøa xuaân dòu daøng nhö ñoâi moâi, Baøn tay anh chaïm ngöïc. 3. Giöõa thaàm laëng khuùc haùt cuõ Baät chaùy nieàm hoái tieác Neùt veõ ngoaèn ngoeøo ñôøi anh treân giaáy. Ngöïc vaø hoa nhuù leân giöõa baàu trôøi Ñaø Laït hoâm aáy, Nhöõng ly röôïu doác ngöôïc! Chieác boùng ñôøi ai cheânh veânh ngoõ phoá?

•

159

160

•

TC THÔ 12

4. Maãu xöông thöøa vaø caën röôïu, Toâi nuoát ñi gioït nöôùc maét cuûa ngaøy cuõ Moät côn möa ngöng ñoïng giöõa trí nhôù meät moûi Vôõ traàn truïi quaù khöù. 5. Dó vaõng xöa nhö maøu khoùi non cao Hoa hoàng vaãn nôû beân hieân ngaøy thoaûng gioù Khuoân maët em buùp non töôi moäng mò, Ñoâi maët laïnh traøn ma quaùi Ñeâm dòu ngoït trong bôø ñoû röôïu Toâi laên trong ngöïc aám noãi buoàn. 6. Taát caû nhöõng gì thuoäc veà ñôøi anh, Traàn truïi vôùi thôøi gian, Gioït nöôùc maét saâu thaúm._

TC THÔ 12

•

161

Thô Buøi Giaùng

moät thöû nghieäm ñoïc Kheá Ieâm Hoûi teân, raèng bieån xanh daâu Hoûi queâ, raèng moäng ban ñaàu ñaõ xa... Buøi Giaùng

aøo nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû 20, hoäi hoïa lieân tieáp thay ñoåi, töø Pop Art phaûn öùng laïi Tröøu töôïng Bieåu hieän (Abstract Expressionism), roài hoäi hoïa Khaùi Nieäm (Conceptual Art) laïi phaûn öùng, vaø ñöa ra moät quan ñieåm môùi: ngheä thuaät veà yù töôûng. Moät taùc phaåm noåi tieáng cuûa Joseph Kosuth, vaøo naêm 1965, Moät vaø Ba Chieác Gheá, chæ ñôn giaûn laø moät chieác gheá xeáp baèng goã, moät böùc hình chuïp chieác gheá ñoù, vaø phoùng aûnh lôùn moät paragraph trong töï ñieån, ñònh nghóa chöõ gheá.

162

•

TC THÔ 12

Böùc tranh ñaõ taïo ra cho ngöôøi thöôûng ngoaïn moät xuùc ñoäng maïnh, vaø ñöa ra nhieàu vaán ñeà cuûa ngheä thuaät. Trong ba chieác gheá ñoù, chieác naøo laø chieác gheá thaät? Vaø yù nghóa cuûa noù laø gì? Khoâng ai coù theå bieát chaéc vì chieác naøo cuõng coù theå thaät vaø khoâng thaät. Vaø moãi ngöôøi baèng caûm quan cuûa mình coù theå tìm ra moät yù nghóa, vaø cuõng khoâng chaéc ñaâu laø yù nghóa thaät. YÙ nghóa vöôït khoûi taàm baét, yù nghóa vaéng maët. YÙ nghóa vaéng maët khoâng phaûi laø khoâng coù yù nghóa. Gioáng nhö khi ñoïc nhöõng trang saùch, nhöng chaúng theå cöù ñoïc maõi. Phaûi gaáp laïi, coøn thì giôø ñeå thôû, ñeå soáng. Nhöng neáu khoâng ñoïc nöõa, nhöõng trang saùch vaãn coøn ñoù, chôø ñôïi chuùng ta quay tìm laïi. Vaø thôøi ñaïi cuûa chuùng ta, quaû thaät laø thôøi ñaïi saên luøng yù nghóa, nhö nhaø ñieâu khaéc Jerry Joslin muoán daønh söï giaûi thích taùc phaåm oâng cho ngöôøi thöôûng ngoaïn, vì hoï coù theå ñoïc ra ñöôïc ñieàu gì khaùc. Böùc tranh phaù vôõ laèn ranh giöõa hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc, ra ngoaøi khung boá vaø maøu saéc -- böôùc vaøo thöïc taïi. Ngoân ngöõ hoäi hoïa khoâng coøn laø maøu saéc maø laø nhöõng ñoà vaät thöôøng ngaøy. Nhöng vaán ñeà laø laøm sao bieán nhöõng ñoà vaät thöôøng ngaøy trôû thaønh ngoân ngöõ laø moät ñieàu khoù, tuøy thuoäc vaøo taøi naêng cuûa ngöôøi ngheä syõ. ÔÛ ñaây, chuùng ta ñaõ nhìn ra söï hoùa thaân cuûa ngoân ngöõ, vaø chính noù taïo neân ngheä thuaät. Töø nhöõng yù nieäm sô khôûi ñoù, quay veà vôùi thô. Vaø cuõng nhö hoäi hoïa, chuùng ta caàn moät taùc phaåm naøo ñoù, ñeå ñoái chieáu, thöû laøm moät cuoäc truy luøng nhö theá. Vaø cuõng nhö nhöõng thöû nghieäm thô, ñaây laø thöû nghieäm ñoïc. Taùc phaåm Chôùp Bieån cuûa Buøi Giaùng, do gia ñình vaø thaân höõu in töø Canada (Vinagraphics), kyû nieäm 70 naêm sinh, laø moät taùc phaåm thích hôïp. Thích hôïp vì khoâng gioáng vôùi baát cöù tuyeån taäp naøo cuûa Buøi Giaùng töø tröôùc tôùi nay, keå caû nhöõng tuyeån taäp ñöôïc in maáy naêm gaàn ñaây. Chôùp Bieån taïo neân aán töôïng laøm ngöôøi ñoïc phaûi lieân töôûng tôùi Möa Nguoàn, bôûi vì ngöôøi tuyeån choïn, nhö moät coá gaéng muoán ñöa Buøi Giaùng tôùi gaàn ngöôøi ñoïc, vaø hình dung laïi chaân dung Buøi Giaùng. Neáu Möa Nguoàn vôùi gioïng thô gaân guoác vaø nhieàu chaát ñieàn daõ, thì Chôùp Bieån nhö moät tieáp noái ñaèm thaém, töôûng nhö hai gioøng thô aáy chaúng heà coù ñöùt quaõng. Möa Nguoàn in naêm 1962, laø taùc phaåm ñaàu tay, ñeán nay ñaõ 35 naêm. 35 naêm coi nhö ñaõ ñuû ñeå nhìn ra moät cuoäc ñôøi thô, moät haønh trình thô vôùi bao nhieâu tang thöông bieán ñoåi. Coù theå noùi, Chôùp Bieån laø taäp thô ñi tìm laïi Möa Nguoàn, nhöõng baøi thô ñi tìm laïi nhöõng baøi thô tieàn thaân. Maø ôû khoaûng thôøi gian giöõa ñoù, nhö nhaø pheâ bình Nguyeãn Phan Caûnh, trong baøi Soá Phaän Buøi Giaùng ñaõ vieát: “Buøi Giaùng thuoäc soá raát ít nhöõng nhaø thô thieân phuù, ñaõ ñöôïc/bò lòch söû choïn ñeå di truyeàn gien thô daân toäc, phaûi vöông cho heát tô roài coù thaùc môùi ñöôïc thaùc. Vì vaäy, vieäc giöõa ñöôøng ñöùt gaùnh... thô moät caùch khoâng bình thöôøng cuûa anh vaøo thaäp nieân saùu möôi raát coù theå laø moät caùch ñaõ ñöôïc chöông trình hoùa nhö theá naøo ñaáy ñeå chaën laïi maïch thô anh, moät maõ-khoùa nhö theá naøo ñaáy maø hieän nay chuùng ta chöa ñoïc ñöôïc”.

TC THÔ 12

•

163

Nhö vaäy thì vaán ñeà Buøi Giaùng laø ñi tìm caùi maõ khoùa ñeå môû ra moät gioøng thô maø baáy laâu nay vaãn ñoùng kín, vaø caùi khoaûng thôøi gian giöõa ñöôøng ñöùt gaùnh aáy laïi laø khoaûng thôøi gian coù moät yù nghóa lôùn lao trong cuoäc ñôøi thô vaø caû cho sinh meänh cuûa gioøng thô Vieät. Naém laáy, baét maïch, hoaùn vò, truïc xuaát, phaù huûy, vieát laïi baøi thô, nhö nhöõng noát nhaïc daáy leân töø kyù öùc, ñöa baûn vaên töø boùng toái ra aùnh saùng, töø vaéng maët thaønh coù maët. Bôûi kyù öùc laøm cho söï vaéng maët coù yù nghóa. Vaø nhö theá, yù nghóa baøi thô laø baøi thô khaùc, maø ngöôøi ñoïc, ñoïc ra ôû ñaèng sau baûn vaên. Bôûi baøi thô chæ hoaøn taát khi noù ñöôïc ñoïc, neáu khoâng thì vaãn cöù maõi ôû tình traïng dang dôû. Nhaø thô dang dôû vôùi thô, vaø thô dang dôû vôùi nhaø thô. (Trong baøi naøy, ngöôøi vieát phaùt bieåu theo quan ñieåm cuûa mình, taùc phaåm leân tieáng, vaø ngöôøi ñoïc laø trung gian ñaùnh giaù vaø goùp yù, töông töï nhö kieåu ñoái ñaùp trong thoaïi kòch, duø chæ treân maët giaáy. Nhö vaäy, ngöôøi ñoïc coù theå tìm ôû ñaây, ít ra, moät giaù trò giaûi khuaây naøo ñoù. Bôûi moät ñieàu, neáu trong saùng taùc, chuùng ta luoân troâng chôø moät ñieàu gì môùi, thì trong caùch vieát vaø ñoïc, cuõng phaûi thay ñoåi moät chuùt, cho treäch ñi, vaø ngöôøi ñoïc coù theå tham döï tröïc tieáp ñeå thô coù nhieàu loái nhìn, nhieàu caùch soi roïi. Ngöôøi vieát coù theå sai laàm, noùi ra ngoaøi taùc phaåm, ngöôøi ñoïc ñieàu chænh laïi; vaø maët khaùc, ngöôøi ñoïc cuõng coù theå böôùc ra ngoaøi baøi vieát vaø taùc phaåm ñeå tìm kieám moät ñieàu gì khaùc. Nhöõng baøi thô trích daãn, khoâng haún laø tieâu bieåu, vì ñaèng sau ñoù laø truøng ñieäp thô; vaø chæ laø caùi côù, ñaåy ngöôøi ñoïc ñi tìm laïi moät doøng thô... nhö thaùc ñoå töø nguoàn, haõy cöù ñeå noù chaûy lai laùng, cuoán ta ñi, vaø sau ñoù, trong khoaûng khaéc tình côø, ta nhaän ra noù, noù nhaän ra ta. Nhö vaäy khoâng phaûi laø ñieàu thuù vò laém hay sao? Chuù thích naøy trong baøi, xin nhö moät ñoaïn nhaéc tuoàng veà vò trí cuûa moãi phía tham döï).

Röôïu Uoáng Thöa em röôïu uoáng baâygiôø Laø traêm naêm guïc hai bôø töû sinh Ñoäng hôø höõng Chuùa ñieâu linh Em laøm Hoaøng Haäu moïc tình coû phôi Nhaø ma cöûa quyû ñi ñôøi Chim hôi thôû ñuïc trong lôøi söông xanh Caøn khoân xieâm moûng che maønh Veà trong thieân haï em thaønh thieân thaâu Thöa em röôïu uoáng baây giôø Laø thieân coå luïy coøn trô beân mình Taøi hoa tieáng voïng ñieâu linh Phaïm Ñan Phöôïng cheát theo Quyønh Nhö sao

164

•

TC THÔ 12

Thöa em töø böõa nghieâng chaøo Chôùm trang ñaàu chôït soùng traøo tröôøng giang Em ñi raéc laù beân ñaøng Coû xanh rì moïc suoát caøn khoân kia Muøa xuaân möa röôùi ruoäng lìa Veà trong naéng haï meùp bìa sai baâu Thöa em röôïu uoáng baây giôø Laø trong laùt nöõa leân bôø ñuoåi ma Chaïy quanh coàn cuïm laù giaø Raùch nhö böôm suoát ruoäng sa maïc ñoàng Caøn khoân gioù ñoå chaát choàng Ruù nhö beo roáng nhö huøm ñoåi hang Treân röøng döôùi luõng tan hoang Vaãn söøng söõng boùng chaén ngang quyû saàu Thöa em röôïu uoáng baây giôø Laø trong laùt nöõa traêng môø hoûi ma Hoãn mang veà giöõa hieân nhaø Baây giôø coá quaän teân laø chieâm bao Nhìn nhau trong luõy ngoaøi haøo Lôøi phoâi döïng moät ñieäu chaøo dò sai Treân ñaàu theá kyû chia hai Nguoàn man maùc laïnh tìm ai baây giôø Thöa em röôïu uoáng baây giôø Laø thieân thu laïi coøn trô haän tröôøng Caàm chung daâu bieån khoân löôøng Chaân trôøi moäng lyù con ñöôøng chia ba Nam ñình doanh traïi daøn qua Troáng chaàu truøng ngoä thöa laø khoâng mong Hoaït toàn phaùt tieát saàu ñong Traøng giang theá kyû xoâ doøng xuoáng leân Thô Buøi Giaùng laø cuoäc vaän chuyeån khoâng ngöøng cuûa ngoân ngöõ. Vaø khi chuyeån ñoäng, nghóa cuûa chöõ chöa kòp xuaát hieän thì ngay töùc khaéc bò chöõ khaùc thay theá. Cöù nhö theá, thô truy luøng thô, ngoân ngöõ truy luøng ngoân ngöõ, vaø baøi thô naøy truøng laáp vaøo baøi thô khaùc. Nghóa chöõ choàng chaát leân nhau, chöõ naøy aån vaøo trong hay bò bao truøm bôûi chöõ khaùc, cuûa baøi thô khaùc. YÙ cuûa thô khoâng coøn nguyeân roøng -- baát ñònh vaø aûo hoùa. Ñi tìm laïi tieàn thaân, nhöng

TC THÔ 12

•

165

cuõng chaúng ai bieát baøi thô naøo laø tieàn thaân cuûa baøi thô naøo. Thô ôû treân trôøi döôùi ñaát, muoán ñoïc thì vôùi laáy, nhaët leân, baát chôït vaø tình côø, chaúng theå choïn löïa, chaúng theå döøng laïi vì voøng quay coù bao giôø döøng laïi. Trong lòch söû thô Vieät, chöa bao giôø laïi coù cuoäc luaân vuõ maõnh lieät ñeán nhö theá, cuûa ngoân ngöõ. Vaø thô, phaûi chaêng, khoâng naèm ôû chính ngoân ngöõ, maø ôû khoaûng khaéc boác hôi cuûa ngoân ngöõ, vaø chuùng ta coù theå taïm goïi cho ñôn giaûn laø quy trình hoùa thaân cuûa ngoân ngöõ. Baøi thô chaúng coøn ôû quaù khöù hay hieän taïi (vaø cuõng chaúng phaûi töông lai) maø laø tieán trình cuûa thôøi gian. Vaø ngöôøi ñoïc ñöôïc môøi goïi, nhaäp vaøo tieán trình aáy, ñeå cuøng hoaøn taát thô. Thô laøm khoù dieãn dòch vaø giaûi thích, vì vaäy, chæ coøn laïi ngöôøi ñoïc vaø taùc phaåm. Ngay taùc giaû cuõng môø nhaït trong ñònh meänh cuûa voøng chôi. Nhöng khoâng phaûi vì theá baøi thô khoâng caàn dieãn dòch; söï dieãn dòch caàn thieát vì neáu noù keùo ngöôøi ñoïc caøng luùc caøng xa taùc phaåm, xa caùch thô, thì seõ taïo neân phaûn öùng vaø noã löïc laøm ngöôøi ñoïc tìm caùch ñeán gaàn taùc phaåm. Freud, khi ñeà caäp tôùi vieäc ñoïc moät taùc phaåm vaên hoïc, cho raèng, ñoïc laø phaùt hieän dieãn tieán hoùa thaân cuûa nhöõng yeáu toá laøm neân taùc phaåm. Nhö vaäy, yù nghóa cuûa baøi thô khoâng quan troïng, maø quan troïng laø caùch noù taïo ra yù nghóa. Neáu ngoân ngöõ laø heä thoáng nhöõng kyù hieäu, coù nghóa laø söï taäp hôïp nhieàu kyù hieäu taïo neân ngoân ngöõ, thì ngoân ngöõ haún phaûi ñöôïc nhìn theo moät caùch nhìn khaùc. Roland Barthes cho raèng, quaàn aùo, quaûng caùo, nhöõng hoaït ñoäng theå thao vaø taát caû ñoái töôïng vaø hình thaùi öùng xöû ñeàu laø heä thoáng nhöõng kyù hieäu phaûi ñöôïc giaûi thích qua nhöõng aån tính vaên hoùa. Nhö vaäy caùi gì cuõng coù theå trôû thaønh ngoân ngöõ, neáu noù chuyeân chôû ñöôïc moät yù nghóa, nhö moät boâng hoa laø kyù hieäu, nhöng neáu keát thaønh voøng hoa, noù trôû thaønh ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ chi phoái moïi khía caïnh trong ñôøi soáng, vaø neáu ngoân ngöõ coù tröôùc caù theå, thì thô ñi tröôùc nhaän thöùc con ngöôøi. Thô, nhö moät ñoäng löïc phaù vôõ ngoân ngöõ, bôûi ngoân ngöõ taïo thaønh quyeàn löïc, bao vaây vaø noâ leä hoùa con ngöôøi. Choáng laïi ngoân ngöõ, chaúng coù caùch naøo khaùc hôn laø ñuoåi baét, dieãu côït vaø gaây roái, boùp meùo vaø laøm dò daïng ngoân ngöõ. Töïa nhö nhaân vaät Gregor Samsa cuûa Franz Kafka (trong The Metamorphosis) boãng choác hoùa thaønh dò hôïm, khoâng phaûi con ngöôøi duø vaãn mang taâmtrí cuûa con ngöôøi, hay nhöõng con vaät trong Animal Farm cuûa George Orwell, duø coù bieán thaùi theá naøo ñi chaêng nöõa, thì ngöôøi ta vaãn coù theå ñoïc ñöôïc thoâng ñieäp töø ñaèng sau nhöõng bieán coá. Nhöõng bieán coá aáy chaúng qua cuõng chæ laø nhöõng ñoäng löïc giaûi phoùng ñôøi soáng, cuõng coù nghóa laø giaûi phoùng khoûi nhöõng chaät choäi, tuø tuùng, aùp böùc cuûa thöïc taïi.

Laøm Thaân Con Gaùi Traêng môùi leân töø böõa nöôùc khoâng veà Moät hoâm naøo em môû cöûa ñaàu khe Vaø böõa ñoù ñeán baây giôø coû raï

166

•

TC THÔ 12

Thi nhau moïc maët trôøi leân laû taû Boâng luùa chín trong röøng keâu tieáng laù Choùc chim xanh ñoøi ñeû tröùng baây giôø Ñeán baây giôø töø giôø moät giôø hai Ñeán baây giôø töø giôø ba giôø boán Soi göông maët maøy cong ño ñeám loän Toùc tô nhung laø nhôù laïc laàm trôøi Maây treân trôøi ñaàm ñìa suoái chung soi Gheành boùng vang ñaù ngöïa tía cöông ñoøi Ñaàu rôùt xuoáng khi ngöûa nghieâng tay gioù Chaân ngöïa moûi khi lôøi khoâng theå toû Chaân ngöïa bay khi tieáng huït chaân trôøi Chaân ngöïa veà khi ñieäu hoûi veà moâi Ñaát troøn tròa goái xanh trong thôù coû Söông ñaéng cay vì traùi chín baây giôø Ngöôøi hai chaân laø quoác saéc toø moø Ngöôøi hai tay laø ñeïp khoâng theå ngôø Ngöôøi hai goái laø troøn khoâng theå töôûng Ngöôøi hai moät moät hai laø ngöïc öôõn Ngöôøi môû cöûa ñeå cho ñôøi sung söôùng Ngöôøi cheát ñi ñeå thieân haï queân ngöôøi Ngöôøi trôû veà trong moäng ñuû hai moâi (Vaø khoâng thieáu baát cöù caùi gì trong thaân theå) Thô Buøi Giaùng, gôïi ra vaø soi saùng moät ñieàu: thô laø moät chuyeån ñoäng khoâng ngöøng, cuoäc hoùa thaân ñeán kyø cuøng cuûa ngoân ngöõ. Töø thô coù vaàn ñeán thô töï do, vaø cho ñeán nhöõng theå loaïi mang tính hình töôïng baây giôø, cuõng chæ laø nhöõng bieán hoùa cuûa ngoân ngöõ maø thoâi. Nhìn laïi thô Myõ, töø thô coù vaàn ñeán thô töï do thôøi Walt Whitman, cho ñeán Concret Poetry (Thô Cuï Theå), Found/Collage Poetry (Thô Tìm Ñöôïc/Caét Daùn), Projective Poetry (Thô Döï Phoùng), hoaëc Organic Poetry (Thô Höõu Cô), haøng loaït nhöõng caùch taân, thöû nghieäm, keùo theo haøng loaït nhöõng phaùt bieåu, nhöõng tuyeân ngoân, thì cuõng laø nhöõng ñoät bieán töø daïng theå naøy sang daïng theå khaùc. Ngoân ngöõ chaúng qua laø phöông tieän nhö baát cöù phöông tieän naøo khaùc, moät cuïc ñaù, moät vaät theå voâ tri, cuõng ñöôïc, haø cöù phaûi laø con ñöôøng chöõ. Töø ñoù coù theå nhìn ra, thô Môùi Tieàn chieán laø loaïi thô maø ngoân ngöõ baát ñoäng. Ngöôøi ñoïc baét ñöôïc ngay yù vaø caûm xuùc thô. Töïa nhö moät vaät baát ñoäng, chuùng ta deã daøng nhìn ra hình daïng cuûa noù, nhöng khi chuyeån ñoäng thì khoù loøng thaáy ñöôïc. Neáu chuyeån ñoäng theo toäc ñoä cao, nhö toác ñoä aùnh saùng, thì voâ phöông nhaän bieát. Noùi chung, ngöôøi ñoïc coù taâm lyù chieám ñoaït vaø tieám ñoaït, neân deã caûm thoâng ñöôïc vôùi thô Tieàn Chieán, bôûi vì qua ñoù, ai

TC THÔ 12

•

167

cuõng coù theå laøm thô vaø phaùt bieåu moät vaøi ñieàu veà thô. Nhöng khi böôùc qua caùi khoaûng vaøo ñôøi aáy, tôùi moät thôøi kyø tröôûng thaønh cuûa thô, thì khoâng ai coù theå vöôït qua nhöõng khoù khaên. Thô cuûa thôøi kyø naøy, ñoái vôùi ngöôøi ñoïc thaät toái taêm, khoù hieåu, caàu kyø, huõ nuùt vaø chöøng nhö khoâng phaûi thô. Thô laï maët vôùi ngöôøi ñoïc ñaõ ñaønh maø coøn laøm boái roái ngay caû vôùi nhöõng ngöôøi muoán tìm hieåu noù. Neáu thô dò öùng vôùi ngöôøi ñoïc thì cuõng taïo neân nhöõng phaûn öùng töø ngay nhöõng nhaø thô. Buøi Giaùng quay veà vôùi côn cuoàng ñieân (coù thaät laø cuoàng ñieân?), Thanh Taâm Tuyeàn aån daät vaøo nôi choán naøo ñoù cuûa oâng, vaø Leâ Ñaït boâng ñuøa vôùi nhaân theá. Quay veà vôùi côn cuoàng ñieân cuõng laø nhaäp vaøo cuoäc xoay vaàn cuûa con chöõ. Noùi cho ngay, ñôøi soáng chính laø ngoân ngöõ. Vaø ngöôøi ñoïc neáu muoán hieåu thô oâng, cuõng khoâng coù caùch naøo khaùc laø nhaäp vaøo doøng chuyeån ñoäng aáy. Neáu khoâng thì ngöôøi ta cöù tha hoà bôùi treân nhöõng baûn vaên, aùp ñaët nhöõng gì khoâng dính líu gì ñeán thô ñeå tìm kieám thô. Neáu thô, moät nöûa phaàn naèm trong tinh thaàn chieâm nghieäm vaø kinh nghieäm, coøn nöûa phaàn khaùc laø söï hoïc hoûi vaø ñôøi soáng, thì neáu khoâng nhìn thaáu suoát ñöôïc caùi toaøn theå aáy, thì chaúng bao giôø chaïm tôùi choã coát loõi cuûa thô. Noùi cho cuøng thì thô laø vaán ñeà cuûa ngoân ngöõ. Vaø neáu naém ñöôïc söï bieán hoùa cuûa ngoân ngöõ thì naém ñöôïc thô. Chaân Trôøi Ngöôøi ñi laïi thaân ñôøi vui nhö theå Saàu leân hoa daâu laù laïnh nhö höôøng Vaø maët ñaát caùt bôø caây phôi heù Nöôùc leân coàn caâu chuyeän keå beân möông Lôøi cuõng noùi nhöõng lôøi vui nhö theå Maây xanh trôøi veà ñoâ hoäi moâi cong Ngöôøi thieáu nöõ ñieåm trang hoàng maét leä Chieàu hoâm qua chi phaán cuõ phôi gioøng Maùi boû rôùt xuoáng traàn gian rôi toùc AÙng can qua laø buoåi heïn töông phuøng Bôø lieãu roäng bình minh em khoùc loùc Hoaøng hoân xanh thöông naéng roäng voâ cuøng Vì böõa tröôùc xuaân ñaàu khoâ truïi laù Boán chaân trôøi thoåi gioù buoát thaân tre Vaø chaân böôùc mang em veà taác daï Trong taám loøng thu ñoäng ruù truoâng khe Ngaøn thoâng ruïng ñaàu le söông laù coû Nöôùc xuoâi gioøng em böôùc laïi nghieâng vai Maây tô toùc phai maøu xuaân chaúng roõ Tuyeát thieân thu caønh daâu guïc ngaân daøi

168

•

TC THÔ 12

Neáu ví söï chuyeån ñoäng cuûa ngoân ngöõ nhö söï chuyeån ñoäng cuûa hình aûnh, thì nhöõng hình aûnh lieân tieáp vöøa hoaùn ñoåi vöøa vaéng maët taïo neân yù nghóa, vaø yù nghóa aáy cuõng vöøa hoaùn ñoåi, vöøa vaéng maët. Söï ñoïc, chính laø quy trình cuûa voâ thöùc, bôûi voâ thöùc laø söï tröôït löôùt cuûa yù nghóa beân döôùi nhöõng hình aûnh. Vaø neáu ví baûn vaên laø taám göông soi, thì qua ñoù, hình aûnh trong taám göông cuõng chaúng phaûi hình aûnh thöïc cuûa chuùng ta. Noù vöøa thaät vöøa aûo, taïo neân söï meâ hoaëc cuûa söï nhaän bieát, ta laø chính ta, vaø qua caùi chính ta ñoù, ta nhaän bieát ñöôïc ta. Nhö vaäy, coù phaûi laø baøi thô ñaõ giuùp chuùng ta ñi töø söï bí aån cuøng taän ñeå trôû veà hieän thöïc, töø voâ thöùc trôû veà yù thöùc, töø töôûng töôïng trôû veà thöïc taïi. Vaäy thì, voâ thöùc chaúng phaûi laø nhöõng gì choân kín trong ta, maø laø nhöõng gì ôû ngoaøi ta, taùc ñoäng vaø ñan deät chung quanh, töø theá giôùi beân ngoaøi, giuùp chuùng ta ñi tìm laïi ñöôïc caùi baûn lai dieän muïc (cuûa thô hay cuûa ai?). Thô Buøi Giaùng, cuõng nhö thô Ñaëng Ñình Höng, Leâ Ñaït, Thanh Taâm Tuyeàn, nhöõng nhaø thô ñaõ moùc vaøo ñöôïc quy trình bieán hoùa ñoù, chaúng phaûi ñaõ chuyeån caùch ñoïc moät baøi thô, töø ñaùy saâu cuûa voâ thöùc ñoù sao? OÂng Trôøi Chòu Thua Baây giôø toâi raát coù quyeàn Hoûi oâng trôøi: -- chôù thuyeàn quyeân laø gì? Maø nhaân gian nhôù li bì Töø thieân thö tôùi taùm kyø caøn khoân Trôøi raèng: ngöôi raát coù quyeàn Hoûi nhö röùa ñoù... nhöng... -- Nhöng sao -- Nhöng ta khoâng ñuû thaåm quyeàn ñaùp ñaâu Trôû veà vôùi böùc hoïa Moät vaø Ba Chieác Gheá, ñoù laø thí duï khaù cuï theå, ñeå chuùng ta coù theå möôøng töôïng quaù trình cuûa ngoân ngöõ, quaù trình thöôûng ngoaïn, töø phía sau cuûa böùc hoïa. Moät taùc phaåm ngheä thuaät ví nhö ngoâi nhaø ñoùng kín, neáu khoâng môû ñöôïc caùnh cöûa thì laøm sao thaáy ñöôïc nhöõng gì ôû beân trong, nhìn ra giaù trò ñích thöïc cuûa noù. Vaø ngöôøi ñoïc phaûi chính mình böôùc vaøo, ñoái maët, thaåm thaáu vaø neùm mình theo côn soùng cuoàng bí aån, vôùi noù. Gioáng nhö nhöõng böùc töôïng cuûa Rodin, ñaõ coù haøng ngaøn trang vieát veà Rodin, nhöng khoâng coù gì coù theå thay theá ñöôïc taùc phaåm ngoaøi chính taùc phaåm. Vaø neáu taùc phaåm laø moät caùch laï hoùa ñôøi soáng, thì caùch laï hoùa ñoù chaúng qua, laø chæ phaùt hieän nhöõng gì bò che môø bôûi thöïc taïi, phaùt hieän caùi thöïc taïi cuûa thöïc taïi. Vaû laïi, thô vöôït leân vaø traûi daøi qua moïi thôøi kyø, moïi tröôøng phaùi lyù thuyeát. Vaø duø hieän nay, vaãn coøn ñang coù tranh caõi gay gaét giöõa caùc lyù thuyeát, thì môùi thaáy raèng, chính taùc phaåm taïo neân lyù thuyeát chöù khoâng phaûi nhöõng lyù thuyeát taïo neân taùc phaåm. Nhöng noùi gì thì noùi, caû lyù thuyeát laãn taùc phaåm, neáu khoâng coù

TC THÔ 12

•

169

nhöõng caäp nhaät thöôøng xuyeân, thì seõ chaúng bao giôø theo kòp ñöôïc vôùi nhöõng chuyeån bieán nhanh choùng cuûa thô vaø thöïc taïi. Coù ñieàu laø, nhöõng haønh trình thô, coù dung chöùa noåi vaø xuyeân suoát ñöôïc qua nhieàu thôøi ñaïi hay khoâng. Moät böùc hoïa, moät baøi thô, moät taùc phaåm vaên hoïc luoân luoân aån chöùa nhöõng ma löïc. Nhöng tröôùc khi böôùc vaøo, chuùng ta phaûi tìm cho ra caùch ñoïc noù. Thô Buøi Giaùng coù caùi ma löïc quyeán ruõ aáy, vaø ôû thôøi oâng, ñaõ coù bieát bao nhieâu ngöôøi laøm thô gioáng oâng, neáu khoâng veà ngoân ngöõ thì cuõng veà gioïng ñieäu. Thaät ra hoï khoâng laøm thô ñaâu, hoï ñoïc oâng ñaáy thoâi. Vaø töø bao laâu nay, ñaõ coù nhieàu ngöôøi ñoïc, vieát veà thô oâng, nhöng ña phaàn cuõng chæ chaïm tôùi ñöôïc nhöõng gì ôû beân ngoaøi thô. Vì theá thô oâng caøng luùc caøng xa ngöôøi ñoïc, vaø oâng cuõng caøng luùc caøng coâ ñôn, caøng coâ ñôn thì caøng ñaåy oâng vuoät khoûi taàm bay, vaø lao vaøo moät tinh caàu khaùc. Ñoïc, laø ñoái thoaïi giöõa yù thöùc vaø voâ thöùc, giöõa quaù khöù vaø hieän taïi, giöõa ngöôøi ñoïc vaø taùc phaåm. Chuùng ta noùi tieáng noùi cuûa chuùng ta, taùc giaû noùi tieáng noùi cuûa taùc giaû, coù khi traùi cöïa, coù khi moãi ngöôøi moãi ngaû, nhöng qua ñoù, naåy sinh aùnh chôùp saùng, aùnh chôùp aáy xeït ngang, thanh taåy vaø laøm môùi taâm hoàn ta. Söï ñoïc, moãi baøi thô, moãi nguoàn thô, döôøng nhö ñoøi hoûi nhöõng caùch khaùc nhau. Caùch ñoïc aáy voán ñaõ coù saün trong taùc phaåm, khoâng theå aùp ñaët töø beân ngoaøi, vaø vì theá, ngöôøi ñoïc phaûi töï tìm laáy. Ñoù cuõng chính laø haøm yù, laøm moät baøi thô khaùc. Baøi vieát naøy cuõng chæ laø moät thöû nghieäm, moät cuoäc ñoái thoaïi, giöõa theá heä naøy vaø theá heä khaùc, nhö moät nhaán maïnh, choã khôûi ñaàu laø phaùt hieän nôi chính thô, moät caùch ñoïc khaùc. Vaø nhöõng baøi thô trích daãn, chaúng qua, laø ñaùnh thöùc moät nguoàn thô, maø chuùng ta döôøng nhö ñaõ queân maát, trong quaù khöù (hay trong tieàm thöùc), laøm noù soáng laïi, aån hieän, nhö giaác mô hoài sinh. Vaø thô Vieät, duø ñang trong söï chuyeån mình theo moät chieàu höôùng khaùc, thì chaúng qua cuõng vaãn naèm trong caùch thöùc hoùa thaân cuûa ngoân ngöõ, coù gì laï ñaâu. Chuù thích 1. Found/Collage Poetry (Thô Tìm Ñöôïc/Caét Daùn): töông töï nhö Pop Art, coùp nhaët caâu chöõ töø caùc nguoàn khaùc nhö quaûng caùo, truyeän... daøn döïng thaønh baøi thô hay taïo hình baèng caùch caét daùn chöõ, hình veõ töø caùc baùo vaø taïp chí... 2. Projective Poetry (Thô Döï Phoùng): Goàm nhöõng chuøm chöõ thay cho doøng vaø caùc khoaûng troáng, coù theå ñoïc töø chuøm ñaàu tôùi baát cöù chuøm naøo, hoaëc töø maûng chöõ cuûa chuøm naøy ñoïc troøng treùo qua caùc maûng chöõ cuûa chuøm khaùc. 3. Organic Poetry (anh PTH dòch laø Thô Höõu Cô): Chuû tröông theå thô vaø hình thöùc baøi thô tuøy thuoäc vaøo caûm höùng töï nhieân hôn laø caùc theå coù saün, töông töï nhö Daïng Thöùc Thô.

170

•

TC THÔ 12

Kheá Ieâm Tieát Taáu Traéng

samba

reggae rock’n’roll daân ca quan hoï

ddaaa ddaddddadddaa

hoài öùc tieát taáu

vuõ khuùc heø phoá

aâm thanh ñaép noåi chaûy ra ngoaøi trang giaáy keùo daõn caùi hôi khaøn khaøn giöõa raêng long vaø troáng boûi

nheo (nheûo)

ca ca haùt haùt ñieân ñieân roà roà ñeâm ñeâm laõng laõng la la caø caø

caét

TC THÔ 12

•

171

Ngöôøi vaø Töôïng (choàng chaát giöõa nhöõng vaät pheá thaûi vôùi kyù öùc tí ti thoåi tuø vaø vaøo sôn ñoâng maõi voõ) nhö ta ñaây ñöôøng ñöôøng laø [baûn tin luùc khoâng giôø: moät ngöôøi boä haønh, khoâng tuoåi taùc, khoâng giôùi tính (qua cöû ñoäng), ñuïng phaûi moät töôïng goã vaø bieán thaønh moät töôïng goã khaùc nhieàu töôïng goã xuaát hieän ôû nhieàu ngaû ñöôøng. thoâng baùo luùc nöûa ñeâm: chung soáng hoøa bình, traùnh sôø moù, phaân bieät, kyø thò giöõa ngöôøi vaø töôïng. Caâm laø ngoân ngöõ chính thöùc vaø aâm noùi taïm thôøi coi nhö baát hôïp phaùp. Ngöôøi vaø töôïng, töôïng vaø ngöôøi, ñònh nghóa khoâng chính xaùc trong töï ñieån, caàn ñieàu chænh, qua cuoäc tröng caàu daân yù (coù muùa laân vaø haùt boä). Troø vui ngoaøi haønh lang, bia röôïu thuoác laù, naèm trong chính saùch baûo veä daân ngheøo, ñöôïc mieãn phí vaø phuïc vuï chu ñaùo. Nhöõng nguï ngoân trong trí nhôù phaûi ñuïc boû vaø thay baèng doøng in nghieâng: töï kieåm duyeät. Sinh hoaït trôû laïi bình thöôøng luùc raïng ñoâng trong thaønh phoá tuyeät ñoái im laëng.] heát. (baûn tin vaø thoâng baùo coù theå vieát laïi theo thuû tuïc moät tu chính aùn. Chöõ heát, ñöùng rieâng reõ, töï noù, ñöông nhieân trôû thaønh moät ñieàu luaät.)

172

•

TC THÔ 12

Cung Oaùn

TC THÔ 12

Phan Huyeàn Thö Em Yeâu Anh. Em Khoâng Theå Khaùc Ñaøn oâng nhöõng naêm boán möôi Da cam maøu löûa. Ñaøn oâng nhöõng naêm boán möôi khoâng coøn yeâu mình nöõa. Laäp loeø Khinh coâng. Ñaøn oâng nhöõng naêm boán möôi töï döng hoái haû. Ñeán roài Ñi. Luõ con gaùi möôøi laêm Ñeâm naèm khoùc. (20/11/97)

•

173

174

•

TC THÔ 12

Van Naøi Tay em vöôn khoâng tôùi nhöõng naêm hai ngaøn khoâng chaïm ñöôïc ngöôøi ñaøn oâng gaàn nhaát. Tay em níu theo ñaùm maây lang baït ñôïi baét moät haït möa. Tay em cuõ vaø thöøa. Tay em luùc quaán quít thaønh giöôøng luùc moøn moûi ngaäm mieäng. Anh bieát khoâng em vaãn chìa tay. Theá kyû sau bieát ñaâu coù moät ngaøy. (18/11/97)

TC THÔ 12

Vaên Vaàm Haûi Haùt Söôøn Em Theâm vaøi caâu laø anh haùt söôøn em nhöõng baøi ca theá kyû gioáng ñöïc maø thôøi gian laø gioáng caùi ñoái thoaïi ngaøn naêm haùt cho em böôùc leân ñaøi meâ baøn tay ta khoâng heà sôï soáng chaát phaùc cho em nghe töøng vi vuõ truï möôøi ngoùn tay anh xoeø muoân con soùng gioù töø löôõi chuyeán ñoø thoâng minh thuyeàn em cheøo xa!

Kyõ Thuaät Hy Sinh Ngöôøi hoa töï vaãn treân caønh chæ tay khi soùng em chöa kòp chaøo em ñeïp bình minh cöông cöùng moät chaân trôøi beân haøng raøo ñaùm maây vaën veïo theå duïc möa laàm töôûng huaán luyeän vieân khoâng muøa khoâng ai chuyeàn maùu nhöng trong ñaàm laày töïa vaøo nuùi Anh cho em bieát theá naøo laø soùng bieån.

•

175

176

•

TC THÔ 12

Boàng Ta Lui Laïi Ngaøy Thô ôû laøng toâi coù ngöôøi khoâng vuù Nuoâi con baèng ngoïn neán nhaø beân vaéng baët böu taù hai ñaàu goái xanh rôøn khoai saén löïa lôøi qua maáy laàn chieán tranh haùi baàu khoâ höùng möa vuøi chaên con buù khoâ roác töông lai ôû laøng toâi coù anh heà xöng teân coù vò quan voã ngöïc ño ñoä saâu cuûa ñeâm noâng caïn ban ngaøy boãng cheát laïnh vì queân khoâng may ño voøng ngöïc khoâng vuù

Boàng Em Ra Cöûa Xuaân Thì Toâi thaét laïi taâm hoàn döôùi buïng em lau chau baøn tay ró raéc caõi vaõ laáy côn meâ laøm ñònh höôùng cuoäc ñôøi boàng em ra cöûa maët trôøi tham nhuõng maët traêng hoái loä maët ñaát tham oâ xuaân thì con ngöôøi trung tính moät tieáng suûa xanh caén quaøng teân troäm nhaèm phaûi tim em.

TC THÔ 12

Nguyeãn Ñaït Töï Söï Toâi bôi Hoùa ra ngöôïc doøng Gaëp voâ soá coïc ngaàm Toâi vôõ ñoâi Nöûa toâi ñieân cuoàng côn loác Quay nhanh caùi truïc hieän ñaïi Nöûa toâi chia möôøi Phieâu taùn caùc mieàn Toâi moø Nhöõng coïc ngaàm Söùc beàn cuûa chuùng hay söï ngoä nhaän Chuùng beàn nhö muøn röõa ñeå toàn taïi sau cuøng Toâi ñöôïc sinh Ñöôïc ñaët teân nhö baøi thô töï do Ñöôïc nuoâi naáng giöõa baêng giaù.

•

177

178

•

TC THÔ 12

Ngaøy Chuû Nhaät Ngaøy chuû nhaät mong Chao oâi Con saâu ôû chaân raêng Cöïa quaäy Quaùn huyeãn hoaëc Saân khaáu ñích thöïc Toâi giöõ vai ngöôøi tình Nhai nuoát naøng Chao oâi Con saâu gaëm nhaám toâi Nhoå raêng ñau Ngaøy chuû nhaät Toâi choân moái tình chung huyeät con saâu._

TC THÔ 12

Traàm Phuïc Khaéc

Gioù Chaân chaâm leân nhöõng maët baèng khi caùch xa ñeå coøn chuùt hôi gioù giöõa xa loä noái vaøo hai theá kyû khoâng coù baûng soá naøo chæ ñöôøng cho chuùng ta trôû veà nguyeân quaùn cuûa caàu gioù chaân ñaát

•

179

180

•

TC THÔ 12

Nguyeãn Quyeán Boùng Ñeâm Nhö con ngöïa non chaïy tôùi caùnh Ñoàng Nieàm khao khaùt cuûa ta troåi daäy Khi ban mai hieän ra vôùi maïng tô vaøng Nhö meâ ñaém buoåi ban ñaàu gaëp gôõ Tình yeâu cuûa ta caû veû thô ngaây Tung voù cuoán treân ñoàng coû möôït Khi aùnh naéng aøo tuoân hoái haû Ñaët nhöõng nuï hoân noùng röïc treân ngöôøi aùnh saùng maïnh meõ hôn ñoå xuoáng mình ta Ñoät ngoät daây cöông ñöùt tung trong da thòt Côn hoang daõ trôû laïi thaám saâu vaøo maùu Ta phi ñieân cuoàng vôùi daáu chaân döõ doäi AÁn saâu vaøo ñaát söùc maïnh cuûa ta Nhö moät con ngöïa chieán hung haêng Ta lao vaøo baàu saùng ta haèng say ñaém Tình yeâu caøng noùng boûng thòt da caøng sôï haõi Caøng nhen leân söï choáng traû cuûa ta Döôùi chaân ta baøy ra baõi chieán tröôøng Nhöõng aâm möu cuûa côn phaûn loaïn Taát caû röøng caây ngoïn ñoài suoái nöôùc Bò giaày xeùo tan naùt tôi taû Nhö ñeå phoâ ra söùc maïnh coõi traàn

TC THÔ 12

Döôùi aùnh ngaøy loaøi ngöôøi Phoø nhöõng boä quaàn aùo toâ maøu saëc sôõ Nhö theå cuøng maët trôøi ganh ñua Chieáu saùng baàu trôøi vaø maët ñaát Gía coù theå leân cao chuùt nöõa Nhöõng maët trôøi vaûi aáy seõ chaùy thaønh tro Vaø cô hoäi cuoái cuøng cuûa loaøi ngöôøi vuït taét Bôûi khoâng coøn tia löûa naøo nhen leân treân ñoáng tro taøn Vaãn cuoán ñi soâi suïc ñieân cuoàng Ta boãng khöïng laïi beân kia moät con ngöïa caùi Vaø coù ñieàu gì Höôùng söùc maïnh cuûa ta veà phía ñoù Nôi ta seõ traàn truoàng trong toäi loãi Nhöng nôi ñoù coøn mong manh Moät chuùt tình yeâu hoài sinh trôû laïi OÂi boùng ñeâm, boùng ñeâm hieàn dòu Keùo loaøi ngöôøi trôû laïi chieác giöôøng ñoâi Vaø khôi daäy thuù vui aân aùi Laøm coàn caøo theâm con thuù luoân ñoùi khaùt theøm thuoàng OÂi boùng ñeâm, ngöôøi ñaõ cöu mang con thuù aáy Nhö moät ñaëc aân khuûng khieáp daønh cho caû loaøi ngöôøi Bôûi sau khi truùt boû aùo quaàn saëc sôõ Loaøi ngöôøi nguoâi queân côn phaûn loaïn cuûa mình

•

181

•

182

TC THÔ 12

Chuû Nghóa Haäu Hieän Ñaïi Vaø Vaên Chöông Steven Connor Döôùi ñaây laø baûn dòch chöông thöù tö trong Postmodernist Culture: An Introduction to Theories of the Contemporary, moät taùc phaåm bieân khaûo cuûa Steven Connor, aán baûn in laàn thöù nhì cuûa nhaø xuaát baûn Blackwell Publishers naêm 1997. Steven Connor laø giaùo sö Anh Vaên taïi Birkbeck College, London University, ngöôøi ñaõ vieát nhieàu taùc phaåm trong ñoù moät soá ñaõ trôû thaønh saùch giaùo khoa taïi nhieàu ñaïi hoïc Hoa Kyø, keå caû cuoán naøy. Coù moät soá nôi toái nghóa, nhaát laø khi lieân heä tôùi caùc chöông ñaàu, seõ ñöôïc keøm theo nhöõng chuù thích cho roõ nghóa coù ghi chöõ LND (Lôøi Ngöôøi Dòch) cuûa dòch giaû Phan Taán Haûi. Nhöõng teân taùc phaåm vaø töø phöùc taïp seõ ñöôïc ghi nguyeân vaên ñeå ngöôøi ñoïc deã tra cöùu. Baûn dòch nhö sau.

aâu chuyeän veà söï suy taøn hay thay theá chuû nghóa hieän ñaïi (mordernism) thì coù leõ ít roõ raøng, nhöng khoâng keùm phaàn traûi khaép (moïi lónh vöïc. LND), trong caùc nghieân cöùu vaên chöông. Ñieàu naøy trong moät tæ leä nghòch ñoái vôùi caùi aûnh höôûng ñaõ ñöôïc thieát laäp bôûi boä moân vaên hoïc vaø pheâ bình vaên hoïc trong giôùi haøn laâm (Haøn Laâm, Academy, thöôøng ñöôïc hieåu theo nghóa caùc ñònh cheá ñaïi hoïc, ñoâi khi haøm nghóa baûo thuû, traùi vôùi caùc phong traøo tieàn phong, vaø roài tôùi moät thôøi thì cuõng chính caùc ñònh cheá naøy ñaõ nghieân cöùu, coâng thöùc hoùa, vaø giaûng daïy caùc thöû nghieäm tieàn phong ñeå thaønh nhöõng tieâu chuaån môùi. LND), vaø coù theå coù moät lieân heä nôi ñaây. Bôûi vì, neáu nhöõng naêm keå töø thaäp nieân 1930s ñaõ cho thaáy söï chuyeân nghieäp hoùa ñeàu ñaën coâng taùc giaûng daïy vaø nghieân cöùu vaên hoïc, vôùi vieäc phoå bieán

TC THÔ 12

•

183

vaø toå chöùc hoùa chi tieát caùc hình thöùc cuûa kieán thöùc vaø baøy toû, thì keát quaû ñaõ coù theå trôû thaønh moät moân hoïc keùm nhaát quaùn hôn laø caùc moân kieán truùc haøn laâm hay lòch söû ngheä thuaät (chöõ ngheä thuaät, art, nôi ñaây chæ coù nghóa hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc. LND). Söï traûi roäng vaø ña daïng cuûa caùc ñònh cheá veà vaên chöông, goàm caû ngaønh xuaát baûn, ngheà baùo, truyeàn thoâng ñieän töû vaø nhöõng thöù khaùc, cuõng nhö caùc ñònh cheá veà giaùo duïc vaø nghieân cöùu, cuøng vôùi vieäc ñöa caùc nghieân cöùu vaên hoïc vaøo saâu hoïc trình nhaø tröôøng, ñaõ daãn tôùi söï ña daïng cuûa vieäc thöïc taäp vaø caùc phöông tieän phaân taùn. Moät trieäu chöùng cuûa ñieàu naøy laø ngöôøi ta thaáy khoù khaên hôn khi ñöa chung vaøo lòch söû cuûa moät moân hoïc theo caùc trình baøy veà söï maâu thuaãn giöõa caùc tröôøng phaùi ñöôïc-ñònh-nghóa-roõ-raøng vaø caùc nhoùm traùi nghòch nhau -- maët naøy laø giôùi haøn laâm vaø caùc tieâu chuaån cuûa hoï, vaø maët kia laø caùc nhaø thöû nghieäm (ngöôøi tìm buùt phaùp môùi. LND), nhaø tieàn phong hay nhaø caùch maïng. Trong caùc nghieân cöùu vaên hoïc, yù nieäm veà moät giôùi haøn laâm aùp ñaët leân hay ban haønh ra caùc quy taéc myõ hoïc vaø pheâ bình ñaõ khoâng bao giôø ñöôïc thieát laäp vöõng chaéc nhö trong kieán truùc hay ngheä thuaät. Cuøng luùc ñoù, vaø coù leõ laø quan troïng hôn, quan heä giöõa nghieân cöùu vaên hoïc vôùi thò tröôøng thì lôi loûng hôn vaø coù nhieàu hình thöùc khaùc nhau hôn laø trong caùc lónh vöïc vaên hoùa khaùc; caùc tieâu chuaån veà pheâ bình chöa bao giôø ñöa tôùi cuøng aûnh höôûng treân vieäc xuaát baûn vaø uy tín vaên hoïc (ñöôïc giôùi pheâ bình khen, khoâng coù nghóa laø ñöôïc giôùi xuaát baûn öa chuoäng, vaø ngöôïc laïi. LND), moät ñieàu maø caùc lyù thuyeát veà chuû nghóa hieän ñaïi coù nôi caùc boä moân khaùc. Noùi nhö vaäy khoâng phaûi ñeå gaït boû baát kyø quan heä naøo giöõa giôùi haøn laâm vaø thò tröôøng, bôûi vì hieån nhieân laø caùc ñaïi hoïc vaø tröôøng phaùi coù theå quyeát ñònh tôùi moät möùc ñoä raát lôùn ñeå cho caùc taùc giaû coù theå ñöôïc nhaän in saùch (ñaëc bieät laø trong moät thò tröôøng lôùn nhö Hoa Kyø) -- nhöng caùc ñònh cheá vaên chöông coù aûnh höôûng raát keùm tröïc tieáp vaøo caùch vieát ñöông ñaïi, ñôn giaûn vì caùc phöông tieän kinh teá khoâng hieän höõu trong cuøng moät caùch ñeå haïn cheá nhöõng ngöôøi khoâng thích hôïp, vaø caùc keânh truyeàn thoâng giöõa caùc phaân khoa vaên chöông vaø caùc nhaø xuaát baûn khoâng heà coù. (Hoaøn caûnh naøy raát khaùc vôùi moân lòch söû ngheä thuaät, noùi thí duï, trong ñoù caùc lieân heä giöõa theá giôùi haøn laâm vaø theá giôùi cuûa caùc phoøng trieån laõm vaø phoøng baùn tranh thì gaàn guõi hôn nhieàu.) Nhö vaäy khoâng coù nghóa laø noùi raèng khoâng coù nhöõng moâ hình voâ thöùc hay maïnh meõ coù hieäu löïc (leân thò tröôøng. LND) taïi caùc ñònh cheá vaên hoïc; ñoù chæ ñeå noùi raèng moân hoïc naøy thì traûi roäng hôn vaø ña daïng hôn nhöõng moân hoïc khaùc. Neáu lyù thuyeát kieán truùc haøn laâm vaø moân lòch söû ngheä thuaät coù theå ñöôïc so saùnh vôùi caùc kinh doanh lôùn vaø thaønh coâng, tieáp thò ñöôïc nhieàu bieán hoùa cuûa moät saûn phaåm ñôn ñoäc treân thò tröôøng theá giôùi, thì nghieân cöùu vaên hoïc nhieàu phaàn heät nhö laø moät taäp ñoaøn coâng ty ña quoác, baùn vaø phaân phoái nhieàu saûn phaåm ña daïng trong nhieàu caùch khaùc nhau vaø baèng nhieàu phöông tieän khaùc nhau.

184

•

TC THÔ 12

Ñoù laø lyù do maø moâ hình haäu hieän ñaïi trong nghieân cöùu vaên chöông keùm minh baïch hôn caùc boä moân khaùc. Moät ñieàu thaáy laø, khaùi nieäm veà chuû nghóa hieän ñaïi (cho duø maïnh meõ) chöa bao giôø hieän dieän maïnh meõ trong caùc nghieân cöùu vaên hoïc nhö trong, noùi ñieån hình, moân lòch söû ngheä thuaät. Chuû nghóa hieän ñaïi trong ngheä thuaät vaø kieán truùc töï hieån hieän cho chính noù, vaø ñöôïc trình baøy khi caùc taùc phaåm tieàn phong töï kình choáng khoâng nuoái tieác caùc traán aùp toaøn dieän cuûa quaù khöù, vaø moät caùch anh huøng ñaõ chuyeån hoùa ñònh meänh nhaân loaïi. Maëc duø nghieân cöùu vaên hoïc döïa vaøo khaùi nieäm cuù soác cuûa caùi môùi -- taát caû sinh vieân ñeàu bieát tôùi lôøi hoâ xung traän ‘Haõy laøm môùi’ cuûa Ezra Pound -- moät caùch kyø laï, noù cuõng laø tröôøng hôïp maø chuù vòt con xaáu xí cuûa caùc taùc phaåm tieàn phong trong vaên hoïc ñaõ luoân luoân ñöôïc chuyeån hoùa nhanh choùng thaønh moät con thieân nga kinh ñieån röïc rôõ. Maët khaùc, neáu nhöõng ngöôøi caàm buùt chuû nghóa hieän ñaïi nhö Pound, Eliot vaø Woolf choáng ñoái vaø kinh hoaûng bôûi caùi vaên hoùa taäp theå töï ñoäng hoùa cuûa theá kyû hai möôi, thì cuõng ñuùng raèng caùc nhaø vaên naøy ñaõ ñieàu chænh nhanh choùng vaø thích nghi vôùi doøng chuû löu chính trò vaø vaên hoùa; do ñoù maø coù söï maâu thuaãn ñaëc bieät, caùi maâu thuaãn maø khoâng ñaâu saéc beùn nhö trong chuû nghóa hieän ñaïi cuûa vaên hoïc, giöõa caùi phaù vôõ cöïc ñoan trong hình thöùc (vaên theå, form. LND) vaø caùi chuû nghóa truyeàn thoáng trong noäi dung vaø yù thöùc heä -- trong caùc taùc phaåm, thí duï, cuûa Pound, Eliot, Woolf vaø Yeats. Nhöõng yeáu toá nhö vaäy ñaõ laøm cho ngöôøi ta khoù ghi laïi söï phaûn boäi chaäm raõi cuûa nhöõng yù töôûng tieàn phong trong chuû nghóa hieän ñaïi, bôûi vì chuû nghóa hieän ñaïi vaên hoïc (ít nhaát laø ôû Anh vaø Hoa Kyø) ñaõ khoâng bao giôø coù moät giai ñoaïn phaïm thaùnh coâng khai nhö vaäy. Moät söï phöùc taïp töông töï ñaõ chen vaøo caùi quan heä giöõa chuû nghóa hieän ñaïi trong saùng taùc vaø vieäc khôûi leân caùc coâng trình pheâ bình vaên hoïc chuyeân nghieäp trong theá kyû hai möôi. Tröôùc tieân phaûi noùi roõ raèng, coù moät quan heä hoã töông naøo ñoù giöõa vieäc hình thaønh vaø taùi khai sinh cuûa moân hoïc Anh Vaên (hình thöùc chính yeáu cuûa caùc nghieân cöùu vaên chöông) vaø caùi yù töôûng veà chuû nghóa hieän ñaïi. Khoâng phaûi tình côø maø cuoán The Waste Land cuûa Eliot, Ulysses cuûa Joyce, taäp Cantos ñaàu tieân cuûa Pound vaø cuoán Principles of Literary Criticism cuûa I.A. Richards ñeàu xuaát hieän vaøi naêm keá nhau trong thôøi ñaàu thaäp nieân 1920s. Lyù thuyeát cuûa Richards veà caùch ñoïc, vôùi caùch nhaán maïnh veà söï hoøa hôïp nhöõng xung ñoäng xuùc caûm maâu thuaãn nhau trong ñoäc giaû, ñaõ giaûi thích tuyeät haûo cho caùc saùng taùc cuûa caùc nhaø vaên môùi, vaø ñaëc bieät laø cho taùc phaåm cuûa Eliot -- thöïc söï, cuoán Principles of Literary Criticism chaám döùt baèng caùch coâng khai beânh vöïc Eliot.1 Ngöôøi ta thaáy raèng Chuû Nghóa Taân Pheâ Bình (New Criticism), moät tröôøng phaùi pheâ bình maïnh meõ taïi Anh vaø Myõ trong caùc naêm giöõa theá kyû, vôùi vieäc nhaán maïnh vaøo caùch duøng yeáu toá baát ngôø, söï caêng thaúng vaø vieäc

TC THÔ 12

•

185

thaùo gôõ nuùt trong moät baûn vaên -- baûn vaên nôi ñaây ñöôïc cöùu xeùt nhö laø moät vaät ñöôïc saùng taïo bôûi con ngöôøi vaø ñaõ trôû thaønh töï trò -- cung caáp moät phöông phaùp lyù töôûng ñeå ñoïc moät baûn vaên chuû nghóa hieän ñaïi voán ñaõ nhö döôøng caøng luùc caøng muoán töø choái ñoäc giaû caùi nieàm vui cuûa söï deã hieåu, vaø thöïc söï ñaõ ñoøi hoûi moät söï chaêm chuù töï yù thöùc cao ñoä ñoái vôùi caùi chaát thi tính hay ngoân ngöõ hôn laø vaø treân caû yù nghóa. Nhöng cuõng ñuùng raèng, chính pheâ bình vaên chöông haøn laâm, ñaëc bieät ôû Anh, ñaõ quay maët xa khoûi caùc saùng taùc chuû nghóa hieän ñaïi, caùi maø lyù thuyeát cuûa noù nhö döôøng ñaõ giuùp nuoâi döôõng. F. R. Leavis vaø nhoùm Scrutiny raát ít quan taâm tôùi vieäc quaûng baù cho caùc taùc phaåm hôn laø ñeå ñoàng hoùa, nôi maø noù coù veû thích nghi, caùc hình thöùc vaø naêng löïc cuûa chuû nghóa hieän ñaïi vaøo caùi truyeàn thoáng baûn ñòa (töùc laø, ‘Anh vaên’) cuûa vaên chöông.2 Do vaäy, khi Charles Newman noùi veà caùi hôïp phaùp haøn laâm vaø vieäc chöùa ñöïng caùc naêng löïc nguy hieåm cuûa chuû nghóa hieän ñaïi nhö laø moät ‘cuoäc caùch maïng thöù nhì’, thì hieän ra moät caùch ñôn giaûn hoùa tôùi hai laøm: tröôùc heát, chuû nghóa hieän ñaïi vaên hoïc khoâng bao giôø moät caùch chính xaùc laø ‘cuoäc caùch maïng’ (ñieàu coù theå xaûy ra ôû nôi khaùc), vaø thöù nhì, giôùi haøn laâm vaên chöông ñaõ tieáp nhaän vaø töï ñoàng hoùa mình vôùi chuû nghóa hieän ñaïi trong moät caùch ít roäng raõi hôn laø Newman ñaõ tin töôûng.3 Tuy vaäy, caùi yù töôûng veà haäu hieän ñaïi ñaõ baét reã vöõng chaéc trong caùc nghieân cöùu vaên chöông. Noù coøn nhö döôøng raèng söï thoâi thuùc ñeå nhaän dieän vaø chaøo möøng caùi phaïm truø haäu hieän ñaïi ñaõ maïnh meõ tôùi noãi caàn phaûi saûn xuaát trôû ngöôïc laïi veà moät thoûa hieäp chung veà caùi gì laø chuû nghóa hieän ñaïi, vôùi muïc ñích ñeå coù moät caùi gì ñeå phaûn öùng laïi. (Neáu döïa theo thôøi gian beân ngaønh hoäi hoïa, thì chuû nghóa hieän ñaïi taïm coù theå xeùt nhö hieän dieän töø 1860 cho tôùi giöõa theá kyû 20, nhöng beân vaên hoïc thì mô hoà hôn vì nôi ñaây noù khoâng hoaøn toaøn laø moät cuoäc caùch maïng. Nhöng khi chuû nghóa haäu hieän ñaïi ra ñôøi, ngöôøi ta môùi thaáy coù nhu caàu ñònh nghóa chính xaùc laïi caùi chuû nghóa hieän ñaïi trong vaên hoïc, ñeå minh danh moät phong traøo môùi khaùc hôn noù. LND) Nhö Helmut Lethen giaûi thích, “hoaøn caûnh haäu hieän ñaïi ñaõ taïo ra moät khaû theå ñeå nhìn thaáy Chuû Nghóa Hieän Ñaïi nhö laø moät höõu theå kheùp kín vaø khaù cöùng nhaéc. Neáu ngöôøi ta muoán giaûi cô caáu, hoï phaûi tröôùc tieân traûi ñeàu ñeà taøi cuûa hoï ra ñeå noù coù theå ñöôïc giaûi cô caáu.”4 (Giaûi cô caáu, deconstruction, laø moät phöông phaùp ñoïc döïa treân giaû thieát raèng ngoân ngöõ vieát thì baát ñònh, maâu thuaãn hoaëc thieáu nhaát quaùn, vaø do vaäy seõ khoâng coù moät baûn dieãn dòch cuoái cuøng naøo cuûa moät baûn vaên. LND) Vieäc ra ñôøi cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaên hoïc phuø hôïp trong nhieàu phöông dieän vôùi vieäc taùi ñònh nghóa chuû nghóa hieän ñaïi. Toâi nôi ñaây khoâng muoán quyeát ñònh xem chuû nghóa hieän ñaïi coù hay khoâng ñaùp öùng vôùi caùch noù ñöôïc phoâ dieãn

186

•

TC THÔ 12

trong nhieàu lyù thuyeát veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, nhöng ít nhaát cuõng caàn thieát phaûi coâng nhaän raèng nhöõng caùch phoâ dieãn ñoù luoân luoân ñoøi hoûi raèng coù moät caùi gì ñoù ñaõ ñöôïc goïi laø chuû nghóa hieän ñaïi. Neáu caùc lyù thuyeát veà kieán truùc vaø ngheä thuaät hieän ñaïi ñöôïc saùng laäp treân noãi khaùt voïng muoán khaùm phaù caùi yeáu tính hay caùi haïn cheá cuûa hoaït ñoäng ngheä thuaät, hay laø, noùi caùch khaùc, ñeå khaúng ñònh caùi caên cöôùc vaät theå vaø myõ hoïc cuûa sinh hoaït ngheä thuaät ñoù, thì tröôùc tieân seõ thaáy khoù maø aùp duïng ñònh nghóa naøy vaøo saùng taùc vaên hoïc. Neáu trong moät möùc ñoä ngöôøi ta coù theå noùi hôïp lyù raèng kieán truùc moät caùch chuû yeáu laø “caùc ñöôøng vaø vaät theå ñöôïc toå chöùc trong khoâng gian” vaø hoäi hoïa chuû yeáu laø “caùc ñöôøng vaø hình theå ñöôïc toå chöùc treân moät maët phaúng,” thì caùi nguyeân taéc hình thöùc chuû yeáu naøo ngöôøi ta coù theå khaùm phaù cho saùng taïo vaên hoïc? Neáu phaân tích cöùng nhaéc, thì ngöôøi ta coù theå noùi, moät caùch chaéc chaén, raèng yeáu tính vaên hoïc naèm trong vieäc hieän thöïc hoùa ngoân ngöõ, caùc hình theå treân giaáy vaø aâm thanh trong khoâng khí. Thöïc söï, caùc nhaø lyù thuyeát theo chuû nghóa hieän ñaïi vaø caùc nhaø lyù thuyeát veà vaên chöông hieän ñaïi ñaõ chæ nhaán maïnh veà phöông dieän naøy cuûa saùng taùc vaên hoïc, bôûi vì nhaø laõnh tuï Chuû Nghóa Vò Lai (moät phong traøo vaên hoïc vaø hoäi hoïa coù töø naêm 1909. LND), Marinetti, ñaõ soaïn ra caùc baøi-thô-aâm-thanh maø khoâng gì khaùc hôn laø caùc tieáng noå cuûa chöõ töôïng thanh, trong khi taïi Nga, caùc ngheä só nhö Khlebnikov cuõng taïo ra moät ngoân ngöõ cuûa caùc aâm thanh thuaàn tuùy, cuøng vôùi caùc saùch trong ñoù vieäc saép xeáp vò trí chöõ treân trang giaáy ñöôïc ñeà cao hôn laø noäi dung yù nghóa cuûa caùc chöõ ñoù. Nhöng ñieàu naøy khoù cung caáp moät hình aûnh thoûa maõn cho yeáu tính cuûa vaên chöông. Thöïc söï, ñieàu bi haøi laø, trong vieäc giaûm tröø vaên chöông coøn caùc ñieàu kieän vaät theå caên baûn nhaát, ngöôøi ta coù cô nguy bieán noù thaønh caùi gì khaùc hôn chính noù -- trôû thaønh aâm nhaïc trong tröôøng hôïp cuûa Marinetti, hoaëc ngheä thuaät taïo hình trong tröôøng hôïp Khlebnikov. Roõ raøng, vaên chöông seõ caàn tôùi caùc hình thöùc khaùc cuûa ñònh nghóa thuaàn tuùy. Nhoùm caùc nhaø vaên trong thaäp nieân 1920s, nhöõng ngöôøi baây giôø chuùng ta goïi laø Caùc Nhaø Vaên Chuû Nghóa Hình Thöùc Nga (Russian Formalists) coù theå ñaõ cung caáp moät ñònh nghóa nhö vaäy, bôûi vì hoï ñaõ thaáy nguyeân taéc vaên chöông trong moät taùc phaåm ñaëc bieät naøo ñoù nhö laø chuû yeáu, khoâng quaù nhieàu trong baûn chaát vaät theå cuûa noù, nhö laø trong hình thöùc cuûa noù -- ñoù laø noùi raèng, nhöõng caùch ñaëc bieät trong ñoù buùt phaùp vaø caùch duøng chöõ ñöôïc trình baøy trong taùc phaåm vaên chöông ñoù. Hoï tuyeân boá raèng, tính vaên chöông naèm trong caùi dung tích daøy ñaëc cuûa taùc phaåm vaên hoïc ñeå ngöôøi ta chieâm nghieäm vaø chuù yù vaøo caùc phaåm chaát cuûa hình thöùc cuûa noù. Caùc taùc phaåm vaên hoïc hieän ñaïi töø choái cung caáp ngöôøi ñoïc caùi aûo giaùc raèng hoï ñang ñoïc veà theá giôùi coù thöïc, bôûi vì vaên chöông ñaõ “giaûi tröø caùi quen

TC THÔ 12

•

187

thuoäc” cuûa theá giôùi ñoù moät caùch khoâng nuoái tieác. Nhieàu giaûi thích ñöông ñaïi veà chuû nghóa hieän ñaïi ñaõ môû roäng vaø phaùt trieån vò trí chuû nghóa hình thöùc naøy. Nhö Andreas Huyssen ñaõ nhaän xeùt, phaàn nhieàu trong lyù thuyeát vaên chöông haäu cô caáu cuûa Phaùp ñaõ gaén lieàn vôùi caùc thaäp nieân 1960s vaø 1970s, vaø ñaëc bieät taäp trung qua taïp chí Tel Quel, haønh ñoäng nhö moät giaûi thích bieän minh cho ñònh nghóa cuûa chuû nghóa hình thöùc veà chuû nghóa hieän ñaïi, vaø cung öùng nhö caùc khuoân maãu cho neàn myõ hoïc cuûa noù -- caùi vôû kòch baát taän cuûa signifier (caùi aâm thanh hay chöõ vieát chæ tôùi moät khaùi nieäm. LND) -- coâng trình cuûa caùc nhaø hieän ñaïi khoång loà nhö Mallarmeù vaø Joyce.5 Tuy nhieân, ñoù khoâng phaûi laø ñònh nghóa duy nhaát, hay ngay caû ñònh nghóa aûnh höôûng nhaát veà chuû nghóa hieän ñaïi vaên hoïc. Beân caïnh noù, chuùng ta neân ñöa theâm nhöõng giaûi thích coù nhaán maïnh, thí duï, veà chuû nghóa töông ñoái coù tính chuû quan veà chuû nghóa hieän ñaïi (subjectivist relativism of modernism). Theo giaûi thích naøy, chuû nghóa hieän ñaïi khôûi ñaàu vôùi quyeát ñònh taùch ra khoûi moät nieàm tin vaøo moät theá giôùi cuûa yù töôûng hay cuûa vaät chaát maø coù theå ñöôïc bieát tôùi moät caùch khaùch quan trong chính noù, ñeå tôùi söï hieåu bieát veà moät theá giôùi maø coù theå ñöôïc bieát chaân thöïc vaø kinh nghieäm chæ qua yù thöùc töøng caù nhaân (caùch nhìn cuûa chuû nghóa hieän ñaïi nôi ñaây: ngöôøi ta khoâng theå hieåu theá giôùi ñuùng nhö noù laø, moät caùch khaùch quan, maø chæ coù theå bieát qua hieåu bieát vaø kinh nghieäm moät caùch chuû quan theo töøng caù nhaân. LND); caùc baøi ñöôïc öa chuoäng veà quan ñieåm naøy cuûa chuû nghóa hieän ñaïi laø baøi ‘Conclusion’ trong cuoán The Renaissance cuûa Pater, baøi Lôøi Noùi Ñaàu cuoán The Nigger of the Narcissus cuûa Conrad, nhöõng cuoán tieåu thuyeát sau vaø caùc baøi lôøi noùi ñaàu cuûa Henry James, vaø tieåu lueän ‘Modern Fiction’ cuûa Virginia Woolf, trong ñoù baø noåi tieáng vôùi caùch noùi veà ‘caùi voû boïc nöûa trong suoát’ cuûa yù thöùc, vaø söï caàn thieát phaûi ñi tìm moät ngoân ngöõ truyeän keå ñeå khai môû caùi daøy ñaëc chuyeån ñoåi cuûa ñôøi soáng chuû quan.6 Moät caùch bi haøi, caùi chuû nghóa chuû quan naøy phaûi ñöôïc ñoùn nhaän song song vôùi moät loaït caùc loan baùo veà söï chaám döùt cuûa söï chuû quan caù nhaân, töø caùch baûo veä cho caùi phi caù tính trong baøi ‘Tradition and the Individual Talent’ cuûa Eliot, tôùi caùch Joyce ñeà cao (xuyeân qua nhaân vaät Stephen Dedalus) moät myõ hoïc veà vieäc taùch rôøi quan ñieåm taùc giaû, trong ñoù taùc giaû cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc phaûi töï taùch rôøi anh ta (vò trí thöôïng ñeá saùng taïo) ra khoûi taùc phaåm. Nhöng, thöïc söï ngöôøi ta cuõng coù theå khaùm phaù moät nguyeân taéc hoã trôï vaø hôïp nhaát hai ñieåm traùi nghòch naøy. (Hai ñieåm: (1) Chuû nghóa hieän ñaïi khoâng tin laø ngöôøi ta coù theå nhaän thöùc theá giôùi moät caùch khaùch quan, (2) Taùc phaåm vaên hoïc hieän ñaïi laïi muoán vieát moät caùch laïnh luøng khaùch quan, xoùa boû vò trí taùc giaû nhö moät thöôïng ñeá. LND) Cho duø ñöôïc nhaän thöùc nhö moät vieân ngoïc phi caù tính, khoâ khan, laïnh luøng, hay nhö moät lôùp giaáy baõo hoøa cuûa söï khaùch quan, nguyeân taéc cuûa taùc phaåm chuû nghóa hieän ñaïi laø, noù hoaøn taát trong chính noù. Caû hai, tính khaùch quan vaø tính chuû quan, ñeàu

188

•

TC THÔ 12

daãn tôùi söï gaén boù chính thöùc cuûa kieåu naøy, moät maët ñöa tôùi taùc phaåm vaên chöông vôùi söï töï hoaøn taát kieåu ‘caùi bình kheùo naén’ cuûa Cleanth Brooks, vaø maët khaùc thì daãn tôùi ‘söï bình tænh kheùo giöõ’, nhö I.A. Richards vieát, veà moät maïng löôùi cuûa söï chuû quan. (Caû hai cuïm töø treân, thöù nhaát laø veà moät theá giôùi cuï theå vaø thöù nhì laø veà moät theá giôùi tröøu töôïng, ñeàu khoâng rôøi ñöôïc tính chuû quan. LND) Ñieàu maø nguyeân taéc naøy nhö döôøng lieân heä hay baûo ñaûm chính laø moät neàn myõ hoïc cuûa tính ngheä thuaät cöïc ñoan. Taùc phaåm vaên chöông, vieát theo chuû nghóa hieän ñaïi, baây giôø khoâng coøn coù theå bò xem nhö laø moät nhöôïng boä khieâm toán cuûa yù chí trong vieäc moâ phoûng theá giôùi, hay laø vaâng thuaän theo moät nhoùm caùc quy luaät myõ hoïc; caùi khaùt voïng ñeå taïo ra moät taùc phaåm ngheä thuaät theo ñoù seõ khoâng caàn bieát tôùi quy luaät naøo khaùc nöõa, chæ tröø caùc luaät cuûa chính noù (Nghóa laø, tính töï hoaøn taát. LND), vaø seõ chuyeån hoùa caùi thoâ nhaùm cuûa caùc quan heä traàn gian vaøo trong caùc quan heä myõ hoïc ñaõ thanh taåy, ñoøi hoûi ngöôøi ngheä só moät cao ñoä beùn nhaïy, kieán thöùc vaø tay ngheà baäc thaày -- ngöôøi ngheä só baây giôø laø moät ngheä nhaân thaàn thaùnh chöù khoâng coøn laø moät ngheä nhaân heøn moïn. Nhö chuùng ta coù theå mong ñôïi, caùc lyù thuyeát cuûa vaên chöông haäu hieän ñaïi tin laø coù moät vaän ñoäng môùi taùch rôøi khoûi, hay laø moät böôùc tieán vöôït qua nhöõng yù kieán treân veà caùi vaên theå töï hoaøn taát. Moät nhaän xeùt sôùm suûa kieåu ñoù laø vaän ñoäng höôùng veà chuû nghóa hieän thöïc haïn cheá (modest realism) trong caùc saùng taùc taïi Anh thôøi thaäp nieân 1950s vaø 1960s, ñieån hình trong taùc phaåm cuûa Alan Sillitoe, Kingsley Amis vaø Philip Larkin -- nhöõng nhaø vaên naøy ñaõ töø choái ñieàu maø ñoái vôùi hoï nhö laø caùi bí hieåm cao nhaõ vaø öu tuù cuûa di saûn chuû nghóa hieän ñaïi vaø hoï tìm caùch quay trôû veà moät caùch vieát döïa treân kinh nghieäm hôn laø hình thöùc. Ñöùng veà maët lyù thuyeát, ít nhaát, caùch vieát nhö vaäy seõ ít bò kheùp kín vaø seõ tieáp caän hôn vôùi ‘ñôøi soáng’. Maëc duø coù ngöôøi muoán goïi caùc nhaø vaên treân laø haäu hieän ñaïi, haàu heát caùc lyù luaän veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaên chöông laïi muoán giaûi thích theo moät vaøi hình thöùc cuûa moät lieân heä pheâ phaùn vôùi chuû nghóa hieän ñaïi hôn laø moät haønh ñoäng ñôn giaûn quay löng vôùi chuû nghóa naøy. (Ñoaïn naøy giaûi thích, trôû veà vôùi chuû nghóa hieän thöïc, töùc xa rôøi kieåu khoù hieåu cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, cuõng laø haäu hieän ñaïi. LND) Moät thaùch thöùc tích cöïc hôn ñoái vôùi yù töôûng veà tính töï hoaøn taát cuûa caùc ngheä phaåm vaên chöông ñaõ ñöôïc ñöa ra bôûi Leslie Fiedler trong moät baøi tieåu luaän naêm 1969, nhan ñeà ‘Cross That Border -- Close That Gap’.7 (Vöôït Qua Bieân Giôùi Ñoù -- Kheùp Khoaûng caùch Ñoù Laïi.) Khoaûng caùch neâu trong nhan ñeà baøi tieåu luaän naøy laø khoaûng caùch giöõa vaên hoùa thöôïng löu vaø vaên hoùa quaàn chuùng. Fiedler lyù luaän raèng caùc taùc phaåm hieän thôøi thaùch thöùc vaø seõ tieáp tuïc thaùch thöùc caùi ñaëc tính töï hoaøn taát toång quaùt cuûa neàn vaên hoùa thöôïng löu, caùi ñaëc tính töï hoaøn taát cho tôùi luùc ñoù ñaõ ñöôïc baûo ñaûm bôûi töï ñöùng taùch rôøi ra khoûi loaïi truyeän thaùm töû, truyeän dieãm tình,

TC THÔ 12

•

189

truyeän cao boài Vieãn Taây (Ñieån hình cuûa vaên hoùa quaàn chuùng. LND). Nôi maø caùc tieåu thuyeát chuû nghóa hieän ñaïi hoaëc laø loaïi tröø taát caû nhöõng dính daùng tôùi caùc loaïi truyeän ñoù hoaëc laø xua ñuoåi chuùng baèng caùc moâ phoûng chaâm bieám -- caùc thí duï coù theå laø caùc tieåu thuyeát cuûa Conrad, vôùi kieåu toùm taét moät phaàn caùc nhaân vaät vaø bieán coá cuûa loaïi truyeän phieâu löu, hay laø caùc moâ phoûng cuûa Joyce veà chuyeän tình cuûa caùc coâ gaùi trong chöông ‘Nausicaa’ cuûa tieåu thuyeát Ulysses -- Fiedler nhìn thaáy caùc daáu hieäu cuûa moät thieän caûm môùi ñoái vôùi (vaên hoùa. LND) quaàn chuùng trong caùc tieåu thuyeát cuûa Kurt Vonnegut vaø John Barth, vôùi vieäc hoï choïn theå loaïi truyeän cao boài Vieãn Taây vaø khoa hoïc giaû töôûng. Baøi tieåu luaän coù aûnh höôûng cuûa Fiedler laø moät ñònh nghóa sôùm suûa veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö laø moät vaän ñoäng cuûa hôïp nhaát, moät phöùc taïp coá yù cuûa yù töôûng veà söï töï hoaøn taát toång quaùt.8 (Ñoaïn naøy giaûi thích, kheùp khoaûng caùch giöõa vaên hoùa thöôïng löu vaø vaên hoùa quaàn chuùng cuõng laø haäu hieän ñaïi. LND) Moät lyù giaûi nhö treân coù khuynh höôùng nhìn thaáy chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong vaên chöông nhö laø moät caùch ly hay moät böôùc tieán ñoät ngoät; nhöng vôùi nhieàu ngöôøi, söï chuyeån hoùa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, hay laø böôùc tieán, coù theå xem nhö laø moät doàn eùp coù tính löïa choïn cuûa caùc khuynh höôùng naøo ñoù trong töï thaân chuû nghóa hieän ñaïi. Nhöõng lyù giaûi nhö vaäy coù höôùng nhìn vieäc phuû nhaän caùc ñaëc tính töï hoaøn taát chính thöùc hay laø yeáu tính nhö ñaõ naèm saün trong chuû nghóa hieän ñaïi, vaø söï xuaát hieän cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi chæ nhö laø moät giai ñoaïn khaùc cuûa tieán trình ñoù. Coù leõ lyù luaän aûnh höôûng nhaát trong vieäc beânh vöïc quan ñieåm naøy trong nghieân cöùu vaên hoïc laø töø Ihab Hassan. Phaù Huûy Vaø Bi Haøi Cuoán The Dismemberment of Orpheus: Towards a Postmodern Literature (Chuyeän Phaân Thaây cuûa Orpheus: Höôùng Veà moät Neàn Vaên Chöông Haäu Hieän Ñaïi, vieát taét laø TPL) cuûa Hassan laàn ñaàu tieân xuaát baûn naêm 1971, vaø taäp trung quanh chuyeän veà soá phaän cuûa nhaø thô Orpheus (nhaân vaät huyeàn söû Hy Laïp. LND), ngöôøi ñaõ bò phaân thaây bôûi nhöõng ngöôøi Maenads bôûi vì hoï ghen tò vôùi söï chuù yù maø nhaø thô giaønh cho caùc thanh nieân. Ñaàu cuûa Orpheus, bò neùm cuøng vôùi caây ñaøn haïc caàm cuûa nhaø thô vaøo soâng Hebrus, vaãn tieáp tuïc ca haùt sau khi bò phaân thaây. Ñoái vôùi Hassan, chuyeän keå naøy ñöa ra moät caùch hieåu veà ñieàu maø oâng thaáy nhö laø söï phaân taùn coá yù cuûa caùc truyeàn thoáng vaên chöông cuûa caùc theá heä nhaø vaên keå töø 1914. Theo Hassan, neàn vaên chöông coù yù nghóa nhaát cuûa theá kyû naøy laø moät “neàn vaên chöông cuûa im laëng,” moät neàn vaên chöông chaáp thuaän söï phaân thaây nhöng vaãn tieáp tuïc caùch naøo ñoù ñeå ca haùt “treân moät caây haïc caàm khoâng daây.”9 “Söï im laëng” coù nhieàu yù nghóa ñoái vôùi Hassan hôn laø söï vaéng baët ñôn giaûn cuûa baøy toû. OÂng vieát raèng neàn vaên chöông hieän ñaïi taïo ra moät söï

190

•

TC THÔ 12

im laëng “phöùc taïp,” bao goàm nhieàu yù nghóa töø phuû nhaän cho tôùi noåi loaïn; ñeán noãi raèng nguyeân taéc cuûa söï im laëng seõ ñöôïc tìm gaëp trong vieäc taùch rôøi ra khoûi lyù luaän, xaõ hoäi, thieân nhieân cuõng nhö lòch söû, vieäc phuû nhaän vaø phaù huûy ngoân ngöõ, truyeàn thoáng vaø hình thöùc ngheä thuaät, vieäc khaùm phaù nhöõng caûm höùng, thaàn khoaùi vaø caùc traïng thaùi taän cuøng cuûa caûm xuùc, vieäc chuyeån yù thöùc vaøo chính noù, vaø trong caùi yù thöùc daøy ñaëc veà kyø taän theá saép ñeán (TPL, 13-14). Hassan nhìn thaáy söï khôûi ñaàu chuû nghóa hieän ñaïi vôùi caùi “yù chí muoán phaù huûy” trong caùc taùc phaåm cuûa Marquis de Sade, trong ñoù “cuoäc tranh luaän veà toäi loãi daãn tôùi voâ taän,” bôûi vì “tinh thaàn chaân thaät cuûa caùi toâi kieåu Sade (Sadian self) laø daâm tính ngöôøi nam vaø söï phuû nhaän lieân tuïc” (TPL, 46-7). Truyeàn thoáng phuû nhaän naøy laàn nöõa laïi khôûi leân hoãn loaïn trong taùc phaåm cuûa Alfred Jarry, vaø nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa Dada vaø chuû nghóa Sieâu Thöïc. Nhöng nôi ñaây cuõng nhö ôû nôi khaùc, Hassan muoán noùi ñeán caùi baûn chaát löôõng tính cuûa Orpheus thôøi ñaïi, ngöôøi khoâng chæ chaáp nhaän vieäc phaù hoaïi vaø phaân thaây, nhöng cuõng choáng laïi moïi trôû ngaïi, tieáp tuïc ca haùt, trong vieäc khaúng ñònh “moät söùc maïnh saùng taïo môùi, khoâng suy suyeån trong söï huûy dieät.” Caùi lieàu lónh lao vaøo caùc haønh vi phaù huûy laø moät phaåm chaát thöôøng xuyeân trong chuû nghóa hieän ñaïi vaø caû chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ñoái vôùi Hassan. Khi nhìn tôùi taùc phaåm cuûa Beckett, caùc taùc phaåm nhö döôøng ñoái vôùi nhieàu ngöôøi ñaõ môû maøn cho kyû nguyeân vaên chöông haäu hieän ñaïi, oâng chaøo möøng “caùi phi lyù anh huøng” cuûa Beckett trong ngoân ngöõ töông töï laï kyø ñoái vôùi ngoân ngöõ tröôùc ñoù ñaõ duøng cho de Sade. Chuû nghóa anh huøng cuûa Beckett laø thöù cuûa nhaø tieàn phong ñaïo ñöùc, caùi maãu ngöôøi ñaøn oâng tìm kieám, coâ ñôn, töï chaát vaán. Noùi veà kieåu Beckett töï löu vong ra khoûi ñaát nöôùc vaø ngoân ngöõ, Hassan vieát raèng: “Taát caû nhöõng ngöôøi löu vong, Henry Miller nhaéc nhôû chuùng ta trong cuoán saùch oâng vieát veà Rimbaud, ñaõ löu ñaøy chính hoï ra khoûi thaân theå cuûa theá giôùi, thòt da cuûa meï.” (TPL, 213). Henry Miller laø moät ngöôøi dò thöôøng, nhöng laø moät thaåm quyeàn thích nghi ñoäc ñaùo, bôûi vì caùi maø Hassan muoán khaúng ñònh chính laø caùi nam tính anh huøng cuûa thaùi ñoä phuû nhaän hieän ñaïi/haäu hieän ñaïi choáng laïi caùi thaùi ñoä öng thuaän “ñaày nöõ tính” vôùi vaán ñeà, vôùi theá giôùi, vôùi lòch söû, vôùi truyeàn thoáng. Ñoù laø moät lòch söû ñaõ ñöa de Sade ñöùng beân caïnh Beckett, vaø Hemingway beân caïnh Kafka, trong caùch tình duïc hoùa khoâng hoái tieác neàn myõ hoïc voán ñaõ bò aùm aûnh moät caùch nghòch lyù vôùi caùi nhu caàu ñeå vaên chöông töï thanh tònh chính noù. (Luaän ñieåm nôi ñaây, chuû nghóa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi cuøng mang tính phaù hoaïi. LND) Caùc nhaø vaên chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù caù tính y heät nhau trong vieäc cuøng nhau phaù huûy vaø vui chôi kieåu anh huøng. Coù moät giaûi thích töông töï raèng trong taùc phaåm cuûa Beckett, nhöõng quaù ñoä cuûa (vieäc laøm ngoân ngöõ.LND) hö vôõ laø baûo ñaûm cuûa ngoân ngöõ chaân thöïc

TC THÔ 12

•

191

-- “ñaây laø noãi ñau ñaõ eùp söï vaéng laëng vaøo trong ngoân ngöõ vaø eùp ngoân ngöõ trôû ngöôïc vaøo vaéng laëng.” (TPL, 237) -- vaø Hassan cuõng chæ ra “hai daáu nhaán phaùt aâm cuûa caâm laëng,” moät caùi aâm tính, “töï huûy dieät, quyû ma, hö voâ,” vaø caùi kia thì döông tính, “töï thaêng hoa, linh thaùnh vaø troøn veïn” (TPL, 248) trong caùc nhaø vaên Hoa Kyø ñöông ñaïi nhö John Barth vaø William Burroughs. Nhöng khuoân maët ñaïi dieän nhaát cuûa taát caû, hieån nhieân bôûi vì caùch maø oâng ta ñaõ noái keát caû chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi, thì khoâng phaûi laø moät nhaø vaên maø laïi laø hoïa só Marcel Duchamp, ngöôøi theo chuû nghóa Dada caùc naêm ñaàu theá kyû, maø cuoäc taán coâng cuûa oâng vaøo caùc truyeàn thoáng ngheä thuaät ñaõ daãn oâng vaøo hai möôi naêm im laëng vaø ñaõ thöïc söï töø boû ngheä thuaät, nhöng cuõng laø ngöôøi ñaõ trôû laïi vaø baét ñaàu aûnh höôûng caùc hoïa só moät laàn nöõa trong caùc naêm 1960s. Nhöõng nghòch lyù cuûa aâm tính vaø döông tính (negativity vaø positivity cuõng coù theå dòch laø tieâu cöïc vaø tích cöïc, nhöng nhö vaäy seõ mang theo nghóa chính trò cuûa lyù luaän hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa, moät phöông phaùp luaän ñaõ bò queân ñi. LND) trong taùc phaåm cuûa oâng ñaõ ñieån hình hoùa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ñoái vôùi Hassan: “Moät thoâng minh cöïc kyø cuûa thöù phaûn-ngheä-thuaät, oâng taän hieán sinh toàn cuûa oâng cho phong traøo tieàn phong ngheä thuaät. Moät ngöôøi ngôø vöïc toaøn dieän, moät nhaø Cartesian (ngöôøi nghi ngôø hoaëc suy nghó nhö trieát gia Decartes) khoâng phöông phaùp, oâng ñaõ ñaåy ra moät bi haøi linh thaùnh ñoái vôùi saùng taïo, vaø luoân luoân noùi vôùi baïn höõu ‘Vaâng’” (TPL, 256). Do vaäy, moät trong nhöõng nan ñeà hieån nhieân hôn ñoái vôùi baát kyø ai tìm caùch trích töø taùc phaåm cuûa Hassan moät ñònh nghóa veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, laø caùch oâng lieân tuïc muoán thuyeát phuïc raèng “tinh thaàn haäu hieän ñaïi naèm cuoän trong caùc xaùc khoång loà cuûa chuû nghóa hieän ñaïi” (TPL, 139). Ñoù laø ñeå thaáy chuû nghóa haäu hieän ñaïi moät phaàn nhö laø moät loaïi vi khuaån Dionysiac (chöõ naøy do trieát gia Nietzsche laäp ra döïa theo bi kòch Hy Laïp, chæ tröïc giaùc trong saùng taïo, caùi mô hoà môø mòt, nghòch vôùi chöõ Apollonian, thieân veà lyù trí trong saùng taïo, minh baïch, hôïp lyù. LND) trong chuû nghóa hieän ñaïi, caùm doã noù tôùi caùc cöïc ñoan cuûa ñieân daïi vaø töï huûy dieät, vaø moät phaàn nhö laø caùi nguyeân lyù noäi taïi bí maät cuûa chuû nghóa hieän ñaïi. Nhöng The Dismemberment of Orpheus coù moät baøi “Lôøi Noùi Cuoái” theâm vaøo cho aán baûn naêm 1982, trong ñoù ñöa ra moät höôùng ñi khaùc. Maëc duø Hassan tieáp tuïc khaúng ñònh raèng khoâng coù taùch rôøi tuyeät ñoái giöõa chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi, bôûi vì “lòch söû laø moät hieän töôïng coù theå ñöôïc vieát laïi nhieàu laàn, vaø vaên hoùa thì coù tính thaåm thaáu cho quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai” (TPL, 264), oâng baây giôø ñaõ töï tin hôn trong vieäc ñöa ra lyù luaän raèng chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù theå ñöôïc xem nhö laø choáng laïi chuû nghóa hieän ñaïi, hôn laø chæ taùi coâng thöùc noù. OÂng ñöa ra moät baûn dieãn giaûi veà caùc hình thöùc ñoái nghòch, nhö sau:

192

•

TC THÔ 12

Chuû nghóa hieän ñaïi

Chuû nghóa haäu hieän ñaïi

Chuû nghóa laõng maïn/Chuû nghóa bieåu töôïng Hình thöùc (lieân hôïp, kheùp kín) Muïc ñích Coù yù ñònh taïo taùc

‘Pataphysics/Chuû nghóa Dada

Truyeàn thöøa lieân tuïc, coù thöù töï Laõo luyeän/Nguyeân ngoân Ñoái töôïng ngheä thuaät/Taùc phaåm hoaøn taát Khoaûng caùch Saùng taïo/Tính toaøn theå hoùa Toång ñeà Hieän höõu Gom vaøo trung taâm Theå vaên/Bieân giôùi (vaên baûn) Moâ hình Meänh ñeà töông lieân (Hypotaxis) AÅn duï Tuyeån choïn Coäi reã/Chieàu saâu Dieãn dòch/Ñoïc Caùi ñöôïc gôïi ra Thuoäc veà ngöôøi ñoïc Coù tính chuyeän keå/Lòch söû vó ñaïi Luaät cuûa baäc thaày Hoäi chöùng Haï theå/Döông vaät Khuûng hoaûng tinh thaàn (Paranoia) Coäi nguoàn/Nguyeân nhaân Sieâu hình hoïc Tính khaû ñònh Sieâu vöôït

Phaûn hình thöùc (phaàn maûnh, môû roäng) Vui chôi Tình côø Voâ traät töï, voâ chính phuû Meät moûi xaøi caïn/Im laëng Tieán trình/Trình dieãn/Ñang xaûy ra Tham döï Phaù saùng taïo/Giaûi cô caáu Phaûn ñeà Vaéng maët Phaân taùn rôøi ra Vaên baûn/Lieân vaên baûn Chöõ raùp noái (Syntagm) Pheùp duøng caâu ñaèng laäp (parataxis) Duøng chöõ aùm chæ (Metonymy) Toång hôïp Caây troài leân/Beà maët Choáng laïi dieãn dòch/Ñoïc sai laïc Caùi gôïi ra Thuoäc veà ngöôøi vieát Choáng laïi tính truyeän/Lòch söû beù tí Kieåu noùi cuûa moät caù nhaân Khaùt voïng Ña theå/Löôõng tính Roái loaïn taâm thaàn traàm troïng (Schizophrenia) Khaùc bieät/Daáu veát Bi haøi Tính baát ñònh Noäi taâm (TPL 267-8)

TC THÔ 12

•

193

Maëc duø moät soá nhöõng ñoái nghòch trong baûng naøy (thí duï, ngöõ nghóa hoïc vaø tu töø hoïc, hay laø aån duï vaø duøng chöõ aùm chæ) chæ coù tính buùt phaùp vaên hoïc, nhieàu töø ngöõ ñeán töø caùc lónh vöïc khaùc, töø ngoân ngöõ hoïc, trieát hoïc, taâm phaân hoïc vaø thaàn hoïc. Maëc cho caùc noã löïc cuûa Hassan muoán töï veä ra khoûi kieåu caùch quaù cöùng nhaéc cuûa vieäc öùng duïng moâ hình lyù thuyeát cuûa oâng, hieån nhieân noù ñaõ laø moät moâ hình quyeán ruõ vaø ñaày thuyeát phuïc. Caùi noåi baät treân heát chính laø moät traät töï löôïng ñònh aån taøng trong baûng treân. Khoâng thaáy ñöôïc, nhöng khoâng nhaàm laãn ñöôïc, caùi baàu khí baát tín nhieäm naèm traûi ôû coät beân traùi, trong khi coät beân phaûi ñoïc nhö laø moät danh saùch cuûa taát caû nhöõng ñieàu khaùt voïng hieån nhieân (raèng noù ñi chung vôùi nhöõng thöù haáp daãn nhö ‘vui chôi’, ‘tham döï’ vaø ‘tieán trình’ vôùi nhöõng ñieàu ít ñöôïc mong muoán nhö ‘meät moûi xaøi caïn’ vaø ‘roái loaïn taâm thaàn traàm troïng’ vaãn khoâng xoùa boû ñi ñöôïc caùi quyeán ruõ laõng maïn cuûa coät naøy). AÛnh höôûng cuûa vieäc gaén lieàn chuû nghóa hieän ñaïi vôùi caùc nguyeân taéc thaåm quyeàn buoàn naûn nhö ‘hình thöùc’, ‘truyeàn thöøa lieân tuïc’, ‘tính toaøn theå hoùa’ vaø ‘toång ñeà’ ñaõ thöïc söï gaït boû caùi yù-chí-phaù-hoaïi trong chính chuû nghóa hieän ñaïi -- caùi maø Hassan ñaõ coù quaù nhieàu ñieàu ñeå noùi. Chuû nghóa hieän ñaïi baây giôø trôû thaønh teân cho caùi quaù khöù chuù troïng vaøo ngoân ngöõ muø quaùng, baøy toû ra nhö theå noù thuoäc veà moät yù chí toaøn trò cho moät söùc maïnh tuyeät ñoái. (Thoaït tieân, Hassan tin laø chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ aån taøng trong chuû nghóa hieän ñaïi, nhöng vôùi baûng ñoái chieáu treân, Hassan ñaõ cho thaáy chuùng ñoái nghòch nhau: chuû nghóa hieän ñaïi thuoäc veà caùc giaù trò thaåm quyeàn buoàn naûn, coøn chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø cuoäc noåi loaïn choáng laïi thaåm quyeàn treân. LND) Moät caùch höùng thuù, moät töø ngöõ chuùng ta coù theå mong ñôïi hieän ra trong coät thieáu vinh quang cuûa baûng treân laø chöõ “binarism” (heä thoáng ngoân ngöõ ñoái nghóa), caùi gaén boù vaøo nhöõng nghòch nghóa cuøng loaïi vaø nghieâm nhaët. Hassan nôi ñaây phaûi döïa vaøo thöù lyù luaän nhò phaân naøy (binary logic) ñeå ñeà ra nhöõng khaùi nieäm troâng coù veû nhö choáng laïi lyù luaän nhò phaân, caùc yù töôûng veà tính phaàn maûnh, söï dôøi choã vaø söï dò bieät; oâng cho chuùng ta thaáy söï dò bieät nhö laø nghòch nghóa vôùi coäi nguoàn, bi haøi nhö nghòch nghóa vôùi sieâu hình hoïc, vaø vaân vaân, ñöa ra caùi caûm giaùc raèng nhöõng danh saùch song song cuûa caùc trieäu chöùng vaên hoùa coù theå ñöôïc nôùi roäng voâ taän maø khoâng ñe doïa gì tôùi caùi goác nghòch nghóa chuû nghóa hieän ñaïi/chuû nghóa haäu hieän ñaïi voán ñaõ sinh khôûi ra caùc caëp ñoái nghóa treân. Ñieàu ñoù coù theå ñöôïc xem nhö moät nuùt xoaén bi haøi trong lyù luaän cuûa Hassan, moät trieäu chöùng cuûa caùi “yù chí vaø phaûn-yù-chí ñoái vôùi quyeàn löïc” maø oâng xaùc nhaän nhö laø nhöõng cuoäc tranh luaän haøn laâm chuû yeáu veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi (TPL, 262). Nhöng nguy haïi nghieâm troïng hôn cho lyù

194

•

TC THÔ 12

luaän chính yeáu trong saùch oâng chính laø caùc haäu quaû cuûa caùi khaùi nieäm ñöôïc nôùi roäng, môùi meû veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñoái vôùi caùi khaùi nieäm veà chính vaên chöông. Hassan nôi ñaây xaùc nhaän raèng kyû nguyeân chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñöôïc ghi daáu bôûi moät söï tan raõ cöïc ñoan cuûa taát caû nhöõng nguyeân taéc trung taâm cuûa vaên chöông, vieäc rôi vaøo trong caùi khaû vaán saâu thaúm cuûa caùc yù töôûng cuûa thaåm quyeàn taùc giaû, ñoäc giaû, tieán trình ñoïc, vaø chính söï pheâ bình. Nhöng nhaän ñònh naøy nhö döôøng khoù maø gaây xaùo troän ñöôïc beà maët taùc phaåm cuûa Hassan. Xuyeân suoát The Dismemberment of Orpheus, Hassan hung haõn baûo veä caùi yù töôûng veà vaên chöông, trong nhöõng töø ngöõ voán ñaõ bò baát tín nhieäm trong baûng treân cuûa oâng veà caùc nghòch nghóa, caùi chaân thöïc, caùi chieàu saâu, caùi toång ñeà vaø caùi thaêng hoùa. Treân taát caû, Hassan tìm caùch taùch bieät theá giôùi myõ hoïc ra khoûi caùc theá giôùi khaùc. Ñoái vôùi oâng, vieäc vaên chöông vaø ngheä thuaät hieän ñaïi ruùt lui ra khoûi nhöõng ñaëc thuø cuûa ñôøi soáng hieän ñaïi laø moät haønh ñoäng cuûa söï phuû nhaän thuaàn tuùy vaø thaêng hoùa -- vaø coù leõ, nhö moät haønh ñoäng traán aùp theo nhö Freud, moät phuû nhaän ñoâi, maø noù cuõng taåy röûa caû söï kieän phuû nhaän ra khoûi trí nhôù, vaø do vaäy noù sinh ra moät söï tích cöïc mô hoà, töï nuoâi döôõng. Nhöõng khôûi ñaàu cuûa ñieàu naøy ñöôïc tìm thaáy trong bình phaåm cuûa Hassan veà de Sade: “Caùc taùc phaåm cuûa oâng gaàn nhö hoaøn toaøn ñoäc laäp veà thôøi gian, nôi choán vaø ngöôøi, vaø caùi muïc tieâu töï kyû cuûa chuùng laø ñôn ñoäc. Khoâng hieåu ñaày ñuû veà vai troø cuûa oâng trong tö töôûng Taây Phöông, Sade nhö vaäy coù theå laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ giaûi phoùng ñöôïc söï töôûng töôïng ra khoûi lòch söû, ñeå ñaûo ngöôïc caùi yù chí cuûa ngheä thuaät, vaø ñeå ñöa ngoân ngöõ choáng laïi chính noù” (TPL, 45). Choã duy nhaát, nôi maø caùc phuû ñònh khôûi leân trong The Dismemberment of Orpheus thöïc söï gaén vaøo hay phaûn öùng trong baát kyø caùch ñaëc bieät naøo choáng laïi caùc ñieàu kieän chính trò, kinh teá hay xaõ hoäi, ñaõ ñeán vôùi moät aùm chæ tôùi caùch Lucien Goldmann giaûi thích veà Taân Tieåu Thuyeát Phaùp (French New Novel). Lyù luaän cuûa Goldmann laø raèng, Taân Tieåu Thuyeát cuûa Alain Robbe-Grillet vaø caùc taùc giaû khaùc laø moät hieän thaân cuûa moät ñaùp öùng ñoái vôùi caùi cöïc ñoan cuûa söï cuøng ñieàu chænh cuûa ñôøi soáng döôùi chuû nghóa tö baûn cuoái theá kyû hai möôi, trong ñoù caùi yù nghóa vaø söï quan troïng ñaõ trao chuyeån töø sinh vaät sang cho ñoà vaät. Nhöng Hassan nhìn thaáy ñieàu naøy moät caùch hoaøn toaøn trong caùc ngoân ngöõ ñaõ thu nhoû laïi ñöôïc chính caùc tieåu thuyeát ñöa ra. Thay vì tìm caùch hoài phuïc caùi vaên maïch cuûa söï phuû ñònh (negation), oâng ñôn giaûn chaøo möøng caùi aâm tính thuaàn tuùy (pure negativity) cuûa thöù tieåu thuyeát maø oâng goïi laø ‘phi vaên chöông’, cho pheùp söï vong thaân tôùi caùi nhaûy loän nhaøo vaøo trong caùi thaêng hoa: “Nhöõng tieåu thuyeát nhö vaäy chæ coù theå quy chieáu tôùi caùi thôøi gian noäi taïi cuûa yù thöùc, khoâng phaûi thöù thôøi gian

TC THÔ 12

•

195

cuûa lòch söû hay cuûa caùc ngoâi sao; chuùng quy chieáu tôùi caùi hieän taïi coù tính hieän töôïng, nôi maø thöïc taïi giaùn ñoaïn thoaùt ly ra khoûi töøng chöõ, ngay caû khi noù ñöôïc ñoïc hay thoát leân” (TPL, 161). Nôi khaùc, Hassan ca ngôïi caùc nhaân vaät cuûa Beckett trong cuøng ngoân ngöõ ñoù, nhö laø “tieáng noùi thuaàn tuùy cuûa söï chuû quan” (TPL, 233) vaø, coøn ñi xa hôn nöõa, khaùm phaù ra caùi giaù trò toái thöôïng cuûa loaïi vaên chöông ñoù trong söï töï tieâu chuaån hoùa cuûa noù: “Coù söï töï ñaày ñuû cuûa söï thaät trong caùc taùc phaåm hay nhaát cuûa Beckett; vaø cuõng laø söï töï ñaày ñuû cuûa thi ca. Khoâng chuùt nieàm tin vaøo ngheä thuaät hay yù thöùc nhaân loaïi, khoâng höôûng lôïi töø yù thöùc heä hay giaùo ñieàu, Beckett vaãn thu xeáp ñieàu hôïp ‘caùc aâm thanh neàn taûng’ cuûa oâng trong caùch maø thi ca töï ñieàu hôïp töø töï thaân noù” (TPL, 246). Trong moät nghóa, khoaûng caùch giöõa nieàm tin naøy trong söï hôïp nhaát töï saùng taïo cuûa ngheä thuaät vaø yù nghóa cuûa caùc quan heä cuûa ngheä thuaät vaø caùc vaên maïch cuûa noù chính laø khoaûng caùch giöõa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi, maëc duø trong taùc phaåm cuûa Hassan, khoaûng caùch naøy khoâng ñöôïc lyù giaûi moät caùch thoûa ñaùng. Vieäc naém giöõ caùc quan heä quyeát ñònh giöõa [nhöõng gì] ngheä thuaät vaø phi ngheä thuaät ñaõ daãn tôùi caùi hy voïng thaân thieát, lo laéng ñöôïc voïng leân trong nhöõng chöõ cuoái cuûa aán baûn ñaàu taùc phaåm The Dismemberment of Orpheus, raèng, sau taát caû nhöõng côn kích ngaát hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi cuûa vieäc töï phaân thaây, ‘ngheä thuaät coù theå tieán tôùi moät söï töôûng töôïng ñöôïc cöùu roãi, caân baèng vôùi caùi huyeàn nhieäm troøn veïn cuûa yù thöùc nhaân loaïi’ (TPL, 258). Maëc duø caùc coâng trình cuûa Hassan sau cuoán saùch naøy ñaõ gaén boù trong nhieàu caùch linh ñoäng hôn vôùi caùc baát ñònh cuûa ñònh nghóa ñöôïc tung ra bôûi vaên hoïc haäu hieän ñaïi vaø caùc lyù thuyeát cuûa noù, caùc baøi vieát cuûa oâng ñaõ höôùng veà caùch nhìn cuûa söï taùch rôøi thaêng hoa cuûa ngheä thuaät. Moät caùch ñoïc khaùc, linh ñoäng hôn, veà höôùng ñi töø chuû nghóa hieän ñaïi tôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong vaên chöông ñöôïc trình baøy bôûi Alan Wilde trong cuoán Horizons of Assent: Modernism, Postmodernism and the Ironic Imagination (1981).10 Cuõng nhö Hassan, Wilde quan taâm veà ñaùp öùng vaên hoïc ñoái vôùi vieäc naém baét khaùi nieäm phi traät töï. Nhöng, choã maø Hassan tìm thaáy tinh thaàn chuû nghóa hieän ñaïi trong nhöõng ngöôøi thöïc taäp phaù luaät nhaát cuûa neàn myõ hoïc cuûa im laëng vaø phaù huûy, thì Wilde taäp trung vaøo chuû nghóa hieän ñaïi ‘cao’, vôùi nhöõng ngöôøi ít caùch maïng hôn moät caùch quyù toäc, Eliot, Woolf vaø Forster. Ñoái vôùi Wilde, tính phi traät töï ñaõ haøm chöùa trong phöông phaùp Taân Pheâ Bình toaøn duïng (all-purpose, duøng cho moïi muïc ñích. LND), caùi nguyeân lyù cuûa bi haøi, caùi töø ngöõ -- voán bao goàm kyõ thuaät vaø traïng thaùi tinh thaàn cuøng moät luùc -- cho pheùp söï vaän duïng löu loaùt caùc thaùi ñoä nghòch nhau vaø caùc hình thöùc vaên chöông maâu thuaãn chung vôùi nhau. Wilde nhaän dieän ra hai hình thöùc cuûa bi haøi: ‘tính phaàn maûnh’ laø

196

•

TC THÔ 12

cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, vaø ‘tính baát ñònh’ laø cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Bi haøi phaàn maûnh laø söï ñaùp öùng ñoái vôùi moät theá giôùi ñöôïc nhaän thöùc nhö laø caùc phaàn maûnh phaân taùn, vaø trình baøy caùi khaùt voïng ñeå cuøng moät luùc vöøa ghi laïi chaân thöïc caùi rôøi raïc phi lyù vaø vöøa thaêng hoa noù. Moät caùch ñieån hình, trong caùc taùc phaåm cuûa Woolf vaø Joyce, nhöõng ngöôøi ñaõ cho Wilde caùc thí duï, söï phaàn maûnh cöïc ñoan ñaõ khoâng ñöôïc ‘giaûi quyeát’ hay ‘thoáng nhaát’ trong moät cung caùch ñöôïc töôûng töôïng bôûi I. A. Richards vaø Cleanth Brooks, nhöng ñöôïc kieåm soaùt baèng caùch bò phoùng chieáu trong hình thöùc cuûa caùc maâu thuaãn nhò nguyeân (xaùc thòt vaø tinh thaàn, caùi toâi vaø xaõ hoäi). Nghòch lyù vaø söï giaùn ñoaïn do vaäy ñaõ khoâng ñöôïc cöùu roãi, nhöng ñöôïc haïn cheá trong moät khuoân daùng myõ hoïc coù theå nhaän thöùc. Cuoán A Portrait of the Artist as a Young Man (Ñaõ coù baûn Vieät dòch laø Chaân Dung Chaøng Ngheä Só Treû. LND) cuûa Joyce cung caáp moät thí duï cho caùch myõ hoïc hoùa naøy. Baûn vaên khoâng cho chuùng ta moät caùch nhaát ñònh naøo ñeå ñoïc noù, noù chaäp chôøn bay löôïn giöõa söï chaáp nhaän vaø söï phuû nhaän bi haøi veà nhaân vaät chính Stephen Dedalus trong truyeän. Nhöng, ñoái vôùi Wilde, cuoán tieåu thuyeát ñaõ daãn tôùi moät hình thaønh vaø söï hoaøn taát moät caùch chính xaùc töø döï phoùng chính thöùc naøy cuûa caùc löïa choïn: “Khoâng phaûi laø taâm ñieåm cuûa bi haøi, moät caùch chính xaùc laø neàn myõ hoïc vaø yù thöùc myõ hoïc hoùa, khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc nan ñeà maø noù ñaõ gôïi ra, chæ tröø caùch bay löôïn qua laïi treân noù trong caùi cao ñieåm cuûa vaên theå?” (HA, 40). Thöïc söï, giaûi phaùp naøy (khoâng thöïc söï laø moät giaûi phaùp chuùt naøo, maø nhieàu phaàn laø moät keàm cheá baát oån tinh thaàn cuûa moät vaán ñeà) ghi daáu moät khuûng hoaûng coù saün. Söï phi traät töï ñöôïc söûa chöõa trong caùch ñöa vaøo hoá saâu myõ hoïc naøy chæ gaây noäi taïi hoùa theâm caùc aùp löïc -- maø caùc aùp löïc naøy seõ traøo voït leân beà maët vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi, theo lôøi Wilde, caùi bi haøi phaàn maûnh cuûa chuû nghóa hieän ñaïi môû ñöôøng cho caùi bi haøi baát ñònh. Bi haøi baát ñònh ghi daáu caùi daøy ñaëc cuûa yù thöùc veà söï rôøi raïc phaàn maûnh, tôùi choã maø noù khoâng coøn coù theå ñöôïc giaûi thích vaø ñöôïc keàm giöõ trong caùc khung traät töï cuûa myõ hoïc, cuøng vôùi moät suy giaûm nhu caàu tìm traät töï, vaø daãn tôùi suy giaûm caùi daøy ñaëc tính toå chöùc. Do vaäy, bi haøi ‘phaàn maûnh’ haäu hieän ñaïi laø daáu aán cuûa moät ngheä thuaät lôùn leân töø caùi thôøi kyø giaän döõ treû con hieän ñaïi, trong ñoù toång hôïp moät kieán thöùc veà nhöõng teä haïi nhaát cuûa söï rôøi raïc phi lyù vaø söï tha hoùa vôùi moät tinh thaàn ñoä löôïng töû teá ñoái vôùi chuùng; nhö Wilde vieát, ‘moät baát ñònh veà yù nghóa hay quan heä cuûa söï vaät ñöôïc caân baèng bôûi moät yù chí soáng vôùi söï baát ñònh, ñeå chòu ñöïng, vaø trong vaøi tröôøng hôïp ñeå chaøo ñoùn moät theá giôùi ñöôïc nhìn nhö laø baát kyø (random, xaûy ra bôûi tình côø. LND) vaø ña theå, ngay caû coù nhöõng laàn, phi lyù’ (HA, 45). Trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ‘moät theá

TC THÔ 12

•

197

giôùi ñang caàn haøn gaén laïi bò theá choã bôûi moät theá giôùi vöôït ngoaøi moïi chöõa trò’ (HA, 131) (Coù theå hieåu nhö sau, chuû nghóa hieän ñaïi nhìn theá giôùi nhö nhöõng phaàn maûnh rôøi raïc phi lyù, vaø töø ñaây saùng taïo mang theo taâm thöùc noåi loaïn treû thô, trong khi chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø caùch nhìn ñoä löôïng cuûa moät trieát gia, chaáp nhaän aên naèm vôùi theá giôùi phi lyù nhö heát chöõa naøy. Do vaäy, caùc chuû nghóa Dada vaø Sieâu Thöïc laø hieän ñaïi, nhöng Chuû Nghóa Nöõ Quyeàn vaø Sieâu Tieåu Thuyeát laø haäu hieän ñaïi. LND) Wilde vuøng vaãy choáng laïi caùi yù töôûng thaêng hoa veà vaên chöông trong caùch giaûi thích cuûa Hassan. Tröôùc tieân, oâng tìm thaáy trong vaên chöông haäu hieän ñaïi moät baát tín veà yù töôûng veà chieàu saâu, caùi yù töôûng raèng caùi traøo voït ra nhöõng hieän töôïng lung tung laïi ñang che giaáu nhöõng nguyeân lyù bí maät vaø phoå quaùt cuûa söï thaät. Nhu caàu tìm chieàu saâu mang cuøng vôùi noù noãi theøm khaùt caùi nguyeân khôûi, cho duø noù trong hình thöùc cuûa söï trôû veà tieàn söû, hay cuûa noãi khaùt khao caùc khoaûng khaéc daøy ñaëc -- caùi ñoán ngoä trong Joyce, caùi khoaûng khaéc thaáu thò trong Woolf. Theo lôøi Wilde, sieâu hình hoïc veà chieàu saâu ñöôïc keøm theo vôùi moät neàn myõ hoïc veà söï taùch lìa trong chuû nghóa hieän ñaïi; caùi yù töôûng raèng caùch ñeå naém laáy nhöõng nguyeân lyù aån taøng cuûa söï vaät laø phaûi töï xa rôøi khoûi chuùng ñeå tôùi moät vò trí cuûa söï chieâm nghieäm. Ñoù laø nhöõng yù töôûng baát khaû thöïc hieän vaø khoâng coøn ñöôïc mong muoán, sau khi chuû nghóa hieän ñaïi qua ñi. Theá choã cho caùi sieâu hình hoïc veà [nguyeân lyù] giaáu kín, chuû nghóa haäu hieän ñaïi khaúng ñònh ‘raèng söï thöïc coù saün ngay tröôùc maét’ (HA, 108). Bôûi vì khoâng coù gì khaùc hôn laø hieän töôùng, neân, moät caùch caân baèng, khoâng coù vò trò coù theå nhaän thöùc naøo veà söï taùch lìa maø töø ñoù ngöôøi ta coù theå hy voïng thaêm doø caùi lónh vöïc cuûa caùc hieän töôùng. Theo caùch nhìn chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ngöôøi ta luoân luoân coù maët moät caùch khoâng theå vaõn hoài trong theá giôùi, moät theá giôùi ñöôïc toå chöùc, neáu coù chuùt naøo, trong caùc cô caáu taïm thôøi, ñòa phöông -- maø caùc cô caáu naøy vaän haønh khoâng dính daùng gì tôùi caùc nguyeân nhaân bí maät hay toái haäu. Chính lieân heä naøy trong theá giôùi baøy toû caùi ñoái khaùng cuûa Wilde choáng laïi nieàm tin vaøo söï thaêng hoa ngheä thuaät, vaø vì lyù do naøy, oâng giaûi toäi cho caùc nhaø vaên nhö Ronald Sukenick, Raymond Federman vaø tröôøng phaùi ‘Caùc Nhaø Sieâu Tieåu Thuyeát’ Hoa Kyø nhöõng ngöôøi, maø trong vieäc khaúng ñònh raèng tieåu thuyeát ‘phaùt minh chính thöïc taïi rieâng cuûa noù’, ñaõ ñöa ra laïi caùi lyù luaän veà töï do saùng taïo voâ ñieàu kieän vaø toái thöôïng cuûa ngöôøi ngheä só.11 Tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi maø Wilde ngöôõng moä (taùc phaåm cuûa Donald Barthelme, Max Apple vaø Stanley Elkin) khoâng nhaèm tröøu töôïng hoùa theá giôùi xuyeân qua caùc cô caáu cuûa vieäc kieåm soaùt töôûng töôïng, hay laø töï taùch rôøi xa khoûi thöïc taïi; noù moät caùch khieâm toán gaén boù vaøo vieäc kinh nghieäm theá giôùi, vöôït thaéng hay ñieàu chænh caùi phi traät töï cuûa caùc hieän

198

•

TC THÔ 12

töôùng xuyeân qua vieäc tham döï ñoä löôïng trong chuùng. Wilde vieát, ñoù laø caùi thi phaùp cuûa söï vaâng thuaän, moät caùi nhìn coù ‘noã löïc khôûi ñoäng yù thöùc nhö moät toaøn theå, bieán caùi quan heä cuûa noù vôùi theá giôùi trôû thaønh caùi gì sinh ñoäng, naêng ñoäng, vaø nghòch ñaûo’ (HA, 154). (Luaän ñieåm nôi ñaây laø, chuû nghóa hieän ñaïi tin raèng coù moät söï thaät giaáu maët sau caùc söï vaät phaàn maûnh phi lyù, vaø ngheä só caàn taùch rôøi khoûi theá giôùi hieän töôïng ñeå tìm hieåu, nhöng chuû nghóa haäu hieän ñaïi tin raèng söï thaät naèm ngay trong hieän töôùng, vaø phaûi vaâng thuaän tham döï ñeå kinh nghieäm, bieán theá giôùi thaønh naêng ñoäng. LND). Coù moät chuùt gì haáp daãn khoâng ngôø vöïc trong thaùi ñoä thaân thieän giöõa baûn vaên vaø theá giôùi, nhöng noù cuõng coù kieåu tröøu töôïng rieâng cuûa noù. Ñoái vôùi Wilde, theá giôùi laø moät nôi thaân thieän, noàng aám, vaø, neáu coù thaùi ñoä tích cöïc ñuùng ñaén ñoái vôùi noù, noù seõ töï hoøa hôïp vôùi chính noù, oâm cuoän caùc ñöôøng vieàn heät nhö moät chieác meàn tieän nghi. Nhö vaäy ñeå noùi raèng, trong khi choáng ñoái tính tröøu töôïng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi cuõng nhö moät vaøi hình thöùc cuûa tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi, Wilde ñaõ ñaùnh giaù thaáp caùc hình thöùc quyeát ñònh cuûa söï phuû ñònh voán ñaõ taïo ra söï tha hoùa lòch söû thöïc söï. Söï tha hoùa cuûa ngheä thuaät hieän ñaïi vaø noã löïc lo laéng cuûa noù ñeå thöông löôïng vôùi caùi rôøi raïc phaàn maûnh thì khoâng chæ laø keát quaû cuûa moät thaát baïi yù chí, hay laø caùi cao nhaõ öu tuù, maø chuùng coøn laø nhöõng daáu aán cuûa cuoäc chieán thöïc söï veà yù nghóa. Ñieàu kieän cuûa loaïi tha hoùa naøy khoâng ñôn giaûn bò vöôït thaéng baèng caùch ngöôøi ta nhuùn vai hay keùo vôù leân. Do vaäy, vò trí cuûa Wilde ñoái nghòch vôùi vò trí cuûa Hassan. Nôi maø Hassan tìm caùch baûo veä vaên chöông khoûi nhöõng maâu thuaãn vaø oâ nhieãm baèng caùch taùch ly moät caùch myõ hoïc xa khoûi theá giôùi, thì chuû nghóa haäu hieän ñaïi cuûa Wilde vöôït qua maâu thuaãn baèng caùch ñôn giaûn ñaém chìm vaên chöông vaøo trong maët phi myõ hoïc cuûa theá giôùi. Vöôït Qua Chuû Nghóa Khoâng Gian Moät trong nhöõng quan taâm ñaùng chuù yù nhaát cuûa caùc neàn myõ hoïc hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi trong vaên chöông laø caâu hoûi veà thôøi gian. Hieån nhieân, noãi aùm aûnh vôùi thôøi gian trong moïi nghóa cuûa noù ñöôïc tìm thaáy khaép trong chuû nghóa hieän ñaïi, töø caùi khaûo coå hoïc veà thôøi gian quaù khöù ñöôïc tìm thaáy trong cuoán A la recherche du temps perdu cuûa Proust cho tôùi caùi phaàn maûnh cuûa thôøi gian ñoàng hoà vaøo trong caùi thôøi gian huyeàn nhieäm trong The Waste Land cuûa Eliot, vieäc troän laãn caùi thôøi gian ñöông ñaïi vaø thôøi gian lòch söû trong Ulysses cuûa Joyce vaø Cantos cuûa Pound, vaø caùc thò kieán veà thôøi gian phoå quaùt hay thôøi gian chu kyø trong Finnegan Wake cuûa Joyce vaø A Vision cuûa Yeats. Maëc duø söï vaät nôi ñaây cuõng phöùc taïp vaø ña daïng nhö moïi nôi khaùc trong chuû nghóa hieän ñaïi vaên chöông, caùc giaûi thích

TC THÔ 12

•

199

ñöông thôøi coù khuynh höôùng giaû thieát raèng cuoäc thaùch ñoá hieän ñaïi ñoái vôùi thôøi gian ñoàng hoà tröôûng giaû (bourgeois clock-time) coù theå ñöôïc giaûm tröø thaønh moät nguyeân lyù ñôn ñoäc -- vieäc san baèng thôøi gian vaøo khoâng gian. Ñeå cho ñi beân nhau caùi thôøi gian cuûa anh huøng ca vôùi caùi thôøi gian ñöông ñaïi, hay ñeå nhìn lòch söû vaø ñôøi soáng con ngöôøi nhö moät chuoãi baát taän cuûa caùc chu kyø, laø ñeå coá gaéng ñaùnh baïi caùi sinh toàn khoaûnh khaéc, baèng caùch eùp noù vaøo moät khuoân maãu. Ngay caû nhöõng nhaø vaên ñoù (vaø coù nhieàu nhaø vaên), nhöõng ngöôøi ñaõ theo lôøi khuyeân cuûa Henri Bergson raèng thôøi gian neân ñöôïc nhìn nhö moät tieán trình löu chaûy vaø thuaàn tuùy hôn laø bò ñoâng laïnh moät caùch giaû taïo thaønh caùc khoaûng khaéc, ñaõ thaáy chính hoï bò buoäc phaûi khoâng gian hoùa hay phaûi chaän ñöùng thôøi gian trong noã löïc trung thöïc vôùi noù. Nhöõng ‘khoaûnh khaéc thò kieán’ cuûa Virginia Woolf vaø nhöõng ‘tröïc ngoä’ cuûa Joyce laø caû hai thí duï cuûa vieäc gaïn loïc thôøi gian vaøo trong caùi yù nghóa khoâng gian, thôøi gian hieån loä ra yù nghóa cuûa noù baèng caùch bò ngöng laïi.12 Roõ raøng laø caùch nhìn nhö vaäy veà thôøi gian ñaõ bò khoâng gian hoùa (spatialized time) deã daøng ñaùp öùng theo caùc yeâu caàu hieän ñaïi cuûa neàn töï trò myõ hoïc; bôûi vì, neáu vieäc thôøi gian troâi ñi laø ñieàu ñe doïa töøng thaønh quaû cuûa söï caân baèng, töøng khoaûnh khaéc cuûa yù nghóa ñöôïc naém giöõ töø doøng löu chaûy, thì vieäc phuû nhaän thôøi gian laø ñieàu coù theå baûo ñaûm caùi vónh haèng baát ñoäng, khoâng dôøi ñoåi cuûa moät taùc phaåm ngheä thuaät. Moät trong nhöõng chæ trích maïnh meõ nhaát veà khaùi nieäm khoâng gian cuûa chuû nghóa hieän ñaïi thöôøng ñöôïc tìm thaáy trong taùc phaåm cuûa W. V. Spanos, vaø taïp chí maø oâng bieân taäp töø 1972, tôø Boundary 2. Spanos ñöa ra nhö laø chöùng côù veà caùi tö töôûng khoâng gian hoùa nhöõng vaät nhö vaäy nhö laø thöù taø giaùo hieän ñaïi cuûa caùi khoaûnh khaéc phi thôøi gian cuûa hieän höõu, hay laø caùi tröïc ngoä, caùi taäp trung cuûa thôøi gian vaøo trong caùi khoaûnh khaéc chuû yeáu ñöôïc goït giuõa trong Chuû Nghóa Hình AÛnh (Imagism, moät phong traøo ñaàu theá kyû 20 choáng laïi Chuû Nghóa Laõng Maïn, muoán duøng ngoân ngöõ ñôøi thöôøng vaø töôïng hình trong thi ca. LND) vaø ñieàu maø oâng thaáy nhö laø söï thaát baïi cuûa thôøi gian trong caùc taùc phaåm, thí duï nhö A la recherche du temps perdu cuûa Proust vaø Ulysses cuûa Joyce, maø maëc duø chuùng ñeàu nhö döôøng töï cho pheùp ñöôïc baõo hoøa bôûi caùi yeâu caàu cuûa thôøi gian lòch söû vaø thôøi gian caù nhaân, chuùng laøm nhö theá tôùi caùi taän cuøng toái haäu cuûa vieäc ñaùnh baïi hay laøm suy giaûm thôøi gian, vôùi muïc ñích ñeå, theo chöõ cuûa Joyce, ñeå ‘tænh thöùc töø caùi ñeâm ñen cuûa lòch söû’. Vieäc khoâng gian hoùa vaên chöông cuûa thôøi gian xuyeân qua caùi khoaûnh khaéc ñöôïc chöng caát hay laø caùi voøng troøn bò san baèng cuûa söï laëp laïi ñaõ ñöôïc hoaøn taát bôûi caùc phöông phaùp cuûa Taân Pheâ Bình, moät chuû nghóa moät caùch töông töï ñaõ chuïp baét caùi hieän höõu cuûa moät baûn vaên vaø vieäc ñoïc noù qua thôøi gian baèng caùch nhìn baûn vaên ñoù

200

•

TC THÔ 12

nhö moät bieåu töôïng hay ‘moät bình kheùo naén’ -- caùi maø hoøa hôïp vaø buoäc raøng nhöõng caêng thaúng vaø maâu thuaãn vaøo trong moät hôïp nhaát phi thôøi gian. Cuøng vôùi ñieàu naøy laø moät nieàm tin vaøo söùc maïnh cuûa pheâ bình, caùi ñaõ töï ñònh vò beân ngoaøi taát caû nhöõng ñieàu khoâng chính xaùc vaø nhöõng thieân vò cuûa tieán trình ñoïc taïi caùi giaây phuùt cuûa söï hieåu bieát toaøn dieän, lyù töôûng, nhö ñöôïc döï phoùng trong söï chieâm nghieäm trung hoøa cuûa sieâu hình hoïc. (Spanos giaûi thích töø ngöõ cuoái cuøng baèng töø nguyeân, noùi raèng sieâu hình hoïc nhaèm tôùi nhìn söï vaät nhö chuùng laø töø beân ngoaøi -- töø ôû treân hay vöôït xa nhöõng gì höõu hình.)13 Vaên chöông haäu hieän ñaïi taùch khoûi ñieàu naøy baèng caùch nhaán maïnh doøng löu chaûy cuûa nhöõng caùi taïm thôøi trong khi hy sinh caùi caân baèng traàn theá cuûa sieâu hình hoïc. Spanos lyù luaän raèng trong taùc phaåm caùc nhaø thô Hoa Kyø ñöông ñaïi nhö Robert Creeley vaø Charles Olson, tieán trình ñoïc vaø saùng taïo ñöôïc neâu baät leân choáng laïi caùi chieâm nghieäm tónh laëng cuûa yù nghóa.14 Moät aån duï cuûa loaïi thi ca naøy laø periplus, moät töø ngöõ maø Ezra Pound duøng ñeå moâ taû kyõ thuaät trong cuoán Cantos cuûa oâng. Moät periplus laø moät baûn ñoà trong ñoù döï phoùng ra caùc giai ñoaïn noái tieáp nhau cuûa moät chuyeán ñi cho ngöôøi löõ haønh, ñoái nghòch vôùi moät baûn ñoà trong ñoù cho moät hình aûnh töø beân ngoaøi vaø töø beân treân caùi khu vöïc cuûa taát caû caùc ñieåm treân ñoù ñoàng thôøi. Moät baûn ñoà nhö theá seõ hình thaønh moät chuyeän keå traàn gian hôn laø moät hình aûnh khoâng gian. (Sieâu hình hoïc laø moät phaàn cuûa trieát hoïc Taây phöông, khaûo saùt veà nhieàu vaán ñeà trong ñoù hai vaán ñeà caên baûn laø ‘söï thaät vaø höõu theå’. Theo Spanos, chuû nghóa hieän ñaïi töï taùch khoûi thôøi gian ñeå nhìn veà thôøi gian, thí duï nhö Joyce vaø Proust, nghóa laø ñaõ khoâng gian hoùa thôøi gian; trong khi ñoù, nhaø vaên chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaãn saùng taùc vôùi taâm thöùc ñang taém goäi trong thôøi gian. LND) Pheâ bình cuûa Spanos veà caùc neàn taûng sieâu hình hoïc cuûa neàn myõ hoïc hieän ñaïi döïa theo taùc phaåm cuûa Martin Heidegger, moät coâng trình nhaèm tìm hieåu caùc caâu hoûi veà ‘höõu theå’ vaø ‘caên cöôùc’ khoâng phaûi nhö caùc nguyeân lyù chuû yeáu vaø phi lòch söû, nhöng nhö ñöôïc gaén vaøo trong caùc tröôøng hôïp lòch söû cuï theå -- ‘hieän-höõu-trong-theá-giôùi’ chöù khoâng phaûi moät kieåu Höõu Theå tröøu töôïng. Caùch nhìn kieåu Heideggerian ñeà cao caùi chuyeån ñoäng sinh ñoäng hôn laø caùi hieän höõu tónh laëng cuûa yù nieäm thuaàn tuùy hay hieän höõu thuaàn tuùy, vaø moät caùch töông töï gaït boû caùi khaû theå cuûa baát kyø haønh ñoäng khaùch quan naøo hay thieáu thaønh kieán naøo cuûa dieãn dòch, cho raèng taát caû nhöõng haønh ñoäng nhö vaäy phaûi laø töø moät ñieåm nhìn cuï theå vaø do ñoù thì coù ‘höùng thuù’, töùc laø coù lieân heä trong chính vaät bò nhìn. Muïc tieâu cuûa Heidegger, maø Spanos cuõng chia xeû, laø ‘phaù hoaïi’ caùc hình thöùc truyeàn thoáng cuûa söï khoâ khan dieãn dòch cöùng nhaéc, vaø vieäc khai môû caùc vaên baûn vaø ñoäc giaû cuûa

TC THÔ 12

•

201

chuùng tôùi troø chôi cuûa caùc yù kieán vaø thieân vò xuyeân qua thôøi gian. Ñoái vôùi Spanos, ñoù laø muïc tieâu cuûa söï phaûn hoài chính thöùc trong vaên chöông haäu hieän ñaïi -- khoâng phaûi, nhö trong chuû nghóa hieän ñaïi, ñeå ñeà cao vaø khaúng ñònh caùi hoaøn thieän cuûa phöông tieän ngheä thuaät, kheùp kín noù laïi ngoaøi thôøi gian, nhöng ñeå loâi keùo ngöôøi ñoïc ra khoûi vò trí cuûa hoï trong vieäc khoâng gian hoùa caùi meänh leänh ngoaøi thôøi gian: Vaên chöông haäu hieän ñaïi khoâng chæ chuû ñeà hoùa thôøi gian trong caùi thaát baïi cuûa sieâu hình hoïc theo sau ‘caùi cheát cuûa Thöôïng Ñeá’ (hay laø ôû baát kyø möùc ñoä naøo cuûa caùi cheát cuûa Thöôïng Ñeá nhö Caùi Toái Haäu), nhöng cuõng bieán chính caùi ‘phöông tieän’ thaønh caùi ‘thoâng ñieäp’ trong moät nghóa raèng chöùc naêng cuûa noù laø ñeå thöïc hieän moät ‘phaù-hoaïi’ kieåu Heideggerian caùi khung sieâu hình truyeàn thoáng cuûa quy chieáu, töùc laø, ñeå thöïc hieän caùi giaûm tröø hieän töôïng luaän caùi quan ñieåm khoâng gian baèng caùi baïo löïc chính thöùc, do vaäy, nhö Kierkegaard, ñeå cho ngöôøi ñoïc rôi vaøo giöõa thöïc taïi (inter esse) -- moät hieän-höõutrong-theá-giôùi traàn truïi, moät Hieän Höõu (Dasein) taïi choã cuûa caùc coäi nguoàn, nôi thôøi gian moät caùch höõu theå hoïc ñaõ coù tröôùc caû höõu theå.15 (Trong ñoaïn vaên treân, caùc chöõ La Tinh ‘inter esse’ vaø Ñöùc ‘Dasein’ naèm giöõa toaøn vaên Anh ngöõ nhö muoán traàm troïng hoùa caùi nghóa dò bieät ñoù cuûa vaên chöông chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñoái vôùi hieän ñaïi. LND) Spanos lyù luaän raèng söï caàn thieát, cuøng vôùi ñieàu treân, cuûa moät neàn pheâ bình vaên chöông haäu hieän ñaïi trong ñoù seõ gaén boù vôùi caùi tính traàn gian khai môû cuûa moät baûn vaên, trong caùc lôïi ích cuûa vieäc phaù vôõ caùi yù-chí-tôùiquyeàn-löïc dieãn dòch cuûa söï pheâ bình, maø söï pheâ bình naøy luoân luoân giaûi thích moät baûn vaên töø quan ñieåm veà caùi yù nghóa phi thôøi gian ñôn ñoäc hay toái haäu cuûa noù. Ñoái vôùi moät neàn pheâ bình haäu hieän ñaïi, ‘caùi ñöôïc nhaän thöùc nhö moät ngheä phaåm seõ ñöôïc ñoïc töø moät trang giaáy, moät hình aûnh seõ ñöôïc nhìn tôùi töø moät khoaûng caùch, moät caùi ñoái töôïng ñeå ñöôïc thaáu ñaùo, trôû thaønh “ngoân ngöõ noùi” ñeå ñöôïc nghe moät caùch töùc khaéc trong thôøi gian’.16 Vì lyù do naøy, Spanos ñaëc bieät höùng thuù trong caùc thöû nghieäm cuûa caùc nhaø thô nhö David Antin veà loaïi thô noùi hay laø thô öùng khaåu. Ngöôïc laïi vôùi Derrida, ngöôøi cöùu xeùt vieäc cho ñaëc quyeàn cuûa yù nieäm veà tieáng noùi nhö moät khaùt voïng sieâu hình tìm yù nghóa thuaàn tuùy, Spanos laïi höùng thuù bôûi caùc thaùm hieåm cuûa ‘caùi ngoân ngöõ baát chôït, chaân thöïc cuûa con ngöôøi trong caùc tröôøng hôïp moät caùch lòch söû vaø moät caùch taïm thôøi’.17 Caùc lyù thuyeát gia khaùc cuûa thi ca haäu hieän ñaïi ñaõ theo Spanos trong

202

•

TC THÔ 12

caùch oâng nhaán maïnh veà neàn thi ca cuûa nhöõng ñieàu cuï theå vaø khaû bieán, hôn laø thi ca cuûa tröøu töôïng vaø vónh cöûu. Charles Altieri tìm thaáy moät aån duï cho ñieàu treân trong nhan ñeà taäp thô cuûa David Antin, Tuning (1984). (Nhan ñeà Tuning coù nhieàu nghóa, hoaëc laø ñieàu chænh baêng taàn truyeàn hình hay truyeàn thanh, hoaëc laø ñieàu chænh aâm vöïc nhaïc khí, hoaëc laø mang tôùi söï hoøa hôïp. Altieri muoán nhaán maïnh nghóa cuûa loaïi thô ‘ñang hình thaønh’, chöù khoâng phaûi ‘ñaõ hình thaønh’. LND) Nhö caùc taùc phaåm tröôùc cuûa Antin, Talking (1972) vaø Talking at the Boundaries (1976), taäp naøy laø moät tuyeån taäp caùc ghi laïi kieåu thô öùng khaåu maø Antin ñaõ ngaâm ñoïc taïi nhieàu ñòa ñieåm khaùc nhau vaø trong nhieàu cô hoäi khaùc nhau (Thöïc söï, Antin nhaán maïnh raèng caùc tuyeån taäp töï chuùng khoâng phaûi laø nhöõng baøi thô, nhöng chæ laø baûn vieát laïi cuûa chuùng). Thí duï, trong vaøi taùc phaåm, baøi thô ‘Talking at Pomona’ (Noùi chuyeän taïi Pomona) töø tuyeån taäp Talking, Antin töï ñöa mình vaøo choã cöùu xeùt moät caùch chính xaùc caâu hoûi xem coù theå coù moät ngheä thuaät hay khoâng -- maø ngheä thuaät naøy ñaùp öùng moät caùch caên baûn hôn ñoái vôùi kinh nghieäm hieän höõu trong theá giôùi hôn laø söï tröøu töôïng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi. Trong caùc baøi thô noùi cuûa oâng, ngöôøi ta coù theå nhìn thaáy Antin thöïc söï ñang thöông löôïng vaán ñeà naøy, ñang noã löïc, nhö lôøi Altieri vieát, ‘ñeå saùng taïo ra moät khoâng gian keùm thaêng hoùa hôn bôûi caùc dò bieät rieâng cuûa noù töø coõi thöïc vaø ñaùp öùng hôn ñoái vôùi khaû theå cuûa vieäc thöû nghieäm lieân tuïc quan nieäm naøy baèng caùc aùm chæ cuûa noù cho vieäc saùng taïo cuûa chuùng ta khi chuùng ta khoâng bò thu huùt tröôùc moät ñoái töôïng ngheä thuaät’.18 (Trong tröôøng hôïp naøy, baøi thô haäu hieän ñaïi khoâng coøn laø chöõ vieát, maø chính laø caû baàu khoâng khí giöõa nhaø thô öùng khaåu vaø ngöôøi nghe, keå caû muøi khoùi thuoác vaø söï oàn aøo. Ngaén goïn, noù thöïc hôn, cuï theå hôn, chöù khoâng coøn thuaàn tuùy tröøu töôïng. LND) Khi thô noùi loaïi naøy phaûn aùnh treân caùch noù thöïc hieän, aûnh höôûng khoâng phaûi laø ñeå xaùc minh caùi thaåm quyeàn trình baøy yù nghóa cuûa nhaø thô, nhöng ñeå ñöa taùc giaû vaø khaùn giaû vaøo trong moät ñuïng chaïm töông taùc: Trong hoaøn caûnh naøy ñeå thaønh ñaït baát cöù nhöõng gì chung nhau chuùng ta phaûi tìm xem böôùc ñi cuûa ngöôøi khaùc laø gì chuùng ta phaûi tìm böôùc ñi cuûa chuùng ta laø gì... chuùng ta phaûi ñieàu chænh caùc böôùc ñi cuûa chuùng ta böôùc naøy ñoái vôùi böôùc khaùc ñeå cho chuùng ta coù theå ñeán nhieàu hôn hoaëc ít hôn trong böôùc... chính loaïi thöông löôïng naøy maø toâi muoán goïi laø ‘ñieàu chænh’19 (Phaàn trích daãn treân giöõ ñuùng caùch chaám caâu cuûa taùc giaû. Khoù ñoïc, khoù hieåu, nhöng giöõ ñuùng kieåu thô noùi. LND) Ñoái vôùi Marjorie Perloff, kieåu thö giaõn caùc caêng thaúng trong thi ca

TC THÔ 12

•

203

haäu hieän ñaïi ñaõ töï cho thaáy noù nhö moät vaän ñoäng vöôït qua caùi khoáng cheá cuûa aâm ñieäu trong chuû nghóa hieän ñaïi, raèng theå thô ‘trong ñoù ngöôøi noùi (cho duø anh ta coù laø nhaø thô hay khoâng), ñöôïc ñaët trong moät baàu khoâng khí cuï theå, chieâm nghieäm hay phaûn aùnh treân vaøi phöông dieän cuûa quan heä anh ta ñoái vôùi theá giôùi ngoaïi vaät, cuoái cuøng tôùi moät vaøi loaïi tröïc ngoä, moät khoaûnh khaéc cuûa thò kieán maø baøi thô kheùp laïi’.20 Phong traøo naøy, töø caùi ‘beá taéc’ cuûa aâm ñieäu, lieân heä tôùi moät caùch dung döôõng môùi cuûa chuyeän keå. Maëc duø chuyeän keå vaãn coù trong thi ca hieän ñaïi cuûa Yeats, Eliot vaø Stevens, noù thöôøng laø moät hình thöùc kheùp kín vaø höôùng kyû cuûa chuyeän keå, loaïi xoay voøng quanh caùc hình aûnh ñôn ñoäc hay laø caùc nhoùm hình aûnh haïn cheá, vì lôïi ích cuûa ‘vieäc baøy toû moät khoaûnh khaéc cuûa thò kieán tuyeät ñoái, cuûa caûm xuùc ñöôïc thanh khieát hoùa vaøo trong caùc moâ thöùc phi thôøi gian’.21 Thi ca haäu hieän ñaïi trôû veà vôùi chuyeän keå cuûa moät loaïi ít höôùng kyû hôn, ít thaêng hoa hôn, moät thöù chuyeän keå ñaày nhöõng phoùng khoaùng, nhöõng tình côø, nhöõng phi hình thöùc vaø nhöõng chöa hoaøn taát -- trong caû ngoân ngöõ vaø kinh nghieäm. Töông töï, thi ca kieåu naøy naém laáy nhöõng hình thöùc ñôøi thöôøng vaø phi-thi-tính cuûa ngoân ngöõ nhö theå thö tín, nhaät kyù, ñoái thoaïi, giai thoaïi, vaø baûn tin. Ñoái vôùi Perloff, ngöôøi cha ñeû cuûa theå thô naøy laø Ezra Pound, vaø cuoán Cantos cuûa oâng ñaõ hieån loä ra ngay trong chính chuû nghóa hieän ñaïi moät neàn thi ca haäu hieän ñaïi cuûa söï côûi môû lòch söû; cuoán The Cantos xoùa nhoøa söï phaân bieät giöõa ngoân ngöõ thô vaø ñôøi thöôøng, xoùa caùi nguyeân taéc trung taâm cuûa caùi toâi-taùc-giaû kieåu Chuû Nghóa Laõng Maïn vaø, trong caùch nhaân nhieàu theâm vaø ñöa gaøi vaøo caùc khung-thôøi-gian lòch söû khaùc nhau, vaãn giöõ gìn caùi chöa hoaøn taát, caùi taïm thôøi, vaø caùi löu chaûy ñoái vôùi tieán trình lòch söû. Di saûn cuûa Pound goàm caû caùc taùc phaåm nhö baøi thô A daøi 800 trang cuûa Louis Zukovsky, ñöôïc vieát giöõa caùc naêm 1928 vaø 1974, vôùi caùi caùch caét daùn töï do cuûa noù khôûi leân caùi ‘kinh nghieäm nhö laø caùi luoân luoân chöa hoaøn taát, thöïc söï nhö chæ luoân luoân laø caùi tieàm naêng -- chuyeån ñoäng veà caùi gì chöa hoaøn toaøn xaûy ra’, caùc baøi thô öùng khaåu hay trình dieãn cuûa John Cage vaø David Antin, vaø caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô trong nhoùm L=A=N=G=U=A=G=E nhö Ron Silliman vaø Charles Bernstein, nhöõng ngöôøi duøng caùc ña nghóa vaø chôi chöõ ñeå taùi xaùc nhaän tính vaät theå lòch söû cuûa chöõ trong moät neàn vaên hoùa voán vaãn boû lô hay gaïch boû caùi tính vaät theå naøy.22 (L=A=N=G=U=A=G=E coù theå dòch laø N=G=OÂ=N=N=G=ÖÕ, goïi cho tieän laø ‘thô ngoân ngöõ’, laø moät nhoùm nhaø thô thöû nghieäm cuoái thaäp nieân 1970s vaø 1980s, chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa chuû nghóa haäu cô caáu. Baøi “Giôùi Thieäu Thô Haäu Hieän Ñaïi Hoa Kyø” trong Taïp Chí Thô soá Muøa Ñoâng 1997 ñaõ trình baøy chi tieát veà tröôøng phaùi naøy. LND) Nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ ñaëc tính hoùa thi ca haäu hieän ñaïi trong caùc ngoân

204

•

TC THÔ 12

töø töông töï. Ñoái vôùi Jerome Mazzaro, moät trong nhöõng daáu aán quan troïng nhaát cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi (nhöõng gì maø oâng tìm thaáy ñaõ khoâng minh hoïa nhieàu bôûi Charles Olson, Robert Creekley, John Cage vaø David Antin, nhö laø bôûi moät theá tröôùc ñoù cuûa caùc nhaø thô Myõ trong ñoù coù caû Auden, Randall Jarrell, Theodore Roethke, John Berryman vaø Elizabeth Bishop) laø kieåu öa thích trôû laïi cuûa caùc baøi thô daøi, vaø caùi nghi ngôø ñoàng thôøi veà caùi taø giaùo cuûa caùi phi caù tính. Mazzaro chaån ñoaùn ra trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi moät söï chaáp nhaän cuûa caùi baûn chaát baát chôït, rôi ngaõ cuûa ngoân ngöõ, caùi ñaõ ñöùng ñoái nghòch vôùi caùi khaùt voïng cuûa nhaø thô hieän ñaïi ñeå laøm laïi hay thanh khieát hoùa ngoân ngöõ trong hình thöùc cuûa aâm ñieäu. Keát quaû laø moät bieán ñoåi vaø lan roäng nhieàu hôn cuûa caùc theå thô: Caùi coâng thöùc veà caùc dò bieät chuû yeáu giöõa ‘chuû nghóa hieän ñaïi’ vaø ‘chuû nghóa haäu hieän ñaïi’ ñaõ trôû thaønh: trong caùch nhaän thöùc veà ngoân ngöõ nhö moät rôi ngaõ töø söï hôïp nhaát, chuû nghóa hieän ñaïi tìm caùch hoài phuïc traïng thaùi nguyeân thuûy thöôøng baèng caùch ñeà ra söï im laëng hay söï phaù huûy cuûa ngoân ngöõ; chuû nghóa haäu hieän ñaïi chaáp nhaän söï phaân raõ, vaø söû duïng ngoân ngöõ vaø tính töï-ñònh-nghóa nhieàu nhö laø Descartes ñaõ dieãn dòch haønh ñoäng suy töôûng -- nhö laø neàn taûng cuûa caên cöôùc. Do vaäy, chuû nghóa hieän ñaïi coù khuynh höôùng thaàn bí hôn trong caùc nghóa truyeàn thoáng cuûa chöõ naøy, trong luùc chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ñoái vôùi taát caû thöù nhö döôøng laø chuû nghóa thaàn bí cuûa noù, thì laïi coù tính traàn gian vaø xaõ hoäi.23 (Thí duï: Thô hieän ñaïi nhö Dada vaø Sieâu Thöïc coù tính phaù huûy ngoân ngöõ kieåu thaàn bí, trong khi thô haäu hieän ñaïi kieåu öùng khaåu hay thô noùi cuûa Thi Ca Trình Dieãn thì coù tính xaõ hoäi vaø traàn gian. LND) Neáu caùc nhaø lyù thuyeát cuûa thi ca haäu hieän ñaïi theâm coù khuynh höôùng naém giöõ caùc theå vaên chöông phi-thi-tính, roài thì ñieàu naøy coù theå laø moät phaàn cuûa moät höôùng taùch rôøi xa theâm söï thoáng trò cuûa thi ca, hay laø moät ñònh nghóa hieän ñaïi veà thi tính. Chuùng ta coù theå noùi raèng, trong thôøi kyø hieän ñaïi, caùc giaù trò ñöôïc ñaàu tö trong thi ca, tính hôïp nhaát, tính töï trò cuûa theå thô, söï taäp trung vaø söï hoaøn taát, laø toái thöôïng vaø ñaõ thöïc söï ñöôïc chuyeån vaøo tieåu thuyeát; caùch töông töï, coâng trình cuûa caùc nhaø vaên nhö James, Joyce vaø Woolf ñaõ ñöôïc dieãn giaûi nhö laø moät toå chöùc cuûa ñaëc tính môû-ñoùng roái bôøi cuûa tieåu thuyeát vaøo trong caùc cô caáu ‘thi tính’ kheùp kín, xuyeân qua moâ hình chaët cheõ, nhöõng söï kieän xaûy ra bieåu töôïng, vaø vaân vaân. Ngöôøi theo chuû nghóa hieän ñaïi coù höôùng laät ñoå hay chuyeån hoùa caùc truyeàn thoáng chuyeän keå, do vaäy coù theå ñöôïc nhìn nhö (nhö Matei Calinescu nhaän xeùt),

TC THÔ 12

•

205

khoâng phaûi nhö moät noã löïc giaûi phoùng chính chuyeän keå, nhöng laø ñeå theâm söùc cho caùc naêng löïc laïc höôùng hay nguy hieåm cuûa noù; caùch nhìn naøy döïa vaøo nieàm tin raèng ‘caùc tieâu chuaån cuûa saùng taïo vaên chöông seõ ñöôïc tìm kieám trong thi ca, trong nhaân vaät töï-ñaày-ñuû vaø töï-keàm-cheá cuûa noù, trong caùi baûn chaát ‘tröïc ngoä’ cuûa noù, vaø moät caùch toái haäu trong caùi phaûn khaùng kieân cöôøng cuûa noù ñoái vôùi baát kyø loaïi ‘dôøi choã’ ngöõ hoïc naøo -- nhö vieäc toùm taét baøi thô, nhö vieäc bình thô, nhö vieäc ñoïc thô, nhö vieäc dòch thô -- thì khoâng coù theå naém baét caùi yeáu tính ‘baát khaû dieãn ra lôøi’ cuûa moät baøi thô’.24 Traùi nghòch vôùi ñieàu treân, coù veû nhö laø caùc giaù trò gaén lieàn vôùi tieåu thuyeát hay chuyeän keå, tính môû-ñoùng, tính nôùi roäng trong thôøi gian, tính thieáu thuaàn khieát, ñaõ chieám phaàn chuû yeáu trong lyù thuyeát vaên chöông haäu hieän ñaïi. Calinescu vaø nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ gaén hieän töôïng treân vôùi moät höôùng ñi veà caùc theå chuyeän keå cuûa tö töôûng trong caùc lónh vöïc khaùc, nhö trong khoa nhaân chuûng hoïc, trong thaàn hoïc vaø trong trieát hoïc. Lôøi keâu goïi höùng thuù cuûa Thomas Docherty cho moät khoa giaûi thích coù tính ‘chính-trò-bieân-nieân’ nhaém tôùi vieäc taùch ra khoûi caùi khaùi nieäm veà caùc baûn vaên thi tính, ngöng ñoïng, phi-thôøi-gian. Choã maø neàn pheâ bình hieän ñaïi thieát laäp baûn vaên moät caùch ñôn giaûn nhö laø moät loaïi ‘danh töø’ maø teân rieâng cuûa noù seõ ñöôïc minh danh bôûi vieäc pheâ bình, thì Docherty ñeà ra caùch nhìn kieåu Bergsonian veà baûn vaên nhö moät ‘ñoäng töø’ vaø, do vaäy, seõ nhö laø ‘moät khoâng gian ñöôïc caù tính hoùa khoâng phaûi bôûi caên cöôùc khoâng gian cuûa noù hay söï dò bieät, nhöng laø bôûi söï dò bieät töï thaân noù vì aûnh höôûng thôøi tính; coù nghóa laø, moät baûn vaên bò ñieàu kieän hoùa bôûi söû tính cuûa noù hay laø bôûi caùi chieàu kích thôøi tính cuûa cuoäc noäi chieán cuûa noù vôùi chính noù’.25 (Thí duï: Baøi thô ‘Ngaäm Nguøi’ cuûa Huy Caän laø thô vieát theo chuû nghóa hieän ñaïi, coù tính thuaàn khieát, baát ñoäng, phi thôøi gian, ñaõ hình thaønh, töï ñaày ñuû trong chính noù, mang tính tröïc ngoä veà moät khoaûnh khaéc caûm xuùc; nhöng trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi, loaïi thô noùi cuûa Antin thì vaãn ñang hình thaønh, chöa ñaày ñuû, caàn dieãn ñoïc vaø moãi caùch dieãn ñoïc seõ coù moät caûm xuùc khaùc, chòu aûnh höôûng söû tính, nhieàu tính traàn gian, töï thaân noù laø cuoäc noäi chieán vôùi chính noù. LND) Nhöng ñieàu nhaán maïnh naøy veà caùi nôùi môû thôøi tính cuûa chuyeän keå ñaõ chöa chieám öu theá ngay trong caùc nhaø lyù thuyeát aûnh höôûng nhaát cuûa tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi. Neáu coù moät thoûa hieäp coâng khai vaø roäng raõi raèng tinh thaàn haäu hieän ñaïi trong vaên chöông ñöôïc ñieån hình nhaát trong caùc tieåu thuyeát cuûa caùc nhaø vaên nhö Samuel Beckett, John Barth, Donald Barthelme, Thomas Pynchon, Don DeLillo vaø William Burroughs trong tieáng Anh, Peter Handke trong tieáng Ñöùc, Italo Calvino trong tieáng YÙ, vaø Jorge Luis Borges, Julio Cortazar vaø Carlos Fuentes trong tieáng Taây Ban Nha, thì ñieàu naøy khoâng döïa treân caên baûn raèng caùc nhaø vaên naøy hoài phuïc laïi moät caùch

206

•

TC THÔ 12

ñôn giaûn vaø thaønh coâng caùi aâm ñieäu cuûa chuyeän keå ñang môû ra xuyeân qua thôøi gian. Thay vaäy, caùc giaûi thích aûnh höôûng nhaát veà tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi nhaán maïnh söï vieäc lan roäng cuûa loaïi ‘sieâu tieåu thuyeát’ (metafiction) gieãu côït, hay laø cuoäc thaùm hieåm cuûa caùc taùc phaåm vaên chöông veà chính baûn chaát vaø hieän traïng cuûa chuùng nhö laø tieåu thuyeát.26 Höõu Theå Hoïc Vaø Sieâu Tieåu Thuyeát Nhieàu giaûi thích veà tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi nhaán maïnh vaøo khaû naêng cuûa tieåu thuyeát ñeå saùng taïo vaø hình thaønh caùc theá giôùi. Neáu tieåu thuyeát hieän ñaïi -- Thí duï, Ulysses, hay Pilgrimage, hay The Sound and the Fury -- duøng caùc kyõ thuaät nhö ñoäc thoaïi noäi taâm vaø xen keõ caùc suy nghó rieâng reõ vaø ñieåm nhìn ñeå trình baøy moät chuû nghóa hieän thöïc ñaùp öùng tinh vi hôn vaø ñöôïc phoùng lôùn ra, thì tieåu thuyeát nhö cuûa Alain Robbe-Grillet duøng kyõ thuaät saùng taïo rieâng cuûa noù tôùi caùi ñieåm taän cuøng cuûa vieäc saùng taïo ra caùc theá giôùi thuaàn tuùy vaø ñôn ñoäc (khoâng quaù nhieàu thöù tieåu thuyeát naøy taïo ra caùc theá giôùi cuûa hoang töôûng thuaàn tuùy, nhö laø caùch noù khoâng coøn tìm caùch traán aùp rieâng phaàn cuûa noù trong vieäc vieát tieåu thuyeát). (Noùi caùch ñôn giaûn, tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi khoâng nhaán maïnh vieäc taïo ra theá giôùi hoang töôûng, nhöng nhaán maïnh caùch phaù ñi caùc luaät ñang traán aùp caùch vieát tieåu thuyeát. LND) Moät trong nhöõng coâng thöùc sôùm nhaát cuûa nguyeân taéc naøy ñöôïc tìm thaáy trong Towards a New Novel cuûa Robbe-Grillet, trong ñoù oâng lyù luaän raèng tieåu thuyeát neân taän duïng chöùc naêng tieåu thuyeát hoùa cuûa rieâng noù. Ñieàu naøy coù theå saûn xuaát trong taùc phaåm rieâng cuûa Robbe-Grillet moät theå loaïi toång hôïp thuaàn tuùy cuûa saùng taùc, nhö trong In the Labyrinth cuûa oâng, cuoán naøy laø moät ña theå cuûa nhöõng khôûi ñaàu sai laïc, nhöõng laïc ñeà, nhöõng bieán theå vaø nhöõng laëp laïi treân nhieàu chuû ñeà chuyeän keå, khôûi leân töø vieäc ñi lang thang cuûa moät anh lính voøng quanh moät thò traán xa laï; nhöõng bieán theå ñeán ñeå taïo neân chính tieåu thuyeát. Caùc tieåu thuyeát cuûa Samuel Beckett töø cuoán Molloy veà sau ñaõ, moät caùch töông töï, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi tænh thöùc trong suoát tieán trình maø cuoán tieåu thuyeát chuùng ta ñang ñoïc hieän ra moät caùch ñau ñôùn treân trang giaáy. Keå töø ‘tieåu thuyeát môùi’ cuûa Phaùp trong caùc thaäp nieân 1950s vaø 1960s, moät beänh dòch xaùc thöïc cuûa tính phaûn hoài ñaõ queùt qua theá giôùi saùng taùc tieåu thuyeát, töø taùc phaåm cuûa caùc nhaø vaên Myõ nhö William Gass (ngöôøi tuyeân caùo raèng ‘khoâng coù moâ taû trong vaên chöông, chæ coù caáu taïo thoâi’), tôùi caùi vieäc taïo ra roái raém khoâng thöïc cuûa Borges, caùch ñoät höùng nhö-Scheherezade cuûa John Barth, caùc truyeän huyeàn thoaïi cuûa Italo Calvino vaø caùc truyeän thaàn tieân kinh dò cuûa Robert Coover. Moät caâu hoûi gaây roái cho caùc nhaø lyù thuyeát veà tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi laø caùch naøo maø ñieàu naøy khaùc bieät vôùi caùi quan taâm hieån nhieân veà theá

TC THÔ 12

•

207

giôùi tieåu thuyeát rieâng cuûa noù trong caùc baûn vaên hieän ñaïi nhö Ulysses vaø To the Lighthouse. Moät caâu traû lôøi cho caâu hoûi treân ñaõ ñöôïc ñöa ra bôûi Brian McHale, ngöôøi noùi raèng ñaõ coù moät chuyeån höôùng trong khuynh höôùng chuû yeáu cuûa tieåu thuyeát theá kyû hai möôi. OÂng lyù luaän raèng tieåu thuyeát hieän ñaïi ñaàu theá kyû hai möôi quan taâm nhaát veà caùc caâu hoûi cuûa tri thöùc hoïc (epistemology) -- töùc laø, caùc caâu hoûi veà kieán thöùc vaø dieãn dòch -- cho neân nhieàu kyõ thuaät trong tieåu thuyeát hieän ñaïi ñöôïc ñöa ra bôûi caùc noãi lo laéng veà nhöõng gì coù theå ñöôïc bieát, ñöôïc hieåu vaø ñöôïc truyeàn thoâng moät caùch chaân thöïc veà theá giôùi. Do vaäy, caùc quan taâm chuû yeáu cuûa tieåu thuyeát hieän ñaïi laø veà caùc haïn cheá vaø khaû theå cuûa yù thöùc caù nhaân, hay laø quan heä khoù khaên giöõa caùc ñieàm nhìn chuû quan rieâng reõ. Taän cuøng, caùc bieán theå buùt phaùp luoân luoân coù theå ñöôïc giaûi thích hay ñöôïc ‘hoài phuïc’ bôûi moät lyù thuyeát cuûa taâm lyù hoïc; thí duï, nhieàu theá heä sinh vieân ñaõ coù theå ñoïc caùc trang ñaàu cuoán Portrait of the Artist as a Young Man cuûa Joyce nhö laø moät boäc loä caùc suy nghó vaø caûm xuùc cuûa moät ñöùa treû trong moät ngoân ngöõ beù sô sinh (vaø ñöøng baän taâm veà maâu thuaãn trong caùc chöõ cuoái vöøa roài, söï kieän maø Joyce vieát nhö moät ñöùa treû [ñaõ laø maâu thuaãn] neáu noù laïi coù ngoân ngöõ ngöôøi lôùn). McHale tin raèng loaïi quan taâm tri thöùc hoïc naøy ñaõ môû ñöôøng cho moät quan taâm höõu theå hoïc (ontology) trong thôøi kyø haäu hieän ñaïi. Trong khi tri thöùc hoïc laø cuoäc khaûo saùt veà kieán thöùc vaø hieåu bieát, thì höõu theå hoïc khaûo saùt veà baûn chaát cuûa höõu theå vaø hieän höõu; nhöng McHale duøng töø naøy trong moät nghóa hôi ñaëc bieät hôn. Theo McHale, ñaëc tính höõu theå hoïc cuûa tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi loä ra trong quan taâm cuûa noù vôùi vieäc hình thaønh caùc theá giôùi thuaàn nhaát. Do vaäy, thay vì hoûi nhöõng caâu veà caùch naøo theá giôùi coù theå ñöôïc nhaän thöùc, tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi hoûi nhöõng caâu nhö ‘Moät theá giôùi laø gì?; Coù caùc loaïi theá giôùi naøo, laøm sao chuùng ñöôïc hình thaønh, vaø laøm sao chuùng khaùc nhau?; Nhöõng gì xaûy ra khi caùc loaïi theá giôùi khaùc nhau chaïm traùn, hay khi caùc bieân giôùi giöõa caùc theá giôùi bò vi phaïm?’27 McHale coâng nhaän raèng caùc quan taâm tri thöùc hoïc vaø höõu theå hoïc thì khoâng taùch rôøi haún nhau, bôûi vì khi hoûi veà caùch moät theá giôùi ñöôïc hình thaønh vaø caùch noù dò bieät vôùi caùc theá giôùi khaùc thì luoân luoân laø hoûi moät caùch aån kín veà caùc ñieàu kieän cuûa khaû naêng hieåu veà theá giôùi ñoù. Chuùng ta lieân heä nôi ñaây, khoâng phaûi trong moät chuyeån hoùa tuyeät ñoái, nhöng laø trong vieäc dôøi chuyeån ñieåm taäp trung khaûo saùt, hay laø caùi ‘taâm ñieåm’ trieát-lyù-vaên-hoïc. Taâm ñieåm höõu theå hoïc coù nghóa laø söï hoài phuïc cuûa vieäc boùp meùo, vieäc bieán theå vaø caùc aûnh höôûng phi-thöïc khaùc nhö laø caùc aûnh höôûng cuûa yù thöùc bò boùp meùo hay bò daøy ñaëc thì khoâng coøn coù theå duøng nöõa. Thay vaøo ñoù, caùc theá giôùi hieån loä bôûi baûn vaên vaên chöông ñaõ ñôn giaûn bò caém reã trong caùc guoàng maùy vaên baûn rieâng cuûa chuùng; tính khaùch quan nhöôøng choã

208

•

TC THÔ 12

cho tính vaên baûn. McHale cho nhieàu thí duï veà höôùng ñi töø chuû nghóa hieän ñaïi tri thöùc hoïc tôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi höõu theå hoïc, nhöng coù leõ minh baïch nhaát laø tieåu thuyeát Jealousy cuûa Alain Robbe-Grillet. Tieåu thuyeát naøy ñöôïc caáu truùc toaøn boä theo ñieåm nhìn haïn cheá cuûa moät ngöôøi choàng ghen töông ñang rình raäp theo doõi vôï vaø tình nhaân cuûa baø naøy, chæ tröø moät ñieàu laø ngöôøi choàng khoâng bao giôø ñöôïc minh xaùc nhö laø ngöôøi nhìn. Do vaäy, ñieåm nhìn ñaõ thu heïp tôùi ñieàu kieän cuûa moät chöùc naêng vaên baûn thuaàn tuùy, thieáu ñieån hình -- moät khe hôû ñieän aûnh cho pheùp caùc haønh ñoäng ñöôïc nhìn vaø chuïp laïi. Trong caùc tieåu thuyeát sau cuûa Robbe-Grillet nhö In the Labyrinth, seõ raát laø khoù khaên ñeå chuùng ta coù theå ñoïc nhöõng maïng löôùi roái raém cuûa chuyeän keå nhö laø caùc loái ñi lang thang cuûa chaøng lính coøn kinh hoaûng vì löûa ñaïn, vaø trong caùc tieåu thuyeát khaùc cuûa Robbe-Grillet thì nhö döôøng khoâng coøn coù theå hieåu noåi. (Caùch vieát döïa theo ñieåm nhìn ñieän aûnh thöôøng laïnh luøng, thieáu giaûi thích, tung ra moät loaït caùc hình aûnh nhieàu hôn laø suy nghó. Ñieån hình nhaát laø vaên cuûa baø Marguerite Duras, maø ngöôøi Vieät chuùng ta thöôøng bieát tôùi qua phim Ngöôøi Tình. LND) Coù raát nhieàu thí duï veà caùch xaây döïng naøy cuûa caùc theá giôùi vaên baûn, vaø saùch cuûa McHale laø moät kho chöùa taát caû caùc hình thöùc khaùc nhau cuûa noù -- tìm ñöôïc trong caùc tieåu thuyeát gaàn ñaây vieát ôû AÂu Chaâu, Hoa Kyø vaø Myõ Chaâu La Tinh. Saùch ñöa ra moät bieân giôùi vaø khoâng muoán bò nhìn nhö moät bieân giôùi cuï theå tuyeät ñoái, bôûi vì noù nhaán maïnh raèng lyù thuyeát naøy laø moät loaïi caáu truùc, chöù khoâng phaûi baûng lieät keâ chính xaùc caùc söï kieän. Nhöng vaãn ñuùng raèng saùch naøy muoán ñeà ra moät ‘thi phaùp luaän’ taùch rôøi cuûa tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi, moät danh muïc caùc chuû ñeà vaø kyõ thuaät [vaên hoïc] coù theå giuùp cho ngöôøi ta nhaän thöùc vaø nhaän dieän moät caùch an toaøn baát kyø moät ñieån hình naøo cuûa caùc theå vaên hay traøo löu. Giaûi thích cuûa McHale coù ñieåm ñaëc bieät laø döïa vaøo moät nieàm tin deã daøng trong caùi cho saün cuûa phaïm truø vaên chöông, hay laø caùi ‘heä thoáng vaên hoïc’, vaø khoâng sôï haõi veà caùo buoäc laø aûo voïng sieâu hình hoïc khi loan baùo coâng trình tìm kieám caùi ‘heä thoáng aån taøng’ cuûa vaên chöông haäu hieän ñaïi.28 Moät caùch kyø dò, ñieàu naøy ñi saùnh vai vôùi moät giaûi thích pheâ phaùn maø daàn ñaàn nhaán maïnh caùi ña theå cuûa hình thöùc vaø ngoân ngöõ trong baûn vaên vaên chöông haäu hieän ñaïi. Giaûi thích cuûa Mikhail Bakhtin veà nhieàu luaän ñieåm caïnh tranh nhau trong tieåu thuyeát ñaõ giuùp laøm saùng theâm giaûi thích cuûa McHale veà ñieàu kieän vaên hoïc haäu hieän ñaïi; McHale nhaän xeùt, nôi maø caùc theå loaïi khaùc ‘ñoäc thoaïi’ chaët cheõ trong caùi nhaát tính myõ hoïc cuûa chuùng, thì tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi laø moät hoøa laãn nhö leã hoäi cuûa caùc buùt phaùp, caùc tieáng noùi vaø caùc töôøng trình -- vaø caùc thöù naøy gaây roái loaïn caùi toâng truyeàn traät töï cuûa caùc theå loaïi vaên chöông. Nhöng caùi loaïi leã hoäi hoùa naøy ñaõ bò uoán ngöôïc trôû laïi vaøo caùi ñeàu ñaën söû tính eâm xuoâi cuûa lòch söû vaên chöông, caùi

TC THÔ 12

•

209

ñöôïc nhìn bôûi McHale nhö laø moät doøng soáng ñang phaùt trieån ñeàu ñaën hay laø moät thöù gia phaû hoïc. Neáu chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaên hoïc coù theå ñöôïc ñònh nghóa nhö McHale mong muoán ñònh nghóa, nhö moät aàm ó baïo loaïn cuûa caùc luaän giaûi maâu thuaãn nhau hay laø moät ‘dò taät’ cuûa caùc moân ñòa lyù hoïc khoâng töông öng, roài thì moät kieåu haïn cheá kyø laï ñang ñöôïc thöïc hieän ñeå ñöa phaïm truø vaên chöông naøy vaøo moät khoaûng troáng chöa ñöôïc phaân tích hay khoâng coù theå phaân tích, hay laø nhö moät khung co giaõn coù theå môû roäng ñeå gom vaøo taát caû moïi thöù noåi loaïn. Nhöõng giaûi thích khaùc veà thi phaùp haäu hieän ñaïi khoâng döïa vaøo moät moâ hình oån ñònh hieån nhieân nhö vaäy cuûa vaên chöông. Thí duï, Linda Hutcheon nhìn thaáy hình thöùc ñoäc ñaùo nhaát cuûa vaên chöông haäu hieän ñaïi nhö laø ‘sieâu tieåu thuyeát söû hoïc’.29 Baø muoán noùi tôùi caùc tieåu thuyeát phaûn aùnh veà chính hieän traïng cuûa chuùng nhö laø tieåu thuyeát, chuïp caän aûnh hình aûnh cuûa taùc giaû vaø haønh ñoäng vieát, vaø ngay caû vieäc giaùn ñoaïn maïnh baïo caùc truyeàn thoáng cuûa tieåu thuyeát, nhöng khoâng rôi trôû laïi vaøo trong caùi töï chìm ñaém kyõ thuaät thuaàn tuùy. Baø taäp trung vaøo caùc taùc phaåm nhö Shame cuûa Salman Rushdie, The White Hotel cuûa D. M. Thomas, Mumbo Jumbo cuûa Ishmael Reed, The Public Burning cuûa Robert Coover, vaø The Book of Daniel cuûa E. L. Doctorow, maø taát caû nhöõng cuoán treân ñeàu choïn caùc söï kieän vaø nhaân vaät chính nhö döôøng laø töø lòch söû, nhöng roài ñaåy chuùng vaøo choã boùp meùo, daãn duï sai laïc vaø tieåu thuyeát hoùa. Ñoái vôùi Hutcheon, ñieåm chuû yeáu laø caùc baûn vaên nhö vaäy boäc loä ra caùi tính tieåu thuyeát cuûa chính lòch söû. Caùc baûn vaên naøy gaït boû caùi khaû theå cuûa moät söï phaân bieät minh baïch giöõa lòch söû vaø tieåu thuyeát, baèng caùch neâu baät leân söï kieän laø chuùng ta chæ coù theå bieát lòch söû xuyeân qua caùc nhieàu hình thöùc cuûa caùc trình baøy hay chuyeän keå. Trong nghóa naøy, taát caû lòch söû chæ laø moät loaïi cuûa vaên chöông. Vì lyù do naøy, Hutcheon giöõ laïi caùi töø ‘haäu hieän ñaïi’ ra khoûi caùi phaûn aùnh thuaàn tuùy ñöôïc ñeà cao bôûi caùc lyù thuyeát gia haäu hieän ñaïi khaùc, thí duï nhö Taân Tieåu Thuyeát Phaùp, hay laø Surfiction cuûa Raymond Federman vaø Ronald Sukenick. (Chuùng ta nôi ñaây traùnh dòch chöõ Surfiction, moät loaïi tieåu thuyeát thöû nghieäm do Federman ñeà ra töø thaäp nieân 1970s, thöôøng duøng kyõ thuaät nhaët caùc maûnh vuïn töø truyeàn hình, phim, vaø caùc nguoàn khaùc ñeå gheùp vaøo thaønh moät theá giôùi truyeän. Chöõ Sieâu Tieåu Thuyeát trong baøi chæ ñeå dòch cho Metafiction, moät töø thöôøng gaëp hôn. LND) Caùc taùc phaåm vaên chöông treân chæ laø, theo chöõ cuûa Hutcheon, ‘cöïc-kyø-hieän-ñaïi’ chöù khoâng phaûi haäu hieän ñaïi chaân thöïc, bôûi vì chuû nghóa haäu hieän ñaïi lieân heä tôùi vieäc nhìn laïi töø moät ñieåm ñöùng vaên chöông khaùc veà caùi theá giôùi lòch söû, coù thöïc. Ñieàu naøy ñöôïc thaønh töïu xuyeân qua moät nghòch lyù goïn gaøng; bôûi vì, trong khi vaên chöông hieän ñaïi ñaõ töï chaûi chuoát khoaùi traù trong moät söï coâ laäp taùch rôøi

210

•

TC THÔ 12

khoûi moät theá giôùi thöïc moät caùch cuï theå vaø caâm laëng, caùi theá giôùi thöïc ñaõ chuyeån thaân thaønh vaên chöông -- thaønh moät vaán ñeà cuûa caùc vaên baûn, caùc dieãn dòch, caùc luaän giaûi. Daây noái giöõa baûn vaên vaø theá giôùi ñöôïc haøn gaén laïi trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi, khoâng phaûi bôûi vieäc loaïi tröø baûn vaên vì lôïi ích cuûa moät cuoäc trôû veà caùi thöïc, nhöng bôûi caùch daøy ñaëc hoùa ñaëc tính vaên baûn ñeán noãi noù trôû thaønh ñan chaët vôùi caùi thöïc. Moät khi caùi thöïc ñöôïc hieån loä treân saân chôi naøy, seõ khoâng coøn coù khoaûng caùch naøo ñeå nhaûy qua giöõa vaên baûn vaø theá giôùi. Do ñoù, moâ hình cuûa Hutcheon veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaên chöông, trong moät nghóa, ñaõ traùi nghòch moät caùch caên baûn vôùi moâ hình cuûa Hassan hay moâ hình cuûa McHale, trong ñoù noù nhö döôøng ñaõ laøm suy yeáu caùi coát tuûy aån taøng cuûa vaên chöông. Vaên chöông ñöôïc giaûi thích nhö caùch cuûa Hutcheon ñaõ khoâng coøn töï thaân ñôn giaûn, thaêng hoùa nöõa, bôûi vì bôûi vì ‘sieâu tieåu thuyeát söû hoïc’ luoân luoân laø moät phaàn cuûa moät nhoùm lôùn hôn caùc caùch vieát lang thang, töùc laø, caùc ngoân ngöõ vaø caùc luaät ngöõ hoïc bò ñieàu kieän hoùa bôûi quan heä cuûa chuùng vôùi caùc quan heä hay caùc ñònh cheá xaõ hoäi cuï theå vaø coù moät vai troø aûnh höôûng vaø thaân caän trong caùc quan heä quyeàn löïc. Cuøng vôùi caùc nhaø lyù thuyeát khaùc cuûa haäu hieän ñaïi trong vaên chöông vaø caùc lónh vöïc khaùc, Hutcheon ñoùn möøng vieäc vöôït qua caùc bieân giôùi lónh vöïc hay toång quaùt, vieäc pha troän lòch söû vaøo vaên chöông vaø vieäc xoùa môø caùc phaân bieät giöõa vaên chöông vaø lyù thuyeát. (Caùch xoùa ñi bieân giôùi caùc lónh vöïc, thí duï lòch söû vaø vaên chöông, coù theå thaáy trong truyeän cuûa Traàn Vuõ vaø Nguyeãn Huy Thieäp. Ñoù cuõng laø lyù do Rusdie bò cheá ñoä Hoài Giaùo Iran keát aùn töû hình. Nôi ñaây khoâng coøn laø caùch vieát cuûa Khaùi Höng trong Tieâu Sôn Traùng Só, moät taùc phaåm thieáu caùc ñaëc tính boùp meùo, daãn duï sai laïc vaø tieåu thuyeát hoùa -- nghóa laø khoâng ñoåi ñieåm nhìn lòch söû. LND) Tuy nhieân, ñieàu chöa roõ raøng chính laø ôû möùc ñoä maø ñieàu laøm suy yeáu vaên chöông naøy hoaït ñoäng vì caùi hình thöùc hieäu quaû cuûa vieäc noåi loaïn. Caùc phaân khoa ñaïi hoïc vaên chöông vaø caùc ñònh cheá ‘baùn-haøn-laâm’ nhö ngheà xuaát baûn, ngheà baùo chí vaø truyeàn hình ngheä thuaät ñaõ hieån nhieân bò ñe doïa tôùi moät möùc ñoä naøo ñoù bôûi caùc ñònh nghóa lôi loûng nhö vaäy veà caâu hoûi, ‘vaên chöông’ (ñoái töôïng gaén lieàn cuûa sinh hoaït cuûa hoï) thöïc söï laø gì. Nhöng cuõng ñuùng raèng ñaëc tính cuûa neàn nghieân cöùu vaên hoïc (caùi vaãn coøn an toaøn vaø baét reã moät caùch ñònh cheá nhaát trong caùc ngaønh khoa hoïc nhaân vaên) laø khaû naêng dò thöôøng cuûa noù ñeå ñoàng hoùa nhöõng thaùch ñoá trí thöùc nhö vaäy vaø vaän duïng chuùng cho lôïi ích rieâng cuûa noù. Vaø thöïc söï, moät trong nhöõng hình thöùc minh baïch nhaát maø trong ñoù caùi lyù thuyeát cöïc ñoan hay chöa oån ñònh hieän vaãn ñang ñöôïc tìm kieám laø vieäc ñöa ra phaïm truø cuûa vaên baûn vaên chöông haäu hieän ñaïi. (Ngaén goïn, coøn tranh luaän. LND) Töï yù thöùc, phaân taùn, ngôø vöïc vaø

TC THÔ 12

•

211

ña theå moät caùch vui chôi, baûn vaên vaên chöông haäu hieän ñaïi töø Borges tôùi Beckett tôùi Rushdie laø moät ñoái töôïng lyù töôûng ñeå phaân tích cho moät lyù thuyeát veà caùch ñoïc voán ñaõ khôûi leân ngôø vöïc veà taát caû hình thöùc cuûa caên cöôùc hay tính coá ñònh, nhöng vaãn coøn ñoøi hoûi moät vaøi ñoái töôïng ñeå phaân tích. Vaên chöông haäu hieän ñaïi moät caùch tuøy thuaän ñaõ rôi vaøo böôùc ñi vôùi nhöõng chuû ñeà vaø quan taâm cuûa lyù thuyeát haäu cô caáu ñaõ ñònh cheá hoùa (vaø moät caùch töï nhieân, khoù maø töôûng töôïng caùi hình thöùc naøo maø moät lyù thuyeát haäu cô caáu ‘taøi töû’ hay chöa-ñònh-cheá-hoùa coù theå coù), ñaùp öùng vôùi taát caû caùc ñoøi hoûi dieãn dòch cuûa noù. Quan troïng hôn nöõa, baûn vaên vaên hoïc haäu hieän ñaïi -- hay laø caùc khaùi nieäm pheâ phaùn öu thaéng cuûa baûn vaên vaên hoïc haäu hieän ñaïi -- duøng ñeå taäp trung lyù thuyeát ngôø vöïc hay cöïc ñoan vaøo trong moät hình thöùc khaû duïng moät caùch ñònh cheá, cho pheùp caùc hoaït ñoäng cuûa giôùi haøn laâm vaên chöông -- vieäc dieãn giaûi baûn vaên, vieäc saûn xuaát vaø xaùc nhaän ñieåm caùc caùch ñoïc vaø caùc phöông phaùp luaän -- ñöôïc tieán haønh nhö bình thöôøng. Chính xaùc laø nhôø khaû naêng öùng duïng cöïc ñoan naøy maø boä moân nghieân cöùu vaên chöông, vaø ñaëc bieät, moân hoïc Anh vaên, ñaõ coù theå toàn taïi vaø ngay caû lôùn maïnh treân caùc lieàu löôïng coù veû cheát ngöôøi cuûa lyù thuyeát cöïc ñoan. (Baát kyø caùc tieåu thuyeát phaù hoaïi ngoân ngöõ naøo roài cuõng chæ laøm moân hoïc Anh vaên lôùn maïnh theâm. LND) Thöïc söï, maëc duø caùc phaân khoa vaên chöông trong moät thôøi kyø laø ngöôøi höôûng lôïi töø lyù thuyeát naøy ñöôïc phaùt trieån nôi khaùc, caùi trung taâm ñònh cheá vaø uy tín cuûa caùc phaân khoa nhö vaäy roõ raøng ñöôïc khai môû ra trong caùch maø doøng chaûy naøy ñang bò ñaûo ngöôïc, vôùi caùc cuoäc nghieân cöùu vaên hoïc baây giôø ñang tìm caùch ñeå ña daïng hoùa vaøo trong caùc lónh vöïc tröôùc ñaây ñaõ cho chuùng quaù nhieàu voán lyù thuyeát, nhö trieát hoïc vaø caùc nghieân cöùu vaên hoùa. Thöïc söï, xa rôøi khoûi vò trí nhaäp caûng caùc yù nieäm lyù thuyeát, nghieân cöùu vaên hoïc baây giôø coù theå thöôøng hoaït ñoäng nhö moät kieåu nhaø kính trong ñoù caùc hình thöùc dò kyø cuûa lyù thuyeát coù theå nuoâi troàng tröôùc khi chuyeån ñi nôi coù baàu khí haäu khaùc, caùc nôi keùm thaân thieän trí thöùc hôn. Ñoù laø chöa noùi tôùi thò tröôøng trí thöùc môùi trong caùc nhaân vaät vaø ngoâi sao lyù thuyeát, trong ñoù nghieân cöùu vaên hoïc daãn ñaàu lónh vöïc naøy. Cuõng ñöøng ñeå bò nhaàm laãn vôùi caùi thoâ sô cuûa chuû nghóa phaûn lyù thuyeát (antitheoreticism) thuaàn tuùy, hay xem nhö lôøi keâu goïi trôû veà moät vaøi caùch ñoàng thuaän hoang töôûng veà caùc yù nieäm veà söï thaät, caùi ñeïp hay caùc giaù trò truyeàn thoáng. Lyù thuyeát laø caùi teân maø chuùng ta ñaët cho moät tieán trình trong ñoù taát caû nhöõng khaúng ñònh tuyeät ñoái nhö vaäy ñeàu bò chaát vaán khoâng thöông tieác, vaø do vaäy seõ laø caùi teân maø chuùng ta ñaët cho chính neàn vaên minh vaø vaên hoùa. Tuy nhieân, ñeà nghò cuûa toâi laø, lyù thuyeát ñoù coù theå -- vaø coù leõ tôùi moät möùc ñoä thì luoân luoân phaûi -- haønh ñoäng ñoàng thôøi nhö moät caùch dung chöùa hay nhaát quaùn hoùa caùc aùm chæ cuûa vieäc töï khaûo saùt trí

212

•

TC THÔ 12

thöùc. Lyù thuyeát vaên chöông haäu hieän ñaïi, trong nghóa ñoâi cuûa moät nhoùm chuû yeáu caùc yù töôûng vaø caùc phöông phaùp pheâ phaùn (ñaëc tính hoùa bôûi chuû nghóa haäu cô caáu vaø giaûi cô caáu), vaø moät lyù thuyeát veà moät caùch baøy toû chính yeáu cuûa neàn vaên chöông ñöông ñaïi, coù theå kinh nghieäm vaø döï phoùng chính noù trong moät caùch trình baøy veà côn khuûng hoaûng haïnh phuùc, nhöng ñeå dieãn dòch caùc hoaït ñoäng cuûa noù moät caùch toaøn boä trong caùc töø ngöõ naøy chính laø phaïm moät loãi laàm bình thöôøng khi chæ chuù yù vaøo noäi dung hieån loä cuûa lyù thuyeát ñoù, thay vì löôïng ñònh caùc aûnh höôûng cuûa noù: nhìn vaøo nhöõng gì noù noùi, hôn laø nhìn vaøo nhöõng gì noù laøm. Caùc Theá Giôùi Khaû Theå: Tieåu Thuyeát Khoa Hoïc Vaø Cyberpunk Moät trong nhöõng phaùt trieån ñaùng ghi nhaän nhaát trong saùng taùc haäu hieän ñaïi vaø vieäc vieát veà caùc saùng taùc haäu hieän ñaïi trong suoát thaäp nieân 1970s chính laø vieäc taêng öu theá vaø theá ñöùng cuûa tieåu thuyeát khoa hoïc (science fiction, moät soá ngöôøi dòch laø tieåu thuyeát khoa hoïc giaû töôûng hay vieãn töôûng. LND), ñaëc bieät laø loaïi tieåu thuyeát khoa hoïc coù teân goïi laø ‘cyberpunk’, ñöôïc nhaän dieän vôùi caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø vaên nhö William Gibson, Bruce Sterling, John Shirley vaø Greg Bear, trong ñoù töï quan taâm veà caùc kyõ thuaät haäu hieän ñaïi cuûa truyeàn thoâng, thoâng tin vaø sinh hoùa hoïc. Tieåu thuyeát khoa hoïc laø moät tröôøng hôïp höùng thuù ñaëc bieät cho lyù thuyeát haäu hieän ñaïi, moät caùch chính xaùc bôûi vì theå loaïi tieåu thuyeát khoa hoïc tuøy thuoäc, ít nhaát cuõng trong caùch bieân nieân, vaøo thôøi kyø maø chuû nghóa hieän ñaïi ra ñôøi. Thöïc söï, ‘theå loaïi’ hay tieåu thuyeát khoa hoïc ‘kinh ñieån’ coù theå ñöôïc nhìn nhö moät loaïi ñieåm ñoái hay moät ñi soùng ñoâi vaên-hoùa-quaàn-chuùng ñoái vôùi caùc thöû nghieäm hieän ñaïi cuûa ñaàu theá kyû naøy. Nôi maø caùc taùc phaåm hieän ñaïi nhö Ulysses, Pilgrimage vaø The Waves thöôøng toång hôïp thöû nghieäm chính thöùc vôùi moät noäi dung thöïc tieãn vaø quen thuoäc, tieåu thuyeát khoa hoïc söû duïng caùc hình thöùc tieåu thuyeát hieän thöïc hay truyeàn thoáng hôn ñeå trình baøy caùc theá giôùi baát khaû hay keùm quen thuoäc. Chuû nghóa hieän ñaïi thöû nghieäm vôùi caùc caùch nhìn vaø noùi leân caùi thöïc; tieåu thuyeát khoa hoïc thöû nghieäm moät caùch thöïc tieãn vôùi caùc hình thöùc cuûa thöïc taïi chính noù. Keå töø thaäp nieân 1970s veà sau, nhö moät keát quaû coù leõ laø vì söï dôøi chuyeån cuûa caùi chính yeáu maø Brian McHale noùi leân, söï phaân bieät tri thöùc hoïc giöõa theá giôùi ñöôïc keå vaø caùch keå chuyeän ñaõ daàn daàn kheùp laïi, khi tieåu thuyeát ‘vaên chöông’ chieám laáy töø tieåu thuyeát khoa hoïc caùi höùng thuù ‘höõu theå hoïc’ trong vieäc saùng taïo vaø thaùm hieåm caùc theá giôùi khaùc. Ñeå thí duï, caùc thaùch ñoá cho hình thöùc chuyeän keå ñöa ra bôûi cuoán Gravity’s Rainbow cuûa Thomas Pynchon, The Infernal Desire Machines of Dr. Hoffman cuûa Angela Carter hay Xorandor cuûa Christine Brooke-Rose, thì khoâng taùch rôøi khoûi vieäc loàng vaøo nhau caùc theá giôùi dò bieät hay caùc traät töï cuûa hieän thöïc trong

TC THÔ 12

•

213

caùc chuyeän keå ñoù. Trong khi tieåu thuyeát vaên chöông vay möôïn nhieàu hôn töø tieåu thuyeát khoa hoïc, thì chính tieåu thuyeát khoa hoïc cuõng öùng duïng caùc caùch saùng taïo chính thöùc ñaõ ñöôïc phaùt trieån trong tieåu thuyeát vaên chöông, cuõng nhö töø caùc phaân tích ñang ñöôïc phaùt trieån trong lyù thuyeát vaên hoùa haäu hieän ñaïi. Nhö Brian McHale giaûi thích, cyberpunk, nhö moät loaïi ñaëc bieät cuûa tieåu thuyeát khoa hoïc ‘ñaõ thu nhaän caùc yeáu toá cuûa noù töø tieåu thuyeát chuû löu haäu hieän ñaïi vaø roài chính loaïi naøy, tôùi phieân cuûa noù, ñaõ bò “tieåu-thuyeátkhoa-hoïc-hoùa” tôùi moät möùc ñoä nhieàu hôn hay ít hôn’ ñöa ra chöùng côù, khoâng phaûi veà söï suïp ñoå cuûa caùc söï phaân bieät vaên hoùa, nhöng laø veà vieäc taêng toác söï hoaùn chuyeån vai cuûa chuùng.30 Ñieàu naøy xaûy ra moät caùch ñaëc bieät bôûi vì moät yù nghóa môùi raèng hieän thöïc ñaõ baét ñaàu baét kòp vôùi tieåu thuyeát khoa hoïc, hieån loä söï phong phuù cuûa caùc theá giôùi khaû theå ñang caøng theâm tính khaû tín nhö laø moät trình baøy hieän thöïc veà caùc ñieàu kieän ñöông ñaïi öu thaéng, ñaëc bieät laø nhöõng theá giôùi ñöôïc ñöa ra nhôø söï phaùt trieån cuûa caùc kinh nghieäm soá töï hoùa. (Digitized experiences, kinh nghieäm soá töï hoùa. Moân hoïc bieán taát caû caùc tri thöùc veà caùc chuoãi coù hai maõ soá, soá khoâng vaø soá moät, vaø nhôø ñaây sinh khôûi ra kyõ nguyeân ñieän toaùn. LND) Tieåu thuyeát khoa hoïc ñeán ñeå ñaùp öùng vôùi thöïc taïi cuûa xaõ hoäi kyõ thuaät, bôûi vì xaõ hoäi ñoù ñaõ trôû thaønh tieåu-thuyeát-khoa-hoïc-hoùa; nhö Jonathan Benison ñaõ nhaän xeùt, ‘noù ñaõ trôû thaønh khaû höõu... ñeå soi chieáu theá giôùi cuûa chuùng ta nhö laø (moät caùch ñôn giaûn laø) moät “theá giôùi khaû theå”’.31 Ñieàu naøy coù leõ giaûi thích cho vieäc hoøa laãn kyø dò cuûa caùi quen thuoäc vaø caùi vò lai trong nhieàu tieåu thuyeát khoa hoïc ñöông ñaïi. Ñieàu naøy ñaëc bieät ñuùng vôùi cyberpunk, loaïi hoøa laãn vieäc ñöa ra caùc khaû naêng kyõ thuaät cao toät vôùi caùc buùt phaùp keå chuyeän cuï theå nhaát ñöôïc vay möôïn töø caùc hình thöùc lòch söû cuûa truyeän trinh thaùm (detective story) vaø phim ñen (film noir, taùc giaû duøng Phaùp ngöõ nôi ñaây. LND), moät kieåu hieån loä ñöôïc caùi höùng khôûi veà töông lai. Tieåu thuyeát khoa hoïc kinh ñieån hay giaû-nhö-hieän-ñaïi döï phoùng moät töông lai töø hieän taïi, thieát laäp vöøa moät söï lieân tuïc hôïp lyù vöøa moät söï phaân bieät giaû töôûng giöõa caùi hieän taïi vaø töông lai. Tieåu thuyeát khoa hoïc ñöông ñaïi ñöôïc ñaëc tính hoùa bôûi moät hoãn hôïp phöùc taïp hôn cuûa caùc hình thöùc thôøi tính, trong ñoù caùi khaû theå phong phuù cuûa töông lai xuaát hieän caùch naøo ñoù ñaõ bò taän duïng vaø loãi thôøi. Do vaäy caùch hôïp nhaát kyø laï, trong caùc taùc phaåm nhö Count Zero vaø Mona Lisa Overdrive cuûa William Gibson vaø Schismatrix cuûa Bruce Sterling, cuûa söï phaùt trieån kyõ thuaät vaø söï suy taøn, caùi yù nghóa cuûa mong ñôïi vaø caïn kieät cuøng moät luùc. Thò kieán ñieän aûnh veà söï giaèng co thôøi tính naøy ñöôïc tìm thaáy trong caùc moâi tröôøng thaønh thò ñen toái, bò traán aùp cuûa caùc phim nhö Brazil cuûa Terry Gilliam vaø Blade Runner cuûa Ridley Scott. Caùc tieåu thuyeát nhö vaäy ñaõ daãn tôùi vieäc chieâm nghieäm

214

•

TC THÔ 12

veà chöùc naêng cuûa tieåu thuyeát khoa hoïc trong vieäc gôïi ra vaø hieän thöïc hoùa töông lai, döïng laäp khoâng gian cuûa döï phoùng tieåu thuyeát trong moät khung cuûa hoài töôûng meät moûi, trong moät loaïi hình thöùc töông lai cuûa sieâu tieåu thuyeát söû hoïc ñöôïc moâ taû bôûi Linda Hutcheon. Bieán theå cuûa cyberpunk coøn goïi laø ‘steampunk’, trong ñoù vieäc trình baøy veà töông lai ñöôïc gaén vaøo vieäc vieát laïi lòch söû cuûa caùc kyõ thuaät hieän ñaïi hay coå ñieån, nhö trong The Difference Engine cuûa William Gibson vaø Bruce Sterling, xaùc minh caùch vieát gaén chaët vaøo nhau nhöõng gì cuûa lòch söû vaø giaû thuyeát. Moät nhaø pheâ bình nhìn cyberpunk vaø tieåu thuyeát khoa hoïc lieân heä nhö moät loaïi hieän töôïng hoïc tieân tri, moät phöông tieän cuûa ñònh höôùng töôûng töôïng cho caùc kinh nghieäm hoãn ñoän vaø ñoäc ñaùo cuûa neàn vaên hoùa soá töï. Vay möôïn chöõ töø William Burroughs, Scott Bukatman thaùm hieåm veà söï phaùt trieån cuûa caùi maø oâng goïi laø ‘caên cöôùc ñaàu maùy vi tính’ (terminal identity) -- ñeå chæ daáu cho caùi tan bieán ñoàng thôøi ra ngoaøi tính chuû quan trong caùc taùc ñoäng giaû bò phaân taùn cuûa khoâng gian ñieän toaùn (cyberspace) vaø vieäc taùi taäp hôïp laïi cuûa noù trong ‘caûnh’ môùi ñoù cuûa kinh nghieäm haäu hieän ñaïi, caùi töông dieän (interface) vôùi maøn hình hay laø maøn aûnh ñieän toaùn. Theo doõi caùi höùng thuù vôùi vieäc chuyeån höôùng, baát ñònh, nhöng laø caùi ‘aûo aûnh ñoàng thuaän’ dò kyø cuûa khoâng gian ñieän toaùn, xuyeân qua tieåu thuyeát cuûa William Gibson, Bruce Sterling vaø Walter Jon Williams, vaø caùc lieân heä ñieän aûnh cuûa noù nhö caùc phim TRON, Videodrome vaø Terminator, Bukatman taäp trung vaøo vieäc xoùa ñi caùc bieân giôùi giöõa ngöôøi vaø maùy, vaø vieäc taùi hình thaønh thaân xaùc, hoaëc laø trong taùc ñoäng giaû sinh-hoùa-soá-töï (bio-degital simulation), hay laø ñoâi khi trong caùc hôïp theå cô-hoùa quaùi vaät. (Taùc ñoäng giaû, simulation, chæ cho caùc taùc ñoäng thöïc hieän cuûa moät keá hoaïch treân maùy ñieän toaùn. Thí duï, tröôùc khi Myõ ñöa thaùm hieåm xa leân Hoûa Tinh, cô quan NASA ñaõ thöïc taäp nhieàu laàn treân maùy ñieän toaùn ñeå tìm sai soùt vaø tieân lieäu caùc tröôøng hôïp xöû lyù. Noùi theo kieåu Vieät Nam laø laäp sa baøn vaø taäp traän treân ñieän toaùn. Vieäc thöïc taäp ñoäng taùc giaû naøy goïi laø simulation. LND) Moät caùch ñaëc bieät quan troïng cho khaùi nieäm cuûa Bukatman veà caùi maø oâng goïi laø ‘chuû ñeà thöïc aûo’ (virtual subject) cuûa tieåu thuyeát khoa hoïc haäu hieän ñaïi nhö vaäy laø caùc quan heä môùi giöõa caùc nhaân vaät vaø caùc theá giôùi maø chuùng cö truù. Cyberpunk gaây thaân thieän vôùi nhaân vaät, voán ñaõ quen suy nghó veà chính noù trong caùc yù nieäm khoâng-gian-hình, nhö laø moät ñieåm hay moät dung tích thaáy ñöôïc ñang di ñoäng moät caùch nhaát ñònh xuyeân qua moät khoâng gian coù thöïc, vôùi vieäc chuyeån höôùng vaø löu chaûy nhö döôøng laø caùc khoâng gian cuûa söï kieän vaø döõ kieän. Moät caùch höùng thuù, tieåu thuyeát chuyeän keå, voán coù truyeàn thoáng ñoøi hoûi ñoäc giaû phaûi xaây döïng caùc khoâng gian töôûng töôïng töø caùc gôïi yù ngoân ngöõ, coù moät lôïi theá hôn ngaønh truyeàn thoâng hình

TC THÔ 12

•

215

aûnh tröïc tieáp nhö laø phim aûnh, trong ñoù caùi töùc thì vaø caùi ñang hieän höõu cuûa söï kieän tröôùc maét coù theå laø moät kieåu gaây phaân taâm ra khoûi caùc hoaït ñoäng caáu truùc quan yeáu cho kinh nghieäm veà khoâng gian ñieän toaùn. Phim aûnh coù theå chæ ñöa tôùi quaù nhieàu hieän töôïng veà thò kieán, khi ñieàu ñaùng keå trong khoâng gian ñieän toaùn laïi laø caùi voâ hình cuûa caùc cô caáu ñang chöùa ñöïng vaø noái keát caùc thoâng tin, vaø caùi döï phoùng cuûa caùc khoâng gian töôûng töôïng voán naèm phía sau hay laø giöõa nhöõng caùi hieän ra treân maøn hình ñieän toaùn. Moät caùch thuyeát phuïc, Bukatman coâ laäp hai traïng thaùi ñoái nghòch nhau trong söï baøy toû cuûa khoâng gian ñieän toaùn. Moät maët, coù söï ñaàu haøng cuûa chuû ñeà ñoái vôùi kinh nghieäm veà ‘caùc khoâng gian song song’ cuûa tieåu thuyeát khoa hoïc ñöông ñaïi, maø trong ñoù ‘ngöôøi ñoïc tìm thaáy moät traïng thaùi ña theå cho vieäc xoùa boû caùc bieân giôùi höõu theå hoïc; cho cuoäc chaïm traùn cuûa caùc theá giôùi ñang caïnh tranh vaø ñang chuyeån ñoåi’, vaø noù ‘laøm suïp ñoå ngoân ngöõ, lyù tính, vaø tính chuû quan’.32 Vöøa coù caû sôï haõi vaø caû höùng khôûi trong söï maát maùt söï oån ñònh vaø ñònh nghóa chuû quan naøy. Cuøng luùc ñoù, caùi khaùi nieäm veà moät ‘cuoäc daøn döïng’ hay caûnh nhìn thaáy aùm chæ tôùi moät caùi gì nhö laø moät caáu truùc boài hoaøn, trong ñoù chuû theå môøi goïi caùi aûo giaùc veà vò trí vaø khoâng gian coù theå cö truù töø nhöõng kinh nghieäm giaûi thöïc cöïc ñoan nhö vaäy. Khi moät nhaân vaät nghó veà chính naøng trong cuoán Mona Lisa Overdrive cuûa Gibson, ‘Khoâng coù nôi ñoù, ñoù ‘: caùc chöõ nghòch nghóa baøy toû yù nghóa cuûa söï hieän höõu lieân tuïc nghòch lyù veà nôi choán ngay caû trong caùi giaûi tröø phuû ñònh cuûa noù.33 Cyberpunk laø moät caùch vöøa laøm xa laï ngöôøi ñoïc/ngöôøi nhìn vaø vöøa laøm hoï quen thuoäc vôùi ñieàu kieän naøy cuûa söï xa laï. Caùc tieåu thuyeát nhö vaäy ñaõ saùng taïo nhö döôøng noù laø caùi theá giôùi linh töôïng (utopia) taïm thôøi khai sinh töø nhöõng caùi dò thöôøng (atopia). Trong moät nghóa, caùc tieåu thuyeát nhö vaäy ñaõ chæ tôùi söï suïp ñoå cuoái cuøng cho neàn töï trò cuûa theá giôùi, trong moät theá giôùi cuûa nhöõng taùc ñoäng giaû vaø nhöõng taùc ñoäng giaû caûm tính tröïc tieáp hôn, vaø cuûa caùc hôïp theå caûm tính phöùc taïp hôn. Cuøng moät luùc, nhö chuùng ta thaáy, caùi phi vaät theå cuûa chöõ cho noù moät thöù lôïi theá tri thöùc hoïc, döïng laäp vaøo trong caùi ñöôøng taét cuûa ñoäng taùc giaû truyeàn thoâng vaø ñaùp öùng moät khoaûng-caùch-thôøi-gian, khoaûng caùch naøy cho pheùp caùi khaû theå cuûa hoài nhôù vaø phaân bieät. (Ñoïc chöõ, chuùng ta coù thì giôø ñeå suy nghó bieän bieät, nhöng seõ khoâng coù thì giôø naøy khi xem phim, nôi suy nghó chuùng ta phaûi chaïy theo toác ñoä cuûa maét. LND) Ñieàu naøy coù leõ laø lyù do taïi sao tieåu thuyeát cyberpunk coù theå ñöa ra caùc phaùn ñoaùn nhö theá, nhö cuûa Fredric Jameson, khi oâng khaúng ñònh raèng ñoù laø ‘söï baøy toû vaên chöông toái thöôïng neáu khoâng thuoäc vaøo chuû nghóa haäu hieän ñaïi, roài thì phaûi laø cuûa chính chuû nghóa tö baûn môùi ñaây’.34 Cyberpunk khoâng chæ giuùp laøm cho caùc ñieàu kieän xa laï cuûa kyõ thuaät ñöông ñaïi trôû neân quen thuoäc vaø soáng

216

•

TC THÔ 12

ñoäng, noù cuõng coøn, y heät nhö caùi lyù thuyeát ñang nhaân danh noù leân tieáng, phaûn aùnh caùi tính dò kyø cuûa vieäc laøm cho quen thuoäc maø noù aûnh höôûng tôùi. PHAN TAÁN HAÛI chuyeån ngöõ Ghi chuù (Caùc chöõ vieát taét: pp., caùc trang; ed., bieân taäp bôûi; ibid., trong cuøng saùch, hoaëc cuøng chöông. LND) 1 I. A. Richards, Principles of Literary Criticism (London: Routledge vaø Kegan Paul, 1924). 2 Xem Terry Eagleton, ‘The End of English’, cuoán Textual Practice, 1:1 (1987), pp. 1-9. 3 Charles Newman, The Aura of Postmodernism: The Act of Fiction in an Age of Inflation (Evanston: Northwestern, University Press, 1985), pp. 27-35. 4 Helmut Lethen, ‘Modernism Cut in Half: The Exclusion of the Avant-Garde and the Debate on Postmodernism’, trong cuoán Approaching Postmodernism, ed. Hans Bertens vaø Douwe Fokkema (Philadelphia vaø Amsterdam: John Benjamins, 1986), p. 233. 5 Andreas Huyssen, Beyond the Great Divide: Modernism, Mass Culture, Postmodernism (Bloomington: Indiana University Press, 1986), pp. 206-16. 6 Virginia Woolf, ‘Modern Fiction’ (1925), trong Collected Essays, vol. 2 (London: Hogarth Press, 1966), pp. 106-7. Veà quan ñieåm chuû nghóa hieän ñaïi naøy, xem Michael Levenson, A Genealogy of Modernism (Cambridge: Cambridge University Press, 1984), pp. 1-22. 7 Lyù giaûi trong The Collected Essays of Leslie Fiedler, Vol. 2 (New York: Stein and Day, 1971), pp. 461-85. 8 Ñeå khaûo saùt xe hôn veà caùch söû duïng caùc theå loaïi phoå bieán trong tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi, xem Stefano Tani, The Doomed Detective: The Contribution of the Detective Novel to Postmodern American and Italian Fiction (Carbondale vaø Edwardsville: Southern Illinois University Press, 1984) vaø Theo D’Haen, ‘Popular Genre Conventions in Postmodern Fiction: The Case of the Western’, trong Exploring Postmodernism, ed. Matei Calinescu vaø Douwe Fokkema (Amsterdam vaø Philadelphia: John Benjamins, 1987), pp. 161-74. 9 The Dismemberment of Orpheus: Towards a Postmodern Literature, 2nd edn. (New York: Oxford University Press, 1982), p. xvii. Caùc tham khaûo töø ñaây veà sau seõ vieát taét laø TPL. 10 Horizons of Assent: Modernism, Postmodernism and the Ironic Imagination (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1981). Caùc tham khaûo töø ñaây vieát taét laø HA. 11 Xem Raymond Federman, ‘Fiction Today, or the Pursuit of Non-Knowledge’, Humanities in Society, 1:2 (1978), p. 122, vaø caùc tieåu luaän söu tuyeån bôûi Federman döôùi nhan ñeà Surfiction: Fiction Now and Tomorrow, xuaát baûn laàn ñaàu 1975 (Chicago: Swallow Press, 1981). 12 Xem Joseph Frank, ‘Spatial Form in Modern Literature’, trong The Widening Gyre (Bloomington: Indiana University Press, 1963), pp. 3-62. 13 Outi Pasanen, ‘Postmodernism: An Interview With William V. Spanos’, Arbe-

TC THÔ 12

•

217

iten aus Anglistik und Amerikanistik, 11:2 (1986), p. 197. 14 William V. Spanos, ‘Heidegger, Kierkegaard and the Hermeneutic Circle: Towards a Postmodern Theory of Interpretation as Disclosure’, trong Martin Heidegger and the Question of Literature: Toward a Postmodern Literary Hermeneutics, ed. William V. Spanos (Bloomington: Indiana University Press, 1979), p. 121. 15 Ibid., p. 135. 16 Ibid., p. 139. 17 Pasanen, ‘Interview with W. V. Spanos’, p. 206. 18 ‘The Postmodernism of David Antin’s Tuning’, College English, 48:1 (1986), p. 13. 19 David Antin, Tuning (New York: New Directions, 1984), p. 130. 20 ‘The Return of Story in Postmodern Poetry’, trong The Dance of the Intellect: Studies in the Poetry of the Pound Tradition (Cambridge: Cambridge University Press, 1985), pp. 156-7. 21 ‘Postmodernism and the Impasse of Lyric’, ibid., p. 181. 22 ‘Postmodernism and the Impasse of Lyric’, ibid., p. 185; ‘The World as Such: L=A=N=G=U=A=G=E Poetry in the Eighties’, ibid., pp. 215-38; ‘”No More Margins”: John Cage, David Antin, and the Poetry of Performance’, trong The Poetics of Indeterminacy: Rimbaud to Cage (Evanston: Northwestern University Press, 1981), pp. 288-340. 23 Postmodern American Poetry (Chicago: University of Illinois Press, 1980), p. vii. 24 ‘Ways of Looking at Fiction’, trong Romanticism, Modernism, Postmodernism, ed. Harry R. Gavin (Lewisburg, PA: Bucknell University Press, 1980). p. 156. 25 After Theory: Postmodernism/Postmarxism (London: Routledge, 1990), p. 50. 26 Xem Linda Hutcheon, Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox (Waterloo, Ont.: Wilfred Laurier University Press, 1980). 27 Postmodernism Fiction (London: Methuen, 1987), p. 10. 28 Ibid., p. 7. 29 Linda Hutcheon, A Poetics of Modernism: History, Theory, Fiction (New York vaø London: Routledge, 1988). 30 Brian McHale, Constructing Postmodernism, (London vaø New York: Routledge, 1992), p. 229. 31 ‘Science Fiction and Postmodernity’, trong Postmodernism and the Re-Reading of Modernity, ed. Francis Barker, Peter Hulme vaø Margaret Iversen (Manchester: Manchester University Press, 1992), p. 149. 32 Scott Bukatman, Terminal Identity: The Virtual Subject in Postmodern Science Fiction (Durham, NC: Duke University Press, 1993), p. 18. 33 William Gibson, Mona Lisa Overdrive (London: HarperCollins, 1995), p. 55. 34 Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism (London: Verso, 1991), p. 419.

218

•

TC THÔ 12

Tin Thô Nhieàu ngöôøi vieát Ñaùm tang nhaø vaên Mai Thaûo Vaøo saùng ngaøy thöù baûy 17 thaùng 1 naêm 1998, khoaûng 300 traêm thaân höõu vaø nhöõng ngöôøi quen bieát, töø khaép nôi ñaõ ñoå veà Orange County, ñöa tieãn nhaø vaên Mai Thaûo ñeán nôi an nghæ cuoái cuøng. Thuôû sinh thôøi oâng laø ngöôøi soáng vôùi baïn beø baèng höõu, ôû nhieàu theá heä, nhieàu ngaønh ngheä thuaät. OÂng noåi tieáng töø nhöõng thaäp nieân 50, vaø laø taùc giaû cuûa khoaûng 50 taùc phaåm vöøa truyeän daøi, truyeän ngaén, tuøy buùt vaø moät taäp thô. Vöôït bieân sang Myõ naêm 1978, tuïc baûn taïp chí Vaên, di chuyeån khaép nôi, ñeán baát cöù nôi naøo coù ngöôøi Vieät sinh soáng, vaø trôû thaønh khuoân maët tieâu bieåu trong sinh hoaït vaên ngheä cuûa nhöõng coäng ñoàng di daân Vieät. Trong phaàn ñieáu tang, nhaø vaên Voõ Phieán ñaõ phaân tích, oâng thuoäc theá heä nhöõng ngöôøi cuûa hai cuoäc di daân: moät cuoäc ñi töø Baéc vaøo Nam, moät cuoäc ñi töø Ñoâng sang Taây. Theá heä aáy baây giôø ñang maát nhieàu baäc taøi danh, vaø nhöõng hoaït ñoäng ñaõ chuyeån laàn sang theá heä cuûa moät cuoäc di cö (töø Ñoâng sang Taây). OÂng noùi: Laø thaønh phaàn cuûa theá heä di daân choáng ñoäc taøi ñaàu tieân trong nöôùc, khi thoaùt ra ngoaøi, anh ñaõ ñem phaàn coøn laïi cuûa ñôøi mình ñoùng goùp vaøo söï bieåu döông nhöõng giaù trò tinh thaàn cuûa coäng ñoàng ta ôû haûi ngoaïi. Anh taän tuïy vôùi coâng vieäc mình, vaø anh ñaõ aân caàn höôùng daãn, gaây döïng nhöõng taøi naêng thuoäc theá heä seõ thay theá mình. Chuùng toâi bieát ôn nhöõng hoaït ñoäng khoâng ngöøng moät ñôøi cuûa anh, vaø caûm thaáy vaãn gaàn guõi vôùi anh sau khi anh ra ñi. Chuùng toâi tin raèng anh seõ thaûnh thôi an giaác ngaøn thu, vì anh ñaõ chu toaøn ñeïp ñeõ moät cuoäc ñôøi phong phuù. Anh Mai Thaûo, Chuùng toâi vónh bieät anh! Baùo L’Humaniteù vieát veà nhaø thô Leâ Ñaït Baùo L’Humaniteù (Cô quan Ngoân luaän cuûa ñaûng Coäng saûn Phaùp) soá ra ngaøy 26-12-97 coù ñaêng moät baøi vieát veà nhaø thô Leâ Ñaït mang töïa ñeà” Cuoäc gaëp gôõ vôùi moät nhaø thô ñaõ bò caám xuaát baûn suoát 40 naêm” vôùi moät tieåu töïa trích caâu noùi cuûa nhaø thô “ Toâi laø moät ngöôøi laïc quan ngoan coá” vaø ñaêng laïi moät cuoäc noùi chuyeän cuûa oâng Leâ Ñaït khi ñöôïc pheùp sang Phaùp hoài gaàn ñaây.

TC THÔ 12

•

219

L’ Humaniteù vieát: “Nhaø thô laàn ñaàu tieân sang Phaùp. OÂng ñaõ cuøng daân toäc mình traûi qua nhöõng thöû thaùch cam go nhaát do hai cuoäc chieán tranh. OÂng cuõng ñaõ chòu söï nghi kî (cuûa cheá ñoä) ñoái vôùi vaên ngheä só vaøo moät thôøi kyø maø chuû nghóa Coäng saûn ñang ôû thôøi kyø toaøn trò. Nhöng oâng vaãn giöõ nuï cöôøi.” Vaø nhaø thô laïc quan ngoan coá naøy ñaõ giaûi thích laø: “Moät nhaø thô ñaõ chòu moät cuoäc thöû thaùch ñau ñôùn vaø daøi nhö theá neáu khoâng laïc quan thì haún laø ñaõ cheát ñi. Toâi khoâng phaûi laø moät ngöôøi laïc quan beà ngoaøi hôøi hôït nhö thaáy trong chuû nghóa Hieän thöïc Xaõ hoäi. Toâi khoâng phaûi laø ngöôøi chuyeân ñi coå vuõ. Trong thôøi kyø gian nan (1955-1956) vôùi Nhaân vaên vaø Giai phaåm), caùi sôï haõi ñaõ loït xuoáng ñaùy tuùi thuûng loã cuûa toâi, loït ñi maát. Toâi ñaõ queân roài caùi sôï haõi cuõng nhö caùi giaø cuûa mình. Toâi khoâng thích caùc nhaø thô cuûa söï tuyeät voïng. Phaûi vöôït qua ñöôïc söï khoå ñau cuûa mình. Nhöõng ngöôøi tuyeät voïng khoâng bieát ñöôïc giaù trò cuoäc soáng vì hoï khoâng thöïc söï ñau khoå.” Vaø quaû theá, nhaø thô Leâ Ñaït ñaõ queân ñi caùi buoàn khoå. Taùc giaû baøi baùo ñaõ moâ taû moät ngöôøi beù nhoû, raát linh hoaït, nhanh nheïn, luùc naøo cuõng vui veû, luùc naøo cuõng lao vaøo cuoäc soáng, khoâng bao giôø ngoaùi nhìn laïi phía sau. Moät ngöôøi laø nhaø thô nhöng bò caám xuaát baûn suoát 40 naêm vaø ñaõ chòu 10 naêm caûi taïo lao ñoäng laøm coâng vieäc ñoàng aùng. Nhöõng ngöôøi khaùc chæ laøm nöûa ngaøy, coøn oâng thì gaàn nhö suoát ngaøy. Coù ñieàu laø oâng ñaõ khoâng bò nhoát trong traïi giam. Nhaø thô ñaõ ñöôïc cheá ñoä phuïc hoài vaøo naêm 1988-1989 nhöng taùc phaåm cuûa Leâ Ñaït thì “vaãn ñöôïc soi kyõ caøng vôùi nhöõng kính luùp” khi maø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khaùc thì chæ caëp kính bình thöôøng laø ñuû (nhö theo lôùi noùi hoùm hænh cuûa nhaø thô) Baøi noùi chuyeän keát thuùc vôùi caâu cuûa Leâ Ñaït: “Toâi coøn khoå hôn nhaø vaên Marcel Proust. Proust ñi tìm laïi thôøi gian ñaõ maát, coøn toâi thì ñaõ ñeå maát caû thôøi gian.” L’Huamniteù cho bieát laø nhaø xuaát baûn Piquieù ñaõ baét daàu dòch taùc phaåm vaên xuoâi cuûa Leâ Ñaït vaø ñang baøn veà vieäc dòch thô cuûa oâng. (Baûn tin nhaät baùo NV) Nhaø thô kieâm xuaát baûn James Laughlin, nhaø thô vaø nhaø xuaát baûn, ñaõ giôùi thieäu vôùi ñoïc giaû Myõ nhieàu nhaø vaên noåi tieáng nhaát ôû theá kyû naøy, vöøa maát sau moät côn truïy tim, vaøo tuoåi 83. Trong luùc coøn laø moät sinh vieân chöa toát nghieäp taïi ñaïi hoïc Harvard vaøo naêm 1936, oâng ñaõ thaønh laäp cô sôû New Directions vôùi tieàn cuûa cha vaø xuaát baûn moät tuyeån taäp ñaàu tieân vôùi muïc ñích ñeå cho nhöõng nhaø thöû nghieäm thöû thaùch nhöõng khaùm phaù cuûa hoï.Cuoán saùch ñaàu tieân nhan ñeà New Directions in Prose & Poetry bao goàm nhöõng saùng taùc cuûa Henry Miller, Gertrude Stein, Ezra Pound, Wallace Stevens vaø William Carlos Williams. Qua hôn 50 naêm, nhöõng tuyeån taäp cuûa oâng ñaõ giôùi thieäu

220

•

TC THÔ 12

Vladimir Nabokov, William Saroyan, Dylan Thomas, Thomas Merton, James Agee, Delmore Schwartz, Lawrence Ferlinghetti vaø John Hawkes, vaø laø nhaø xuaát baûn coù aûnh höôûng nhaát trong giôùi xuaát baûn saùch. OÂng cuõng töøng mua nhöõng taùc phaåm dòch cuûa Jorge Luis Borges vaø Garcia Lorca vaø laø nhaø xuaát baûn ñaàu tieân ôû Myõ in taùc phaåm cuûa Nabokov. Sinh soáng taïi Pittsburgh, nôi oâng noäi coù moät cô sôû veà theùp, töø luùc chöa thaønh nieân, oâng ñaõ coù nhöõng truyeän ngaén vaø thô ñaêng trong nhöõng taïp chí ñòa phöông. Taùc phaåm veà thô cuûa oâng goàm In Another Country, Stolen & Contaminated Poems vaø The Bird of Endless Time. OÂng ñöôïc huy chöông National Book Foundation cuûa Distinguished Contribution to American Letters vaøo naêm 1982 vaø huy chöông Robert Frost cuûa Poetry Sociaty of America vaøo naêm 1989. OÂng coøn vôï, hai trai, moät gaùi vaø 6 chaùu. Caùi cheát ñöôïc baùo tröôùc Nhaø thô Nobel, Octavio Paz, trong cuoäc phoûng vaán baèng ñieän thoaïi toái ngaøy 12/11/97 cuûa ñaøi Mexico’s Horas, cho raèng tin ñoàn ñaày aùc yù veà caùi cheát cuûa oâng laø ngu xuaån. Hoï quaù voäi vaõ trong vieäc gieát toâi vaø ñieàu ñoù laøm toâi ñau ñôùn. Nhöõng ngöôøi haâm moä oâng ñaõ yeâu caàu ñaøi radio Mexico laø saùng toû ñieàu naøy. Baûn tin sau ñoù ñaõ ñính chính vaø baøy toû lôøi xin loãi vì laàm laãn. Paz noùi: Chuùng ta khoâng neân cheát duø raèng ai cuõng phaûi cheát, vaø neáu ñieàu naøy xaûy ra thì neân cheát ñuùng phaàn soá cuûa mình, vôùi loøng thanh thaûn (with a smile). Nhöõng keû buoân baùn caùi cheát sôùm cuûa toâi, hoï khoâng nhö vaäy. Paz, nhaø thô Mexico, ñoaït giaûi Nobel vaên chöông vaøo naêm 1990. Taùc phaåm Meâ Loä cuûa Coâ Ñoäc (The Labyrinth of Solitude) laø taùc phaåm noåi tieáng vaø cuõng laø taùc phaåm ñöôïc baøn luaän nhieàu nhaát vieát veà caù tính cuûa ngöôøi Mexico. Paz, 83, ñaõ töøng nhaäp vaø xuaát vieän vì bò chöùng vieâm tónh maïch, trong naêm, vaø nay tình traïng ñaõ khaû quan. Trieát gia, nhím vaø Caùo Nhaø tö töôûng lôùn cuûa theá kyû veà chính trò vaø nhöõng tö töôûng töï do, Sir Isaiah Berlin, ñaõ maát vaøo tuoåi 88, taïi Oxford’s Acland Hospital, ñeâm 5/11/97, theo ñaïi hoïc Oxford, nôi oâng ñaõ phuïc vuï hôn 60 naêm nhö moät Dieãn giaûng, moät Giaùo sö vaø Vieän tröôûng ñaïi hoïc. OÂng laø ngöôøi coù taøi keå chuyeän, bieát nhieàu thöù tieáng, moät dieãn giaû loâi keùo thính giaû, vaø laø ngöôøi saép xeáp laïi trieát hoïc chính trò. Berlin sinh ngaøy 6/6/1909 taïi Riga, Latvia, con moät ngöôøi buoân baác. Naêm 1919, oâng theo gia ñình qua Anh. Trong thôøi kyø chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, oâng phuïc vuï taïi toøa ñaïi söù Anh taïi Washington, vaø ñaõ phaùt haønh haøng tuaàn baûn tin veà YÙ kieán Myõ quoác maø thuû töôùng Winston Churchill raát thích ñoïc. OÂng ñaõ vieát saùch veà Karl Marx, 1939, nhöng taùc phaåm ñaùng chuù yù nhaát cuûa oâng laø The

TC THÔ 12

•

221

Hedgehog and the Fox (Nhím vaø Caùo), 1953 vaø 1964, Mr. Churchill, 1940. Naêm 1956, oâng keát hoân vôùi Aline de Gunzbourg, coù ba con trai rieâng, vaø laø moät voâ ñòch golf Phaùp. Chöùc vuï cao nhaát cuûa oâng laø Vieän tröôûng Ñaïi hoïc Wolfson töø 1968-1975. OÂng ñöôïc caùc giaûi thöôûng Erasmus, Lippincott, Agnelli veà suoát ñôøi phuïc vuï cho töï do, vaø giaûi Jerusalem. OÂng cuõng laø chuû tòch Royal Academy töø 1974-1978, ñöôïc phong töôùc naêm 1957, vaø ñöôïc nöõ hoaøng Elizabeth II ban phong Order of Merit naêm 1971. OÂng ñaõ dieãn thuyeát ôû nhieàu ñaïi hoïc Myõ, giaùo sö veà nhaân chuûng hoïc taïi City University of New York töø 19661971, vaø laø thaønh vieân nöôùc ngoaøi cuûa American Academy of Arts and Sciences, American Institute of Arts and Letters. Nhaø vaên Peru, Mario Varga Llosa, nhaân ngaøy sinh nhaät Berlin ñaõ vieát: OÂng ñaõ baûo veä vaø thuùc ñaåy neàn vaên hoùa töï do moät caùch thaáu suoát, thuyeát phuïc vaø thoâng minh hôn baát cöù nhaø tö töôûng naøo khaùc ñöông thôøi, vaø qua nhöõng taùc phaåm cuûa oâng, khao khaùt töï do cuõng coù nghóa laø loøng khoan dung, traéc aån, vaø söï caûm thoâng ñoái vôùi phía ñoái nghòch. Trieát gia Alasdair Macintyre cho raèng: nhöõng khaû naêng phi thöôøng cuûa oâng laø khoâng theå so saùnh, noù baét chuùng ta nghe vaø theo doõi nhöõng vaán ñeà quan troïng maø cho ñeán baây giôø caùc nhaø tö töôûng ñaõ boû qua hoaëc hieåu laàm, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi baát ñoàng yù kieán vôùi oâng. Trong taùc phaåm Nhím vaø Caùo, oâng vieát naêm 1953: “Coù moät doøng trong nhöõng maûnh thô cuûa nhaø thô Hy Laïp, Archilochus, vieát raèng: Caùo thì bieát nhieàu thöù, nhöng nhím bieát moät thöù, nhöng lôùn lao. “Nhöõng nhaø hoïc giaû thöôøng khaùc nhau trong caùch giaûi thích nhöõng aån nghóa naøy, noù coù nhieàu yù nghóa hôn laø caùo vôùi nhöõng söï khoân kheùo ñaõ bò ñaùnh baïi bôûi nhím ñeå töï veä. Nhöõng chöõ aáy ñaõ taïo neân moät yù nghóa, ghi daáu nhöõng khaùc bieät saâu sa, phaân chia nhöõng nhaø vaên, nhöõng nhaø tö töôûng, vaø moät caùch toång quaùt, caû nhaân loaïi. “Coù theå noùi, moät beân laø loaïi ngöôøi lieân heä moïi thöù qua moät quan ñieåm coù tính caùch trung taâm vaø ñoäc nhaát, moät heä thoáng ít hay nhieàu lieàn laïc hay aên khôùp, trong caùi thuaät ngöõ maø hoï hieåu, nghó, caûm ñöôïc - nhöõng nguyeân taéc ñöôïc toå chöùc, bao quaùt vaø duy nhaát, maø qua ñoù, hoï laø, vaø nhöõng ñieàu hoï phaùt bieåu, coù moät yù nghóa. “Moät loaïi khaùc laø nhöõng ngöôøi theo ñuoåi nhieàu muïc tieâu, thöôøng laø khoâng lieân heä, ñoâi khi traùi ngöôïc hay noái keát vôùi nhau, ít ra, giaûi thích theo kieåu de facto (toàn taïi trong thöïc teá, duø ñuùng hay sai), bôûi nhöõng nguyeân nhaân taâm lyù hay sinh lyù, lieân quan tôùi nhöõng nguyeân taéc myõ hoïc hay ngoaøi luaân lyù. Ñieàu naøy daãn tôùi, ñôøi soáng, caùch haønh xöû, vaø ngay caû nhöõng yù töôûng giaûi trí thöôøng höôùng ngoaïi hôn laø höôùng noäi; nhöõng suy nghó cuûa hoï raûi raùc vaø daøn traûi, chuyeån theo nhieàu trình ñoä, naém laáy yeáu tính cuûa raát nhieàu ñoái töôïng vaø kinh nghieäm, vì vaäy, töï hoï, moät caùch khoâng

222

•

TC THÔ 12

yù thöùc hoaëc voâ thöùc, tìm caùch thích hôïp hay truïc xuaát noù khoûi nhöõng gì baát bieán, bao bò, ñoâi khi töï maâu thuaãn hay baát toaøn, baèng moät nhaõn quan saâu kín toaøn trieät vaø cuoàng nhieät. “Caù tính ngheä só vaø trí thöùc loaïi thöù nhaát laø nhím, loaïi thöù hai laø caùo. Chuùng ta coù theå xeáp loaïi Dante nhím, Shakespear caùo; Plato, Lucretius, Pascal, Hegel, Dostoevsky, Nietzsch, Ibsen, Proust, trong nhieàu caáp ñoä, laø nhím; Herodotus, Aristotle, Montaigne, Erasmus, Moliere, Goethe, Pushkin, Balzac, Joyce, laø caùo.” Hoäi Hoïa vaø Sandwich Hoïa só Stephen Keene veõ 12 böùc tranh vaøo buoåi saùng, vaø sau böõa aên tröa, oâng seõ hoaøn taát 32 böùc, vôùi giaù khoaûng hôn US 5.00 moät böùc, luùc naøy laø luùc cuûa hoa höôùng döông, tröôùc khi söûa soaïn cho 50 mieáng goã daùn cho ngaøy laøm vieäc hoâm sau. Keene töï coi mình laø ngöôøi laøm baùnh sandwich cuûa hoäi hoïa theá giôùi. Coù ngöôøi cho nhöõng böùc hoïa cuûa oâng laø ñoà boû, coù ngöôøi thaáy coù tính hieän ñaïi cuûa hoäi hoïa. Noùi cho ngay thì nhöõng böùc tranh laøm theo kieåu laép raùp cuûa oâng ñöôïc baùn chaïy nhö toâm töôi töø khi oâng môû trieån laõm ôû ñaây vaøo muøa halloween. Coù khoaûng caû gaàn 1000 khaùch vieáng thaêm, vaø nhöõng böùc hoïa veõ caáp kyø vôùi giaù US 1.00 hoaëc US 5.00 ñaõ bò gôõ khoûi böùc töôøng treo. Moät vaøi böùc coøn laïi ñöôïc ghi: Ñaõ baùn. Duøng nhöõng mieáng caét töø caùc taïp chí vaø nhöõng postcard cuõ laøm höùng khôûi, keene xeáp khoaûng 1 taù hoaëc hôn nhöõng mieáng goã daùn, queät cuøng moät nhaùt coï treân moãi mieáng, döôùi nhöõng ñöôøng laèn cho tôùi khi coi ñöôïc. Vôùi nhöõng böùc nhoû, caàn khoaûng 125 nhaùt coï, trong buoåi saùng. Vôùi nhöõng böùc lôùn phaûi caàn caû ngaøy. Keene noùi: Toâi so saùnh coâng vieäc cuûa toâi nhö ngöôøi xaây töôøng hoaëc ngöôøi laøm baùnh sandwich ôû Subway. Chuùng ta khoâng ñeà caäp tôùi Rembrandts ôû ñaây. Ñoù laø Pop art - reû tieàn vaø vui veû. Ñoâi khi hoäi hoïa neân ñöôïc coi nhö keïo, chæ caàn thoûa maõn trong giaây laùt.. Keene ñaõ baùn khoaûng treân 4000 böùc hoïa. Nhöng giaùo sö hoäi hoïa Moore thì cheá dieãu vieäc cho nhöõng ñieàu Keene laøm laø ngheä thuaät. Wayne Morris, khoa tröôûng phaân khoa ngheä thuaät noùi: Ñaây khoâng phaûi laø ngheä thuaät, bôûi vì khoâng coù gì taøi naêng trong ñoù. Khoâng coù chaát löôïng. Ngheä thuaät phaûi coù chuùt trí tueä vaø taøi naêng. Nhöng coøn veà tính ñaïi chuùng? Carl David, chuû moät cô sôû trieån laõm, thöôøng baùn nhöõng taùc phaåm töø US 1,500 tôùi US 15,000, phaùt bieåu: Ngöôøi ta chæ mua nhöõng taùc phaåm maø coù nhöõng hình aûnh loâi cuoán hoï. Khi taùc phaåm ñaït ñöôïc ñieàu ñoù thì ñoù laø ngheä thuaät.. Thô cuõng coù ích lôïi Bill Cosby, moät ngheä só da ñen, nhaân vaät chính trong moät show truyeàn

TC THÔ 12

•

223

hình Myõ, sau caùi cheát cuûa con trai vaø moät vuï tình aùi töø quaù khöù bò phôi baøy, ñaõ tìm ñöôïc söï bình an vôùi thô cuûa nhaø thô Anh, Rudy ard Kipling. Kipling, maát naêm 1936, ñaõ vieát nhieàu taùc phaåm laáy höùng töø nhöõng kinh nghieäm khi laøm vieäc cho chính phuû Anh taïi thuoäc ñòa AÁn. OÂng cuõng laøm thô, vaø trong soá nhöõng taùc phaåm thô cuûa oâng laø White man’s Burden (Gaùnh naëng cuûa ngöôøi Da Traéng) trong ñoù ca ngôïi ñaát nöôùc thuoäc ñòa; Gunga Din , veà loøng nhieät thaønh cuûa ngöôøi baày toâi ngöôøi AÁn ñoái vôùi nhöõng chieán só Anh trong traän ñaùnh ôû Punjab. Baøi thô If cuûa Kipling, ñaõ ñöôïc voâ soá nhöõng hoïc sinh ñoïc caû theá kyû, vaø cuõng laø baøi thô Cosby ñaõ ñoïc ñi ñoïc laïi, vaø caùch ñoïc cuûa oâng laø cöù ñoïc maõi vaø khoâng söû duïng trí nhôù ñeå nhôù noù: If you can keep your head when all about you Are losing and blaming it on you, If you can trust yourself when all men doubt you, But make allowance for their doubting too; If you can wait and noùt be tired of waiting, Or being lied about, don’t deal with lies, Or being hated, don’t give away to hating, And yet don’t look too good, nor talk too wise. Dòch nghóa: Neáu anh giöõ ñöôïc caùi ñaàu anh khi moïi thöù maát ñi vaø traùch moùc anh Neáu anh töï tin mình khi moïi ngöôøi nghi ngôø anh Haõy khoa dung söï nghi ngôø Neáu anh chôø vaø meät moûi vì chôø ñôïi Hoaëc bò löøa doái, ñöøng traû giaù vôùi söï löøa doái Hoaëc bò gheùt boû, ñöøng ñaùp traû söï gheùt boû Vaø nöõa, ñöøng chaûi chuoát quaù, cuõng nhö ñöøng noùi khoân kheùo quaù. OÂng noùi: Chuùng ta chaúng ñaõ coù luùc caùi kænh, muoán gaøo leân, nhöng haõy ñoïc ñi ñoïc laïi ñoaïn thô naøy nhieàu laàn, chuùng ta seõ caûm thaáy nheï nhoõm. Ngaøy 16-1-1997, con trai oâng, Ennis, 27, bò baén cheát taïi Los Angeles, bôûi moät thanh nieân 18 tuoåi. Vaø sau ñoù laø Autumn Jackson, 23, töï nhaän laø con gaùi rôi cuûa oâng vaø ñoøi boài thöôøng caû trieäu ñoàng neáu oâng khoâng muoán bò tieát loä ra ngoaøi. Coâ naøy bò keát aùn 26 thaùng tuø vì toäi toáng tieàn. Nhaø thô Denise Levertov ñaõ maát Denise Levertov, nhaø thô tröõ tình, moät trong nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng tích cöïc trong vieäc thay ñoåi nhöõng quan nieäm veà thô, vaø cuõng laø ngöôøi ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng maïnh meõ trong theá heä cuûa baø, vaøo thaäp nieân 60, ñaõ maát, 74 tuoåi. AÛnh höôûng, vaø trôû thaønh baïn cuûa nhaø thô William Carlos Williams, vaø nhöõng nhaø thô Myõ khaùc, ñaëc bieät laø nhoùm Black Mountain nhö caùc nhaø thô Robert Creely, Charles Olson vaø Robert Duncun. Baø sinh taïi Ilford, Essex taïi Anh, di cö sang Myõ naêm 1948 vôùi choàng laø nhaø vaên Mitchell Goodman, cuõng laø nhaø hoaït ñoäng chính trò, vaø ly dò vaøo naêm 1974. Levertov hoaït ñoäng maïnh trong nhieàu laõnh vöïc xaõ hoäi, chính trò, moâi tröôøng vaø phong traøo phuï nöõ, choáng chieán tranh Vieät Nam vaø haït nhaân.

224

•

TC THÔ 12

Trong moät baøi vieát naêm 1965, baø dieãn ñaït thô baø theo khuynh höôùng organic form (theå thô höõu cô) nhö sau: trong thô höõu cô, nhòp ñieäu laø söï dieãn ñaït tröïc tieáp qua chuyeån ñoäng cuûa yù töôûng. Vaø theo Fran Polek, giaùo sö danh döï tröôøng Ñaïi hoïc Gonzaga taïi Spokane, Washington, thì theå thô ñöôïc hình thaønh töï nhieân töø ñeà taøi, caùch tieáp caän ñaëc bieät, nhö caây coái, boâng hoa moïc theo moät kieåu caùch rieâng tuøy nôi thoå ngôi. Vaø thô Levertov coù phong caùch bí aån, saâu saéc töø thöïc taïi vaø töø söï thaät. Thô baét ñaàu töø tieáng keâu cuûa traàn tuïc, nhöng laïi luoân luoân daáy leân bí aån cuûa hieän thöïc. Vaø vì vaäy, laøm cho thô baø thaät quyeán ruõ. Levertov ñaõ xuaát baûn hôn 20 taäp thô töø 1946, vaø taùc phaåm môùi nhaát laø Sands of the Well, 1996. Baø ñaõ nhaän ñöôïc nhieàu giaûi thöôûng nhö Shelly memorial Award, Robert Frost Medal, Lenore Marshall Prize, vaø Lannan Award, cuøng vôùi Guggenheim Fellowship, National Institute of Arts and Letters grant. Baø daïy taïi Ñaïi hoïc Stanford töø 1981-1994, vaø chuyeån veà Seattle naêm 1989 Kòch Neat Trong maøn hai ñoäc dieãn, Neat, Charlayne Woodard taän duïng khaû naêng laøm say meâ cuûa mình ñeå veõ neân böùc tranh baèng chöõ, maø boá veõ laø thaân hình cuûa coâ. Vôùi moät chieác gheá, moät boâng hoàng ñaët treân saân khaáu khoaûng moät böôùc chaân, Woodard keå moät caâu chuyeän veà söï lieân heä cuûa mình vôùi ngöôøi dì thaân thieát Neat (nee Beneatha), baét ñaàu vôùi thaûm kòch thôøi thô aáu, khi baø noäi cuûa Neat - khoâng theå ñoïc ñöôïc nhöõng caùi nhaõn treân caëp chai maøu naâu - ñaõ cho ñöùa beù uoáng daàu long naõo thay vì daàu caù, keát quaû laø ñaõ laøm toån thöông oùc ñöùa chaùu. Söï phaân bieät chuûng toäc ôû mieàn Nam taïo neân thaûm hoïa, khi baø meï Neat ñöa con vaøo nhaø thöông, nhöng laïi toaøn nhöõng nöõ y taù da traéng. Baø bò töø choái “nhö laø baø mang thuoác ñoäc ñeán cho hoï. Khi tôùi 5 tuoåi, woodard ñeán thaêm dì vaø baø noäi ôû Savannah, nhö moät theá giôùi bò taùch ra, ñoái vôùi moät ngöôøi töø moät ngoaïi oâ Do thaùi giaùo ôû mieàn Baéc, Woodard nhôù laïi söï thích thuù khi ñöôïc soáng vôùi ngöôøi dì 17 tuoåi, hôn coâ 10 tuoåi, chôi troø ñi troán ñi tìm, nhö cuøng ôû moät löùa tuoåi. Nhöng sau ñoù vaøi naêm, Neat tôùi vaø ôû vôùi gia ñình Woodard, vaø coâ beù Charlayne baây giôø ñaõ daäy thì, thaát voïng vôùi ngöôøi dì chaäm phaùt trieån, khoâng thích hôïp, vaø coù khi coøn sôï haõi. Woodard keå troâi chaûy, baèng gioïng ñieäu, veõ ra nhieàu nhaân vaät khaùc nhau, vaø qua ñoù, laøm baät leân chaân dung ngöôøi ñaøn baø bò khöïng laïi maõi maõi giöõa tuoåi aáu thô vaø tröôûng thaønh. Chuû ñeà cuûa vôû kòch aên khôùp vôùi nhau moät caùch tinh teá, thôøi kyø tröôûng thaønh, söï kyø thò maøu da, laøm thöùc daäy trong coâ nhöõng di saûn veà chuûng toäc, söï meâ ñaém ñeán buoàn cöôøi veà neàn vaên hoùa Do thaùi bao quanh, vaø töø ñoù coâ

TC THÔ 12

•

225

ruùt ra ñöôïc böùc tranh vui nhoän vaø thuù vò veà giôùi tính. Maëc duø chuû ñeà aáy ñaõ quaù thoâng thöôøng vaø khoâng coù gì ñaëc bieät, nhöng qua söï dieãn ñaït giaûn dò, nhieàu caù tính ñaõ laøm baät leân nhöõng bí aån ñaày quyeán ruõ veà vaán ñeà chuûng toäc, baèng chi tieát vaø caûm xuùc cuûa söï thöïc. Charlayne Woodard cuõng chính laø taùc giaû cuûa vôû kòch. Nhìn Jazz Moät cuoäc trieån laõm ngoaøi ñöôøng do The Smithsonian Institution toå chöùc vôùi chuû ñeà Nhìn Jazz (Seeing Jazz) ñeå chöùng minh raèng Jazz coù theå nhìn cuõng nhö nghe vaø trình dieãn, vôùi aûnh, tranh, vaø chöõ theå nghieäm quan ñieåm trung dung vaø duy nhaát veà phong caùch aâm nhaïc Hoa Kyø. Ñoái vôùi nhieáp aûnh gia Herman Leonard, vaøo naêm 1949, thì Jazz coù nghóa laø böùc hình chuïp Ella Fitzgerald ñang haùt cho Duke Ellington vaø Benny Goodman nghe. 50 naêm sau, ñoái vôùi hoïa só YÙ Letizia Pitigliani, thì noù laø moät caùi gì khaùc. Baø veõ moät böùc tranh 8 foot vuoâng teân laø Moming Note, sau cuoäc vieáng thaêm Rome vôùi Wynton Marsalis. Böùc tranh dieãn ñaït moät con sö töû to lôùn ñang chaäm böôùc treân moät leà heïp, vôùi toaøn caûnh laøm neàn laø Manhattan, vaø Marsalis bay ôû treân ñang thoåi keøn trumpet. Ñoái vôùi hoïa só Douglas Vogel ôû New York, laø moät pa-noâ 8 foot, vôùi baûn ñoà nöôùc Myõ, vaø 8 ñöôøng veõ phaùc nhaáp nhaùy ñieän. Ñaây laø cuoäc trieån laõm khoâng thöôøng xuyeân, vôùi muïc ñích laø ñeå cho moïi ngöôøi nhìn, söï anh höôûng cuûa Jazz ñoái vôùi ngheä thuaät vaø vaên hoïc nhö theá naøo. Khoâng phaûi chæ coù tranh, aûnh, töôïng, maø coøn caû nhöõng pa-noâ trích ñoaïn noùi veà Jazz cuûa nhaø vaên Toni Morrison vaø nhaïc só Sidney Bechet. ÔÛ ñaây ngöôøi ta coù theå nhìn, mua videos hoaïc laéng nghe Jazz töø nhöõng compact discs. Jazz, ñaõ gôïi höùng cho nhöõng ngheä só saùng taùc töø caùc hoïa só AÁn töôïng Phaùp Henri Matisse tôùi Picasso, cho ñeán nhaø thô Myõ Rita Dove, nhaø vaên Canada Michael Ondaatje (taùc giaû tieåu thuyeát The English Patient, ñaõ ñöôïc ñöa leân maøn aûnh vaø laõnh giaûi Oscar). Thô coå ñöôïc dòch Thô laø moät theå vaên hoïc quan troïng ñang ñöôïc khaùm phaù bôûi nhöõng theá heä nhöõng nhaø vaên vieát baèng thoå ngöõ. Natalio Hemandez, ngöôøi thuoäc thoå daân Nahuatl ñöôïc coi nhö moät nhaø thô noåi tieáng vieát baèng thoå ngöõ ôû Mexico, laøm thô gaàn gioáng vôùi caùch thöùc cuûa toå tieân oâng, ñaõ duøng theå ñieäu du döông ñeå chuyeån dòch nhöõng kieán thöùc caû traàn tuïc laãn thaùnh thieän, vaø ñöôïc chuyeån qua Anh ngöõ moät laàn nöõa qua dòch giaû Donald Frischmann, thuoäc Ñaïi hoïc Texas Christian: Ohuaya! To the Ancestors, Makers of Songs and then they knew from where

226

•

TC THÔ 12

it comes, what it’s root is. Ohuaya! they said Ohuaya! they sang, they sang loudly. All sang they sang with joy: Ohuaya! Ohuaya! Ohuaya! Ohuya! Kính Daâng Toå Tieân, Nhöõng Ngöôøi laøm ra nhöõng Baøi Ca vaø vaäy laø hoï ñaõ bieát, nguoài goác laø gì Ohuya! hoï ñaõ noùi Ohuya! hoï ñaõ haùt, hoï ñaõ haùt lôùn tieáng. Taát caû ñaõ haùt hoï ñaõ haùt vôùi söï vui möøng: Ohuya! Ohuya! Ohuya! “I don’t Want to Die” I don’t want to die, I want to take part in the new day and in the new dawn. I don’t want to die, I want to enjoy the new flowers and the new songs. I don’t want to die, I want to read the new books; I want to contemplate the rise of the new wisdom. I don’t want to die, I want to recover my vigor and strength, I want to recover my roots; I never want to abandon this existence. “Toâi Khoâng muoán Cheát” toâi khoâng muoán cheát toâi muoán ñöôïc tham döï vaøo moät ngaøy môùi moät bình minh môùi. toâi khoâng muoán cheát, toâi muoán thöôûng thöùc nhöõng ñoùa hoa môùi vaø nhöõng baøi haùt môùi. toâi khoâng muoán cheát, toâi muoán ñoïc nhöõng cuoán saùch môùi; toâi muoán taän höôûng söï nhuù leân cuûa hieåu bieát môùi. toâi khoâng muoán cheát, toâi muoán hoài phuïc khí löïc vaø söùc luïc toâi, toâi muoán tìm laïi coäi nguoàn toâi; toâi khoâng bao giôø muoán töø boû coõi sinh hieän naøy. Kieán truùc Getty Center: Söù meänh cuûa theá kyû Toïa laïc treân ñænh ñoài roäng 110 maãu Anh, nhìn xuoáng xa loä 405 taïi Brentwood, ñoù laø trung taâm baûo taøng vaø ngheä thuaät môùi ñöôïc hoaøn taát ôû Los Angeles, Nam California. Coâng trình keùo daøi moät thôøi gian kyû luïc: 14 naêm vaø toán phí tôùi 1 tyû Myõ kim. Moät uûy ban tuyeån choïn vôùi moät danh saùch 110 kieán truùc sö, gaïn laïi coøn 33, sau ñoù, 9, chung keát coøn 3, vaø cuoái cuøng ngöôøi ñöôïc giao laøm coâng trình naøy laø kieán truùc sö Richard Meier. Tranh ñua gay gaét vaø ñaït tôùi thaéng lôïi cuûa Meier, cuõng chính laø thaùi ñoä choïn löïa cuûa uûy ban giöõa moät beân laø chuû nghóa hieän ñaïi vaø moät beân laø chuû nghóa haäu hieän ñaïi veà kieán truùc. Richard Meier, toát nghieäp Ñaïi hoïc Cornell, laø giaùo sö daïy taïi Ñaïi hoïc Yale cho ñeán naêm 1975, sau ñoù vaøo nhöõng ñaàu thaäp nieân 80 oâng laøm vieäc taïi AÂu chaâu, bôûi moät lyù do, laø vaøo thôøi ñieåm aáy, AÂu chaâu chöa bò aûnh höôûng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, vaø vaãn tieáp tuïc truyeàn thoáng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi vôùi nhöõng quan ñieåm cuûa Mies van der Rohe, Alvar Aalto vaø Le Corbusier. Ñoái vôùi oâng thì chuû nghóa hieän ñaïi ñang baét ñaàu moät caùi gì ñoù sau laàn saåy thai vaøo theá chieán II, vaø môû ra moät khaû naêng khai phaù voâ taän. OÂng cuõng laø moät trong vaøi kieán truùc sö noåi tieáng treân theá giôùi khoâng chòu laøm vieäc vôùi Disneyland, nôi khôûi ñaàu cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Kieán truùc khoâng phaûi laø thôøi trang, oâng noùi, vaø phaûi laø moät coâng

TC THÔ 12

•

227

trình ñöùng vöõng vôùi thôøi gian. Ngay ôû thaäp nieân 80, vaãn coù moät caùi gì khaùc song song vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi, vaø kieán truùc khoâng phaûi laø söï mieâu taû maø laø tröøu töôïng. Moät trong nhöõng lyù do oâng ñöôïc choïn, laø quan ñieåm cuûa oâng veà aùnh saùng, giöõa môø aûo vaø trong suoát; giöõa töï nhieân vaø ñöôïc chieát laïi, phuø hôïp vôùi nhieàu khoaûng khoâng gian khaùc nhau. Vaø neáu ñi chung quanh, chuùng ta seõ nhaän ra, treân beà maët cuûa moãi khoaûng roäng, caùch chuyeån ñoåi, caùch aûnh höôûng, caùch ñaùnh thöùc cuûa aùnh saùng treân toaøn boä coâng trình kieán truùc. ÔÛ xa loä 405 nhìn leân, chuùng ta nhìn ra moät coâng trình thaät söï vó ñaïi, nhöng khi leân ñeán ñænh ñoài thì chuùng ta laïi, maø caûm thaáy nhö moät ngoâi laøng nhoû, gaàn guõi vaø thaân thuoäc. Vaø töø ñaây, chuùng ta coù theå nhìn ngaém toaøn boä Los Angeles, töø nuùi non, sa maïc tôùi bôø bieån, thò xaõ. Los Angeles, töï phaùt hieän bôûi chính noù, qua Getty bôûi Getty laø moät phaàn cuûa toaøn phaàn Los Angeles. Qua ñaây, oâng cuõng muoán noùi tôùi söï lieân heä giöõa khí haäu vaø kieán truùc. Khí haäu Nam California, laø moät khí haäu thuaàn nhaát, neân chi söï lieân heä giöõa khoaûng khoâng ôû trong vaø ngoaøi cuõng ñaëc bieät xuyeân suoát, trong caùi caùch thöùc boå tuùc laãn nhau. Nhoâ treân ñænh ñoài laø 6 toøa nhaø khaùc nhau, nhöng moät nöûa cuûa coâng trình laïi naèm döôùi loøng ñoài, vaø thoâng suoát vôùi nhau laøm moät. Coâng trình döï truø cho khoaûng 1 trieäu röôõi ngöôøi vieáng thaêm haøng naêm. Qua baûn tin, chuùng ta cuõng caàn nhaéc tôùi vaøi ñaëc ñieåm giöõa chuû nghóa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi veà kieán truùc. Chuû nghóa kieán truùc hieän ñaïi ñöôïc thaønh laäp ôû Ñöùc vaøo naêm 1919 vôùi tröôøng phaùi Bauhaus, vaø nhöõng tö töôûng cuûa chuû nghóa naøy ñöôïc dieãn ñaït qua nhöõng baøi vieát cuûa Walter Gropius, Le Corbusier vaø Mies van der Rohe. Hoï chuû tröông kieán truùc laø laøm môùi, baèng caùch duøng nhöõng chaát lieäu vaø nhöõng kyõ thuaät kieán truùc môùi, nhaán maïnh vaøo tính nhaát quaùn vaø toaøn veïn: caùi beân ngoaøi laø keát quaû cuûa caùi beân trong, vaø vì theá, phong caùch chuû vaøo tính ñôn giaûn vaø töï ñuû. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi thì khaùc. Charles Jencks, moät trong nhöõng ngöôøi ñeà xuaát coù aûnh höôûng nhaát cuûa chuû nghóa naøy, ñaõ ruùt tæa nhöõng quan ñieåm ngöõ hoïc cuûa Saussure, chuû tröông, ngöõ nghóa kieán truùc ñöôïc taïo thaønh do nhöõng lieân heä giöõa nhöõng yeáu toá gioáng nhau vaø khaùc nhau. OÂng cho raèng, nhöõng maõ soá (codes) ñeå hieåu hoaëc giaûi thích tính tröøu töôïng cuûa kieán truùc khoâng coá ñònh vì chuùng luoân luoân ñöôïc ruùt ra töø, vaø phaûn aûnh bôûi raát nhieàu boái caûnh vaø qua ñoù taùc phaåm ñöôïc kinh nghieäm vaø ñöôïc ñoïc. Vaäy thì ñaâu laø nhöõng khaùc bieät chính giöõa chuû nghóa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi trong kieán truùc? Trong khi kieán truùc hieän ñaïi nhaán maïnh ñeán tính thuaàn nhaát giöõa muïc ñích vaø caùch thöïc hieän, kieán truùc haäu hieän ñaïi theå hieän söï khoâng xöùng hôïp giöõa phong caùch, hình thaùi vaø söï caáu taïo, vöøa

228

•

TC THÔ 12

phöùc taïp vöøa maâu thuaãn. Thöù nöõa laø chuû nghóa hieän ñaïi loaïi ñi tính trang trí, nhöõng yeáu toá dö thöøa, khoâng caàn thieát, trong khi haäu hieän ñaïi thì ngöôïc laïi, chuû veà trang trí. Thaät ra, chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø moät vaän ñoäng lôùn, aûnh höôûng ñeán moïi sinh hoaït ñôøi soáng cuõng nhö tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi. Cuoäc vaän ñoäng aáy chöa xong, môùi baét ñaàu, ñang hình thaønh vaø luoân luoân bieán hoùa, neân khoù xaùc quyeát ñöôïc taàm voùc lôùn lao cuûa noù. Ñieàu gaàn guõi nhaát giöõa hai chuû nghóa laø phong caùch Avant-garde, nhöng quan ñieåm vaø tính chaát cuõng khoâng gioáng kieåu Ña da hay Sieâu thöïc nöõa, maø nöông theo nhöõng chuyeån bieán cuûa tö töôûng thôøi ñaïi môùi, coù theå goïi laø Taân Avant-garde (Neo Avant-garde). Duø sao thì, vôùi chuùng ta, nhöõng ngöôøi thuoäc veà nhöõng tieåu quoác, cuõng caûm thaáy gaàn guõi vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi hôn, chuû tröông ña vaên hoùa, ña giôùi tính, phaù boû nhöõng phaân bieät giai caáp, chuûng toäc, toân troïng söï bình ñaúng...