Tctho 17[1]

“Giaõ töø theá kyû”, duø chæ laø yù nieäm xeâ dòch cuûa thôøi gian, nhöng vôùi thô, cuõng laø luùc ñeå chuùng ta cuøng yù thöùc moät ñieàu, phaûi môû roäng taàm nhìn tôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc, tieáp thu aûnh höôûng vaø kòp böôùc vôùi nhöõng böôùc ñi cuûa thôøi ñaïi. Nhöng chuùng ta seõ khoâng theå laøm gì ñöôïc neáu khoâng coù moät dieãn ñaøn, ñeå cuøng nhau chia xeû, hoïc hoûi vaø thaûo luaän nhöõng vaán ñeà cuûa thô, vaø caùi khoaûng naêm naêm cuûa TC Thô môùi chæ laø moät tíc taéc trong voøng quay ñoàng hoà. Nhö vaäy, thöïc teá vaãn laø laøm sao duy trì ñöôïc tôø baùo naøy. Ñaây chaúng phaûi coøn laø traùch nhieäm cuûa moät hay vaøi ngöôøi, maø laø cuûa taát caû chuùng ta, caû ôû trong laãn ngoaøi nöôùc. Trong tinh thaàn ñoù, chuùng toâi göûi lôøi caùm ôn nhöõng thaân höõu ñaõ baûo trôï vaø xin tieáp tuïc baûo trôï vì ñaây laø tôø baùo thaät söï ñang gaëp raát nhieàu khoù khaên, veà moïi maët. Tôø baùo soáng ñöôïc, laø coâng söùc cuûa moïi ngöôøi, vaø chaúng phaûi cuûa rieâng moät caù nhaân naøo.

THÔ

4

•

TC THÔ 17

Thô AÁn Ñoä cuoái theá kyû 20: theá heä thi só môùi vaø vai troø cuûa nhaø pheâ bình Hoaøng Ngoïc-Tuaán

1.

T

rong moät luaän vaên vieát naêm 1994, nhaø pheâ bình Sudeep Sen nhaän ñònh: “Thô AÁn Ñoä trong nhöõng naêm 1990 ñaõ ñaït ñeán nhöõng taàm cao chöa töøng coù tröôùc ñaây.”1 Caâu noùi naøy haún seõ laøm nhieàu ngöôøi Vieät Nam ngaïc nhieân vaø töï hoûi: “Lieäu thô AÁn Ñoä trong thaäp nieân naøy thöïc söï coù nhöõng taàm cao vöôït qua nhöõng teân tuoåi nhö Rabindranath Tagore hay Aurobindo Ghose chaêng? OÂng caên cöù vaøo ñaâu maø daùm phaùn quyeát nhö vaäy?” Ñoïc luaän vaên cuûa Sudeep Sen, chuùng ta seõ thaáy roõ caên cöù cuûa oâng.

OÂng khaùm phaù nhöõng ñænh cao môùi cuûa thô AÁn Ñoä trong taùc phaåm cuûa möôøi ba nhaø thô ñöông thôøi cuûa AÁn Ñoä. Theo oâng, möôøi ba nhaø thô naøy ñaõ baét ñaàu vaø seõ nhaát ñònh tieáp tuïc thöïc söï ñem thô AÁn Ñoä vaøo theá giôùi khoâng phaûi qua tö caùch moät vaøi caù nhaân kieät xuaát maø qua tö caùch cuûa caû

TC THÔ 17

•

5

moät theá heä thi só coù nhöõng khaû naêng maø nhöõng nhaø thô lôùp tröôùc chöa töøng coù: khaû naêng laøm môùi caû dieän maïo thô AÁn Ñoä ñöông thôøi vaø khaúng ñònh dieän maïo naøy tröôùc theá giôùi.

Tìm hieåu tieåu söû cuûa möôøi ba nhaø thô naøy, chuùng ta laïi caøng giaät mình khi thaáy raèng taát caû hoï ñeàu laø nhöõng nhaø thô thuoäc theá heä treû nhaát cuûa vaên chöông AÁn Ñoä hieän nay: ngöôøi cao tuoåi nhaát sinh naêm 1951, ngöôøi treû tuoåi nhaát sinh naêm 1969. Nghóa laø vaøo naêm 1994 hoï laø nhöõng ngöôøi chæ töø 25 ñeán 43 tuoåi. Trong soá ñoù, chæ coù ba ngöôøi ôû löùa tuoåi 40, baûy ngöôøi ôû löùa tuoåi 30, vaø 3 ngöôøi ôû löùa tuoåi 20.

Tuy nhieân, nhaän ñònh cuûa Sudeep Sen coù leõ khoâng phaûi laø moät nhaän ñònh ngoâng cuoàng. OÂng laø moät pheâ bình gia taàm côõ quoác teá, thöôøng xuyeân vieát cho nhöõng taäp san vaên chöông haøng ñaàu cuûa theá giôùi, laø chuû buùt cuûa nhöõng tuyeån taäp vaên chöông AÁn Ñoä quan troïng xuaát baûn ôû New Delhi vaø London, vaø cuõng laø nhaø thô AÁn Ñoä ñaàu tieân ñöôïc boå nhieäm giöõ vai troø “international poet-in-residence” taïi Scottish Poetry Library ôû Edinburg. Rieâng luaän vaên naøy laø moät trong soá baøi ñöôïc taäp san löøng danh World Literature Today (ñaët cô sôû taïi Ñaïi Hoïc Oklahoma) tuyeån choïn ñeå thöïc hieän soá ñaëc bieät veà vaên chöông AÁn Ñoä ôû thaäp nieân thöù naêm sau ngaøy AÁn Ñoä ñoäc laäp. Ñeå hieåu roõ nhaän ñònh taùo baïo cuûa Sudeep Sen, coù leõ chuùng ta neân löôùt qua nhöõng böôùc phaùt trieån cuûa thô AÁn Ñoä töø ñaàu theá kyû ñeán nay.

2.

Trong khoaûng nöûa ñaàu theá kyû naøy, vaên chöông cuûa AÁn Ñoä ñaõ traûi qua nhöõng ñoåi thay lieân tuïc trong xu höôùng myõ hoïc. Nhöõng xu höôùng naøy vöøa phong phuù veà saéc thaùi vöøa xaûy ra gaàn nhö song song vaø taùc ñoäng ñeán nhau ñaõ taïo neàn taûng cho nhöõng thaùi ñoä myõ hoïc mang tính ña phöông trong vaên chöông cuûa nöûa sau theá kyû.

Tröôùc heát, cao traøo daân toäc chuû nghóa ñöôïc daáy leân. Cao traøo naøy thöïc ra ñaõ baét nguoàn töø theá kyû 19 trong yù thöùc phaûn khaùng cheá ñoä cai trò cuûa thöïc daân Anh quoác, keâu goïi khoâi phuïc giaù trò vaên hoaù coå truyeàn, ca ngôïi ñaát meï vaø nhöõng trang söû oanh lieät cuûa quaù khöù. Töø nhöõng ngaøy ñaàu cuûa theá kyû, treân neàn thô AÁn Ñoä aøo aït xuaát hieän haøng chuïc ngaøn baøi thô bình daân mang naëng tính daân toäc chuû nghóa. Beân caïnh ñoù cuõng xuaát hieän moät soá taùc phaåm coù giaù trò vaên hoïc vieát baèng tieáng Hindi nhö thô cuûa Shridhar Pathak, Maithilisharan Gupta vaø Makhanlal Chaturvedi, baèng tieáng Bengali nhö thô cuûa Rabidranath Tagore, vaø ngay caû baèng tieáng Anh nhö thô cuûa Aurobindo Ghose.

Nhaø pheâ bình Vinay Dharwadker nhaän ñònh raèng trong thôøi kyø naøy

6

•

TC THÔ 17

vaên hoïc daân toäc chuû nghóa laø moät nhu caàu chính trò neân thô ñi raát saùt vôùi quaàn chuùng vaø nhaém vaøo taùc ñoäng yù thöùc xaõ hoäi hôn laø taùc ñoäng thaåm myõ. Chính vì theá, ngoaïi tröø nhöõng taùc phaåm thaät xuaát saéc cuûa Rabidranath Tagore vaø Aurobindo Ghose vaãn coøn ñöôïc ñoäc giaû AÁn Ñoä hoâm nay löu yù ñeán vì ngheä thuaät thô, nhöõng taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô Hindi daân toäc chuû nghóa noåi danh hoài ñaàu theá kyû chæ coøn toàn taïi nhö nhöõng veát tích cuûa lòch söû.2 Thöïc ra, tinh thaàn daân toäc chuû nghóa cuûa Tagore vaø Ghose ñöôïc theå hieän qua phong caùch ngoân ngöõ vaên chöông mang tính ñaëc tuyeån, chöù khoâng phaûi tính quaàn chuùng vaø tính phong traøo nhö ña soá taùc phaåm ñöông thôøi vôùi hoï.

Beân caïnh chuû nghóa daân toäc, töø naêm 1920 ñeán 1935, ngoân ngöõ thô AÁn Ñoä coøn traûi qua moät muøa nôû roä cuûa chuû nghóa laõng maïn. Trong thöïc chaát, ñaây laø söï tieáp nhaän vaø khai trieån treã traøng doøng thô laõng maïn ñaõ xuaát hieän ôû Anh quoác tröôùc ñoù hôn moät theá kyû. Söï toàn taïi song song cuûa chuû nghóa daân toäc vaø chuû nghóa laõng maïn trong thô AÁn Ñoä laø moät ñieàu thuù vò.

Trong khi thô daân toäc chuû nghóa keâu goïi gaït boû aûnh höôûng Anh quoác, ñeà cao giaù trò vaên hoaù coå truyeàn AÁn Ñoä, thì thô laõng maïn chuû nghóa laïi ruùt tæa vaø taùi hieän caùc quan nieäm thaåm nyõ cuûa Wordsworth, Keats, Shelley, Byron, Hood, v.v... Trong khi phaàn lôùn thô daân toäc chuû nghóa ñi saùt vôùi quaàn chuùng vaø thöïc teá ñaáu tranh, thì thô laõng maïn chuû nghóa laïi ñeà cao caûm tính chuû quan vaø söï ñoäc ñaùo caù nhaân, vaø taäp trung vaøo caùc ñeà taøi veà thieân nhieân, tình yeâu, noãi buoàn, noãi nhôù, nieàm thô ngaây vaø veû ñeïp noäi taâm. Tuy vaäy, thô laõng maïn chuû nghóa ñaõ nhanh choùng lan traøn khaép ñaát nöôùc vaø coù söùc quyeán ruõ to lôùn. Nhieàu khuoân maët thô töø nhieàu ngoân ngöõ saéc toäc ôû AÁn Ñoä chen chuùc noåi leân, trong ñoù coù moät soá teân tuoåi ñaùng nhôù nhö Lakshminath Bezbarua, Raghunath Raichoudhary, Jatindranath Duara, Rayaprolu Subbarao, Devulapalli Krishna Sastri, v.v... Chuû nghóa laõng maïn khoâng bò choáng baùng vì thöïc ra noù ñi gaàn vôùi caûm thöùc thaåm myõ truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä hôn thô daân toäc chuû nghóa. Chuùng ta neân bieát raèng thô daân toäc chuû nghóa chaúng qua chæ laø moät böôùc ngoaëc cuûa vaên chöông AÁn Ñoä vì traïng huoáng ñaëc bieät cuûa lòch söû, chöù thöïc ra, töø thôøi coå ñaïi ñeán nay, AÁn Ñoä vaãn luoân luoân coù truyeàn thoáng thô nhö moät thöù vaên hoaù ngoân ngöõ haøn laâm cao caáp taùch rôøi khoûi quaàn chuùng. Thô Rabindranath Tagore laø moät baèng chöùng tuyeät haûo cuûa söï keát hôïp giöõa chuû nghóa daân toäc vaø chuû nghóa laõng maïn.

Thô oâng vöøa taém ñaãm trong khí haäu vaên hoaù AÁn Ñoä truyeàn thoáng khieán quaàn chuùng yeâu meán oâng, laïi vöøa mang veû cao sang vaø rieâng tö trong ngheä thuaät ngoân töø ñaày tính caùch taân so vôùi thô ñöông thôøi khieán quaàn chuùng khoù coù theå hieåu heát vaø thöôûng thöùc troïn veïn. Chính vì theá neân oâng vaãn coøn ñöôïc ñoäc giaû hoâm nay löu taâm tìm hieåu, trong khi haàu heát nhöõng khuoân maët cuøng thôøi ñeàu ñaõ ñi vaøo kho baûo taøng.

TC THÔ 17

•

7

Trong nhöõng naêm 1930, giöõa luùc chuû nghóa daân toäc vaø chuû nghóa laõng maïn ñang coøn ôû ñoaïn trieàu daâng, thì hai phong traøo khaùc laïi ñöôïc daáy leân: phong traøo Tieán Boä, vaø phong traøo hieän ñaïi chuû nghóa.

Phong traøo Tieán Boä do nhöõng nhaø thô Marxist chuû xöôùng. Hoï giöông laù côø baøi phong phaûn ñeá vaø ñoøi hoûi thöïc hieän yù thöùc tieán boä trong vaên chöông vaø xaõ hoäi. Hoï phaûn ñoái tính chaát hoaøi coå laïc haäu cuûa chuû nghóa daân toäc vaø tính chaát vò kyû cuûa chuû nghóa laõng maïn. Thô cuûa hoï nhaém vaøo söï loät traàn nhöõng baát coâng xaõ hoäi do truyeàn thoáng phaân chia giai caáp cuûa yù thöùc phong kieán AÁn Ñoä gaây ra, ñoàng thôøi keâu goïi noã löïc ñaáu tranh quyeát lieät ñoái vôùi chuû nghóa thöïc daân. Doøng thô cuûa phong traøo Tieán Boä nhanh choùng lan toaû khaép ñaát nöôùc, vaø coøn gaây aûnh höôûng ít nhieàu keùo daøi ñeán nhöõng naêm 1970. Doøng thô naøy ñaõ ñoùng goùp moät phaàn vaøo söï caùch taân thô AÁn Ñoä ôû choã noù ñaäp vôõ ñöôïc thöù ngoân ngöõ laõng maïn khuoân saùo, thöù ngoân ngöõ öôùc leä coå ñieån, ñeå thay vaøo ñoù moät thöù ngoân ngöõ thoâng thoaïi saéc beùn vaø ñôn giaûn. Tuy nhieân, thöïc teá cho thaáy noù khoâng theå coù choã ñöùng daøi laâu trong vaên chöông AÁn Ñoä vì noù khoâng ñaëc bieät chuù troïng ñeán tính ngheä thuaät cuûa vaên chöông maø nhaém vaøo vieäc söû duïng vaên chöông nhö moät coâng cuï ñeå truyeàn ñaït caùc thoâng ñieäp chính trò nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaõ hoäi.

Noùi cho cuøng, thô cuûa phong traøo Tieán Boä chuû yeáu chöùa ñöïng nhöõng giaù trò mang tính xaõ hoäi hoïc, chöù khoâng chuû yeáu mang tính vaên hoïc nhö moät ngheä thuaät saùng taïo. Töø nhöõng naêm 1980, tính caùch pheâ phaùn hieän thöïc xaõ hoäi, nhö moät aûnh höôûng cuûa noù, chæ coøn laø nhöõng daáu veát thaáp thoaùng trong thô hieän ñaïi, chöù khoâng coøn loä dieän roõ raøng nöõa; vaø ngoân ngöõ thoâng thoaïi cuûa noù ñaõ ñöôïc tieâu hoaù trong tö duy myõ hoïc hieän ñaïi ñeå bieán thaønh moät trong nhöõng chaát lieäu ngoân ngöõ mang tính ngheä thuaät, chöù khoâng coøn laø moät phöông tieän ñôn thuaàn ñeå chuyeân chôû caùc thoâng ñieäp nöõa.

Song song vôùi phong traøo Tieán Boä, töø nhöõng naêm 1930, phong traøo hieän ñaïi chuû nghóa cuõng noåi daäy vaø vaän ñoäng theo moät ñöôøng loái khaùc.

Gioáng nhö nhöõng nhaø thô cuûa phong traøo Tieán Boä, nhöõng nhaø thô hieän ñaïi chuû nghóa cuõng phaûn ñoái tính chaát hoaøi coå laïc haäu cuûa chuû nghóa daân toäc.

Tuy nhieân, hoï khoâng pheâ phaùn chuû nghóa laõng maïn laø vò kyû, traùi laïi, hoï cho raèng chuû nghóa laõng maïn coù yù thöùc ngheä thuaät nhöng bò haïn cheá ôû thaùi ñoä duy caûm chaäm tieán. Hoï phaûn ñoái phong traøo Tieán Boä ôû thaùi ñoä ñeà cao thoâng ñieäp chính trò vaø xem nheï giaù trò ngheä thuaät saùng taïo. Caùc nhaø thô hieän ñaïi chuû nghóa AÁn Ñoä cho raèng “ngay caû neáu moät thoâng ñieäp chính trò naøo ñoù laø ñieàu heát söùc böùc thieát ñoái vôùi moät nhaø thô, noù cuõng caàn phaûi ñöôïc theå hieän qua baøi thô nhö moät taùc phaåm ngheä thuaät ñaày tính saùng taïo chöù khoâng phaûi chæ qua moät thöù dieãn vaên coù vaàn.”3 Hoï ñoøi hoûi moät taùc phaåm ngheä thuaät saùng taïo phaûi mang ñaëc tính then choát laø söï caùch taân. Ñaëc tính

8

•

TC THÔ 17

naøy ñöôïc nhìn thaáy ôû “söï ñoaïn tuyeät vôùi quaù khöù trong phong caùch, söï thaâu hoaù kòp thôøi nhöõng phaùt kieán môùi nhaát cuûa theá giôùi, vaø söï thí nghieäm vaø öùng duïng nhöõng kyõ thuaät saùng taùc môùi nhaèm ñaït tính caùch ñoäc ñaùo khoâng ngöøng trong taùc phaåm.”4 Phong traøo hieän ñaïi chuû nghóa lan toaû vaøo thô cuûa taát caû nhöõng ngoân ngöõ saéc toäc ôû AÁn Ñoä, ñaëc bieät trong ngoân ngöõ Hindi - moät ngoân ngöõ maïnh nhaát. Trong nhöõng naêm 1950, neàn “thô môùi” (nai kavita) cuûa Hindi böøng leân nhöõng tieáng noùi môùi laï cuûa caùc nhaø thô treû nhö Kunwar Narain, Kedarnath Singh, Shrikant Verma, Raghuvir Sahay vaø Sarveshwar Dayal Saxena, vaø cuûa caû caùc nhaø thô lôùn tuoåi hôn nhö Shamsher, Agyeya vaø G.M. Muktibodh. Ñeán giöõa nhöõng naêm 1960, nhöõng nhaø thô coät truï cuûa neàn “thô môùi” Hindi laïi tieáp tuïc laøm môùi ngoân ngöõ cuûa hoï hôn nöõa ñeå hình thaønh neàn “thô hieän kim” (samkaleen kavita) - moät neàn thô mang nhöõng ñaëc tính töông ñöông vôùi thô hieän ñaïi chuû nghóa cuûa Taây phöông vaø, do ñoù, taïo cô sôû kyõ thuaät cuõng nhö tieàn ñeà myõ hoïc cho nhöõng khaùm phaù cuûa nhöõng thaäp nieân sau ñoù.

Quan saùt quaù trình phaùt trieån cuûa thô AÁn Ñoä trong theá kyû naøy, chuùng ta coù theå thaáy nhöõng “aûnh höôûng ngoaïi lai” ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc thuùc ñaåy söï caùch taân khoâng ngöøng. Beân caïnh vaên chöông Anh quoác, vaên chöông Phaùp quoác cuõng aûnh höôûng ñeán nhöõng caây buùt AÁn Ñoä.

Theo Vinay Dharwadker, vaên chöông Phaùp quoác baét ñaàu aûnh höôûng ñeán AÁn Ñoä vaøo haäu baùn theá kyû 19, trong phong caùch saùng taùc cuûa Michael Madhusudan vaø Toru Dutt, duø Madhusudan vieát baèng tieáng Bengali vaø tieáng Anh, vaø Dutt vieát baèng tieáng Anh. Ñeán ñaàu nhöõng naêm 1950, aûnh höôûng Phaùp laïi ñöôïc tìm thaáy trong taùc phaåm cuûa Buddhadeva Bose vaø Nabaneeta Dev Sen vaø nhöõng caây buùt cuøng theá heä. AÛnh höôûng naøy ñeán töø Baudelaire, Mallarmeù, Rimbaud vaø Valeùry, nhaäp vaøo thô AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ vaø caû thô Bengali.5 Döôùi aûnh höôûng cuûa thô Phaùp, thô Bengali voán ngaäp muøi ñieàn daõ vaø huyeàn bí ñoät nhieân mang nhöõng tính caùch chöa töøng coù: ngoân töø mang chaát thaønh phoá kyõ ngheä vaø thöông maïi, söï xao xuyeán tröôùc ñôøi soáng hieän ñaïi, söï xen laán vaøo nhau giöõa phong khí ñoâ thò vaø tính caùch tænh leû, gioïng ñieäu cuoàng nhieät tính caùch maïng. AÛnh höôûng naøy coøn xen vaøo caû thô cuûa nhöõng ngoân ngöõ nhoû hôn nhö Marathi, theå hieän qua caùc taùc phaåm cuûa Arun Kolatkar vaø Dilip Chitre.6 Cuõng trong nhöõng naêm 1950 vaø 1960, thô AÁn Ñoä trong caùc ngoân ngöõ Bengali, Hindi, Gujarati, Oriya vaø Malayalam thuï nhaäp nhöõng aûnh höôûng töø thô Myõ chaâu La Tinh, ñaët bieät töø Pablo Neruda, vaø nhöõng aûnh höôûng töø thô Beat cuûa Myõ, ñaëc bieät töø Allen Ginsberg. Beân caïnh ñoù, caùc thi só AÁn Ñoä coøn thuï nhaäp aûnh höôûng töø myõ hoïc thô haiku cuûa Nhaät Baûn, thô Dada vaø thô sieâu thöïc.

TC THÔ 17

•

9

Trong nhöõng naêm 1970 vaø 1980, sinh hoaït thô AÁn Ñoä môû roäng cöûa ñoùn nhaän nhöõng luoàng gioù myõ hoïc aøo aït ñeán töø khaép boán phöông. Caùc tieäm saùch nhan nhaûn baøy baùn caùc thi phaåm ngoaïi quoác baèng nhieàu thöù tieáng: Anh, Phaùp, Ñöùc, YÙ, Nga, Taây Ban Nha vaø caû nhöõng ngoân ngöõ ôû Ñoâng AÂu.7 Tröôùc nhöõng aûnh höôûng ña phöông aáy, thô AÁn Ñoä trôû neân cöïc kyø giaøu coù veà phong caùch. Tuy nhieân, nhö nhaø pheâ bình Vinay Dharwadker nhaän ñònh, caùc nhaø thô AÁn Ñoä ñaõ khoâng chæ ñôn thuaàn baét chöôùc vaø khai trieån nhöõng aûnh höôûng ngoaïi lai, maø “thöïc ra, hoï ñaõ hoaøn toaøn thuï nhaäp vaø chuyeån hoaù nhöõng ‘aûnh höôûng ngoaïi lai’ nhuaàn nhuyeãn ñeán ñoä chính hoï trôû thaønh nhöõng coät moác cuûa söï caùch taân vaø tính ñoäc saùng.”8 Theo oâng, taùc phaåm cuûa nhaø thô A.K. Ramajunan (1929-1993), keå caû baèng tieáng Kannada laãn Anh ngö,õ laø moät trong nhöõng ví duï tieâu bieåu nhaát cuûa neàn thô ñöông ñaïi ôû AÁn Ñoä. OÂng ñaõ ñem vaøo thô moät keát hôïp phong phuù veà chaát lieäu ruùt ra töø thaàn thoaïi Hy Laïp vaø söû thi AÁn Ñoä, töø phong vò thô Tamil vaø nhaïc ñieäu thô Kannada, töø trieát hoïc cuûa Pascal vaø ngoân ngöõ cuûa Yeats, töø kòch Shakespeare vaø thô T.S. Eliot, töø kyõ thuaät vi ñieåm (pointillism) vaø buùt phaùp ñaïm maïc Thieàn toâng, töø thô Ceùsar Vallejo vaø Reneù Char, töø thô imagist vaø ngoân ngöõ chaâm bieám, töø tö duy caáu truùc hieän ñaïi vaø phöông phaùp choàng laép haäu hieän ñaïi.9 Nhöõng khuoân maët coù taàm côõ nhö A.K. Ramajunan quaû laø nhöõng thaønh töïu quan troïng cuûa thô AÁn Ñoä trong theá kyû naøy, nhöng ñoù chæ môùi laø moät phaàn nhoû loä thieân cuûa haàm moû to lôùn. Phaàn to lôùn coøn aån khuaát phaûi caàn coù nhöõng con maét tinh töôøng phaùt hieän vaø khai quaät leân. Phaàn to lôùn ñoù laø löïc löôïng cuûa theá heä thi só môùi cuûa AÁn Ñoä, nhöõng ngöôøi seõ ñaåy neàn thô AÁn Ñoä vaøo theá giôùi trong theá kyû 21. Trong nhöõng phaàn sau cuûa baøi vieát naøy, chuùng ta seõ thaáy vì sao hoï ñaõ bò chìm khuaát, vaø baèng caùch naøo hoï ñaõ ñöôïc phaùt hieän vaø giôùi thieäu cuøng theá giôùi trong nhöõng naêm cuoái cuûa theá kyû 20.

3.

Töø ñaàu theá kyû ñeán nhöõng naêm 1980 thô AÁn Ñoä quaû ñaõ thöïc hieän ñöôïc nhöõng böôùc caùch taân roõ reät. Tuy nhieân, söï thöïc laø theá giôùi ñaõ bieát ñeán giaù trò cuûa thô AÁn Ñoä hieän ñaïi chuû yeáu qua nhöõng taùc phaåm vieát baèng Anh ngöõ hay ñöôïc dòch ra Anh ngöõ. Nhö chuùng ta bieát, beân caïnh caùc doøng thô cuûa 15 ngoân ngöõ chính nhö Hindi, Bengali, Marathi, Gujarati, Tamil, Kannada, Tegulu, Malayalam, Urdu, Punjabi, Oriya, Assamese, Sanskrit, Sindhi, vaø Kashmiri, AÁn Ñoä coù doøng thô Anh ngöõ cöïc kyø phong phuù.

Doøng thô Anh ngöõ ñaõ xuaát hieän töø nhöõng naêm 1820 vaø suoát gaàn hai traêm naêm qua ñaõ daàn daàn hoaø nhaäp vaøo kho thô chung cuûa ñaát nöôùc AÁn.

10

•

TC THÔ 17

Ngay caû nhöõng nhaø thô daân toäc chuû nghóa haøng ñaàu cuûa AÁn Ñoä cuõng laøm thô baèng Anh ngöõ. Rabindranath Tagore vieát baèng caû tieáng Bengali laãn tieáng Anh (oâng ñoaït giaûi Nobel vaên chöông naêm 1913 chính nhôø baûn Anh ngöõ do chính oâng thöïc hieän töø taäp Gitanjali), vaø nhaø thô kieâm trieát gia Aurobindo Ghose - moät bieåu töôïng cuûa chuû nghóa daân toäc AÁn Ñoä - vieát hoaøn toaøn baèng tieáng Anh. Thöïc söï trong suoát theá kyû naøy, caøng ngaøy caøng coù nhieàu nhaø thô AÁn Ñoä vieát hoaøn toaøn baèng tieáng Anh hay vieát tieáng Anh song song vôùi tieáng meï ñeû.

Taát nhieân söï hoaø nhaäp cuûa doøng thô Anh ngöõ vaøo kho thô AÁn khoâng phaûi khoâng ñöông ñaàu vôùi nhöõng trôû ngaïi. Hoâm nay, ngay ôû nhöõng vuøng ñoâ thò quan troïng nhö Bombay, Delhi, Calcutta, Madras, Ahmedabad, Bangalore, Hyderabad, chæ môùi coù chöøng ba ñeán boán phaàn traêm daân soá coù khaû naêng noùi tieáng Anh töông ñoái troâi chaûy,10 vaø theo Britannica World Data, tính treân toaøn quoác, chæ coù chöøng 2.5 phaàn traêm daân soá ñoïc ñöôïc tieáng Anh. Nhö theá, trôû ngaïi ñaàu tieân cuûa thô baèng Anh ngöõ laø tình traïng thieáu ñoäc giaû, nhöng gai goùc hôn nöõa laø tình traïng caùc nhaø daân toäc chuû nghóa baûo thuû khoâng ngöøng leân tieáng choáng ñoái tieáng Anh. Maõi ñeán ñaàu nhöõng naêm 1990, thænh thoaûng nhaõn hieäu “maát goác” coøn ñöôïc ñem ra söû duïng ñeå choáng thô Anh ngöõ. Thöû ñoïc moät ñoaïn vaên haèn hoïc ñaêng ngay treân trang nhaát cuûa tuaàn baùo taû phaùi Frontier (vieát baèng Anh ngöõ!) phaùt haønh ngaøy 26 thaùng 5 naêm 1990 taïi Calcutta: [...] Chaúng phaûi chæ laø moät cuoäc heïn hoø vôùi soá phaän quaùi ñaûn maø caùc nhaø thô AÁn Ñoä hieän nay vieát baèng Anh ngöõ, nhö Gieve Patel, A.K. Ramanujan, R. Parthasarathy, P. Lal, Vikram Seth, Adil Jussawalla, Keshav Malik vaø Keki Daruwalla, nhöõng keû löøng danh ôû caùc nöôùc Taây phöông vaø chieám troïn nhöõng coät baùo cuûa nhöõng nhaät baùo Anh ngöõ ñöôïc möûa ra ngaäp nguïa töø nhöõng thaønh phoá lôùn cuûa AÁn Ñoä, nhöõng keû bò nhöõng hoïc giaû daân toäc gaït ra beân leà vì söï maát goác.11

Baøi baùo naøy laø tieáng noùi ñaïi bieåu cuûa lôøi ñoøi hoûi raèng thô phaûi ñeán vôùi quaàn chuùng vaø phaûi mang tính daân toäc. (ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy nhoùm ngöôøi taû phaùi - moät nhoùm ñaõ töøng cho ra ñôøi phong traøo thô Tieán Boä vaøo nhöõng naêm 1930 vaø ñaõ coâng kích chuû nghóa daân toäc vaøo thôøi aáy - giôø ñaây laïi laøm ra veû daân toäc chuû nghóa baûo thuû hôn ai heát). Ñoái vôùi baøi baùo naøy, nhaø pheâ bình Arvind Krishna Mehrotra nhaän ñònh: Lôøi tuyeân boá hoaûng loaïn ñoù khoâng ñaùng ñeå phaûn baùc. Tuy nhieân, toâi vaãn coøn muoán nghó raèng noù xuaát phaùt töø söï ngu doát tænh leû hôn laø söï thuø haèn veà trí thöùc, bôûi vì maëc duø nhieàu ngöôøi coù nghe noùi ñeán teân cuûa nhöõng thi só AÁn Ñoä aáy, chæ coù moät ít ngöôøi ñoïc thô hoï, vaø ngay caû coøn ít ngöôøi hôn nöõa thöïc söï bieát veà con soá vaø ñoä phoå caäp cuûa thô hoï ñoái vôùi ñoäc giaû.12

TC THÔ 17

•

11

Quaû vaäy, thô baèng Anh ngöõ coù theå coù soá löôïng ñoäc giaû coøn cao hôn thô cuûa moät soá ngoân ngöõ nhö Assamese (chæ chieám 1.64% daân soá), Kashmiri (0.47%), vaø Shindi (0.28%). Hieän nay, AÁn Ñoä vaãn coøn hôn 60 phaàn traêm daân soá bò muø chöõ (khoâng ñoïc ñöôïc caû ngoân ngöõ cuûa saéc toäc mình, noùi chi ñeán ngoân ngöõ cuûa saéc toäc khaùc). Beân caïnh tieáng Hindi, tieáng Anh laø ngoân ngöõ chính thöùc ñöôïc söû duïng treân giaáy tôø vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng.

Nhö theá, nhaát ñònh thô tieáng Anh khoâng phaûi laø khoâng coù choã ñöùng. Nhaø pheâ bình John Oliver Parry coøn ñöa ra moät nhaän xeùt quan troïng raèng, ngay taïi AÁn Ñoä, tình traïng ña ngöõ khoâng cho pheùp nhaø nghieân cöùu vaên hoïc naøo thöïc hieän vieäc toång keát vaø ñaùnh giaù chung veà neàn vaên hoïc cuûa ñaát nöôùc.

Vì khoâng ai coù theå ñoïc raønh roõi taát caû caùc ngoân ngöõ ôû AÁn Ñoä, töø tröôùc ñeán nay, vieäc toång keát vaø ñaùnh giaù chung veà caû neàn vaên hoïc chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc treân caùc baûn dòch Anh ngöõ. OÂng vieát: “Vaên chöông AÁn Ñoä ñöôïc quan saùt ngay ôû ñaây, cuõng nhö töø haûi ngoaïi, haàu nhö hoaøn toaøn chæ qua caùc vaên baûn baèng Anh ngöõ do ngöôøi AÁn Ñoä vieát.”13 OÂng coøn nhaän xeùt raèng aán phaåm vaên chöông AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ hay ñöôïc dòch ra Anh ngöõ chieám gaàn moät nöûa toång soá aán phaåm treân toaøn ñaát nöôùc. Trong töông lai, vaên chöông AÁn Ñoä baèng Anh ngöõ seõ coøn maïnh hôn nöõa, vì hieän nay, duø soá ngöôøi bieát tieáng Anh treân toaøn quoác coøn ít, nhöng laïi coù 8% toång soá thanh nieân ñang theo hoïc ñaïi hoïc, vaø ngoân ngöõ chính ôû ñaïi hoïc laø Anh ngöõ.14 Neáu ñoøi hoûi thô phaûi ñeán vôùi quaàn chuùng, thì tính treân con soá, thô baèng Anh ngöõ hieån nhieân coøn ñeán vôùi nhieàu ngöôøi hôn thô baèng caùc thöù tieáng Assamese, Kashimiri vaø Shindi. Neáu ñoøi hoûi thô phaûi mang tính daân toäc, thì lieäu trong 723 thöù tieáng ôû AÁn Ñoä (trong ñoù coù caû 15 thöù tieáng chính), thöù tieáng naøo laø thöïc söï mang “tính daân toäc” hôn caû ñoái vôùi ngöôøi laøm thô vaø ngöôøi ñoïc thô? Taïi sao Aurobindo Ghose troïn ñôøi laøm thô vaø vieát saùch baèng tieáng Anh maø vaãn ñöôïc nhaân daân vaø saùch baùo AÁn Ñoä ca tuïng laø nhaø trí thöùc daân toäc chuû nghóa? Hay hoï ca tuïng oâng khoâng phaûi vì thô, vì trieát lyù cuûa oâng, maø chæ vì oâng ñaõ tranh ñaáu vaø bò chính quyeàn Anh caàm tuø naêm 1908? Coù theå naøo Aurobindo Ghose vöøa laø keû maát goác (vì laøm thô, vieát saùch baèng tieáng Anh) vaø vöøa laø keû khoâng maát goác (vì bò Anh quoác caàm tuø)?

Trong khi leân aùn caùc nhaø thô AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ, ngöôøi caàm buùt taû phaùi vaø daân toäc chuû nghóa baûo thuû coøn töï laøm baät leân moät maâu thuaãn nöõa. Hôn ai heát, hoï laø nhöõng keû chuyeân xem thöôøng phaàn ngoân ngöõ cuûa thô: khi bình thô, hoï thöôøng cho raèng ngoân ngöõ chæ laø “hình thöùc”, laø phöông tieän ñeå chuyeân chôû caùi quan troïng laø “noäi dung”. Theo hoï, “noäi dung” môùi laø caùi chöùa ñöïng taát caû yù nghóa caàn thieát. Tuy vaäy, khi ñöông ñaàu vôùi thô Anh ngöõ, hoï laïi khoâng maøng ñeán caùi “noäi dung” cuûa noù, maø chæ nhaém vaøo caùi “hình thöùc” (tieáng Anh) cuûa noù ñeå keát luaän raèng noù phaûn

12

•

TC THÔ 17

daân toäc, noù maát goác.

Noùi cho cuøng, neáu cho raèng thô coù khaû naêng chuyeân chôû daân toäc tính hay “goác reã” vaên hoaù, thì ñoái vôùi moät nhaø thô coù taøi, duø vieát baèng ngoân ngöõ gì, y cuõng chuyeân chôû ñöôïc nhöõng ñieàu aáy. Coù moät lôøi phaùt bieåu cuûa nhaø thô AÁn Ñoä hieän ñaïi löøng danh A.K. Ramanujan ñöôïc raát nhieàu saùch baùo trích daãn: Anh ngöõ vaø caùc chuyeân ngaønh cuûa toâi (ngöõ hoïc, nhaân chuûng hoïc) cho toâi nhöõng daïng thöùc ‘beân ngoaøi’ - nhöõng daïng thöùc veà ngoân ngöõ, tieát ñieäu, luaän lyù vaø nhöõng caùch theá khaùc ñeå hình thaønh kinh nghieäm; vaø ba möôi naêm ñaàu ñôøi cuûa toâi ôû AÁn Ñoä, nhöõng chuyeán veà thaêm vaø khaûo cöùu, nhöõng moái baän taâm rieâng tö vaø chuyeân nghieäp cuûa toâi ñoái vôùi ngoân ngöõ Kannada, Tamil, coå vaên vaø vaên chöông daân gian, cho toâi söï phong phuù noäi taâm, nhöõng daïng thöùc ‘beân trong’, hình töôïng vaø bieåu töôïng ‘beân trong’. Nhöõng ñieàu naøy töông taùc lieân tuïc vaøo nhau, vaø toâi khoâng coøn noùi ñöôïc ñieàu gì ñeán töø ñaâu nöõa.15

Thöïc theá, chính söï töông taùc lieân tuïc giöõa nhöõng caùi ‘beân ngoaøi’ vaø nhöõng caùi ‘beân trong’ ñaõ khieán thô Anh ngöõ cuûa A.K. Ramanujan trôû thaønh moät taøi saûn ñoäc ñaùo cuûa vaên hoïc AÁn Ñoä. Ngöôøi ñoïc goác Anh hay Myõ coù theå laäp töùc nhaän ra trong thô Anh ngöõ cuûa A.K. Ramanujan moät phong khí ñaëc bieät AÁn Ñoä - moät phong khí khoâng theå taïo neân ñöôïc töø ngoøi buùt cuûa moät nhaø thô Anh hay Myõ. Cuõng theá, nhaø thô Agha Shahid Ali noùi veà thô Anh ngöõ cuûa chính oâng: “Ñaèng sau taùc phaåm cuûa toâi, toâi hy voïng, ñoäc giaû seõ ñoâi khi nghe aâm nhaïc cuûa ngoân ngöõ Urdu.”16 Soá löôïng taùc phaåm Anh ngöõ ñoà soä ñöôïc saùng taùc suoát gaàn hai traêm naêm qua ôû AÁn Ñoä, trong ñoù coù nhieàu coâng trình thöïc söï kieät xuaát, töôûng chöøng quaù ñuû ñeå chöùng toû raèng ngöôøi AÁn Ñoä ñaõ thöïc söï laøm chuû ngoân ngöõ Anh nhö ngoân ngöõ cuûa chính daân toäc mình. Theá nhöng, nhöõng lôøi coâng kích cuûa caùc nhaø daân toäc chuû nghóa baûo thuû vaø taû phaùi giaû hieäu cuõng ít nhieàu gaây neân moái aùm aûnh khoù döùt trong taâm tö nhöõng nhaø thô AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ. Lôøi phaùt bieåu cuûa nhöõng nhaø thô lôùn nhö A.K. Ramanujan vaø Agha Shahid Ali treân ñaây roõ raøng toaùt ra aùm aûnh ñoù. Suoát gaàn hai traêm naêm qua, aùm aûnh ñoù ñaõ khieán caùc nhaø thô AÁn Ñoä loay hoay ñònh nghóa thöù Anh ngöõ cuûa rieâng hoï baèng nhöõng teân goïi khaùc nhau nhö “Indo-English”, “India-English”, “Indian English”, “Indo-Anglican”, “Anglo-Indian” vaø “Indo-Anglian”. Naêm 1992, khi nghe ngöôøi ta coøn nhaéc ñeán chöõ “IndoAnglian”, nhaø thô Adil Jussawalla ñaõ vieát thö göûi cho nhaø pheâ bình Arvind Krishna Mehrotra vôùi lôøi keâu goïi: “Haõy gieát cheát chöõ voâ nghóa ñoù ñi, vaø gieát noù ngay laäp töùc!”17 Mehrotra hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi lôøi keâu goïi ñoù, vaø ñeå gieát cheát chöõ voâ nghóa ñoù, oâng laïi nhaéc ñeán noù trong phaàn daãn nhaäp tuyeån taäp The Oxford India Anthology of Twelve Modern Indian Poets vaø

TC THÔ 17

•

13

coá gaéng baøn baïc cho thaáu ñaùo lyù do taïi sao gieát noù. Roài oâng keát luaän baèng moät thaùi ñoä quoác teá chuû nghóa: “Moät baøi thô hay laø moät baøi thô hay, khoâng phaûi vì noù truøng hôïp vôùi maøu da hay soå hoä chieáu cuûa thi só.”18 Chuùng ta khoâng theå bieát raèng sau khi baøn baïc thaáu ñaùo Mehrotra coù theå thöïc söï gieát ñöôïc chöõ voâ nghóa ñoù trong yù nghó cuûa caùc nhaø thô AÁn Ñoä thuoäc theá heä tröôùc hay chöa, nhöng theo nhaø pheâ bình Sudeep Sen thì theá heä thi só treû nhaát cuûa AÁn Ñoä - nhöõng ngöôøi môùi noåi leân töø ñaàu nhöõng naêm 1990 - ñaõ hoaøn toaøn thoaùt khoûi aùm aûnh ñoù: Nhöõng neùt noåi baät nhaát cuûa theá heä thi só môùi laø söï roäng raõi trong taàm tö duy vaø ñeà taøi vaø caùch söû duïng ngoân ngöõ cuûa hoï. Hoï duøng tieáng Anh vöøa nhö moät ngoân ngöõ cuûa AÁn Ñoä vöøa nhö moät ngoân ngöõ cuûa theá giôùi, khoâng coøn “nhöõng söï laán caán kyø cuïc” bieåu loä qua thaùi ñoä cuûa nhieàu nhaø thô thuoäc caùc theá heä ñi tröôùc [...] Theá heä thi só môùi khoâng bieát sôï haõi, ñaày phaán khích, coù vieãn kieán, vaø hoï duøng tieáng Anh heát söùc thoaûi maùi. Ngoân ngöõ, phong caùch, nhòp ñieäu, vaø caáu truùc thô cuûa hoï ñaày tính phaùt minh, ñoäc saùng vaø caäp nhaät.19

4.

Khi nhaø pheâ bình Sudeep Sen nhaän ñònh raèng “thô AÁn Ñoä trong nhöõng naêm 1990 ñaõ ñaït ñeán nhöõng taàm cao chöa töøng coù tröôùc ñaây,” moät trong nhöõng caên cöù oâng döïa vaøo ñeå xeùt ñoaùn chính laø thaùi ñoä hoaøn toaøn töï tin cuûa theá heä thi só môùi trong vieäc söû duïng Anh ngöõ vaø nhôø ñoù hoï thöïc söï bieán Anh ngöõ thaønh moät phöông tieän thieän xaûo ñeå noái lieàn nguoàn maïch tö töôûng vaø ngheä thuaät saùng taïo cuûa AÁn Ñoä vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Thöïc vaäy, nhôø söï töï tin vaøo Anh ngöõ, caùc thi só treû ñaõ gaït ra ngoaøi tai nhöõng tieáng baác tieáng chì vaø naêng noå taïo neân raát nhieàu taùc phaåm môùi xuaát saéc.

Töø ñaàu nhöõng naêm 1990, nhöõng taùc phaåm môùi naøy ñaõ aøo aït chinh phuïc caùc nhaø xuaát baûn vaø taäp san vaên hoïc tieáng taêm treân theá giôùi. Sudeep Sen cho raèng neáu nhöõng naêm 1980 laø thaäp nieân cuûa tieåu thuyeát hieän ñaïi AÁn Ñoä baèng Anh ngöõ vôùi ñænh cao laø Salman Rushdie, thì nhöõng naêm 1990 laø thaäp nieân cuûa thô hieän ñaïi AÁn Ñoä baèng Anh ngöõ.20 Töø naêm 1991 cho ñeán 1994 (luùc Sudeep Sen ñöa ra lôøi nhaän ñònh naøy), moät nhaø xuaát baûn môùi meänh danh laø Aark Arts ñöôïc thaønh laäp ôû London vôùi heä thoáng phaùt haønh ñaët taïi Washington (Myõ), Canberra (UÙc), Durban, Bombay vaø New Delhi (AÁn Ñoä), moãi naêm tung ra ít nhaát saùu thi taäp cuûa caùc nhaø thô theá heä môùi; nhaø Rupa & Co. hôïp taùc vôùi Indus Haper Collins cuõng xuaát baûn moãi naêm saùu taäp; nhaø Orient Longman (phaùt haønh ôû Anh quoác döôùi teân Sangam Books) cuõng xuaát baûn ba thi phaåm môùi vaø moät

14

•

TC THÔ 17

tuyeån taäp; nhaø Oxford University Press xuaát baûn moãi naêm moät hôïp tuyeån coù taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô môùi; nhaø Viking Penguin cuõng ñaàu tö vaøo caùc nhaø thô môùi, ñaëc bieät laø Vikram Seth - ngöôøi ñaõ noåi danh vôùi taäp The Golden Gate (1986), roài taäp A Suitable Boy (1993); caùc nhaø xuaát baûn nhoû hôn nhö Praxis, Konarak vaø Seagull cuõng lieân tuïc ñaàu tö vaøo caùc nhaø thô môùi. Caùc nhaø nghieân cöùu vaø pheâ bình cuõng haøo höùng keâu goïi caùc nhaø thô môùi hôïp taùc ñeå thöïc hieän caùc boä hôïp tuyeån: Kaiser Haq thöïc hieän moät boä taïi Myõ; Sudeep Sen thöïc hieän taïi Anh quoác; vaø Vilas Sarang vaø Mehrotra thöïc hieän taïi AÁn Ñoä. Cuøng luùc ñoù, caùc taäp san vaên hoïc quoác teá cuõng haêng haùi thöïc hieän nhöõng soá ñaëc bieät veà caùc nhaø thô môùi AÁn Ñoä: Wasafiri vaø Poetry Review ôû Anh quoác; Kunapipi ôû Ñan Maïch; Kyk-over-al ôû Guyana; Toronto South Asian Review ôû Canada; Nimrod, Chicago Review, World Literature Today, International Quarterly, Paris Review, vaø New Letters ôû Myõ.

Nhö theá, vaøo ñaàu nhöõng naêm 1990, thô AÁn Ñoä ñoät nhieân aøo aït noåi daäy trong sinh hoaït vaên hoïc theá giôùi vôùi moät khí theá chöa töøng coù trong lòch söû, vaø löïc löôïng gaây neân cuoäc noåi daäy chính laø nhöõng baøi thô Anh ngöõ cuûa caùc nhaø thô theá heä môùi cuûa AÁn Ñoä.

Naêm 1992, khi ñöôïc Peter Forbes, chuû buùt taäp san Poetry Review ôû London, uûy thaùc coâng taùc nghieân cöùu vaø pheâ bình taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô theá heä môùi AÁn Ñoä, Sudeep Sen ñaõ boû thì giôø ñoïc hôn 200 thi taäp xuaát baûn ôû AÁn Ñoä vaø ngoaïi quoác ñöôïc vieát hay ñöôïc dòch ra Anh ngöõ, cuõng nhö raát nhieàu baøi thô ñaêng trong nhieàu taäp san vaên chöông. Naêm 1993, oâng choïn ñöôïc chöøng 40 thi taäp cuûa gaàn 30 nhaø thô, haàu heát xuaát baûn ôû AÁn Ñoä, cuøng vôùi moät soá nhaø thô AÁn Ñoä löu vong. OÂng ñaõ giôùi thieäu taát caû nhöõng khuoân maët naøy treân taäp san Poetry Review (Spring 1993, Vol.83, No.1). Ñoù laø laàn ñaàu tieân moät taäp san vaên hoïc quoác teá coù taàm côõ daønh nguyeân moät soá ñaëc bieät cho thô AÁn Ñoä.

Töø ñoù ñeán naêm 1994, Sudeep Sen ñoïc theâm raát nhieàu thi phaåm môùi cuûa nhöõng khuoân maët môùi khaùc, vaø quyeát ñònh thay ñoåi danh saùch nhaø thô oâng ñaõ choïn. OÂng ñaõ boû bôùt ra khoûi danh saùch aáy moät soá nhaø thô (vì xeùt thaáy nhöõng thi phaåm môùi cuûa hoï chæ laø söï laäp laïi phong caùch saün coù cuûa hoï, hoaëc vì chaát löôïng saùng taùc cuûa hoï trôû neân suùt keùm), ngöôïc laïi, oâng theâm vaøo danh saùch moät soá khuoân maët môùi (vì hoï laø nhöõng nhaø thô môùi xuaát hieän nhöng bieåu loä nhöõng tieàm naêng vaø yù chí saùng taïo ñaëc bieät.) Danh saùch môùi cuûa oâng, do ñoù, coøn laïi möôøi ba nhaø thô maø oâng heát loøng thaùn phuïc vaø ñaët heát kyø voïng vaøo hoï: Meena Alexander, Bibhu Padhi, Vikram Seth, Rukmini Bhay Nair, Prabhanjan Mishra, Manohar Shetty, Imtiaz Dharker, Sujata Bhatt, Jeer Thayil, Vijay Nambisan, Ian Iqbal Rashid, Tabish Khair, vaø Ranjit Hoskote.

TC THÔ 17

•

15

Caùch choïn löïa cuûa Sudeep Sen theå hieän thaùi ñoä cuûa moät nhaø pheâ bình ñaëc bieät chuù troïng vaøo khaû naêng caùch taân khoâng ngöøng cuûa nhaø thô trong caû caáu truùc laãn ngoân ngöõ. Sudeep Sen coøn laø moät nhaø pheâ bình ñaày can ñaûm vaø vieãn kieán khi oâng daùm gaït boû nhöõng nhaø thô coù soá löôïng taùc phaåm ñoà soä vaø thöôøng ñöôïc ca ngôïi ra khoûi danh saùch, nhöng laïi ñem vaøo ñoù nhöõng khuoân maët raát treû, coøn ít taùc phaåm vaø chöa noåi danh (keå caû nhöõng nhaø thô löu vong hieän ñang soáng ôû haûi ngoaïi.) Ví duï, trong soá möôøi ba nhaø thô oâng choïn, nhaø thô Tabish Khair sinh naêm 1966 vaø chæ môùi xuaát baûn hai taäp thô; nhaø thô Ranjit Hoskote sinh naêm 1969 vaø chæ môùi xuaát baûn moät taäp. Khi ñöa hoï vaøo danh saùch nhöõng nhaø thô kieät xuaát cuûa AÁn Ñoä trong nhöõng naêm 1990, Sudeep Sen khoâng chæ laøm coâng vieäc phaùt hieän taøi naêng môùi. Vôùi nhöõng phaân tích chi tieát veà buùt phaùp cuûa hoï vaø vôùi thaùi ñoä ñaùnh giaù ñaày tính khaùch quan, baøi vieát cuûa Sudeep Sen ñaõ chöùng minh ñöôïc nhöõng thaønh töïu cuûa hoï ñoái chieáu vôùi nhöõng thaønh töïu cuûa thi ca theá giôùi ñöông ñaïi. Vôùi caùi nhìn saâu vaø xa, oâng tieân tri ñöôïc nhöõng thaønh töïu vöôït baäc hoï seõ taïo neân cho neàn thô AÁn Ñoä ôû theá kyû 21.

5.

Neàn vaên hoïc naøo cuõng caàn nhöõng nhaø pheâ bình coù caùi nhìn nhö theá ñeå phaùt hieän nhöõng tieàm naêng cuûa neàn vaên hoïc töông lai. Tuy nhieân, cuõng töông töï nhö tình traïng sinh hoaït vaên hoïc cuûa Vieät Nam trong nhieàu naêm qua, coâng taùc pheâ bình ôû AÁn Ñoä raát yeáu keùm vaø sa ñoaï. Sudeep Sen nhaän ñònh: Vieäc pheâ bình thô ñöông ñaïi, nhìn laïi tröôùc sau, vaãn coøn laø moät choã yeáu keùm trong vaên hoïc AÁn Ñoä. Nhöõng taùc phaåm pheâ bình ñöôïc vieát vaø xuaát baûn chuû yeáu bôûi caùc thi só kieâm bieân taäp vieân, thöôøng hoaëc laø troø töï khen hoaëc laø troø nònh qua nònh laïi giöõa caùc thaønh vieân trong ñaùm mafia. Vieäc pheâ bình thô laâm vaøo tình traïng nguy ngaäp vì ñaïi ña soá caùc nhaø pheâ bình thô chæ vieát theo gioïng ñieäu “kyù giaû bình daân”. Nhieàu ngöôøi trong soá ñoù laø nhöõng tay vieát baùo haøng ngaøy, hoâm nay bình moät cuoán phim, hoâm khaùc bình moät cuoäc trình dieãn thôøi trang, hoâm khaùc nöõa thì bình moät taäp thô. Haàu heát döôøng nhö thieáu kieán thöùc veà kyõ thuaät thô vaø söï caûm nhaän thi tính ñeå naém ñöôïc moät baøi thô caên baûn.21

Daãu sao, Sudeep Sen nhaän thaáy coøn coù ba nhaø pheâ bình thuoäc lôùp tuoåi 50 trôû laïi nhö Adil Jussawalla, Arvind Krishna Mehrotra, vaø Sudeep Bhatnagar, vaø moät vaøi ngöôøi khaùc laø coù ñuû khaû naêng. Ñoàng thôøi, Sudeep Sen tin raèng löïc löôïng pheâ bình coù theå ñöôïc taêng cöôøng neáu chính caùc nhaø thô chòu ñöùng ra tham gia coâng taùc pheâ bình, vaø trong khi pheâ bình, hoï chæ “taäp trung vaøo vaên baûn vaø gaït ñöôïc söï ghen tî vaø khaåu vò caù nhaân ra ngoaøi.”22

16

•

TC THÔ 17

Ñieàu hieån nhieân laø ñeå coù theå baét kòp nhöõng phaùt kieán môùi cuûa thôøi ñaïi, nhaø pheâ bình nhaát thieát phaûi coù moät voán lieáng kieán thöùc luoân luoân caäp nhaät. Tuy nhieân, söï thöïc cho thaáy raèng ña soá ngöôøi vieát baøi “pheâ bình” chæ söû duïng môù kieán thöùc thu nhaän ñöôïc khi coøn ôû hoïc ñöôøng. Trong khi ñoù, chöông trình giaûng vaên ôû AÁn Ñoä cho ñeán naêm 1994 vaãn coøn tieáp tuïc baùm vaøo nhöõng vaán ñeà raát cuõ. Veà vaên hoïc quoác teá, sinh vieân vaên chöông khoâng ñöôïc hoïc ñieàu gì môùi hôn thô T.S. Eliot, “töôûng chöøng sau thôøi Eliot khoâng coøn thöù gì laø ñaùng keå nöõa.”23 Taát nhieân trong suoát nhieàu thaäp nieân, caùc nhaø thô tieàn phong ôû AÁn Ñoä ñaõ phaûi töï reøn luyeän baèng caùch ñoïc nhöõng taùc phaåm môùi cuûa theá giôùi. Trong khi ñoù, ña soá ngöôøi vieát baøi “pheâ bình” (noùi cho ñuùng, chæ laø baøi ñieåm saùch) thì laïi löôøi lónh, hoaëc thöông maïi hoaù, hay bình daân hoaù caây buùt. Vì löôøi lónh, hoï chæ taäp trung vaøo coâng vieäc raát deã laø ca ngôïi nhöõng caây buùt laõo thaønh, chöù khoâng caàn boû thì giôø theo doõi nhöõng caây buùt môùi. Vì muïc ñích thöông maïi, hoï chuù taâm ca ngôïi nhöõng taùc phaåm ba xu, ñeå nhaän tieàn coâng töø caùc nhaø xuaát baûn thöông maïi. Vì nhaém vaøo giôùi bình daân ñeå laäp danh, hoï chuyeân tung ra nhöõng baøi vieát hôïp khaåu vò soá ñoâng, baát caàn yù thöùc tieán boä vaø giaù trò vaên hoïc.

Nhaø pheâ bình John Oliver Perry coøn ñöa ra nhaän xeùt raèng ña soá nhaø pheâ bình ôû AÁn Ñoä tröôùc nhöõng naêm 1990 vaáp phaûi sai laàm traàm troïng vì maëc caûm haäu thöïc daân khieán hoï chæ chuù troïng tìm kieám vaø ñeà cao “AÁn Ñoä tính” (“Indianness”) trong caùc taùc phaåm vaên chöông, ngay caû vaên chöông vieát baèng Anh ngöõ, thay vì phaùt hieän nhöõng saùng taïo cuûa caù nhaân nhaø vaên hay nhaø thô.24 Tuy nhieân, söï chua chaùt naèm ôû choã caùi “AÁn Ñoä tính” maø ña soá “nhaø pheâ bình” bình daân ca ngôïi, cuõng nhö nhieàu caây buùt haïng hai, haïng ba, coá gaéng thöïc hieän, laïi laø thöù vaên phong saëc muøi ñaøi caùc, tröôûng giaû kieåu Anh quoác thôøi thuoäc ñòa. Ñeå coù “AÁn Ñoä tính”, ngoaøi vieäc nhoài nheùt nhöõng yù nieäm vaên hoaù coå truyeàn AÁn Ñoä vaøo taùc phaåm, ngöôøi caàm buùt phaûi laøm sao cho buùt phaùp cuûa mình toaùt ra khoâng khí “coå kính” kieåu Shakespeare, hay “hieän ñaïi” kieåu T.S. Eliot, vaø khoâng caàn gì hôn theá nöõa. (Ñieàu naøy laïi khieán chuùng ta lieân töôûng ñeán kieåu vieát cuûa nhieàu ngöôøi caàm buùt Vieät Nam: ñeå vaên chöông mình ñöôïc xem laø vöøa mang daân toäc tính, vöøa “sang troïng”, “trí thöùc”, hoï vöøa tìm caùch ca ngôïi vaên hoaù Vieät Nam, vöøa duøng thöù vaên phong saëc muøi laõng maïn cuoái muøa cuûa Phaùp, laïi thænh thoaûng nheùt vaøo caâu vaên daêm ba chöõ Phaùp, daêm ba teân nhaø vaên, nhaø tö töôûng Phaùp “coå kính” nhö Victor Hugo, hay “hieän ñaïi” nhö Albert Camus.)

Moät neàn pheâ bình laïc haäu vaø keùm phaåm chaát khoâng theå coù khaû naêng phaùt hieän nhöõng taøi naêng môùi. Beân caïnh ñoù, naïn beø phaùi cuõng laø moät chöôùng ngaïi to lôùn ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa nhöõng caây buùt treû. Trong nhöõng thaäp nieân tröôùc, nhieàu ngöôøi trong giôùi caàm buùt coù theá löïc ñaõ taïo neân teä traïng

TC THÔ 17

•

17

naøy. Sudeep Sen nhaän xeùt: Nhieàu ngöôøi trong ñaùm aáy ñaõ chæ baän roän ca ngôïi nhau vaø xuaát baûn taùc phaåm cho nhau [...] taïo neân haäu quaû laø töø giöõa nhöõng naêm 1970 ñeán khoaûng cuoái nhöõng naêm 1980, hieám coù taùc phaåm môùi naøo cuûa caùc nhaø thô treû ñöôïc pheùp nôû hoa. Vaøi nhaø thô treû xuaát baûn ñöôïc ñeàu ñaën thì chæ xuaát baûn ôû ngoaïi quoác.

Tuy nhieân, ñoái vôùi moät nhaø thô treû bình thöôøng thì coâng vieäc xuaát baûn ñaõ laø moät ñieàu raát khoù khaên: tröôùc heát, hoï thieáu söï hoã trôï ôû trong nöôùc; keá ñeán laø quaù trình cöïc nhoïc cuûa vieäc göûi nhöõng baøi thô ñaêng treân caùc taäp san ôû nöôùc ngoaøi, bôûi coù quaù ít cô sôû phaùt haønh taäp san hay xuaát baûn thô ôû AÁn Ñoä vaø caøng quaù hieám hoi ñeå coù nhöõng cô sôû khoâng chòu söï kieåm soaùt cuûa ñaùm mafia giaø. Ngay caû nhöõng thi tuyeån ñöôïc bieân taäp bôûi caùc nhaø thô khaùc nhau xuaát hieän trong nhöõng thaäp nieân tröôùc cuõng chæ chöùa moät nhoùm chöøng aáy nhaø thô (nhìn chung laø theá), thaûng hoaëc coù vaøi nhaø thô treû thì cuõng raát hoaï hoaèn.25

Ñeán ñaàu nhöõng naêm 1990, tình hình trôû neân toát hôn. Sudeep Sen nhaän xeùt: Khoâng coøn nhöõng ñöôøng phaân ranh giöõa caùc phaùi vaø caùc vuøng (Delhi, Bombay, Calcutta, Orissa) moät caùch raïch roøi nhö tröôùc nöõa; khoâng coøn söï thuø ñòch nhau hay söï keùo beø keùo caùnh traàm troïng nöõa. Moät thaùi ñoä khaù chuyeân nghieäp vaø saün saøng keát “baïn khaùc chieán tuyeán” döôøng nhö noåi leân giöõa nhöõng nhaø thô treû töø caùc thaønh phoá khaùc nhau (hay, cuõng theá, töø caùc coäng ñoàng AÁn Ñoä khaùc nhau treân theá giôùi). Theo kinh nghieäm cuûa chính toâi, caùc nhaø thô cuûa theá heä toâi döôøng nhö raát côûi môû vôùi nhau, hoã trôï nhau, vaø löu taâm ñeán taùc phaåm cuûa nhau, ñoàng thôøi laïi coù moät yù thöùc pheâ bình nhaïy beùn vaø maïnh meõ. Ngay caû vaøi nhaø thô cuûa theá heä giaø hôn giôø ñaây cuõng khaù thöùc thôøi, khích leä vaø ñoái xöû vôùi caùc nhaø thô treû nhö baïn ñoàng nghieäp. Ñaây laø söï khaùc bieät noåi baät so vôùi thaùi ñoä cuûa moät soá caây buùt lôùp giaø, nhöõng keû khö khö moät thaùi ñoä muïc haï ñoái vôùi nhöõng caây buùt treû.26

Ñieàu gì ñaõ ñem ñeán söï thay ñoåi naøy? Chính nhöõng nhaø pheâ bình tieán boä ñaõ ñem ñeán söï thay ñoåi naøy. Duø laø moät nhoùm raát ít ngöôøi, nhöõng nhaø pheâ bình AÁn Ñoä nhö Sudeep Sen, Adil Jussawalla, Arvind Krishna Mehrotra, vaø Sudeep Bhatnagar, ñaõ lieân tuïc doác noã löïc vaøo vieäc phaùt hieän vaø giôùi thieäu nhöõng caây buùt môùi ñaày saùng taïo ñeán vôùi theá giôùi. Hoï luoân luoân theo doõi vaø giuùp ñôõ cho nhöõng baøi thô môùi cuûa caùc nhaø thô treû ñöôïc ñaêng treân caùc taäp san vaên hoïc quoác teá. Töø cuoái nhöõng naêm 1970, hoï thöôøng xuyeân coâng boá nhöõng baøi phaân tích vaø ñaùnh giaù raát coâng phu vaø chính xaùc veà nhöõng taùc phaåm môùi treân nhöõng dieãn ñaøn vaên hoïc quoác teá. Chính nhöõng phaùt hieän quan troïng cuûa hoï veà tieàm naêng saùng taïo cuûa theá heä vaên chöông môùi ôû AÁn Ñoä ñaõ laøm giôùi nghieân cöùu vaên hoïc quoác teá vaø caùc nhaø xuaát baûn quoác teá löu yù. Nhöõng phaùt hieän naøy ñaõ daàn daàn ñem nhöõng caây buùt môùi ra khoûi boùng toái vaø taïo neân moät nieàm haêng say môùi trong vieäc saùng taïo

18

•

TC THÔ 17

vaên chöông. Vaøo ñaàu nhöõng naêm 1980, nhöõng nhaø thô treû ôû AÁn Ñoä baét ñaàu thaáy raèng hoï khoâng caàn phaûi vaát vaû chieán ñaáu vôùi nhöõng baäc laõo laøng trong nöôùc nöõa, maø hoï phaûi doác söùc taïo neân nhöõng giaù trò vaên chöông môùi laï ñeå ñöôïc xuaát hieän treân dieãn ñaøn vaên hoïc quoác teá.

Cuõng chính nhôø moät soá nhaø pheâ bình tieán boä ñaõ khoâng ngöøng noã löïc phaùt hieän vaø giôùi thieäu ñeán theá giôùi nhöõng taøi naêng môùi trong vaên chöông AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ maø vaøo naêm 1981 Vieän Haøn Laâm Vaên Hoïc AÁn Ñoä (Sahitya Akademi) môùi laàn ñaàu tieân ñaët ra giaûi thöôûng haèng naêm cho thô AÁn Ñoä vieát baèng Anh ngöõ. Taát nhieân nhöõng nhaø thô ñoaït giaûi thöôûng naøy trong nhöõng naêm 1980 vaãn laø nhöõng nhaø thô thuoäc lôùp tuoåi treân 50 vaø ñaõ thaønh danh töø laâu. Ví duï, Sitakant Mahapatra (sinh naêm 1937), Gieve Patel (sinh naêm 1940), roài Kamala Das (sinh naêm 1934), v.v... Nhöng, daãu sao, giaûi thöôûng naøy khieán giôùi pheâ bình quoác teá chuù yù nhieàu hôn ñeán thô AÁn Ñoä, vaø chính söï chuù yù naøy khieán ban giaùm khaûo cuûa Vieän Haøn Laâm Vaên Hoïc AÁn Ñoä phaûi daàn daàn caùch taân caùi nhìn cuûa hoï. Hoï coù theå tieáp tuïc baûo thuû vaø beø phaùi khi trao giaûi thöôûng cho thô vieát baèng caùc ngoân ngöõ AÁn Ñoä, nhöng hoï khoù coù theå laøm theá maõi ñoái vôùi giaûi thöôûng cho thô vieát baèng Anh ngöõ, vì con maét quoác teá vaãn ñang nhìn hoï moät caùch ñaày thaùch ñoá. Giaûi thöôûng naøy cuõng daàn daàn laøm dòu ñi thaùi ñoä choáng baùng thô Anh ngöõ. Ñoàng thôøi, noù cuõng baét ñaàu gaây neân nieàm hy voïng cho nhöõng nhaø thô theá heä môùi chuyeân saùng taùc baèng Anh ngöõ. Theo quan saùt gaàn ñaây nhaát cuûa nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Prithvindrra Bandhopadhyay, khuynh höôùng caùch taân cuûa Vieän Haøn Laâm Vaên Hoïc AÁn Ñoä ñaõ baét ñaàu khieán caùc vieän ñaïi hoïc ôû AÁn Ñoä suy nghó veà vaán ñeà caäp nhaät hoaù chöông trình giaûng vaên.

Töø naêm 1995 ñeán nay, caùc vieän ñaïi hoïc ôû AÁn Ñoä lieân tuïc toå chöùc nhöõng hoäi thaûo veà vieäc caûi caùch noäi dung vaø phöông phaùp giaûng daïy vaên hoïc.

Moät soá döï thaûo ñaõ ñöôïc ñeà ra veà vieäc ñöa vaên chöông quoác teá “post-Eliot” vaø vaên chöông AÁn Ñoä ñöông ñaïi baèng Anh ngöõ vaøo giaùo trình. Nhieàu vieän ñaïi hoïc ñaõ coå vuõ nghieân cöùu sinh theo ñuoåi nhöõng ñeà taøi vaên hoïc haäu hieän ñaïi cuûa theá giôùi. Prithvindrra Bandhopadhyay hy voïng raèng chöông trình giaûng vaên seõ thöïc söï ñöôïc caûi caùch vaøo ñaàu theá kyû 21 vaø taïo cô sôû ñeå trau doài kieán thöùc cho moät theá heä pheâ bình gia chính quy môùi.27 Ñaàu nhöõng naêm 1990, khi caùc taäp san vaên hoïc quoác teá vaø caùc nhaø xuaát baûn töø nhieàu nôi treân theá giôùi soâi noåi höôùng veà AÁn Ñoä, thì caùc nhaø thô AÁn Ñoä thuoäc theá heä môùi baét ñaàu nhìn thaáy moät baàu trôøi raát lôùn roäng ñeå söùc saùng taïo cuûa hoï ñöôïc bay cao vaø xa. Ñaây laø ñoäng löïc chuû yeáu khieán hoï hoaøn toaøn thoaùt khoûi moái aùm aûnh “maát goác” khi vieát tieáng Anh maø nhöõng theá heä tröôùc ñaõ khoâng ngöøng bò daøy voø. Chæ trong voøng vaøi naêm ñaàu tieân cuûa nhöõng naêm 1990, teân tuoåi cuûa hoï ñaõ nhanh choùng ñöôïc theá giôùi bieát

TC THÔ 17

•

19

ñeán. Vaø khoâng chæ teân tuoåi, nhöõng phaùt kieán ñoäc ñaùo trong saùng taùc cuûa hoï ñöôïc theá giôùi thöôûng laõm vaø thaùn phuïc nhôø nhöõng baøi phaân tích vaø ñaùnh giaù ñuùng möùc cuûa nhöõng nhaø pheâ bình ñaày coâng taâm vaø vieãn kieán nhö Sudeep Sen vaø vaøi ngöôøi khaùc. Vaø khoâng phaûi laâu laâu môùi coù moät khuoân maët AÁn Ñoä ñöôïc theá giôùi thaùn phuïc nhö tröôùc kia, laàn naøy, haøng chuïc khuoân maët cuûa cuøng moät theá heä ñoàng loaït xuaát hieän treân dieãn ñaøn vaên hoïc quoác teá, moãi ngöôøi moät veû, vaø ai cuõng coù theå ñöùng chung haøng nguõ vôùi nhöõng nhaø thô treân tuyeán ñaàu cuûa vaên chöông theá giôùi ñöông ñaïi. Quaû thöïc, trong thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû 20, con maét cuûa theá giôùi ñaõ bò thu huùt ñeå nhìn veà thô AÁn Ñoä vaø ñöôïc chöùng kieán nhöõng taàm cao chöa töøng coù tröôùc ñaây trong vaên chöông AÁn Ñoä.

Baát ngôø nghe nhaø pheâ bình Sudeep Sen nhaän ñònh: “Thô AÁn Ñoä trong nhöõng naêm 1990 ñaõ ñaït ñeán nhöõng taàm cao chöa töøng coù tröôùc ñaây”, nhieàu ngöôøi trong chuùng ta haún phaûi thaáy ngaïc nhieân. Ngaïc nhieân nhö theá khoâng phaûi laø khoâng coù lyù do: chuùng ta voán coù truyeàn thoáng nhìn vaøo kính chieáu haäu ñeå tìm nhöõng taàm cao thay vì nhìn vaøo phía tröôùc. Ñeå ñöôïc nhö AÁn Ñoä, aét haún ngöôøi vieát, ñoäc giaû vaø nhaø pheâ bình cuûa chuùng ta phaûi baét ñaàu taäp nhìn veà phía tröôùc, keûo quaù treã.

Hoaøng Ngoïc-Tuaán (10/1999) Chuù thích: 1 Sudeep Sen, “New Indian Poetry: the 1990s perspective” (Indian Literatures: In the Fifth Decade of Independence), World Literature Today (Spring 1994, 68:2) 272.

2 Vinay Dharwadker, “Modern Indian Poetry and its Contexts”, The Oxford Anthology of Modern Indian Poetry (Delhi: Oxford University Press, 1994) 187.

3 Krishna Govinda Jayanta, The Modernist Attitude in Indian Poetry (Madras: Betel Leaf, 1976) 159.

4 Ibid., 161.

5 Vinay Dharwadker, op. cit., 193-4.

6 Ibid., 194.

7 Krishna Govinda Jayanta, op. cit., 27.

8 Vinay Dharwadker, op. cit., 195.

9 Ibid.,198.

10 John Oliver Perry, “Contemporary Indian Poetry in English” (Indian Literatures: In the Fifth Decade of Independence), World Literature Today (Spring 1994, 68:2) 261.

11 “Indian Poetry in English”, Frontier (Calcutta), 26 May 1990, 1. Trích theo Arvind Krishna Mehrotra (ed.), “Introduction”, The Oxford India Anthology of Twelve Modern Indian Poets (Calcutta: Oxford University Press, 1992) 7.

20

•

TC THÔ 17

12 Ibid.

13 John Oliver Perry, op.cit., 261.

14 Ibid., 261 15 Trích theo R. Parthasarathy (ed.), Ten Twentieth-Century Indian Poets (Delhi: Oxford University Press, 1976) 95.

16 Trích theo Arvind Krishna Mehrotra, op.cit., 4.

17 Ibid., 1.

18 Ibid., 5.

19 Sudeep Sen, op. cit., 273.

20 Ibid., 272.

21 Ibid., 274.

22 Ibid., 275.

23 Ibid., 275.

24 John Oliver Perry, op.cit., 262.

25 Sudeep Sen, op. cit., 274.

26 Ibid., 274.

27 Prithvindrra Bandhopadhyay, “Great Literary Hopes for the New Millennium”, Saâhityavidyaâ (Summer 1999, 4:2) 64.

TC THÔ 17

Nguyeãn Toân Nhan Thô Chöõ Haùn

•

21

22

•

TC THÔ 17

Traàn Leâ Nguyeãn Ngaõ Tö Ñeøn ñoû cho hai ngöôøi gaëp nhau töø hai ñaàu ñöôøng khaùc nhö bieån ngaên ñaát lieàn moät nuï cöôøi laáp ñaày chieàu Saigon hoâm nay trôøi xanh maây traéng nhö toùc em baïch kim nhö maét em Laàn ñaàu tieân trong ñôøi anh yeâu ñeøn ñoû -- maøu ñeøn ñoû ñaùng gheùt ôû moãi ngaõ tö -vaø theâm moät laàn trong ñôøi anh khoâng ñi con ñöôøng thaúng reõ theo con ñöôøng ngang ñeåbaét gaëp laïi em nuï cöôøi hoàn nhieân (tình côø nhö naéng möa xöù anh nhö baõo tuyeát queâ höông em) noùi naêng duøm hai ñöùa gaëp laàn ñaàu chæ bieát nhìn khoâng noùi Con ñöôøng nhieàu caây che loái ñi thaêm moät ngöôøi thaân naèm beänh vieän vaãn maùi toùc con trai choàng saùch vaø nuï cöôøi Khoaûng caùch ngaõ tö ñeán ngaõ ba buoàn lôøi taïm bieät 27-4-62

TC THÔ 17

Traàn Daàn Möa Möa möa Möa maõi thaâm laøng möa tím phoá Möa nhôït nhaït coät ñeøn Nhôït nhaït boùp gaùc nhôït nhaït ñöôøng ga Möa möa...

Möa troâi chieác thuyeàn nan Troâi taét ngaõ tö sang ñaàm muoáng ngaäp Möa möa...

Möa troâi xaùc beøo Nhaät nhö thaây ngöôøi troâi soâng Soùng ñaùnh ngaõ ba Troâi veà ba ngaû nöôùc Möa troâi chieác xe tay Troâi xaâm muõi thaâm caøng Möa möa Möa troâi baø haøng rau giaø OÂ toâ hoøm huùc ngang... thoaùt ngöôøi khoâng thoaùt cuûa Noùn tôi meáu maùo laàn moø Möa möa Möa troâi moät em nhoû Boá sai mua cuùt röôïu Troâi veà moâi xaùm maét gaø toi Möa möa Möa troâi ñaùm haønh khaát co ro Gheá choõng choûng chô boán beà chôï luït Möa möa Möa khoùa then trôøi möa kieàm toûa ñaát Möa möa Möa traéng nhôït phoá ñöôøng Möa vaãn coøn möa ... ...

•

23

24

•

TC THÔ 17

Möa möa Ñöôøng quoác loä... moät ngöôøi... ñeâm... vaøi ñoám löûa Troáng laøng buøng buïc caàm canh Möa möa Reõ moät phoá ngheøo Chôït ngöûi moät muøi ñaùnh uùp Vuoát maët trôøi möa Buoäc daây giaøy loûng Luûi vaøo moät ngoõ... voøng ra!

Moät vaït trôøi vung ñeâm uùp phoá Möa möa Coät ñieän ñaøng xa... xa nhö beân kia theá gôùi Choàm vaøo moät nhaø Coång ñoùng voäi Möa möa...

Coøi rít!

Boùng toái töa leân duøi cui suùng luïc Huøng hoå moät theá gôùi voõ trang luøng suïc moät ngöôøi Ñaïp töôøng tröôùc! Phaù coång sau!

UØa vaøo baét ñöôïc: Moät noài toâm riu moät baø laõo khoå moät buoàng khoâng Möa möa Ngoõ cuït ñaõ ñöa moät ngöôøi truyeàn sang ngoõ laám Laïi ñöa sang moät ngoõ buøn Möa möa Möa phoá möa ñöôøng möa ñeøn pha möa tòch mòch Möa luùt thuùt cöûa oâ naøy Möa sa saû cöûa oâ kia ...

Möa möa Paø-ca chaïy sang toøa söù “Phaïm Baåy veà thaønh”.

Möa möa Toøa söù khua toång ñoác ñaïi thaàn Giaùm binh chaùnh caám “Phaïm Baåy veà thaønh”.

Möa möa Möa laám ñaát laám trôøi Gaäy goäc tuaàn ñinh nhoán nhaùo boán ñaàu tinh.

Khoá xanh möôi ngaû ñeøn cuø Möa möa

TC THÔ 17

Moät veát chaân moät veát chaân...

Naêng Tónh – Coång Ñoâng – beán ñoø Taân Ñeä Moät ngöôøi coõng möa ñi Moät cheá ñoä ñuoåi ñaøng sau Möa möa Möa tröôøng hoïc möa phoá haøng Naâu Möa ñöôøng Maùy Sôïi Möa ñaùm ñoâng ñi thaønh quaùch buøn laày Möa ngöôøi nhaët doøng truyeàn ñôn laám ñoû Möa Möa...

•

25

26

•

TC THÔ 17

Quyønh Thi Ngaøy Khoâng Coù Tieáng Chim 1 -Ví ngaøy khoâng coù tieáng chim queâ höông eoø uoät baát haïnh leo thang noái nhòp lôøi keâu than cuûa con ngöôøi vaø cuõng con ngöôøi caáu taïo thaønh thöù huûy dieät nhö traùi taïc ñaïn maø hoï neùm ra luùc naøo nguy kòch 2 -Baïn coù theå töôûng töôïng ñöôïc khoâng trong moät khu röøng xao xaùc boùng xanh khoâng nghe tieáng hoùt líu lo daãu laø tieáng khaøn khaøn cuûa moät con chim ñaõ mang troïng beänh daãu laø tieáng keïc keïc cuaû caùnh dieàu haâu chao löôïn quanh xaùc cheát cuûa moät sinh vaät moät sinh vaät thaát theá tuyeät nhieân khoâng coøn chuùt linh hoàn sinh ñoäng taêm tích nhöõng teân thôï saên thì daãy ñaày ôû thôøi naøo hoï cuõng khoâng bao giôø vaéng maët ngang ngaïn trong leõ phaûi ñaïo lyù muø taêm chæ coù oan khieân daønh cho keû bò coi laø töû thuø laø toäi phaïm “ phaûn quoác “ ! chæ coù nieàm ñau cuøng taän mím chaët moâi tim nuoát troïn cuïc maùu baàm thoaùt ra aâm thaàm nhöõng lôøi nhöõng chöõ keû bò leân aùn gioáng nhö moät ñaøn boø bò ne vaøo loø saùt sinh

TC THÔ 17

3 -ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngheä syõ saùng taïo raïo röïc chöa chín ñuû goïi môøi ngöôøi ñang u meâ tænh giaác noãi ñau chöa nhaän chìm ñöôïc chính cuoäc soáng mình ñuû thoaùt ra lôøi keâu cöùu khaån caáp cho theá heä ñi sau tieáp noái thôøi daãy ñaày hoang mang truyeàn thoáng ñoâi khi ñaõ laøm cheát ñöùng voâ tö traùi tim treo meänh heä aùc ñoäc nhöõng caùi loa phoùng thanh giaùo ñieàu moät chieàu phun ra thöù tuyeân truyeàn reû tieàn caøng laøm cho nhöõng taâm hoàn thanh khieát ngaïo maïn hôn thôøi cuûa hoang pheá tình ngöôøi baïo loaïn trong töøng ngaên keùo gian tham nhieàu hoäc tuû chöùa ñöïng nhöõng möu ñoà hoâi haùm aáp uû trong boùng toái laâu ngaøy nhöõng con maét raén ñoäc nhoû nhoi trong minh trieát nhöng phía sau röïc rôõ haän thuø hay noù ñaõ bieán thaønh nhöõng con chuoät ngaøy rình chôø aên vuïng phaù phaùch tieåu nhaân rình chôø chui vaøo oáng quaàn thôm tho tö höõu nhöõng oáng quaàn nguû cay nghieät cuûa nhöõng ngöôøi ñaøn baø vaéng choàng laâu ngaøy xinh ñeïp

•

27

28

•

TC THÔ 17

4 -Ngöôøi ñaõ ngaäm taêm vaø ngöôøi ñaõ soáng con thuù chöõa beänh baèng caùch lieám vaøo veát thöông cuûa mình boùng daùng vò aân nhaân caâm nín khoå haïnh ñaáng aån syõ khoâng coù tu vieän caùch bieät loaøi ngöôøi khôø khaïo giöõa baày aùc thuù quæ quyeät ma maõnh tha hoà ñeå hoï beâu reáu ñaáu toá nôi phaùp tröôøng giaønh giaät lôïi danh con ngöôøi maø haàu nhö taâm hoàn ñaõ cheát caùi cheát nôi nhaän thöùc ôû taän cuøng cuûa söï bí hieåm moät ngöôøi voâ toäi töï trong giaác mô chöa yù thöùc haún hoi veà ñieàu nhaân quaû tuyeät nhieân khoâng coù nguy cô tính toaùn ngaây thô thöøa thaõi trong nguy kòch thieáu thoán vaãn toaû ra trong nuï cöôøi theânh thang cuûa hoï thaûnh thôi coù nhöõng aùng maây xanh nieàm tin veà tuï hoäi

nhöõng böùc tranh laø ngheä thuaät khoâng coù chuû ñích phoâ tröông taùc phaåm ngang nhieân beân leà l hoäi thôø ô vôùi keû quyeàn quí giaàu sang söù thaàn nhöõng khoù ngheøo laø baïn duø khoâng môøi cuõng ñeán coù phaûi söï töông giao laø maâu thuaãn noäi taïi ngay chính moãi con ngöôøi chuùng ta tích cöïc hay thôø ô caùi naém baét hay coøn trong tieàm thöùc tröøu töôïng

5 -ngaøy an laønh khoâng coù söï phaãn noä cuûa thôøi tieát vaãn baøng baïc moät dö aâm cuûa thôøi muoán queân maø tieàm thöùc khoâng chòu ñeå yeân cho con ngöôøi ñi vaøo giaác nguû Boùng ma aån hieän ñaâu ñaây ñaõ laø ban ñeâm hay daàu caû ban ngaøy saùng suûa muøa xuaân hay muøa haï muøi vò toaùt ra nghieán ngaáu khöùu giaùc

TC THÔ 17

•

-- ñaàu ngoïn gioù bí maät hay nhö nhöõng luoàng aùnh saùng xuyeân roïi to töôùng nôi trí töoûng thöïc taïi thì môø aûo mong manh nhö nhöõng maøn söông Khoå noãi nôi giöõa hoang vu khoâng coøn moät boùng chim truù nguï xaùc xô ñieâu taøn gioáng nhö moät ñaùm chaùy röøng roäng lôùn

Ai seõ laø ñaáng cöùu chuoäc daân toäc toâi trong coäi reã ñaõ phung phaù nieàm tin vaø xaây döïng maùu me xöông nuùi cuaû moät thôøi chieán tranh vaãn chöa khoâ veát dao cöùa coå caêm hôøn truùt vaøo nhöõng ao hoà loøng tham roäng lôùn nhöõng vò vua taân thôøi khoâng coù ngai vaøng ngu doát khoå naïn daønh cho moät daân toäc cöù coi nhö moät ñònh meänh khoâng ñöôïc thöôïng ñeá phaùn xöû phaùn xöû coâng minh Döôùi löôõi haùi nhieàu kieåu nhieàu thôøi nhöõng thôøi trang noâ leä khaùc nhau ñaát nöôùc nhö moät vieân bích ngoïc rôi vaøo tay moät luõ ngöôøi

chæ bieát xaøi ñoà giaû maø ñoà giaû laïi töoûng ñoà thieät ! toäi nghieäp cho moät doøng doõi ñaõ coù töø boán ngaøn naêm baây giôø taát caû chæ coøn tieáng keâu hay lôøi than tieáng uaát ngheïn trong töøng loàng ngöïc -- moät ñaát nöôùc thanh bình khoâng coù tieáng chim ca nhöõng tieáng chim hieàn hoøa yeâu thöông coù cô ñaõ bò taän dieät nhöõng tinh hoa noøi gioáng ñaõ bò taøn saùt nhöõng quí baùu ñeàn ñaøi ñaõ bò taøn phaù taøn phaù ngay moãi taâm linh

29

30

•

TC THÔ 17

6 -Kyù öùc coù phaûi laø cuoäc soáng sao cöù aån hieän maø quaû thöïc ñoù khoâng phaûi laø nhöõng boùng ma nhöõng nôi choán theo nhau choãi daäy ngay töø nhöõng truï ñeøn nhöõng haøng caây ....töøng goùc phoá hay nhöõng maùi hieân ... vieân gaïch . . . nôi mình töøng ñaõ ñi qua hay döøng laïi chuyeän troø cuøng beø baïn. . . . nhöõng thöù laø ñôøi soáng laø nuï hoân ñaém say moät thôøi naøo caùch xa ñeå daáu yeâu hay ñeå taï toäi chuoãi thôøi gian ong möôït vaø ñaèm thaém nhöõng ñoùa hoa caây coû haïnh phuùc ñôn sô toûa ra baùt ngaùt maø khi maát ñi mình môùi thaáy laø quí gía tieác nuoái ngaån ngô thöù khoâng theå mua baùn ñöôïc thay theá ñöôïc Bao aâm thanh chaäp chuøng yù töoûng treân nhöõng con ñöôøng rôïp boùng xanh döông nhö sôø thaáy ñöôïc nhö uoáng aên ñöôïc trong töøng teá baøo ruoät gan nhö hít thoû coøn thaáy muøi thôm tho trinh baïch cuûa tuoåi hoïc troø thôøi maø chieán tranh ñang leo thang cuøng luùc coøn mình laïi laø chuù nai tô thôø ô gaëm coû trong khuoân vieân thieân ñaøng chöa bieát tieáng thôû daøi hay nhöõng gioït nöôùc maét öu tö cuaû ngöôøi daân soáng xa thaønh phoá ñoùi khoå laàm than . . .

TC THÔ 17

•

31

7 -ví nhö nhöõng ngaøy khoâng coù tieáng chim caû baàu trôøi u aùm theâ löông röøng caây truïi laù laø noãi cheát choùc sôï haõi Ñoù laø lôøi thuù toäi vôùi thieân nhieân hay vôùi con ngöôøi caûnh vaät oâm noãi ñôùn ñau vaät vaõ noãi bô vô khoâng coøn sinh ñoäng Nhöõng con ngöôøi veà laïi maûnh ñaát thaân yeâu veà laïi ñaát nöôùc nghìn laàn xa caùch ngôõ ngaøng teâ taùi vì baáy laâu mong nhìn thaáy nhöõng gì nhôù nhung taát caû ñaõ khoâng bao giôø gaëp laïi taát caû laø noãi quaën ñau taát caû chæ laø quaù khöù caùi phuø hö baøng baïc vôùi thôøi gian nghieät ngaõ cho moät thaønh phoá moät ñaát nöôùc khoâng coøn töôi ñeïp nhö tieáng chim keâu.

32

•

TC THÔ 17

Ñoã Quyeân Ñoáng Chöõ (trích tröôøng ca)

-- tôùi VHABPhöông --

Thaân 2:

Thö chung göûi taát caû nhöõng ngöôøi baïn laøm thô chöa töï saùt Ngoaïi oâ Toronto, gaàn 7 giôø chieàu, Naêm Chín Chín, ngaøy Möôøi Laêm, thaùng Taùm Chuû nhaät Canada noùng trôøi Nhöõng caùi naéng xieân quaàn moùc aùo…

Baïn, Coøn 12 ngaøy ñeâm nöõa ñeán laàn sinh nhaät thöù 44 cuûa ta (Luõ laøm thô laø chæ coù treû maõi khoâng giaø Khoâng ai ñi tính tuoåi laøm chi cho naûn -Chæ ñaùnh soá laàn sinh nhaät -- nhö caùc tuø nhaân khaéc leân vaùch töôøng ñaù soá thaùng naêm troâi) Cho sinh nhaät naøy, nhöõng vieäc naøo?

Deã thoâi: Ñoåi Theû Health Care (Baèng khoâng tôùi ngaøy oám ho laø khoâng tieàn thuoác!); Laøm thô sinh nhaät taëng mình

TC THÔ 17

•

33

(Ngöôøi tình coi nhö zero, Vôï thì lo côm aùo nhaø xe -Vaû, chaû ai laøm thô veà mình baèng mình ñaâu baïn hôõi?); Vaø, vieát Thö chung göûi taát caû nhöõng ngöôøi baïn laøm thô chöa töï saùt -- nhaân moät baïn thô vöøa töï saùt Ta vuøi trong ñoáng chöõ hoâm nay Laù thö chung maën maø khoác lieät Coù theå laïm duïng Suùng Laïm duïng Daây thoøng loïng Laïm duïng Thuoác ñoäc, Thuoác meâ Caøng coù theå laïm duïng Vaøng Laïm duïng Tình (deã ôït!)

Nhöng Chöõ -ngöôøi ta khoâng laïm duïng noåi Khoâng sao löøa meâ ñöôïc Chöõ Daãu Chöõ nghóa coù bò ñeø vaät ra Treân caùc trang giaáy, caùc maøn hình seõ traéng maõi troáng trôn khi con Chöõ bieát mình laâm cuoäc ñoû ñen trong caùc baøn tay, khoái oùc baïo gian Ñöøng laïm duïng ta, baïn nheù daàu bieát döôùi tay ta caû Ñoáng chöõ traàm mình saün loøng vaõi vung nhö Larouse “Je seøme aø tout vent” 1) nhö chaøng vaän ñoäng vieân Etiopia ñuû tinh truøng sinh traêm con ngaøn chaùu.

“Vaên khoá caùc nhaø thô töï saùt” Ta ñang vaän ñoäng Vatican thaønh laäp ñòa chæ E-mail: NhaThoTuSat@VuongQuocTho.com

34

•

TC THÔ 17

Dòch vuï free chuyeân quaûng caùo caùc taäp thô baùn eá ôû xöù töï do, thô-ngaên-keùo ôû caùc xöù ñoäc taøi Baïn seõ laø khaùch haøng thöù maáy? Ñöøng ngaïc nhieân, caùc baïn: thô ñang tuït luøi heát chöùc phaän tieân phong

trong kyû nguyeân ñieän toaùn Tröôùc ngaøy 28-8-2055 Ngaân-haøng-tinh-truøng seõ traán moãi goùc ñöôøng Nhöõng ngöôøi ñaøn baø gheù voâ coù theå deposit mình hay laøm nhöõng gì caàn phaûi nhö vôùi tieàn ôû caùc maùy ngaân haøng töï ñoäng hoâm nay Ngaân-haøng-buoàng-tröùng Treã hôn – (Nam nöõ chöa theå bình quyeàn Sorry quyù oâng nha, coâng ngheä kyõ thuaät khaû naêng coøn höõu haïn!)

-Sau ngaøy 24-12-2060 môùi ñi vaøo hoaït ñoäng vôùi caùc tính naêng baát taän thieân thu chieàu giôùi “soâng bao nhieâu nöôùc cho vöøa” Laøm thô raát toán tình (Trong moãi baøi ca moät ngöôøi tình nhoû Phaïm Duy khai töû -Laøm thô, oâng seõ maát gaáp ba laàn nhö theá!)

Saûn xuaát tröôøng ca hao theâm aåm thöïc “Coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo” – caùi ñaïo tröôøng ca Tröôøng ca Ñoáng Chöõ naøy tính reû ñi qua 6 toâ phôû boø Baéc böï (vôï yeâu saép saün cho), nguyeân chai L’Epayrieù loaïi ñoå vöøa toå deá, caàm hôi bia Budweiser daêm xaâu nöûa taù Voâ caûm, naêm xöa, thôøi vôï ñi xa nöôùc khoaùng moät can to

TC THÔ 17

•

35

Ba boâng hoàng vaøng vaø moät muøa Giaùng sinh chìm laëng than oâi, ba tuùi taùo nhöõng khoâ cuøng thoái!

Caùc pheâ bình gia thi ca xöa nay boû qua caùc course veà dinh döôõng khoâng ño noåi trong thô cuûa Lyù Baïch, Nguyeãn Taát Nhieân, Nguyeãn Bính… ngoaøi noàng ñoä thô (ñöông nhieân!) bao nhieâu phaàn traêm ñaïm, ñöôøng, chaát beùo?

Trong caû vaïn caâu thô Nguyeãn Bính caâu naøo thi nhaân trao laïi ñôøi ñuùng luùc mieäng coøn choùp cheùp ñoøi côm? 2) Caùc pheâ bình gia thi ca laâu nay (haún rôùt moân taâm thaàn hoïc?) trong thô khoâng ño thaønh thuïc ñoä ñieân Phaân loaïi thô phieán dieän voâ ngaàn: thô caùch maïng, thô tình, thô mieàn Nam-mieàn Baéc thô yeâu nöôùc, thô haûi ngoaïi, thô trong nöôùc, thô tænh leû, thô chieáu treân, thô toaøn quoác, thô dada, thô haäu hieän ñaïi, thô vaân vaân…

Thieáu: thô ñieân caáp 1, thô ñieân caáp 2, thô ñieân caáp cöùu…

Goïi theá e tranh chöõ cuûa y khoa Nay ñeà nghò: laáy ñôn-vò-ñieân-trong-thô laø moät Buøi Giaùng (vieát taét: BG) (Gaùn ngay trong ñaùm baïn ta -thô Chaân Phöông: 5 BG; thô Nguyeãn Hoaøi Phöông: 4 BG chaúng haïn) O-kay?

Hai baïn Phöông ñöøøng giaän Laø ví duï vaäy thoâi, chöù ta chaû pheâ bình thô laøm chi cho mang nôï (thaø pheâ bình vôï coøn hôn!)

Loan tin buoàn moät baïn thô vaän haïn Tieän theå baùo luoân vôùi vaên thi höõu gaàn xa: Ta cuõng nghæ chôi khaâu laøm thô ñoaûn

36

•

TC THÔ 17

töø nay Cöù tröôøng ca maø naõ chöông moät, hoài hai…

Caùnh pheâ bình baûo ñaûm chæ ñoïc caâu ñaàu, ñoaïn keát roài goõ maùy lieân hoài phaùn: YÙ töôûng ñaày mình, noäi coâng chaéc saün Ngöõ vöïng, töø caên… haøng luõ haøng ñaøn Gia caûnh an toaøn (töù coá voâ thaân laáy ñaâu nôi che naéng truù möa ñeå vieát daøi ñeán vaäy?)

Tình caûm an nhieân (vôï boû thì sao coù phôû phuû traøn thô taàng taàng lôùp lôùp?)

Daøn maùy ñieän toaùn ñaùnh baøi khoâng theå ñoà boû ñoù nha…

(Ngaàn naøy chöõ thôøi nay vieát tay cuõng ngang baèng töï saùt!)

Nhöõng nhaø thô chöa töï saùt chuùng ta laø trieäu phuù cuûa thôøi gian Khoâng coù thôøi gian ñoáng chöõ kia, laáy gì xöû lyù?

Nhöõng nhaø thô chöa töï saùt chuùng ta coù caû khoâng gian tröôùc khi huùt hoàn vaøo noøng suùng heïp, tröôùc khi quaãy mình vôùi gang taác vaø trong nhöõng trang tuyeät taän chieàu kích khoâng quaù baøn tay.

Phöông – (Phöông naøo trong ba, boán Phöông treân cuõng vaäy) – coù laàn hoûi khi ngoaøi ban-coâng cuøng nhaäu: -- OÂng ñöôïc bao nhieâu baøi thô vôùi con ñöôøng daøi nhö voâ danh kia ngaøy ngaøy chaûy qua tröôùc nhaø?

Cöôøi thoâi! Ngu gì noùi thaät?

Cöôøi döôùi traêng ai bieát ñaáy laø ñaâu?

Noùi thaät khi chöa say cuõng phí caû röôïu laãn lôøi!

Khoâng nheõ quay sang hoûi laïi: -- OÂng chim ñöôïc bao nhieâu ñaøn baø giöõa doøng ngöôøi voâ danh

TC THÔ 17

•

37

ñoå voâ maét moãi ngaøy?

Coù quy ñònh baát thaønh lôøi vaø baát thaønh thô, neáu muoán, giöõa nhöõng nhaø thô chöa töï saùt chuùng ta: Veà söï töï saùt cuûa baïn mình: Khoâng hoûi!

(Nhö ngöôøi vaên hoùa cao thôøi nay khoâng hoûi tieàn löông ngöôøi ñoái khaåu khoâng hoûi tuoåi ñaøn baø, vaø ba soá ño chính cuûa hoï – cuõng khoâng!)

Chuùng ta -- Nhöõng ngöôøi laøm thô chöa töï saùt Hieåu luaät thô hôn hieåu luaät ñôøi Neân caûnh tænh tröôùc quyeàn töï do laäp hoäi (noùi ñaïi ngoân laø quyeàn ña ñaûng) Ngaøy mai hai oâng baïn Phöông kia boãng thaûo Tuyeân Ngoân Cuûa Nhöõng Nhaø Thô Chöa Töï Saùt Ta e voâ soá ngöôøi khoâng thô nhöng laø daân ñoäc thaân (keå caû single mom, single dad) seõ ñaâm ñôn tröôùc Trong chuùng ta Nhieàu thi höõu seõ phaûi ñöùng ngoaøi nghe Tröôùc hoäi tröôøng chaät ních nhöõng ngöôøi ñoäc thaân laéng tai nghe Ñieàu leä cuûa Ñaûng Nhöõng Ngöôøi Laøm Thô Chöa Töï Saùt do hai Phöông haøo huøng tuyeân boá Traàn Daàn coù caùi coå dính veát seïo dao cöùa (tranh Syõ Ngoïc hay ai ñoù veõ) Traàn Daàn coù Ngöôøi Ngöôøi Lôùp Lôùp Traàn Daàn coù thô-buïi Traàn Daàn naøo ñöôïc tuïng ca?

Ta ngôø khoái oâng baø laàm Traàn Daàn thi só – Traàn Daàn chieán só Khoái anh, khoái chò khoâng raønh Chuùng ta -- Nhöõng thi nhaân chöa töï saùt Bôûi coøn loûi khoân coøn thuû maùnh lôùi cuoái cuøng 3)

38

•

TC THÔ 17

Ñôøi ta chöa ñau (vaø chöa gan) ñeå ñaùnh baïn vôùi nhöõng-nhaø-thô-ñaõ-töøng-töï-saùt Khoâng nheõ thöû chôi moät laàn (doïa cheát hay giaû cheát) ñeå nhaäp voâ vôùi moät heä ngöôøi?

Bao giôø (chöa höùa tröôùc) trôøi haønh ta sang heä khaùc seõ coù chöông töông töï theá naøy: Thö Chung Göûi Caùc Baïn Thô Ñaõ Töøng Töï Saùt.

Mississauga, 14-28/08/1999 Ñoã Quyeân

_____

1) “Ta gieo chöõ nghóa ra boán phöông trôøi ñaát” 2) Traàn Maïnh Haûo 3) Traàn Nghi Hoaøng; “… maùnh lôùi cuoái cuøng cuûa moät Nhaø Thô

laø laøm sao gieát ñöôïc Chính Mình maø khoâng caàn töï saùt.”

TC THÔ 17

•

39

Traàn Vaøng Sao Xoùm Cuït luùc ñoù thaèng heà ngoài treân saân khaáu thaáy mình buoàn quaù söùc thaèng heà ngoù hai caùi maët naï naèm giöõa saøn goã caùi traéng ñoû caùi ñoû traéng caùi nhaên raêng haû hoïng cöôøi caùi trôïn maét meùo mieäng khoùc khoâng ra nöôùc maét khoâng coù caùi naøo coù maét boán loã troøn cho thaèng heà thaáy trôøi ñaát meøo choù caây coái thaèng heà laéc ñaàu thôû ra roài laät töï ñieån Vieät Nam ra tra saùch noùi maày laøm cho moïi ngöôøi cöôøi vui vaø khoâng ghi khoâng coù ngöôøi voã tay toâi laø ñöùa daïi aên saén aên khoai aên keïo aên baùnh khoâng loät voû loät laù toâi boû vaøo mieäng phoàng mang trôïn maét coá nuoát cuõng khoâng heát roài phun baäy ra giöõa ñaùm ngöôøi ngoài xem phuïc laên toâi vaø cöôøi quaù söôùng toâi khoâng bieát baây giôø buoåi saùng hay buoåi chieàu coù caây xöông roàng moïc ngoaøi coàn caùt hai sôïi daây theùp gai ræ quaán döôùi goác moät sôïi choång cong nöûa chöøng leân trôøi taøu bay xe taêng ñaïi baùc suùng to suùng nhoû lieân thanh phaùt moät queân khoâng baén toâi cheát chieán tranh boû soùt toâi laøm heà kieám ba hoät côm nuoâi con qua ngaøy khoâng coøn saân khaáu nöõa sau löng toâi laø taám maøn maøu ñen treo lô löûng giöõa trôøi phía sau nöõa laø con soâng nöôùc khoâng chaûy ngoaøi toâi toâi khoâng coøn ai baây giôø toâi töôûng tröôùc maët mình coù moät taám göông to ñeå toâi laøm heà

40

•

TC THÔ 17

cho toâi coi chôi tröôùc heát toâi ñöùng thaúng nhö bò trôøi troàng hai con maét toâi ñöùng troøng toâi trong göông laø thieät toâi hay giaû toâi toâi môû mieäng thaèng trong göông môû mieäng toâi loän nhaøo thaèng trong göông loän nhaøo toâi giaû vôø thaét coå baèng sôïi daây ñeo maët naï thaèng trong göông thaét coå baèng sôïi daây ñeo maët naï toâi noùi vaø nghe tieáng mình noùi thaèng trong göông caâm toâi cuùi saùt maët toâi vaøo maët noù noù nhìn toâi toâi nhìn noù toâi laøm heát troø thaèng trong göông cuõng khoâng cöôøi toâi ñöôïc toâi laøm heát troø toâi cuõng khoâng cöôøi toâi ñöôïc maø maéc chi toâi phaûi thaáy cuoäc ñôøi naøy vui phaät xeáp baèng ngoài döôùi caây boà ñeà chuùa dang tay treân caây thaäp aùc toâi laø moät thaèng heà cöôøi khoùc khoâng bieát giaû thaät u hu a ha i hi thaèng heà nhìn sau nhìn tröôùc haén xeáp choàng hai chieác maët naï keïp vaøo naùch xaùch caùi bao ni loâng ñöïng hai oå mì ñöùng daäy taám maøn ñen con soâng nöôùc ñöùng ôû sau löng nhôù tôùi hai ñöùa con haén ñeå luoân caùi mieäng ñoû to hôn boán naêm caùi mieäng cuûa haén ñi veà nhaø haén nhìn con choù gheû da noåi cuïc caû muû maùu naèm ôû ngaõ ba ñöôøng roài böôùc vaøo xoùm cuït.

TC THÔ 17

•

41

Vaên Caàm Haûi Tính Buoàn Ñinh Linh Moät baøn tay ñöa tang tay mình möôøi ngoùn daøi ríu rít ai ñieáu luoàng gaân traéng cau maët quan taøi moät baøn tay khoâng kòp ñöa tang tay mình xui anh ñi cuoäc chieán luù queân chieán haøo vôùi ñoâi maét ngaø voi huùc ñoå thinh khoâng nhö boï hung laém lôøi côït nhaû vieàn quanh luïc ñòa moãi buùi tuyeát laø moãi ñaùm tang maët ngöôøi töï tôi taû ruïng veà tính buoàn chæ tay voán soá phaän laø oáng nöôùc vaø maùu anh laïi coøn naëng neà maët naï linh thieâng löøa trôøi cao daêm ba ngoïn löôõi Ôñip toâi phaùt hieän ra toâi nhöõng muøa hoa oïe chaùy nhaïc maøu ñang röôm raõ caøn queùt maët ñaát, chieác daøy ñinh söng taáy, khaåu suùng naèm beân aáu truøng môùi, beân bôø Thaùi bình döông thieáu thoán nghieäm sinh que dieâm oâi a lieám ñoû haøng ria vuït taét ñoåi môùi bia ñaïn cöù uù ôù aên traéng maëc trôn vieãn caùnh hoaøng hoân.

31/8/99

42

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Thaùi Tuaán

TC THÔ 17

•

43

Thô Ngoân Ngöõ

vaø Haäu Ngoân Ngöõ Hoa Kyø Mark Wallace

T

hô haäu ngoân ngöõ laø gì? Gioáng nhö thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi, thuaät ngöõ naøy aùm chæ veà moät neàn thô tieáp sau moät phaïm vi yù nghóa cuûa hoaït ñoäng vaên hoïc khaùc, trong tröôøng hôïp naøy laø thô haäu ngoân ngöõ. Nhö vaäy ñònh nghóa thô haäu ngoân ngöõ cuõng laø ñònh nghóa thô ngoân ngöõ, nhö caùi gì ñeán sau moät phong traøo vaên hoïc tröôùc ñoù. Ñieàu quan troïng laø khoù coù theå ñònh nghóa chính xaùc veà moät hoaït ñoäng vaên hoïc vì vaên hoïc quaù nhieàu maët, oàn aøo, böôùng bænh vaø hay phaù boû nhöõng thaùnh töôïng ñeå coù theå thích hôïp vôùi baát cöù ñònh nghóa naøo. Nhö vaäy baát cöù ñònh nghóa naøo thuoäc phaïm vi thöïc haønh vieát, phaûi nhaän thöùc caùi giôùi haïn cuûa noù, hoaëc caùi gì laø coù ích, nhö caùch am hieåu cuïc boä vaø taïm thôøi trong nhöõng phöùc taïp ñoåi thay cuûa söï thöïc haønh vaên hoïc. Caùch toát nhaát, coù leõ laø ñònh nghóa neân ñöôïc nhìn nhö laø moät tieán trình bieán ñoåi, soi saùng cho söï thöïc haønh.

Moät caùch roäng hôn, thô ngoân ngöõ coù theå ñònh nghóa nhö moät maïng löôùi keát hôïp nhöõng nhaø thô, cuøng chia xeû moät soá quan ñieåm chính veà moái lieân heä giöõa ngoân ngöõ vaø chính trò cuûa moät saûn phaåm vaên hoùa. Maëc daàu, chieàu höôùng naém baét quan ñieåm naøy thöôøng mang nhöõng yù nghóa khaùc nhau. Moät vaøi nhaø thô ngoân ngöõ trôû neân noåi tieáng nhö Charles Bernstein, Lyn Hejinian, Ron Silliman, vaø Leslie Scalapino, moät vaøi ngöôøi khaùc cuõng xuaát saéc töông ñöông nhö Joan Retallack, Carla harryman... nhöng khoâng noåi tieáng baèng, maëc duø moät soá ngöôøi trong hoï, vò trí naøy coù theå thay ñoåi.

Nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ coi ngoân ngöõ ñöôïc xaây döïng bôûi söï lieân heä vôùi quyeàn löïc, khoâng phaûi sieâu vieät, phoå quaùt hay töï nhieân. Nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ chuù taâm raát nhieàu vaøo lyù thuyeát vaên hoïc, vaø qua caùi nhìn nhö vaäy, nhöõng phaùt bieåu lyù thuyeát ñöôïc neâu ra töø thô cuûa hoï, nhö laø moät phaàn trung taâm cuûa chính thô, traùi haún vôùi nhöõng nhaø thöïc haønh vaên hoïc truyeàn thoáng. Ñaëc bieät, nhieàu nhaø thô ngoân ngöõ chuù yù ñeán caáu truùc vaên phaïm hoå

44

•

TC THÔ 17

trôï cho caáu truùc quyeàn löïc trong xaõ hoäi phöông Taây. Hoï cho raèng ñieàu maø ngoân ngöõ tieâu bieåu moät caùch ngaây thô, laø ñoøi hoûi dieãn ñaït theá giôùi “nhö noù laø”, ñaõ laøm muø quaùng nhöõng giôùi haïn caáu truùc ñaõ thaønh maät maõ cuûa chính noù. Nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ cuõng chæ ra, laøm theá naøo theå loaïi thô truyeàn thoáng AÂu chaâu phaûn aûnh moät caùch ngaây thô nhöõng giaù trò phöông Taây. Nhöõng nhaø thô naøy xaùc ñònh, thô ñaõ bò ñieàu kieän hoùa bôûi nhöõng giôùi haïn nhaän thöùc vaø quyeàn löïc cuûa chöõ vieát trong vaên hoùa phöông Taây.

Vì nhöõng lyù do ñoù, nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ laø nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa xeùt laïi caáp tieán treân möùc ñoä cuûa theå thô. Hoï loaïi boû nhöõng theå thô truyeàn thoáng, thô tröõ tình, truyeän keå, tính chuû quan, vaø caùch vieát bieåu tröng ngaây thô, cuõng nhö nhaán maïnh tôùi nhöõng ngöôøi tieàn boái cuûa hoï trong vieäc caûi caùch thô Hoa Kyø, nhöõng nhaø thô Hoa Kyø Môùi, qua thô nhö meänh leänh cuûa lôøi noùi. Raát nhieàu nhöõng loaïi boû naøy coù nghóa nhö caùch baøi tröø nghieâm khaéc – khi nghó raèng thô khoâng neân laøm neáu khoâng thaáu suoát ñöôïc lyù thuyeát.

Phaàn lôùn, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ chaáp nhaän quan ñieåm, caáu truùc ngoân ngöõ aûnh höôûng tôùi, vaø bò aûnh höôûng bôûi, chính trò cuûa saûn phaåm vaên hoùa. Hoï cuõng chaáp nhaän raèng ngoân ngöõ ñöôïc xaây döïng bôûi nhöõng lieân heä quyeàn löïc, vaø noù khoâng theå ñaït tôùi moät caùch ngaây thô, sieâu vieät, theá giôùi töï nhieân hay ñaïi dieän cho moät theá giôùi ”thaät söï laø”. Laïi nöõa, söï lieân heä cuûa hoï ñoái vôùi lyù thuyeát vaên hoïc thöôøng raát khaùc bieät ñoái vôùi nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ. Vì ôû thôøi kyø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ noåi leân, lyù thuyeát vaên hoïc laø moät thuyeát trình bieân hoùa (marginalized), noù giaûi phoùng hoï khoûi nhöõng caâu hoûi veà söï lieân heä giöõa ngoân ngöõ vaø saûn phaåm vaên hoùa maø thuyeát giaûng mang tính hoïc ñöôøng vaø nhöõng maïng löôùi thô ca ñöôïc thieát laäp ôû thôøi kyø naøy ñaõ boû queân, vaø ngay caû phuû nhaän. Ñoái vôùi nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ, thöôøng keùm nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ töø 10 tôùi 30 tuoåi, lyù thuyeát vaên hoïc laø nhöõng thuyeát giaûng chuû yeáu cuûa quyeàn löïc hoïc ñöôøng vaø vaên hoïc.

Trong khi ñöa lyù thuyeát vaøo thöïc haønh nhö moät phong traøo caùch maïng cuûa nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, maëc duø ñaõ coù moät thôøi kyø lòch söû daøi, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ caûm thaáy, lyù thuyeát cho söï thöïc haønh chæ laø moät gaùnh naëng. Lyù thuyeát vaên hoïc ñoái vôùi hoï laø nhöõng caáu truùc vaên hoïc cuûa tröôøng hoïc vaø thô tieàn phong cuûa lôùp ngöôøi tröôùc ñoøi hoûi raèng saùng taïo ñeå bieän minh cho söï thöïc haønh laø phaàn vieäc cuûa nhaø thô. Tuy nhieân, lyù thuyeát vaên hoïc cuõng vaãn laø phaàn trung taâm ñeå thöïc haønh cuûa nhieàu nhaø thô haäu ngoân ngöõ, nhöng hoï gaùnh vaùc noù vôùi con maét maâu thuaãn vaø thöôøng laø ñaõ moøn moûi. Ñi xa hôn, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ laïi coù yù ñònh duøng loaïi (gender) vaø theå thô ñaõ bò töø boû cuûa moät vaøi nhaø thô ngoân ngöõ. Nhö vaäy, tính truyeän, tröõ tình, tinh thaàn vaø thi phaùp cuûa ñôøi thöôøng xuaát hieän nhö nhöõng yeáu toá maø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ nghó raèng neân loaïi boû, nhöõng nhöõng

TC THÔ 17

•

45

nhaø thô haäu ngoân ngöõ nhö Juliana Spahr, Susan Smith Nash, Jefferson Hansen, Liz Willis, peter Gizzi, Chris Stroffolino, Jennifer Moxley, Joe Ross, Lisa Jarnot, Mark Wallace vaø nhieàu nhaø thô khaùc, moät caùch yù thöùc, duøng moät trong nhöõng yeáu toá treân trong saùng taùc cuûa hoï, nhöng khoâng trôû laïi caùch phaùn ñoaùn ngaây thô cuûa nhöõng yeáu toá ñoù nhö laø ñaëc ñieåm cuûa thô ca doøng chính Hoa Kyø. Keát quaû thöôøng laø söï keùo daøi nhöõng caâu hoûi then choát ñöôïc hoûi bôûi nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ trong phaïm vi maø nhöõng nhaø thô naøy khoâng chuù taâm laém. Ñieàu quan troïng ôû ñaây laø caû nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ ñeàu ñoàng yù vôùi caùch goïi cuûa Bob Grumman, “ taùc phaåm ña myõ hoïc”, ñoù laø, taùc phaåm duøng ngoân ngöõ ngheä thuaät lieân keát vôùi nhöõng taùc phaåm khoâng chöõ nhö aâm nhaïc vaø hoäi hoïa.

Nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ phoå quaùt hôn veà ñòa lyù so vôùi nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, nhöõng ngöôøi khôûi xöôùng luùc ñaàu thöôøng laø nhöõng nhaø thô thò daân soáng doïc theo bôø bieån Hoa Kyø, ñaëc bieät laø New York City vaø San Francisco, maëc duø cuõng coù nhöõng nhoùm maïnh taïi Washington D.C vaø Toronto, Vancouver taïi Canada. Caùi khung caûnh bieân giôùi môû roäng cuûa nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ chöùng thöïc söï thaønh coâng cuûa thô ngoân ngöõ. Caøng luùc caøng coù nhieàu nhöõng nhaø thô aûnh höôûng bôûi thô ngoân ngöõ hôn luùc môùi thöïc haønh. Söï keùo daøi theâm veà ñòa lyù naøy, qua möùc ñoä thöïc haønh, chöùng toû nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ coù aûnh höôûng nhieàu hôn laø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ. Thí duï, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ coù theå ñeán töø New Orleans, Orklahoma, Minnesota hay Hawai, vaø coù theå aûnh höôûng ôû nhieàu vuøng laân caän hôn laø chæ ôû nhöõng thaønh thò mieàn bieån. Nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ khaùm phaù nhöõng daáu noái giöõa thô cuûa nhieàu truyeàn thoáng vaø vì theá taïo neân nhöõng aûnh höôûng ñaëc bieät, vaø duøng nhöõng khaû naêng roõ raøng naøy ñeå môû roäng ra. Chæ moät trong nhieàu thí duï laø taùc phaåm cuûa Buck downs, Jessica Freeman vaø vaøi nhaø thô khaùc coù caên coát mieàn Nam, aùp duïng nhöõng yeáu toá giaùn ñoaïn cuûa ngoân ngöõ trong taùc phaåm aâm nhaïc vaø vaên hoïc mieàn Nam, baét ngang thô ngoân ngöõ vôùi vaên hoùa vaø aâm nhaïc Cajun vaø Blues Texas.

Nhöõng moái noái khoù gôõ cuûa tính ña daïng veà ñòa lyù laø vaán ñeà loaïi thô, vaø söï khaùc bieät vaên hoùa. Caû nhaø thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ coù moät soá lôùn nam nöõ thöïc haønh, maëc duø vaán ñeà loaïi (gender) khoâng phaûi laø deã giaûi quyeát trong maïch thöû nghieäm thô hôn ôû baát cöù ñaâu khaùc. Vaøo thôøi ñieåm naøy, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ baét ñaàu môû roäng tính ña daïng veà vaên hoùa hôn laø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, tuy raèng ñaõ coù moät soá löôïng ña daïng ñoàng ñeàu ôû moãi nhoùm. Nhöng söï gia taêng nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ vaø söï ña daïng vaên hoùa laø khoâng theå traùnh. Coù moät soá lôùn nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ nhaán maïnh tôùi vaán ñeà caên cöôùc chính trò töø nhöõng vò trí vaên hoùa

46

•

TC THÔ 17

ñaëc bieät, pheâ bình nhöõng giôùi haïn cuûa caên cöôùc chính trò, vaø hoï muoán vöôït qua hay ñaäp tan nhöõng bieân giôùi vaên hoùa. Nhöõng nhaø thô nhö Harryette Mulle, Tan Lin, Susan Schultz, Rodrigo Toscano, Myung Mi Kim, Bob Harrison vaø nhieàu ngöôøi khaùc khai phaù nhöõng caùch thöùc phöùc taïp taïo neân vaán ñeà veà phaûn öùng caên cöôùc vaên hoùa vôùi söï thöïc haønh thô.

Xa hôn, trong khi thô ngoân ngöõ, khôûi ñaàu, chuû yeáu töø thô ca mieàn Baéc Hoa kyø, duø coù söï lieân heä phöùc taïp vôùi thô theá giôùi, möùc ñoä thaønh coâng cuõng ñaõ coù aûnh höôûng treân nhieàu ñòa haït cuûa thô theá giôùi. Söï ñònh nghóa veà thô theá giôùi vaø laøm sao ñònh nghóa naøy lieân heä tôùi thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ, toát hôn daønh cho nhöõng ngöôøi am töôøng thô theá giôùi.

Noùi veà khaû theå cuûa thô haäu ngoân ngöõ, coù hai ñaëc tính noåi baät. Moät laø tính lai: söï nhaán maïnh lôùn nhaát cuûa thô haäu ngoân ngöõ laø söï hoøa troän truyeàn thoáng, phaù boû caùc bieân giôùi, vaø nhöõng ghi chuù mang tính pheâ bình cuûa theå thô thuaàn tuùy vaø duy nhaát. Tính lai naøy coù leõ laø söï khaùc bieät vôùi thô ngoân ngöõ trong caùi caùch maø nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ duøng laïi nhöõng yeáu toá ñaõ bò loaïi boû bôûi nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ – tính truyeän keå, tröõ tình, taâm linh vaø thi phaùp cuûa ñôøi thöôøng – maëc duø nhöõng yeáu toá treân khoâng haún laø phöông tieän cho tính lai. Hai laø choáng laïi ñònh nghóa, nhieàu nhaø thô haäu ngoân ngöõ töø choái khi bò xeáp loaïi vaøo nhöõng ñònh nghóa mang tính ñôn nhaát, trong moät vaøi tröôøng hôïp, nhöõng aûnh höôûng vaø theå thô ñöôïc thay ñoåi moät caùch caáp tieán töø cuoán saùch naøy sang cuoán saùch khaùc. Ñi xa hôn nhöõng giaûi quyeát töông töï veà nhöõng vaán ñeà cuûa thô, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ, khoâng haún ñoàng yù treân cuøng moät vaán ñeà, neân khoù maø xeáp hoï vaøo moät tuyeån taäp, toång quaùt hoùa, ngay caû khi pheâ bình moät caù nhaân hay moät nhoùm nhoû.

Nhö vaäy nhöõng tieåu luaän veà loaïi naøy, ñeå cung caáp nhöõng hieåu bieát toång quaùt veà thô haäu ngoân ngöõ trôû neân nguy hieåm vaø coù theå khoâng thích hôïp.

Trong caû hai, tính lai vaø choáng ñònh nghóa, thô haäu ngoân ngöõ chæ coøn nhö moät neàn thô ca pheâ phaùn, hoaëc khoâng chaáp nhaän nhöõng quy taéc cuûa neàn vaên hoùa bao quanh, hoaëc nhöõng nhaø thô cuûa theá heä tröôùc. Ñoái vôùi toâi, vaán ñeà khoâng ñuùng cuûa thô haäu ngoân ngöõ ôû choã, moät vaøi nhaø thô phuû nhaän trieät ñeå yù nghóa cuûa lyù thuyeát vaên hoïc, hoaëc phuû nhaän yù töôûng cho raèng saûn phaåm vaên hoïc bò ñoùng khung bôûi nhöõng ñieàu kieän cuûa quyeàn löïc. Nhöõng nhaø thô nhö vaäy, ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, lyù luaän raèng, ngoân ngöõ coù theå thaêng hoa vaø tieâu bieåu theá giôùi moät caùch ngaây thô. Ñoái vôùi hoï, tính chính trò cuûa vaên hoïc khoâng thích hôïp trong vieäc thöïc haønh, raèng nhöõng theå thô doøng chính coù theå ñaït tôùi moät caùch khoâng hoà nghi, hoaëc raèng khoâng coù söï phaân bieät moät caùch coù yù nghóa giöõa tieàn phong vaø söï thöïc haønh vaên hoïc doøng chính. Moät vaøi ngöôøi coøn nhaán maïnh, phaàn maûnh hay nhu caàu phaân caùch cuûa ngoân ngöõ caàn phaûi loaïi boû trong caùi aân suûng maø

TC THÔ 17

•

47

ngoân ngöõ ñaõ coù nhö tính toång hôïp vaø noái keát nhieàu khuynh höôùng khaùc nhau cuûa thô ca. Nhöõng nhaø thô ñoù ñoái vôùi toâi ñaõ thaát baïi khi ñoái maët vôùi nhöõng thaùch ñoá lyù thuyeát ñöôïc trình baøy bôûi thô haäu ngoân ngöõ moät caùch ngay thaúng, vaø nhö vaäy khoâng phaûi laø nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ ngay thaúng. Trong caùch suy xeùt nhö theá, dó nhieân, chæ do söï ñònh nghóa cuûa chính toâi qua söï hình thaønh cuûa thô haäu ngoân ngöõ, vaø nhö vaäy, cuõng caàn phaûi ñaët daáu hoûi veà söï ích lôïi vaø haïn cheá cuûa nhöõng ñònh nghóa naøy. Coù leõ, caùch toát nhaát laø ñònh nghóa trong phaïm vi cuoäc baøn caõi xöùng ñaùng naøo ñoù. Ñònh nghóa theo taäp quaùn hay theo caùch dieãn taû? Coù leõ caû hai. Trong moät vaøi caùch, ñôn giaûn toâi chæ dieãn taû caùi gì ñang xaûy ra, maëc duø, moïi caùch dieãn ñaït ñeàu mang naëng thaønh kieán tö töôûng. Thí du,ï söï lieân heä tôùi nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát, toâi nghó moät caùch thaúng thaén laø thô haäu ngoân ngöõ khoâng theå traùnh, vaø coù nhöõng ñieàu khoâng neân laøm, neáu hoï muoán ñöôïc coi thô haäu ngoân ngöõ nhö ñònh nghóa ôû ñaây. Nhöng dó nhieân thöïc teá laø khoâng theå ngaên caûn baát cöù ai laøm gì hoaëc goïi noù laø gì neáu hoï muoán. Taïi sao laïi ngaïi khi nghe baát cöù ai ñònh nghóa veà thô? Toâi nghó hoï chæ ngaïi keùo daøi ra ñieàu maø hoï chia xeû veà yù nghóa cuûa ñònh nghóa hay ít nhaát laø moät vaøi quan taâm cuûa noù. Vaø ñieàu duy nhaát cuûa thô haäu ngoân ngöõ laø laøm sao moät vaøi ñònh nghóa vaø quan taâm ñoù ñöôïc chia xeû.

Coù phaûi thô haäu ngoân ngöõ laø söï tieán boä cuûa thô ngoân ngöõ, hay laø thô haäu ngoân ngöõ laø söï vöôït qua thô ngoân ngöõ? Hoaëc laø thô haäu ngoân ngöõ vay möôïn töø thô ngoân ngöõ, treân caên baûn tuøy thuoäc noäi taâm vaø thöïc haønh cuûa thô ngoân ngöõ? Chaéc chaén laø khoâng. Moät caùch toång quaùt, yù töôûng cho raèng taùc phaåm vaên hoïc tieán boä theo thôøi gian laø caùch ñoïc sai caên baûn veà caùch nhöõng taùc phaåm vaên hoïc lieân heä vôùi theá giôùi. Caùi chuû yù tieán boä, hoaëc caûi bieán, aån yù raèng coù moät caùi gì toát hôn. Ñieàu chaéc chaén laø xaõ hoäi phöông Taây ñaõ tieán trieån – trong moät vaøi ñòa haït, ñôøi soáng cuûa con ngöôøi toát hôn.

Trong nhöõng ñòa haït khaùc, tuy nhieân, laïi khoâng thay ñoåi hay söï vaät toài teä ñi. Toâi vaãn nghó, ñôøi soáng cuûa nhieàu ngöôøi phöông Taây ñaõ toát hôn caùch ñaây 200 naêm, maëc duø söï thöïc laø ñoái vôùi nhöõng neàn vaên hoùa khoâng-phöông Taây, khoâng ñöôïc tieán boä laém, ngay caû vôùi moät soá ngöôøi trong neàn vaên hoùa phöông Taây.

Nhöng nghó veà vaên hoïc nhö söï tieán boä qua thôøi gian laø sai laàm. Caùch toát nhaát, nhöõng taùc phaåm vaên hoïc phöùc taïp nhö thôøi ñaïi cuõng nhö nhaän bieát veà thôøi ñaïi cuûa noù. Caùch teä nhaát, chuùng phaûn aûnh moät caùch voâ thöùc nhöõng thaønh kieán vaø giôùi haïn cuûa thôøi ñaïi. Ñieàu kieän naøy ñuùng, ñoàng ñeàu cho moïi theá heä cuûa nhöõng taùc phaåm vaên hoïc. Nhöõng caâu hoûi cho moãi theá heä thì khaùc nhau, vaø nhöõng khaùm phaù veà nhöõng vaán naïn aáy cuõng khaùc nhau. Nhöng ñeå noùi raèng taùc phaåm ñöôïc caûi bieán haøm yù raèng nhöõng caâu

48

•

TC THÔ 17

hoûi cuûa nhöõng nhaø thô ôû theá heä môùi toát hôn laø nhöõng caâu hoûi cuûa nhöõng nhaø thô lôùp tröôùc. Nhöng noù khoâng toát hôn – ñoù laø haøng loaït nhöõng caâu hoûi khaùc nhau, coù lieân heä vôùi nhau. Dó nhieân, baát cöù theá heä môùi naøo cuõng coù moät phaàn nhöõng caâu hoûi cuûa hoï ñöôïc traû lôøi maø nhöõng theá heä tröôùc ñaõ taïo ra, cuõng nhö nhöõng giôùi haïn cuûa nhöõng caâu traû lôøi naøy khi noù hieän ra töø moät ngöõ caûnh môùi, maø nhöõng caâu traû lôøi töï chuùng ñaõ giuùp ñöôïc taïo ra.

Nhö vaäy, nhöõng vaán ñeà cuûa thô haäu ngoân ngöõ khaùc vôùi thô ngoân ngöõ, vaø naêng löïc khai phaù cuûa nhöõng vaán ñeà naøy cuõng khaùc nhau. Tuy theá, lòch söû vaø yù nghóa cuûa thô ngoân ngöõ ñaõ hình thaønh nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa nhöõng vaán ñeà maø nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ phaûi ñoái maët, bôûi vì thô ngoân ngöõ môû ra nhöõng chieàu kích roäng, nhö söï lieân heä giöõa söï vieát vaø sieâu vieät, vaãn coøn laø ñieåm chuû choát cuûa thô haäu ngoân ngöõ. Nhö vaäy, thô haäu ngoân ngöõ maéc nôï thô ngoân ngöõ, trong khi ôû cuøng moät luùc, chuyeån qua nhieàu höôùng.

Vaøi nhaø thô haäu ngoân ngöõ ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng chính töø nhöõng nhaø thô tieàn phong hay truyeàn thoáng maø raát ít hay khoâng lieân heä tôùi thô ngoân ngöõ. Thí duï, Ron Smith ñaõ chæ ra raèng, thô Hoa Kyø Môùi ñaõ coù aûnh höôûng lôùn qua theå thô cuûa nhieàu nhaø thô haäu ngoân ngöõ hôn laø thô ngoân ngöõ ñaõ aûnh höôûng. Coù theå nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ ít aûnh höôûng thô ngoân ngöõ hôn laø truyeàn thoáng khaùch quan, thô Döï Phoùng, thô thieåu soá Hoa Kyø, tröôøng phaùi New York... Nhöng maø theo toâi caûm thaáy, khoâng phaûi vaán ñeà laø aûnh höôûng nhieàu nôi nhöõng nguoàn thô khoâng phaûi thô ngoân ngöõ, maø laø nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ ñaõ boû queân nhöõng hieåu bieát saâu saéc veà lyù thuyeát cuûa thô ngoân ngöõ,veà nhöõng lieân heä giöõa ngoân ngöõ vaø saûn phaåm vaên hoùa trong boái caûnh nguy hieåm cuûa söï xaùc nhaän laïi thi phaùp choáng laïi lyù thuyeát. Nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ khoâng chuù yù ñeán nhöõng hieåu bieát veà lyù thuyeát nhö thô ngoân ngöõ, ñöa tôùi nguy cô hieåu sai ñi, caâu hoûi laøm sao thô lieân heä tôùi saûn phaåm vaên hoùa. AÙp duïng thuaät ngöõ thô haäu ngoân ngöõ, ngay caû ñoái vôùi nhöõng nhaø thô tieàn phong Baéc Myõ ôû thaäp nieân 90’, nhöõng ngöôøi ít aûnh höôûng bôûi thô ngoân ngöõ, ñoái vôùi toâi, noù coù moät yù nghóa vì noù laøm roõ yù nghóa chính cuûa nhöõng vaán ñeà bao quanh thô vaø saûn phaåm vaên hoùa (vaø noù lieân heä tôùi vaán ñeà laøm sao vaên phaïm vaø cuù phaùp toûa ra töø saûn phaåm ñoù), nhöõng vaán ñeà maø thô ngoân ngöõ ñaõ mang tôùi söï chuù taâm.

Dó nhieân, nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ hoaøn toaøn coù khaû naêng tìm ra, trong nhöõng nhoùm ñöôïc noùi ôû treân, khai phaù nhöõng vaán ñeà maø hình nhö xöùng ñaùng hôn nhöõng gì ñaõ ñöôïc ñaåy tôùi cuûa nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ. Toâi duøng thuaät ngöõ haäu ngoân ngöõ nhö moät aån yù laø trung taâm cuûa thô ngoân ngöõ trong caùch maø nhieàu nhaø thô toâi coi laø haäu ngoân ngöõ ñaõ töø boû roõ raøng vaø ngay caû giaän döõ. Vaø vì nhieàu haäu yù, vaø trong nhieàu tröôøng hôïp. Thuaät ngöõ haäu ngoân ngöõ phaûi ñöôïc coi nhö moät caùch ñeå baét ñaàu noùi; toâi seõ khoâng

TC THÔ 17

•

49

coøn duøng töø naøy khi naøo maø caùch toát nhaát ñeå noùi veà töø naøy ñöôïc roõ raøng.

Nhöõng phaân bieät giöõa thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ cuõng nhö giöõa nhöõng theá heä, hoaëc giöõa nhöõng nhaø thô vaø nhöõng tröôøng phaùi thô coù nguy hieåm khoâng? Chaéc chaén laø coù. Ñoù laø taïi sao, nhöõng ghi daáu ôû ñaây trong tieán trình, moät caùch noùi quaù ñaùng veà vaán ñeà phöùc taïp cuûa aûnh höôûng thô.

Nghó veà nhöõng thuaät ngöõ cuûa nhöõng ñieàu kieän coù tính theá heä chaéc chaén laø haïn cheá, nhöng hình nhö chính xaùc hôn trong tieán trình baét ñaàu thí nghieäm nhöõng vaán ñeà hieän thôøi cuûa aûnh höôûng thô hôn laø nhieàu heä thoáng phaùt bieåu khaùc. Chaéc chaén cuõng quan troïng ñoàng ñeàu ñeå baøn caõi veà nhöõng nhaø thô ñaëc bieät vaø nhöõng aûnh höôûng ñaëc bieät cuûa hoï ôû caû hai phaàn trong, vaø ngoaøi, caùi boá cuïc maø toâi noùi ôû ñaây. Toâi khoâng ñeà caäp tôùi luùc naøy.

Moät vaán ñeà coù lieân quan laø söï troän laãn ñaày soâi noåi cuûa nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ, thöôøng laøm cho chuùng ta khoù phaân bieät giöõa hai nhoùm. Cuõng khoâng theå, ngay caû söï caàn thieát ñeå phaân bieät giöõa hoï, ñeå ñònh nghóa trong khoaûng khaéc, ai laø nhaø thô ngoân ngöõ, ai laø haäu ngoân ngöõ. Khi ñònh nghóa töï nhieân vaø taïm thôøi ñöôïc söû duïng quaù tuyeät ñoái, noù trôû thaønh cöùng nhaéc. Khoâng caàn thieát phaûi xeáp haøng nhöõng nhaø thô ñoái dieän vôùi böùc töôøng ñeå noùi ai thuoäc vaøo nhoùm naøo. Thaät ra, söï thöïc haønh cuûa nhieàu nhaø thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ ñaõ laøm môø ñi hoaøn toaøn söï phaân bieät giöõa hai nhoùm. Ñieàu naøy trôû thaønh moät caùi voøng troøn trong ñoù vaøi nhaø thô ngoân ngöõ ñaõ chuyeån theo höôùng cuûa nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ, trong khi moät vaøi nhaø thô haäu ngoân ngöõ laïi daán thaân vaøo söï thöû nghieäm töông töï nhö nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ. Nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ nhö Charles Bernstein, Bob Perelman, Nick Piombino, coù theå coi nhö nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ, laø nhöõng yeáu toá hôïp taùc, bao goàm caû nhöõng theå thô AÂu chaâu, söï phoái hôïp vaàn, bieåu hieän vaø truyeän keå, caên cöôùc vaên hoùa cuûa nhöõng caáu truùc xaõ hoäi vaø tính chuû quan, maëc duø nhöõng yeáu toá naøy ñöôïc duøng trong caùch môû roäng nhöõng khaû theå trong caùch taân, tính pheâ bình vaø phoâ dieãn ñöôïc chaáp nhaän töø nhöõng ghi chuù truyeàn thoáng vaø theå thô. Maët khaùc nhieàu nhaø thô haäu ngoân ngöõ nhö Rod Smith, vaø Rod Fitterman laïi vieát nhöõng baøi thô phaàn maûnh xoaén moät caùch cao caáp raát gaàn thô ngoân ngöõ, maëc duø trong taùc phaåm cuûa hoï, yeáu toá tröõ tình vaø thi phaùp cuûa ñôøi thöôøng ñaõ laøm hoï trôû thaønh nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ.

Nhöng neáu coù söï troän laãn quaù ñoä thì coù thaät söï caàn thieát ñeå phaân bieät giöõa thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ hay khoâng, hoaëc laø coù theå goïi baát cöù nhaø thô naøo cuõng laø haäu ngoân ngöõ? Nhöõng söï phaân bieät nhö theá coù phaûi laø caùch hoaøn taát tính pheâ bình baù quyeàn qua söï thay ñoåi thöïc haønh thô, hay khoâng? Baát cöù söï tieáp caän pheâ bình ñoái vôùi thô ñeàu bò haïn cheá, ngay caû vôùi baát cöù baøi thô naøo. Nhöng khoâng phaûi baát cöù söï baøn caõi naøo veà vuøng

50

•

TC THÔ 17

toång quaùt cuûa saûn phaåm thöû nghieäm thô ñöông thôøi laø caùch hoaøn taát tính baù quyeàn vaên hoùa. Neáu chuùng ta tin raèng ñoù laø söï thöïc, chuùng ta seõ döøng laïi khoâng baøn caõi veà thô vaø thi phaùp moät caùch hoaøn toaøn, hoaëc baøn caõi noù chæ trong nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät khoâng caàn tham khaûo nhöõng khung lòch söû roäng lôùn trong ñoù coù thô ca. Ngay caû söï baøn caõi veà moät nhaø thô hay baøi thô cuõng haïn cheá, maëc duø ôû nhieàu caùch khaùc nhau.

Thöïc ra, ñeà caäp tôùi söï tieáp caän coù giôùi haïn laø khoâng noùi gì caû. Ngöôøi ta luoân luoân giöõ trong ñaàu caâu noùi noåi tieáng cuûa Olson: “Giôùi haïn laø caùi gì chuùng ta ôû trong noù.” – Moãi nhaø thô vaø haønh ñoäng vieát ñaõ laø giôùi haïn.

Tuyeân boá naøy laø nhöõng giôùi haïn ñaëc bieät vaø soi saùng söï thöïc haønh saùng taïo.

Thô vaø thi phaùp thì khoâng coù phaân chia. Chuùng ta khoâng coù thô neáu khoâng coù baøn caõi veà thô, vaø khoâng theå baøn caõi veà thô vôùi khoâng coù chính thô. Xa hôn, neáu coù phaân bieät thì cuõng khoâng theå phaân bieät nhö hai söï ñoái nghòch. Chuùng ta neân bieát, nhöõng söï thöïc haønh khaùc nhau coù nhöõng caù tính khaùc nhau, vaø khoâng caàn thieát ñeå quyeát ñònh caùi naøo laø toát nhaát. Thaät ra, yù töôûng maø taát caû söï phaân bieät bò aùp böùc laø aùp böùc chính yù töôûng ñoù, ñaåy taát caû nhöõng haønh ñoäng vieát vaøo moät caùi khuoân gioáng nhau maø khoâng coù söï khaùc bieät naøo ñöôïc nhaän roõ. ÔÛ Hoa Kyø, nhöõng nhaø thô doøng chính, ngay caû moät soá ngöôøi ñöôïc coi laø tieàn phong, thöôøng cho raèng, baát cöù söï baøn caõi naøo veà nhoùm nhöõng nhaø thô thì ñeàu laø sai laïc. Nhöõng nhaø thô chæ neân coi hoï laø nhöõng caù nhaân.

Trong tröôøng hôïp thô doøng chính, chæ nhöõng caù nhaân naøo phuø hôïp vôùi quan ñieåm (dictates) cuûa thô doøng chính môùi ñöôïc chaáp nhaän nhö nhöõng caù nhaân coù giaù trò vaø ñöôïc chuù yù ñeán. Trong tröôøng hôïp nhöõng nhaø thô tieàn phong, cuõng gioáng nhö vaäy, vaø nhoùm nhöõng nhaø thô noùi veà chính hoï nhö moät nhoùm, thí duï nhö nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, laø bôûi vì hoï chæ muoán hoaøn taát tính baù quyeàn Stalinist trong vieäc thöïc haønh thô, trong ñoù nhöõng ñoái nghòch seõ daàn daàn bò boû queân.

Taát caû nhöõng lyù luaän treân ñeàu thaát baïi, caên cöù treân yù töôûng saâu xa cuûa Hoa Kyø, chæ nhöõng caù nhaân ñöôïc tính ñeán, söï baøn caõi cuûa nhoùm nhöõng caù nhaân taïo ra aùp böùc. Nhöng nhöõng caù nhaân, trong khi hoï hieän höõu trong söï thay ñoåi nhanh choùng vaø gaáp laïi nhieàu laàn, cuõng nhö hôïp laïi vôùi nhöõng phaàn khaùc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, caû ngheä thuaät vaø vaên hoùa, caøng luùc caøng lôùn roäng ra. Nhöõng nhaø thô traû lôøi ñôøi soáng chung quanh hoï vaø laãn nhau, vaø keát quaû vaên hoïc cuûa söï traû lôøi aáy laø caàn thieát ñeå hình thaønh nhöõng nhoùm lôùn hôn hay nhoû hôn caû ôû taàm voùc vaø möùc ñoä. Tuy nhieân, söï phöùc taïp trong moãi tröôøng hôïp caù nhaân, lòch söû thi ca laø lòch söû cuûa nhöõng caù nhaân töông taùc vôùi nhau, trong ñoù coù theå noùi laø lòch söû cuûa nhöõng nhoùm, tuy nhieân tuøy söï tình côø, tính cuïc boä hay söï thay ñoåi nhanh. Tính cuïc boä hay thay ñoåi cuûa

TC THÔ 17

•

51

nhöõng nhoùm töông taùc vôùi nhau hình nhö quan troïng hôn ñoái vôùi baát cöù lyù thuyeát naøo cuûa thô haäu ngoân ngöõ.

Maëc duø khoâng coù caùch naøo toát nhaát, toâi nghó, moät caùch coù yù nghóa, veà moái töông quan giöõa hai nhoùm laø söï hôïp taùc, nhöng cuõng coù söï baát an, öôùm thöû, ñoái nghòch vaø thöû thaùch. Nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ neân yù thöùc, toâi tin, veà söï nhaän bieát cuûa thô ngoân ngöõ, vaø söï thöïc haønh cuûa hoï ñeå taïo thaønh söï hôïp taùc saùng taïo ôû nhieàu möùc ñoä vôùi nhöõng saûn phaåm cuûa nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, maëc duø söï hôïp taùc ñoù bao goàm caû nhöõng nhaø thô khoâng phaûi laø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ. Bôûi vì hoï lôùn tuoåi hôn, nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ khoâng coù nhu caàu hôïp taùc nhieàu vôùi nhöõng nhaø thô haäu ngoân ngöõ, vaø hoï ñaõ laøm neân nhieàu vieäc lôùn, ñaëc bieät laø hoï giuùp giöõ ñöôïc thaùi ñoä uyeån chuyeån cuûa thô. Ñieåm chính ôû ñaây laø söï khaùc bieät veà lòch söû vaø vaên hoùa giöõa nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ vaø haäu ngoân ngöõ, moät vaøi ngöôøi toâi ñaõ ñeà caäp, thô haäu ngoân ngöõ ñaõ keùo daøi nhöõng nhaän bieát lyù thuyeát cuûa thô ngoân ngöõ vaøo nhöõng phaïm vi ôû ngoaøi chính thô ngoân ngöõ, vaø trong tieán trình vöøa vaën veïo vöøa môû roäng giaù trò cuûa nhöõng nhaän bieát naøy. Ñoái vôùi toâi giaù trò ñaàu tieân cuûa thô haäu ngoân ngöõ laø môû roäng nhöõng nhaän bieát caên baûn veà lyù thuyeát cuûa thô ngoân ngöõ – ngoân ngöõ taïo thaønh vaø ñöôïc taïo thaønh bôûi saûn phaåm vaên hoùa – ñeå laøm lôùn maïnh thi ca. Vì nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ, hôn baát cöù thôøi ñieåm lòch söû naøo cuûa thô, söï xeáp loaïi nhieàu xung ñoät vaø traûi roäng cuûa nhöõng theå vaø loaïi thô ñaõ coù theå trôû neân duøng ñöôïc, khoâng caàn giaûi quyeát nhöõng xung ñoät, vaø khoâng caàn chuù taâm ñeán vieäc duøng nhöõng theå loaïi ñoù coù xaâm phaïm tôùi tính thô ngaây cuûa saûn phaåm vaên hoïc hay khoâng. Vôùi khoâng coù nhöõng nhaän bieát lyù thuyeát cuûa thô ngoân ngöõ, vò theá naøy khoâng theå xaûy ra. Söï loâi keùo nhöõng nhaän bieát naøy vaøo thöïc haønh qua haøng loaït söï lôùn maïnh cuûa nhöõng choïn löïa thô ñaùnh daáu thô haäu ngoân ngöõ nhö moät khoaûng khaéc ñaëc bieät cuûa lòch söû thô ca.

Ltt chuyeån dòch

52

•

TC THÔ 17

Ñinh Linh Thaèng AÂm Tính Toâi laø thaèng aâm tính xoaøng, göông maët khoâng baàu bónh.

Sinh löïc bò vaét kieät.

Toâi khoâng bieát laøm sao ton hoùt vaàng traêng trong nhöõng ñeâm traêng saùng.

Hay keâu oàm oäp nhö eách ñöïc sau côn möa muøa.

Khi maët trôøi heù loä, toâi phôø phaïc naèm, gioáng moät con raén, Traàn truïi tröôøn qua con ñöôøng ñaày buïi.

Nhöõng Con Maét Caù Con toâi khoâng aên thöù gì ngoaøi nhöõng con maét caù. ÔÛ chôï, vôï toâi mua moät con caù lôõ maø thieáu hai con maét, baû seõ ñoøi hai con maét khaùc, duø laø maét caù treâ, hay thaäm chí maét löôn, ñeå noù coù ngay hai con maét caù vaøo chieàu hoâm aáy. ÔÛ nhaø, nhöõng con maét naøy ñöôïc caát vaøo nhöõng caùi hoác môùi cuûa chuùng.

Neáu moät ñöùa nhoû gaëm chaân gaø suoát thì lôùn leân phaàn ñoâng chuùng seõ bieán thaønh bôïm nhaäu, vaø moät ñöùa khoaùi aên caùnh thì khaû dó trôû thaønh thi só, coøn con trai toâi seõ trôû thaønh gì, khi noù khoâng aên baát cöù thöù gì ngoaøi nhöõng con maét caù?

TC THÔ 17

•

53

AÙng Chöøng Ai maø chòu noåi hôi aám cuûa chaùo? Ai maø chòu noåi muøi baùnh mì treân tay haén sau khi aên? Khaép moïi nôi tieáng nhaïc aàm ó. Daï daøy toâi noù ñang lòm daàn. caùi muõi toâi noù ñang lòm daàn. Beân trong nhaân daïng cuûa caùi bò toài taøn laø taám aûnh vaøng uûng cuûa chính thaèng toâi ba hoa ñaàn ñoän .

Moät ngaøy noï, toâi troäm nghe ruoät giaø thuû thæ vôùi ruoät non: “Ñöøng boàn choàn nöõa cöng. Chuùng ta seõ thoaùt khoûi tình traïng ba roïi naøy. Chaúng maáy choác noù seõ laøm cho chuùng ta trôû thaønh moät con ngöôøi môùi.”

54

•

TC THÔ 17

Chaøo Ñôøi Toâi sinh ra côõi leân con heo söõa.

Trong con heo coù taám göông dieâm duùa Vôùi nhöõng lôøi ngueäch ngoaïc treân löng Chæ caùch laøm sao ñeå thòt chính noù.

Toâi sinh ra vôùi hai hay ba caùi daï daøy Côõi leân taám göông dieâm duùa, Nôi xöù sôû roäng hôn taám baûn ñoà naøy.

Haõy aên toâi ngay, con soø noù noùi.

Haõy aên toâi tieáp theo, con gaøø noù noùi.

Haõy aên toâi ngaøy mai, con boø caùi noùi.

Haõy aên toâi sau cuøng, con heo söõa noùi.

Baø muï thöù nhaát höùa, toâi seõ tìm con heo söõa.

Baø muï thöù hai höùa, toâi seõ kieám con dao daøi tuyeät haûo.

Baø muï thöù ba höùa, toâi seõ luøng ra taám göông dieâm duùa.

Baïn khoâng theå bieát nôi naøo toâi sinh, Nôi coù haøng ngaøn vaø haøng ngaøn Nhöõng con heo söõa, nhöõng caây dao daøi vaø nhöõng taám göông dieâm duùa.

Coù gaàn nhö moïi vaät toàn taïi treân theá gian naøy, ÔÛ moãi thöù ñeàu chæ laø moâ hình giaû.

Nguyeãn Quoác Chaùnh dòch.

TC THÔ 17

Chaân Phöông

Döôùi Ñoä AÂm Baøi 1 naéng môùi roài naéng cuõ möa raøo vôùi möa daàm caùi baøn muøa thu chieác gheá muøa ñoâng taåu thuoác taøn baøn tay coùng moái tình ñaàu theo choàng nghìn caùi hoân keá tieáp hoaøi coâng nuoát nhaû sôïi khoùi giaù baêng ngaém caây giaø aên no tuyeát traéng

•

55

56

•

TC THÔ 17

Baøi 2 vöùt maùi toùc giaû cho vaït röøng truïi muøa thu phaát tay aùo gioù quay vaøo haäu tröôøng môû maøn ñeâm vaên ngheä muøa ñoâng quaï giaø ñaäu kín nghóa trang baét ñaàu hoïp xöôùng khi caùc ñoäi hình ngoãng trôøi bieåu dieãn vuõ ñieäu bieät ly xong ngöôøi tuyeát böôùc ra ngaâm baøi thô Villon khaép nuùi ñoài traéng xoùa traêng giaø tieáp tuïc chöông trình vôùi vôû kòch caâm cuûa ñaù

TC THÔ 17

•

57

Baøi 3 xöa nay thieân haï ñaõ laàm con maét thaät ra laø caùnh coång voâ tình muøa thu muøa ñoâng noái ñuoâi böôùc qua ñaù saïn xeáp haøng laên theo boïn tình nhaân ñeán muoän laäp caäp tröôùc reøm mi tuyeát giaù

neáu maø leûn vaøo ñöôïc cuõng chaúng coøn gì ñeå chia nhau trong hang saâu thò giaùc ngaøy ñeâm gioù baác huù gaøo aûo aûnh cuoái cuøng laø maáy khoái baêng dò daïng

58

•

TC THÔ 17

Laàn Cuoái Veà Thaùng Chaïp taëng PVC

noùi theâm gì nöõa veà thaùng chaïp? caây giaø saân tröôùc reùt run buïi coû saân sau co ruùm gioù baác leûn döôùi da nhaên tìm hôi aám phoåi ngöïc ho hen chaên giöôøng caûm cuùm caén gaõy kim ñoàng hoà tuoåi taùc nhai nuoát maáy soá aâm kyù öùc vuøi caø vaït vôùi aùo loùt ñaøn baø vaøo tuû laïnh nieâm phong noùi theâm gì nöõa veà thaùng chaïp?

TC THÔ 17

•

Ñoã Kh. Con Ñöôøng Caùi Quan Revisited Cha oâng chuùng toâi laø nhöõng ngöôøi chuû trì saân khaáu Keøn troáng chaúng ra gì Ñoù laø noùi nheï nhaøng nhö vaäy Tröôùc khi chuùng toâi kòp hoïc ñöôïc 4 phöông vaø taäp ñeám Hoï coõng chuùng toâi vaøo phiaù nam cuûa vó tuyeán thöù 17 Nuoâi chuùng toâi treân nhöõng ñaïi loä taém naéng Döôùi boùng cuûa nhöõng taøn caây phöôïng vó thaúng Hoï laø nhöõng ngöôøi chuû trì saân khaáu Treân caùi nöûa khoâng caùch naøo goïi ñöôïc laø moät ñaát nöôùc Cho neân hoï boû tieàn keõm ôû trong tuùi laïi Leo tröïc thaêng ñoã ôû treân maùi Côõi thuyeàn mai ra bieån cao Baây giôø thænh thoaûng chuùng toâi veà Haùt karaokeù vôùi nhöõng coâ gaùi tuoåi chæ baèng 1 nöûa Nhöõng baøi haùt maø cha oâng chuùng toâi nhöõng chuû trì saân khaáu chaúng ra gì ñeå laïi ./.

09-99

59

60

•

TC THÔ 17

Philippe Soupault

TC THÔ 17

•

61

62

•

TC THÔ 17

TC THÔ 17

•

63

64

•

TC THÔ 17

Löu Hy Laïc Khoaûng, Hai Ngaøn Leû.

töï bieân töï haùt baøi baûn vieát bôûi ngoùn troû nhaán leân con chuoät chaïy thaønh hình thuø tình caûm khuoân ñuùc troän nhau boïn ñaïo dieãn sinh tröôùc naêm hai ngaøn baän caâu caù [loaïi phöôøng tuoàng] saân khaáu gheùp töø nhöõng phaàn meàm [coù caùnh gaø] vaø xöôùng ca baèng caâu lôøi [ñaõ chaép vaù] ñöùng toïng vaøo cuoáng hoïng doäi ra muoán gaân coå khoâng phaûi deã ñaùm khaùn giaû chöa choïn loïc daùn maét dính haäu caûnh chieác xe traéng chôû xaùc xeït ngang [cam chòu] duy chæ em buoät mieäng aâm saéc ñoà choù nhaïc neàn raát caûi caùch.

TC THÔ 17

Nhôù Rodin.

laø luùc raïng ngaøy leân gioïng noùi daáu qua ñeâm lôøi leõ nhaûy boå xöng toäi[loái lyù söï] lôøi loã treân töøng töû huyeät khoaûnh khaéc toâi baét gaëp noãi loøng maùng hoâng em röng röng tieáng cöôøi hai maët buoåi chieàu nheï daï caàu caïnh moãi ñieäp khuùc vôõ loøng ñieäu xaâm xoaøng nghe chan chöùa maø nghóa cuûa tay ñaïo tyø ñoâi maét em voâ toäi moät caùch tình côø qua taâm traïng veõ haøo phoùng beân giöõa maøu saéc vaø aùnh saùng khoaûng boá cuïc khoâng ñoàng daïng tyû nhö cao vaø thaáp[meøo vaø chuoät] maëc laëng leõ vaø haùo höùc baèng ngang nhau toâi kheùp lôøi daâm daät roài nieäm caâm mieäng

•

65

66

•

TC THÔ 17

Khieâm Leâ Trung

Voâ Voïng Sôïi khoùi trôøi chieàu Tòch mòch Daãu ñôøi göông vôõ Maét nhôù Chuùt aâm nhaïc maøu bieån xanh.

Ngöôøi treo coå sôïi thöøng Chieác gheá ñôøi taøn khoác Thaûm kòch cuûa chuùng ta Soáng cuøng trong tuyeät voïng.

Nhöõng ly röôïu xoay, A ha, Nhöõng ly röôïu xoay Buoâng nghieät ngaõ xuoáng taän cuøng Maét ñaêm chieâu maøu khoùi nhôù Nhöõng tia maét ñôøi laïnh sôùm Neùt hö hao Hoàn nhieân tuoåi nhoû Maët ñôøi phaúng trôn Tieáng thôøi gian voïng Nhòp töû sinh veà trong maùu vaø ñi. ...

Anh trôït ngaõ ñôøi mình treân nhöõng doác thaúm Coù tieáng keâu raát buoàn cuûa töøng ngaøy chôø saùng.

TC THÔ 17

Ñoaøn Minh Haûi

Meï, Naêm 80...

Meï gaày nhö caây muøa ñoâng laù truùt heát cho caùc con muøa thu gioù mang tieáng chuoâng ñi xa chuoâng chuøa laø meï...

Meï nhö gioøng soâng ñeâm voã ñoâi muøa phuø sa voã ñoâi bôø con treû tieáng chaøy vaø tieáng voõng banh da xeû thòt... baêm beøo thaùi khoai laø meï...

Meï nhö coång chuøa caùc con vaøo leã hoa sen daùng meï trong aùo Phaät Baø Meï nhö maùi chuøa dòu daøng lôøi kinh höông ngoïc lan toûa Quaùn Theá AÂm laø meï.

•

67

68

•

TC THÔ 17

Caønh Laù Troâi Theo cho Haïnh Vöôïng

theo gioøng lòch söû ñeán ñaây giôø mình... tuï laïi choán naøy nghe em ... queâ höông naøo chaúng queâ höông troâng ra cuõng baáy nhieâu ñöôøng chim bay chieàu chieàu nhìn cuoái chaân maây ñoù laø queâ cuõ cuûa ngaøy aáu thô ta khoâng giaõ bieät – giaõ töø maø sao nöôùc maét ngaäp nhöø con tim!

TC THÔ 17

Ñaøi Söû

Muøa Em Thu ñeán Vaø em cuõng ñeán Laù ngô ngaån chuyeån maøu Theo töøng böôùc em qua Naéng baøng baïc Bôø mi naøo buoâng ruõ Gioù man maùc buoàn cho daøi ngoïn toùc mai.

Phoá Ngöôøi vaéng.

Em nuï cöôøi hun huùt Maøu aám moâi hoân Haøng caây khaúng khiu gaày Muøa coû cuoái Nghe daäy muøi hoang vaéng Em ñi vaø muøa thu laëng leõ, theo em.

•

69

70

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

TC THÔ 17

•

71

Giôùi thieäu vaøi theå Thô Coå Ñieån Trung Quoác Nguyeãn Toân Nhan

V

aên hoïc söû Vieât Nam (nhaát laø vaên hoïc söû coå ñieån) coù lieân heä maät thieát, khoù taùch rôøi vôùi vaên hoïc söû coå ñieån Trung Quoác. Baát cöù ngöôøi Vieät naøo ñi hoïc cuõng ñaõ töøng ñoïc qua thi ca coå ñieån Trung Quoác, nhöng chæ coù ngöôøi thöïc söï chuyeân saâu nghieân cöùu vaên hoïc Trung Quoác môùi naém vöõng ñöôïc phaàn naøo nhöõng theå thô coå ñieån. ÔÛ ñaây chuùng toâi xin giôùi thieäu vaøi theå thô coå ñieån aáy trong khaùi nieäm cô baûn nhaát trích töø boä “Töø Ñieån Vaên Hoïc Coå Ñieån Trung Quoác” do chuùng toâi bieân soaïn.

Nguyeân Hoøa Theå Phong caùch thô cuûa caùc thi nhaân Nguyeân Chuaån vaø Baïch Cö Dò ñôøi Ñöôøng. Nguyeân Hoøa laø nieân hieäu cuûa Ñöôøng Hieán Toâng. Baøi Truøng Kyù Vi Chi Thi cuûa Baïch Cö Dò coù caâu: “Thô ñeán theå Nguyeân Hoøa môùi hay,” (Thi ñaùo Nguyeân Hoøa theå cheá taân). Chuù giaûi xöa veà caâu naøy raèng: “Ngöôøi ta goïi thô Nguyeân Chuaån vaø Baïch Cö Dò laø Thieân ngoân luaät hoaëc Nguyeân Hoøa caùch”. Caùi goïi laø Nguyeân Hoøa theå coù yù chæ hai loaïi: moät laø moät soá baøi thô ngaén veà uoáng röôïu vaø moät soá tröôøng thieân taëng ñaùp trong thô Nguyeân vaø Baïch. Ñaây chöa phaûi laø nhöõng taùc phaåm chuû yeáu cuûa hoï. Baûn thaân hoï cuõng khoâng ai coi troïng soá taùc phaåm naøy. Moät loaïi khaùc chæ nhöõng baøi tröôøng thieân hoaëc ñoaûn thieân cuûa caùc thi nhaân khaùc moâ phoûng thô hoï. Sau naøy thôøi Trung vaø vaõn ñöôøng coøn xuaát hieän moät soá thi nhaân chuyeân vieát taùc phaåm moâ phoûng phong caùch thô Nguyeân Chuaån, Baïch Cö Dò, caøng veà sau caøng teä, khoâng heà coù tính caùch ñaïi bieåu cho phong caùch thô Nguyeân vaø Baïch.

72

•

TC THÔ 17

Nhaïc Phuû Thi Teân moät theå thô. Nhaïc phuû voán laø cô quan aâm nhaïc do Haùn Voõ Ñeá thieát laäp, chuû yeáu cai quaûn veà aâm nhaïc kieâm cai quaûn vieäc söu taäp daân ca ôû caùc nôi (bao goàm caû thi ca cuûa vaên nhaân), phoái vaøo aâm nhaïc ñeå tieän cung öùng cho trieàu ñình dieãn xöôùng trong caùc cuoäc yeán hoäi hoaëc teá töï. Loaïi thô coù theå phoái vaøo aâm nhaïc naøy goïi laø “Nhaïc Phuû Thi” hoaëc “Nhaïc Phuû”.

Tinh hoa trong thô Nhaïc Phuû laø Nhaïc Phuû daân ca. Theo ghi cheùp trong saùch Haùn Thö, ñôøi Taây Haùn ñaõ söu taäp ñöôïc 180 baøi daân ca trong toaøn löu vöïc soâng Hoaøng Haø vaø Tröôøng Giang. Tieác thay, soá löôïng aáy maát maùt gaàn heát, hieän nay Nhaïc Phuû daân ca hai ñôøi Haùn chæ coøn khoaûng khoâng hôn 40 baøi, veà cô baûn löu giöõ ñöôïc töông hoïa ca töø, taïp khuùc ca töø vaø coå xuùy ca töø. Ñaïi ña soá Nhaïc Phuû daân ca laø saùng taùc truyeàn mieäng cuûa nhaân daân lao ñoäng, do taùc giaû “xuùc caûm vì buoàn vui, theo vieäc maø phaùt ra”, vôùi phong caùch chaát phaùc, hình thöùc soáng ñoäng, phaûn aùnh chaân thöïc tö töôûng nguyeän voïng vaø cuoäc soáng cuûa hoï. Ñaây laø boä phaän tinh hoa trong vaên hoïc ñôøi Haùn, thí duï nhö baøi Chieán Thaønh Nam, moâ taû chieán tranh mang ñeán bieát bao ñau khoå, hay baøi Phuï Beänh Haønh, bieåu loä ñôøi soáng khoán cuøng phieâu baït cuûa hoï döôùi cheá ñoä aùp böùc taøn nhaãn... Nhaát laø caùc baøi Khoång Töôùc Ñoâng Nam Phi, Maïch Thöôïng Tang laïi caøng xöùng ñaùng laø nhöõng giai taùc hieám coù trong thô töï söï daân gian coå ñaïi. Nhaïc Phuû Thi ñôøi Haùn keá thöøa truyeàn thoáng hieän thöïc cuûa Kinh Thi, ñoái vôùi haäu theá coù aûnh höôûng cöïc lôùn. Soá thi ca saùng taùc caùc trieàu ñaïi moâ phoûng theo Nhaïc Phuû ñôøi Haùn nhieàu voâ keå, ngay ñeán cuoái ñôøi Thanh coøn coù ngöôøi vieát loaïi thô naøy, ngoaøi Nhaïc Phuû ñôøi Haùn coøn bao goàm thi ca Nhaïc Phuû töø ñôøi Nguïy, Taán ñeán ñôøi Ñöôøng vaø caùc taùc phaåm ñeà taøi coå moâ phoûng Nhaïc Phuû. Töø ñôøi Toáng, Nguyeân trôû veà sau, Töø, Bieät Khuùc, Taûn Khuùc xuaát hieän. Vì caùc theå vaên chöông naøy cuõng coù theå phoái vaøo aâm nhaïc neân coù khi cuõng ñöôïc goïi laø Nhaïc Phuû.

Nhaøn Thích Thi Thi ca bieåu hieän taâm tình nhaøn nhaõ ung dung cuûa thi nhaân. Loaïi thô naøy trong thi ca coå ñieån Trung Quoác ra ñôøi raát sôùm, phaàn lôùn phaûn aùnh taâm tình nhaøn nhaõ, sa ñaø vôùi quang caûnh thieân nhieân cuûa vaên nhaân só ñaïi phu. Teân goïi “Nhaøn Thích Thi” ñaàu tieân ñöôïc saùng taïo bôûi Baïch Cö Dò, ñoái laäp vôùi thô “Phuùng Duï”, vaø laø hai loaïi thô chuû yeáu trong thô hoï Baïch.

Trong thô göûi Nguyeân Chuaån, Baïch Cö Dò vieát: “... goïi laø Phuùng Duï Thi laø vì chí muoán cöùu ñôøi, goïi laø Nhaøn Thích Thi laø nghóa muoán hoaøn thieän moät mình vaäy” (Vò chi Phuùng Duï Thi, kieâm teá chi chí daõ, vò chi Nhaøn Thích Thi, ñoäc thieän chi nghóa daõ). Noäi dung cuûa thô Nhaøn Thích coù phaàn heïp hoøi, ña

TC THÔ 17

•

73

soá bieåu hieän tình caûm phoùng tuùng nôi ruoäng vöôøn, tieâu dao trong thô vaø röôïu cuûa thi nhaân vaøo luùc cuoái ñôøi. Chính hoï Baïch töï thuaät veà nhöõng baøi thô loaïi naøy “hoaëc vieát trong luùc heát coâng vieäc, ôû moät mình, hoaëc luùc nhaø nhaõ ôû aån vì beänh, töï bieát tri tuùc giöõ bình hoøa, ngaâm vònh chô ñeå toû tính tình”. Trong aáy coù nhieàu baøi caûm xuùc luùc ñi du laõm sôn thuûy nhö caùc baøi Hieäu Ñaøo Tieàm Theå Thi Thaäp Luïc Thuû coù tö töôûng gaáp gaùp höôûng laïc, khaù nhieàu thaønh phaàn tieâu cöïc. Tính tö töôûng cuûa loaïi thô Nhaøn Thích naøy so vôùi theå Phuùng Thích keùm raát nhieàu maø chính Baïch cuõng yù thöùc ñöôïc. Theá nhöng, thô Nhaøn Thích cuõng coù moät soá taùc phaåm khaù trong saùng, khoûe khoaén, veà kyõ xaûo ngheä thuaät cuõng thaønh thaïo, bieåu hieän ñöôïc veû ñeïp cuûa töï nhieân. Ngöôøi ta goïi laø “Baïch laïc Thieân Theå” (Baïch Cö Dò coù teân Baïch Laïc Thieân), töùc laø noùi veà loaïi taùc phaåm naøy.

Nghó Coå Thi Moät loaïi thô coå laáy söï moâ phoûng thô cuûa ngöôøi xöa laøm chuû yeáu.

Loaïi thô naøy ra ñôøi khaù sôùm, hieän nay trong coå thi ñôøi Haùn coøn laïi ñaõ coù loaïi Nghó Toâ Lyù Thi (baét chöôùc thô Toâ vaø Lyù) xuaát hieän. Ñaïi khaùi coù theå chia ra maáy loaïi hình: coù ngöôøi duøng theo ñeà taøi thô tieàn nhaân nhö 18 baøi Nghó Haønh Loä Nan cuûa Baõo Chieáu, töùc duøng theo ñeà taøi khuoân saùo cuõ cuûa “Nhaïc Phuû Taïp Khuùc”, cuõng coù baøi duøng thô tieàn nhaân laøm chuû ñeà, noäi dung nhö baøi thöù 3 Nghó Coå Thi cuõng cuûa Baõo Chieáu, ca tuïng chí höôùng laäp coâng baùo quoác cuûa thieáu nieân gioáng nhö ñeà taøi baøi Baïch Maõ Thieân cuûa Taøo Thöïc. Ñôøi sau raát nhieàu ngöôøi moâ phoûng phong caùch, ngoân ngöõ, hình thöùc, kyõ xaûo cuûa tieàn nhaân, goïi laø “Hieäu” (baét chöôùc), “Ñaïi” (thay theá), “Hoïc” (hoïc theo... nhö baét chöôùc thô Ñaøo Tieàm, Ñoã Phuû thì goïi laø “Phoûng Ñaøo”, “Hieäu Ñoã”, phaàn lôùn taùc phaåm moâ phoûng nhö theá thieáu tinh thaàn laøm môùi, khoâng coù giaù trò ngheä thuaät cao. Ví duï nhö Giang Yeâm ñôøi Löông Nam trieàu gioûi moâ phoûng nhaát, nhöng cuoái cuøng taùc phaåm cuûa Giang Yeâm chaúng coù gì môùi meû.

Phuù Moät loaïi vaên theå coå ñaïi. “Phuù laø moät nhaùnh cuûa thô coå” (baøi töïa Löôõng Ñoâ Phuù cuûa Ban Coá). Phuù ñaõ dieãn bieán hình thaønh töø trong thô. Phuù ra ñôøi sôùm nhaát laø ôû thôøi ñaïichieán quoác baèng caùc baøi Phuù Thieân cuûa Tuaân Khanh, Phoøng Phuù cuûa Toáng Ngoïc, vaø ñaõ khaùc bieät vôùi thô. Taát caû caùc baøi phuù ñeàu môû ñaàu baèng chuû khaùch vaán ñaùp, mieâu taû töôøng taän söï vaät, thænh thoaûng môùi coù gieo vaàn nhöng coù luùc laïi khoâng gieo, ñoù laø theå keát hôïp giöõa vaên vaàn vaø vaên xuoâi goïi laø Tao Theå Phuù (xin ñoïc theâm muïc töø naøy). Phuù ñeán ñôøi Haùn ñaõ phaùt trieån maïnh, trôû thaønh moät loaïi ñöùng ñaàu vaên hoïc moät

74

•

TC THÔ 17

thôøi vôùi söï xuaát hieän caùc ñaïi gia vieát Phuù nhö Tö Maõ Töông Nhö, Döông Huøng... Ñaëc ñieåm lôùn nhaát cuûa Haùn Phuù laø “mieâu taû baèng ngoân ngöõ hoa leä phoâ tröông, duøng hình thöùc dieãm leä khaéc hoïa nhaân vaät vaø dieãn taû tình caûm (theo saùch Vaên Taâm Ñieâu Long). Höng thònh nhaát trong Haùn Phuù laø loaïi Phuù daøi, theå taûn vaên, veà noäi dung, chuû yeáu ca coâng tuïng ñöùc caùc baäc ñeá vöông, moâ taû vöôøn hoa cung ñieän, cung ñình vôùi thanh saéc yeán aåm... veà hình thöùc, töø ngöõ daøi doøng, goït maõ khoa tröông, moâ phoûng baét chöôùc, thaønh töïu ngheä thuaät khoâng cao. Caùc baøi phuù tröù danh coù Thöôïng Laâm phuù, Töû Hö phuù cuûa Tö Maõ Töông Nhö, Cam Tuyeàn phuù cuûa Döông Huøng... Ngoaøi ra coøn moät loaïi phuù ngaén tröõ tình vònh vaät, coù khaû naêng trong moät baøi ngaén dieãn taû ñöôïc noãi loøng bi thöông cuûa moät soá keû só khoâng gaëp thôøi, phaûn aùnh khaùch quan xaõ hoäi hieän thöïc vôùi möùc ñoä nhaát ñònh, vaên chöông loaïi phuù naøy töông ñoái môùi meû, giaøu thi yù neân cuõng ñöôïc ít nhieàu ngöôøi öa thích nhö caùc baøi Ñaêng Laâu phuù cuûa Vöông Xaùn, Qui Ñieàn phuù cuûa Tröông Haønh...

Phuù coøn ñöôïc giaûi nghóa khaùc, trong “Luïc Nghóa” noù laø moät thuû phaùp traàn thuaät, trong toå hôïp töø “Phuù Thi Ngoân Chí” chæ loaïi thô chæ ñoïc chöù khoâng haùt ñöôïc. Hai ñaëc ñieåm aáy coù ñuû trong baûn thaân Phuù, coù leõ ñoù laø nguyeân nhaân ñöôïc goïi laø Phuù chaêng?

Phuù Ñaéc Moät theå thô trích moät caâu thô cuûa coå nhaân hoaëc moät thaønh ngöõ ñeå laøm ñeà taøi, taát caû ñeàu coù hai chöõ “Phuù Ñaéc” trong töïa baøi nhö baøi Phuù Ñaéc Tam Traïch Ña Phöông Thaûo cuûa Löông Nguyeân ñeá ñôøi Nam trieàu vaø caùc baøi Phuù Ñaéc Vuõ Haïc, Phuù Ñaéc Töôøng Vi, Phuù Ñaéc Kieàu cuûa Giaûn Vaên ñeá. Töø ñôøi Ñöôøng trôû veà sau, theå thô naøy trôû thaønh “Thí Thieáp Thi” söû duïng trong khoa cöû khaûo thí vaø cuõng duøng laøm thô öùng cheá hoaëc khi caùc thi nhaân tuï taäp laøm thô caên cöù theo chæ ñònh. Taát caû loaïi thô naøy ñeàu coù hai chöõ Phuù Ñaéc nhö Lyù Thöông AÅn coù baøi Phuù Ñaéc Keâ. Sau ñoù, Phuù Ñaéc ñöôïc vaän duïng caøng roäng, trôû thaønh moät phöông thöùc trong thô töùc caûnh, gaàn gioáng thô ngaâm vònh.

Phuùng Duï Thi Moät loaïi thi ca chuû yeáu duøng ñeå can giaùn, khuyeân baûo do Baïch Cö Dò ñôøi Ñöôøng ñaët teân. Cuoái ñôøi, hoï Baïch chia thô mình laøm töø tröôùc 50 tuoåi ra laøm boán loaïi, trong aáy giaù trò cao nhaát vaø ñöôïc chính baûn thaân oâng troïng nhaát laø hôn 170 baøi thô phuùng duï. OÂng baûo: “Töø khi söu taäp thô ta, loaïi tæ höùng quan heä tôùi caûm xuùc rieâng, roài töø naêm Voõ Ñöùc ñeán naêm Nguyeân Hoøa, ta nhaân vieäc laäp ñeà, ñeà laø loaïi Taân Nhaïc phuû, ta goïi ñoù laø thô phuùng duï.”

Baïch Cö Dò laø ngöôøi xöôùng ñaïo cuoäc vaän ñoäng Taân Nhaïc phuû, chuû tröông

TC THÔ 17

•

75

nhaát quaùn cuûa oâng laø thô phaûi phuïc vuï chính trò, phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng hieän thöïc ñeå ñaït tôùi taùc duïng “Boå saùt thôøi chính” (boå xung cho söï thaåm xeùt chính trò). Phuùng Duï Thi thöïc tieãn cho loaïi chuû tröông aáy, phaàn lôùn oâng laøm khi giöõ chöùc giaùn quan trong ñaàu nieân hieäu Nguyeân Hoøa vôùi muïc ñích “chæ vieát veà soá phaän cuûa daân ñeå mong ñöôïc thieân töû bieát ñeán”. Phaàn lôùn thô Phuùng Duï phaûn aùnh cuoäc ñôøi thoáng khoå cuûa nhaân daân lao ñoäng (nhö caùc baøi Quan Ngaûi Maïch, Ñoã Laêng Taåu...), vaïch traàn söï hoang daâm xa xæ cuûa giôùi thoáng trò (nhö caùc baøi Thöôïng Döông Baïch Phaùt Nhaân, Maãu Töû Bieät...) vaø bieåu hieäntinh thaàn yeâu nöôùc cuûa nhaân daân haï taàng (nhö baøi Taây Löông Kyõ). Veà hình thöùc ngheä thuaät, oâng ñöùng rieâng moät phong caùch ñoäc saùng.

Chuû ñeà thô oâng chuyeân nhaát, minh xaùc, keát hôïp ñöôïc caùc theå töï söï, nghò luaän, tröõ tình, chuù troïng tôùi khaéc hoïa hình töôïng nhaân vaät. Ngoân ngöõ thô oâng chaân thaät, bình dò minh baïch ñeán ñoä “baø giaø cuõng hieåu”. Thô Phuùng Duï keá thöøa vaø phaùt trieån töø nieân hieäu Kieán An, nhaát laø ñaày tinh thaàn hieän thöïc trong thô Ñoã Phuû, taïo thaønh yù nghóa hieän thöïc troïng ñaïi, nhöng loaïi naøy thænh thoaûng cuõng coù baøi yù thô noâng caïn, bieåu hieän tö töôûng khoâng roõ, caù bieät coù baøi coøn coù khuyeát ñieåm thuyeát giaùo hôi nhieàu.

Sôn Thuûy Thi Chuû yeáu moâ taû caûnh saéc nui cao soâng roäng. Baét nguoàn töø khoaûng ñôøi Taán, Toáng Nam trieàu, ngöôøi môû ñaàu laø Taï Linh Vaän. Tieåu söû Linh Vaän trong saùch Toáng Thö cheùp: “ Bò ñi ra laøm thaùi thuù Vónh Gia, trong quaän coù caûnh sôn thuûy noåi tieáng, Linh Vaän voán thích laém, bò ñi laøm thaùi thuù laïi ñang baát ñaéc chí, beøn phoùng tuùng ngao du, traûi qua caùc huyeän”. Ñaïi ña soá taùc phaåm cuûa oâng laø moâ taû caûnh saéc Giang Nam maø oâng töøng ñi qua nhö caùc baøi Thaïch Bích Tinh Xaù Hoaøn Hoà Trung Taùc, Thaïch Moân Nham Thöôïng Tuùc... Do nhôø oâng quan saùt tinh teà, theå nghieäm saâu saéc, vaän duïng ñieâu luyeän ngoân ngöõ dieãm leä neân taùi hieän ñöôïc veû ñeïp töï nhieân moät caùch hình töôïng vaø coù khaû naêng möôïn caûnh taû tình, göûi gaém tình caûm tö töôûng cuûa mình vaøo ñoù vôùi ngheä thuaät raát cao, trong nhaát thôøi hình thaønh neân Thi Phaùi Sôn Thuûy ñôøi Nam trieàu. Sôn Thuûy thi höng khôûi, xung phaù phong traøo thô huyeàn ngoân ñang cöïc thònh, môû ra moät phong caùch môùi, coù yù nghóa quan troïng trong lòch söû phaùt trieån thi ca. Sau naøy, caùc oâng Taï Ñieàu, Thaåm Öôùc, Haø Toán, Duõ Tín vieát khaù nhieàu taùc phaåm taû caûnh sôn thuûy. Thô Sôn Thuûy ñeán ñôøi Ñöôøng trôû veà sau caøng phaùt trieån maïnh. Caùc thi nhaân ñôøi Ñöôøng nhö Lyù Baïch, Vöông Duy, Maïnh Haïo Nhieân, thi nhaân ñôøi Toáng nhö Toâ Thöùc, Luïc Du... ñeàu saùng taùc moät soá lôùn giai taùc sôn thuûy öu myõ.

76

•

TC THÔ 17

Söû Thi Tröôøng thin taùc phaåm trong thô töï söï coå ñaïi, haàu heát ra ñôøi vaøo xaõ hoäi thôøi kyø ñaàu, bieåu hieän nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi cuûa daân toäc, ca tuïng söï tích anh huøng toå tieân. Nhöõng taùc phaåm naøy coù keát caáu lôùn roäng, khí theá huøng hoàn vaø nhuoám caû saéc thaùi thaàn thoaïi aûo töôûng. Trong thi ca coå ñaïi Trung Quoác thöôøng thieáu loaïi söû thi ñieån hình naøy, nhöng trong thieân Ñaïi Nhaõ saùch Kinh Thi coù nhöõng baøi nhö Sinh Daân, Coâng Löu, Caåm mieâu taû söï ra ñôøi cuûa thuûy toå ñôøi Chu vaø söï chuyeån bieán daân toäc, phaùt trieån söï thöïc lòch söû môû nöôùc cuûa giôùi thoáng trò nhaø Chu, coù ñaày ñuû tính chaát cuûa moät söû thi. Coù khi moät taùc phaåm qui moâ phaûn aùnh ñöôïc toaøn dieän ñôøi soáng xaõ hoäi cuõng ñöôïc goïi laø söû thi hoaëc taùc phaåm coù hình thöùc söû thi nhö Söû Kyù hay Hoàng Laâu Moäng chaúng haïn.

Tao Theå Phuù Moät loaïi Phuù goàm caû ñaëc ñieåm cuûa Sôû töø vaø Phuù, coù nguoàn goác töø Sôû töø. Trong moät soá taùc phaåm cuûa Khuaát Nguyeân ñaõ baét ñaàu nhuoám ñaëc ñieåm traàn thuaät nhö baøi Chieâu Hoàn, mieâu taû cung ñình, aên uoáng, nöõ nhaïc moät caùch khaù caën keõ, ñeán Toáng Ngoïc, xu theá naøy caøng phaùt trieån. Theá nhöng, chuû yeáu cuûa noù vaãn laø tröõ tình hoaëc thuyeát lyù, khaùc vôùi Haùn phuù nghieâng haún veà “theå vaät”. Veà hình thöùc cuõng khoâng quaù phoâ tröông dieãm leä, daøi doøng vaên töï nhö Haùn phuù, cô baûn vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc Ly Tao cuûa Khuaát Nguyeân. Ñaàu ñôøi Haùn xuaát hieän moät soá Phuù phaàn lôùn moâ phoûng Sôû töø cuûa Khuaát Nguyeân, nhöng khaù nhieàu baøi vaän duïng thuû phaùp vaên xuoâi, coù ngöôøi goïi ñoù laø Tao Theå phuù, nhö caùc baøi Ñieàu Khuaát Nguyeân phuù cuûa Giaû Nghò, Chieâu AÅn Só cuûa Hoaøi Nam Tieåu Sôn. Giai taùc coù aûnh höôûng cuûa Tao Theå phuù khoâng nhieàu vaø cuõng khoâng thoûa maõntaâm lyù phuø phieám cuûa giôùi thoáng trò luùc aáy neân chaúng bao laâu bò loaïi vaø Taûn Theå phuù ca coâng tuïng ñöùc cuûa caùc nhaïc coâng cung ñình thay theá.

Taïp Ngoân Thi Moät loaïi thô coå theå, khoâng bò haïn cheá bôûi caùch luaät, hình thöùc, heát söùc töï do linh hoaït. Caùc caâu thô trong baøi thô xen keõ daøi ngaén, khoâng coù qui caùch nhaát ñònh, caâu ngaén coù theå moät chöõ, caâu daøi coù theå möôøi chöõ trôû leân, haàu heát laø nhöõng caâu ba, boán, naêm, baûy chöõ. Loaïi thô taïp ngoân naøy xuaát hieän sôùm nhaát trong Kinh Thi vaø daân ca nhaïc phuû, cuõng hay thöôøng gaëp trong taùc phaåm cuûa vaên nhaân ñôøi Ñöôøng trôû veà sau vôùi hình htöùc ña daïng, xen keõ bôûi nhöõng caâu naêm, baûy chöõ nhö baøi Haønh Loä Nan cuûa Tröông Tòch, coù baøi trong baûy chöõ laïi xen keõ vaøo nhöõng caâu töø ba, boán ñeán chín

TC THÔ 17

•

77

chöõ trôû leân nhö baøi Mao OÁc Vi Thu Phong Sôû Phaù Ca cuûa Ñoã Phuû, coù baøi duøng laãn loän nhöõng caâu ba, boán, naêm, saùu, baûy, taùm, chín chöõ nhö baøi Thuïc Ñaïo Nan cuûa Lyù Baïch... Thô Taïp ngoân phaàn lôùn thuoäc theå Ca Haønh, thích duïng ñeå bieåu ñaït tình caûm khoâng bò caâu thuùc, theo thoùi quen hay goïi ñaây laø Coå Phong hay Coå Theå Thi. Taïp Theå Thi Moät loaïi thô trong caùc theå thô, ñeå phaân bieät thô Coå Theå vaø thô Caän Theå. Caáu töù cuûa loaïi naøy thöôøng ñöa ra nhöõng yù môùi veà maët töï hình, caáu phaùp hoaëc thanh luaät, vaàn ñieäu, khoâng yeâu caàu caùch luaät thoáng nhaát, nhuoäm nhieàu tính chaát du hí chöõ nghóa, thí duï nhö baøi Baûo Thaùp Thi töùc töø chöõ cuoái cuøng chæ coù moät chöõ, taêng daàn leân ñeán baûy, taùm, chín chöõ hình thaønh hình caùi thaùp. Hoaëc nhö baøi thô laøm theo theå thaàn bí Vaõn Dieåu do Toâ Thöùc saùng taùc, saép xeáp töøng chöõ daøi ngaén, töøng caâu nghieâng hoaëc ngang ñeå thay theá yù vaên, ñoù goïi laø “duøng chöõ veõ hình” (Dó töï taû ñoà), ví duï nhö caâu ñaàu vieát ba chöõ “Ñình caûnh dieän”, töùc coù yù laø “ñình daøi caûnh ngaén khoâng maët ngöôøi”, caâu naøy gioáng nhö lôøi ñoá. Ngoaøi ra, Taïp Theå Thi coøn coù nhieàu loaïi khaùc nhö Loäc Loâ Theå, Kieán Tröø Theå, Baùt AÂm Ca, Taøng Ñaàu Thi, Hoài Vaên Thích, raát ít coù taùc phaåm hay.

Taäp Cuù Thi Moät phöông phaùp laøm thô coå ñaïi baèng caùch trích nhöõng caâu khaùc nhau cuûa nhöõng taùc giaû tröôùc keát hôïp laïi thaønh baøi thô môùi. Baøi thô Taäp cuù ra ñôøi sôùm nhaát coøn laïi hieän nay laø baøi Thaát Kinh Thi cuûa Phoù Haøm ñôøi Taây Taán. Phong traøo laøm thô Taäp cuù thònh haønh ôû ñôøi Toáng, baét ñaàu töø Thaïch Dieân Nieân vaø kheùo leùo nhaát laø Vöông An Thaïch. Trong saùch Taây Thanh Thi Thoaïi, Thaùi Ñieàu vieát: “Thô Taäp cuù coù töø nöôùc ta (töùc trieàu Toáng) môùi laäp neân chöa thònh. Ñeán Thaïch Maïn Khanh (Dieân Nieân) baét ñaàu duøng vaên chôi ñuøa, sau ñoù trôû thaønh taùc phaåm. Ñeán nieân hieäu Nguyeân Phong, Vöông Kinh Coâng (An Thaïch)caøng gioûi loaïi thô naøy”. Theo truyeàn thuyeát Khoång Ñình Troïng laøm thô Taäp cuù taëng Toâ Thöùc, Toâ ñaùp baèng caâu: “Vui oâng ñuøa taäp thô ngöôøi khaùc. Troû baûo ngöôøi chôï nhö söù nhaân”. Sau naøy khi Vaên Thieân Töôøng bò giam trong nguïc Yeân Kinh cuõng laøm hai traêm baøi “Taäp Ñoã Thi” (hoïc taäp theo thô Ñoã Phuû). Trong caùc hí khuùc ñôøi Minh, Thanh thöôøng keát thuùc baøi cuoái caâu baèng thô Taäp cuù. Thô Taäp cuù baét chöôùc nhieàu caâu khaùc nhau (nhöng phaûi cuøng vaàn) cuûa tieàn nhaân gheùp laïi thaønh, hoaøn toaøn thieáu saùng taïo, nhieàu khi gheùp nhö vaäy, thieáu caû söï lieân heä höõu cô neân khoù keát caáu, thaønh yù caûnh thoáng nhaát. Chính vì vaäy loaïi thô naøy raát hieám baøi hay.

78

•

TC THÔ 17

Töø Moät loaïi thi ca coå ñieån.Thoaït ñaàu duøng ñeå chæ loaïi thô coù theå phoái hôïp vôùi aâm nhaïc ca xöôùng neân coù caâu ñònh nghóa: “Duøng vaên vieát ra goïi laø Töø, duøng aâm thanh bieåu ñaït goïi laø khuùc” neân coøn coù theå goïi laø khuùc, ca khuùc hoaëc khuùc töû töø nhö caùc taäp töø Baïch Thaïch Ñaïo Nhaân Ca Khuùc vaø Ñoân Hoaøng Khuùc Töû Töø cuûa Khöông Quyø. Töø vaø Nhaïc phuû cuõng coù quan heä nhaát ñònh, ñöôïc coi laø Töø do Nhaïc phuû phaùt trieån maø coù. Sau naøy, Töø thoaùt ly khoûi aâm nhaïc, trôû thaønh moät vaên theå ñoäc laäp. Gioáng nhö thô luaät, Töø ñöôïc qui ñònh nghieâm caùch veà caâu thöùc, soá chöõ, baèng traéc, gieo vaàn, nhöng ñaëc tröng nhaát cuûa Töø laø caâu daøi ngaén khoâng ñeàu neân laïi ñöôïc goïi laø Tröôøng Ñoaûn Cuù (caâu daøi ngaén), ví duï nhö teân taäp Töø cuûa Taàn Quan laø Hoaøi Haûi Cö Só Tröôøng Ñoaûn Cuù. Töø manh nha töø Nam trieàu, hình thaønh ôû ñôøi Ñöôøng, thònh haønh ôû ñôøi Toáng. Töø saûn sinh trong daân gian sôùm nhaát, hieän nay caùc Khuùc Töû Tuø phaùt hieän ôû Ñoân Hoaøng vaãn giöõ ñöôïc phong caùchdaân gian chaát phaùc, chaân thaät. Ñeán ñôøi Ñöôøng xuaát hieän saùng taùc cuûa vaên nhaân nhö baøi ÖÙc Taàn Nga töông truyeàn do Lyù Baïch saùng taùc, hoaëc baøi Truùc Chi Töø cuûa Löu Vuõ Tích...

Nhöng vaãn khoâng ít vaên nhaân bò aùm aûnh bôûi quan nieäm truyeàn thoáng “Thô môùi trang nghieâm vaø Töø laø loaïi nònh bôï laáy loøng” (Thi trang Töø mò), xem Töø laø thöù dö thöøa cuûa thô neân goïi laø “Thô dö” vôùi ñaày yù bieám nheõ.

Töù Luïc Vaên Moät teân goïi khaùc cuûa Bieàn vaên, xuaát hieän vaøo cuoái ñôøi Ñöôøng, löu haønh töø ñôøi Toáng trôû veà sau. Vì cuù thöùc cuûa Bieàn vaên phaàn lôùn chuû yeáu moãi caâu coù 4 chöõ vaø 6 chöõ neân ñöôïc goïi baèng teân aáy (TöùÙ Luïc nghóa laø boán vaø saùu). Saùch Vaên Taâm Ñieâu Long vieát: “caâu buùt coù theå voâ thöôøng nhöng chöõ phaûi coù con soá thöôøng, boán chöõ ñaày ñaën maø khoâng gaáp gaùp, saùu chöõ ñuùng caùch maø khoâng chaäm raõi, hoaëc coù theå bieán laøm ba, naêm chöõ tuøy choã maø thích öùng”. Ñuû bieát trong Bieàn vaên tuy thænh thoaûng cuõng coù caâu ba hoaëc naêm chöõ nhöng chæ laø ngaãu nhieân, caàn ñieàu tieát aâm vaän maø thoâi. Chính Lyù Thöông AÅn ñôøi Ñöôøng töï goïi taäp Bieàn vaên cuûa mình laø Sôû Nam Töù Luïc. Töù Luïc töø ñoù thaønh teân goïi vaø caøng löu haønh. Vaên Töù Luïc coù hình thöùc chænh teà, ngoân ngöõ ñieån nhaõ, tinh luyeän, aâm ñieäu haøi hoøa. Theá nhöng, caùch thöùc goø boù sô cöùng, quaù chuù troïng hình thöùc neân khoâng traùnh khoûi aûnh höôûng tôùi söï bieåu ñaït noäi dung tö töôûng.

Tuyeät Cuù Cuõng goïi baèng caùc teân khaùc nhö Luaät Tuyeät hoaëc Tieåu Luaät Thi, chín muoài ôû ñôøi Ñöôøng, laø moät loaïi thô ngaén nhaát trong thô caän theå. Tuyeät cuù

TC THÔ 17

•

79

coù hai loaïi nguõ ngoân vaø thaát ngoân, goïi taét laø Nguõ tuyeät, Thaát tuyeät. Toaøn baøi thô chæ coù boán caâu, xeùt veà hình thöùc gioáng nhö caét nöûa baøi luaät thi ra, yeâu caàu veà aâm vaän, baèng traéc, ñoái ngaãu gioáng nhö thô luaät. Nhieàu baøi Töù tuyeät hoaøn toaøn khoâng coù ñoái, gioáng nhö caét töø hai “lieân” (trong moät baøi thô luaät Ñöôøng, moãi “lieân” goàm hai caâu thô) ñaàu vaø cuoái cuûa baøi thô luaät.

Coù baøi Töù tuyeät laïi coù ñoái toaøn boä, nhö caét töø hai “lieân” giöõa cuûa baøi thô luaät, coù baøi coù hai caâu ñoái, gioáng nhö caét töø nöûa treân hoaëc nöûa döôùi baøi cuûa baøi thô luaät, vì vaäy thô Tuyeät cuù coøn ñöôïc goïi laø “Tieät cuù” (caét caâu) hay “Ñoaïn cuù” (caét caâu). Kyø thöïc, Tuyeät cuù voán laø theå ñoäc laäp ñaõ xuaát hieän trong daân ca Nam Baéc trieàu vaø Nhaïc phuû. Saùch Töù Khoá Toaøn Thö Ñeà Yeáu vieát: “Ngöôøi ñôøi Haùn ñaõ coù thô Tuyeät cuù tröôùc khi coù thô luaät chöù khoâng phaûi do caét caâu baøi thô luaät maø thaønh. Chæ vì Tuyeät cuù töø Ñöôøng trôû veà tröôùc bò haïn cheá bôûi caùch luaät, chæ caàn coù vaàn, khoâng caàn thanh luaät, hieän nay goïi laø “Coå tuyeät” nhö baøi Saùt Tuyeät Cuù cuûa Ngoâ Quaân cheùp trong saùch Ngoïc Ñaøi Taân Vònh.

Thaát Nieâm Moät loaïi kî beänh caàn traùnh trong thanh luaät thô luaät. Theo caùch luaät thô luaät, caâu chöõ trong moät “lieân” caàn phaûi ñoái ngaãu, goïi laø “Ñoái”, baèng traéc cuûa chöõ thöù hai “lieân” döôùi phaûi töông ñoàng baèng traéc vôùi chöõ thöù hai “lieân” treân, goïi laø “Nieâm” vôùi yù daùn chaët hai “lieân” laïi vôùi nhau. Ví duï nhö caâu moät vaø caâu hai laø “bình bình traéc traéc bình bình traéc, traéc traéc bình bình traéc traéc bình” laø ñoái, thì caâu thöù ba phaûi laø “traéc traéc bình bình bình traéc traéc” môùi laø “Nieâm”, traùi laïi bình traéc laàm laãn laø “thaát nieâm”, taïo neân aâm luaät hai “lieân” traùi tai, laøm haïi tôùi myõ caûm aâm tieát cuûa baøi thô, ví duï nhö baøi thöù hai Vònh Hoaøi Coå Tích cuûa Ñoã Phuû: “Dao laïc thaâm tri Toáng ngoïc bi. Phong löu nho nhaõ dieäc ngoâ si. Tröôùng voïng thieân thu nhaát saùi leä. Tieâu ñieàu dò ñaïi baát ñoàng thì...” Hai chöõ “tröôùng voïng” cuûa lieân döôùi vaø hai chöõ “Phong Löu” ôû treân coù loaïi hình baèng traéc khoâng nhaát rrí, töùc thaát nieâm. Thôøi Sô Ñöôøng, caùc luaät cuûa thô luaät chöa nghieâm, quy taéc cuûa Nieâm chöa xaùc ñònh neân hieän töôïng “thaát nieâm” vaãn thöôøng coù, trong thô cuûa caùc ñaïi gia Vöông Duy, Ñoã Phuû cuõng khoâng traùnh khoûi. Töø ñôøi Toáng trôû veà sau “thaát nieâm” (vaø caû “thaát ñoái”) trôû thaønh ñaïi kî cuûa thô luaät, raát ít khi xaûy ra.

Trieát Lyù Thi Loaïi thô haøm chöùa moät chaân lyù ñôøi soáng naøo ñoù coù tính phoå bieán nhaát ñònh. Thöôøng söû duïng hình töôïng sinh ñoäng cuï theå, thoâng qua caùc thuû phaùp tæ duï, töôïng tröng, aùm thò giuùp ngöôøi ñoïc lieân töôûng tìm ra ít nhieàu

80

•

TC THÔ 17

trieát lyù. Hoaëc coù theå khôi môû chæ ra quy luaät nhaát ñònh trong hieän thöïc vaø töï nhieân giôùi, hoaëc cho nhìn thaáy moät chaân lyù naøo ñoù quan heä tôùi nhaân sinh, hoaëc baøy toû yeáu nghóa cuûa ñôøi soáng. Thô trieát lyù thöôøng xuaát hieän döôùi hình thöùc tröõ tình taû caûnh, nhöng caàn phaûi aån chöùa yù ôû ngoaøi lôøi, “lôøi coù choã heát nhöng yù voâ cuøng” nhö baøi Ñeà Taây Laâm Bích cuûa Toâ Thöùc: “Nhìn kìa vaùch nui nhaáp nhoâ chen. Gaàn xa cao thaáp khaùc bao phen. Chaúng bieát lu sôn chaân dieän muïc. Chæ hay thaân ôû choán non tieân.” (Hoaønh khan thaønh laõnh traéc thaønh long. Vieãn caän cao ñeâ caùc baát ñoàng. Baát thöùc lu sôn chaân dieän muïc. Chæ duyeân thaân taïi thöû sôn trung.) Xeùt beà ngoaøi gioáng nhö taû phong caûnh nui lu sôn, nhöng noù laïi cho chuùng ta bieát, chæ coù thoaùt ra caùi voøng quaån quanh nhoû heïp, leân nui cao nhìn ra xa môùi coù theå nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa söï vaät, thuyeát minh cho caùi goïi laø “ngöôøi ngoaøi thì roõ, ngöôøi trong thì meâ”. Thô trieát lyù coøn coù ñaëc ñieåm “hình töôïng lôùn hôn tö töôûng”, töùc lyù giaûi vaø lieân töôûng cuûa ñoäc giaû thöôøng vuôït qua nguyeân yù cuûa taùc giaû, thaäm chí coù khi coøn ngöôïc haún vôùi yù ñoà chuû quan cuûa taùc giaû.

Ngoaøi baøi thô bieåu hieän trieát lyù ra, coøn coù khoâng ít loaïi thô taû caûnh tröõ tình maø trong ñoù coù vaøi caâu vaøi yù coù tính trieát lyù, nhöõng ví duï naøy coù theå keå ñaày daãy trong thô Löu Vuõ Tích, Lyù Thöông AÅn, Nguyeân Chuaån...

Vònh Söû Thi Moät loaïi thi ca tröõ tình ngoân chí möôïn söï kieän lòch söû. Coù theå chia laøm hai loaïi, moät loaïi chuû yeáu moâ taû lòch söû, nhuoám theâm tính chaát töï söï, trong ñoù loä ra khuynh höôùng cuûa taùc giaû, ví duï baøi thô Vònh söû sôùm nhaát cuûa Ban Coá chuû yeáu moâ taû naøng con gaùi hieáu Ñeà Oanh baùn mình chuoäc toäi cho cha, phaàn töï söï coù dö nhöng phaàn tröõ tình chöa ñuû, thieáu haún vaên veû neân bò Chung Vinh trong saùch Thi Phaåm pheâ bình laø “chaát moäc voâ vaên”. Moät loaïi khaùc möôïn vieäc vònh söû ñeå bieåu ñaït taâm söï, möôïn xöa noùi nay, möôïn vieäc coå ñeå thöông caûm nhôù nhung nhö 8 baøi thô vònh söû noåi tieáng cuûa Taû Tö ñôøi Taán thuoäc loaïi naøy “hoaëc laø thuaät yù mình, chæ duøng söû laøm chöùng, hoaëc thuaät söï kieän lòch söû nhöng laáy yù rieâng phaùn ñoaùn, hoaëc thuaät yù mình maø söï kieän lòch söû aùm hôïp, hoaëc thuaät söï kieän lòch söû ñeå ngaàm nguï yù cuûa mình vaøo trong” (theo saùch Coå Thi Thöôûng Tích cuûa Tröông Ngoïc Coác).

Loaïi thô naøy coù buùt löïc cöùng caùp, caùch ñieäu huøng hoàn, möôïn söï kieän lòch söû ñaû kích cheá ñoä voâ lyù ñöông thôøi, toû loøng khinh mieät quyeàn quí, loä ra khí coát baát maõn hieän thöïc. Veà tö töôûng ngheä thuaät, nhieàu baøi thô vònh söû coù thaønh töïu raát cao, taïo aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi ñôøi sau. Thaåm Ñöùc Tieàm noùi: “Thô vònh söû cuûa Taû Tö khoâng phaûi chæ chuyeân vònh moät ngöôøi, chuyeân vònh moät vieäc, vònh coå nhaân maø cho thaáy caû tính tình cuûa mình, ñaáy chính laø thieân thu tuyeät xöôùng” (theo saùch Coå Thi Nguyeân).

TC THÔ 17

•

81

Voâ Ñeà Thi YÙ thô coù phaàn haøm xuùc kín ñaùo, lôøi ôû ñaây nhöng yù ôû choã khaùc, khoâng tieän hoaëc khoù ñaët tieâu ñeà neân goïi laø “Voâ Ñeà”. Lyù Thöông AÅn ñôøi Ñöôøng thöôøng söû duïng theå thô naøy. Ñaïi ña soá thô voâ ñeà cuûa oâng thuoäc thô aùi tình, hoaëc moâ taû nhöõng ñieàu khoù giaõi baøy trong ñôøi soáng tình yeâu, hoaëc bieåu hieän noãi baát haïnh cuûa tình yeâu trong leã giaùo phong kieán sô cöùng. “Gaëp ñaõ khoù roài xa khoù hôn, gioù ñoâng meàm maïi muoân hoa taøn” (Töông kieán thôøi nan bieät dieäc nan, ñoâng phong voâ löïc baùch hoa taøn), “Loøng xuaân hoa chaúng nôû cuøng nhau, moät taác töông tö moät taác saàu” (Xuaân taâm maïc coäng hoa tranh phaùt, nhaát thoán töông tö nhaát thoán khoâi) hoaëc ca ngôïi aùi tình trung trinh khoâng dôøi ñoåi “Taèm xuaân ñeán cheát tô môùi döùt, neán ñaõ luïn roài leä chöûa khoâ” (Xuaân taøm ñaùo bæ ti phöông taän, laïp cöï thaønh khoâi leä thyû can) hoaëc mieâu taû loøng mong moûi tình yeâu myõ haûo “Muoán ñeán Boàng lai khoâng coù neûo, chim xanh dìu daët hoûi giuøm cho” (Boàng lai thöû khöù voâ ña loä, thanh ñieåu aân caàn vò thaùm khan). Moät boä phaän trong thô voâ ñeà khi moâ taû maët traùi cuûa tình yeâu coøn göûi gaém taâm söï gì khaùc nöõa, nhö Lyù Thöông AÅn töï noùi: “Vì coû thôm maø oaùn vöông toân (daøy ñaïp), möôïn myõ nhaân ñeå ví quaân töû” (Vò phöông thaûo dó oaùn vöông toân, taù myõ nhaân dó duï quaân töû) lieân heä vôùi cuoäc ñôøi rieâng cuûa thi nhaân vôùi nguï yù khaù roõ nhö caâu Haø xöù ai tranh tuøy caáp quaûn (Nôi nao ñaøn buoàn theo tieáng saùo) möôïn lôøi ngöôøi con gaùi nhaø ngheøo thöông thaân mình khoâng coù ngöôøi laøm mai moái hoân nhaân ñeå nguï yù ngaàm loøng buoàn chaùn veà chính trò. Thô voâ ñeà trong thô hoï Lyù coù ngheä thuaät cao nhaát, vaø cuõng coù giai taùc ñöôïc nhieàu ngöôøi truyeàn tuïng nhaát nhôø vaên töø dieãm leä, ñoái ngaãu chænh teà, duøng ñieån kheùo leùo, ai oaùn bi thöông, tình vaø töù daèng daëc ñaày maøu saéc caûm thöông. Nhöng thô oâng coù quaù nhieàu töø ngöõ saâu kín khoù hieåu. Ñôøi sau nhieàu ngöôøi baét chöôùc Lyù laáy töïa “voâ ñeà” nhöng khoâng khaùi quaùt ñöôïc noäi dung.

Trích töø Töø Ñieån Vaên Hoïc Coå Ñieån Trung Quoác, saép xuaát baûn.

82

•

TC THÔ 17

Haï Thaûo Yeân

Trong Caûnh Töôûng Tröôùc Maët môû ra caùnh cöûa hoàn, toâi tay che naéng gioït möa trôøi aùi aân löôïng xa bieån soùng laïi gaàn ôû sau bôø coû xuaân laàn tôùi ñaâu muø söông tòch mòch beå daâu buoàn, chieàu thu xuoáng baïc maøu quaïnh hiu

Moät Coõi Trong Thô mai, ngöôøi goõ nhòp tim ta doøng thô möa chaûy xuoáng taø aùo ai ngaùt trong caùnh gioù chieàu phai chuùt höông löu luyeán thaùng ngaøy ñaõ qua chôø, ngöôøi moät coõi trong ta hoàn xanh moäng boùng xuaân xöa coøn ngôø vôùi tình coøn cuûa aáu thô göûi höông noái gioù ñoäng hôø ñeâm nay

TC THÔ 17

Haûi Vaân

Thöông Caûm Maây laïc vaøo traêng, traêng laïc maây Möa laïc trong ñeâm, gioù laïc ngaøy Ñôn leû taàng khoâng chim laïc höôùng Ngöôøi tìm hôi aám... laïc baøn tay!

Thaùng laïc vaøo naêm, hoa laïc höông Thu laïc ñaàu saân, laù laïc vöôøn Toâi laïc vaøo toâi, chieàu laïc sôùm Suoát ñôøi toâi laïc cuoäc yeâu thöông!

Noãi buoàn ñi laïc giöõa nieàm vui Söôùng khoå tìm nhau thaáy laïc loaøi Soâng laïc suoái nguoàn, caây laïc coäi Haïnh phuùc queân veà, ta laïc thoâi!

Coù phaûi AÂu Cô Baø cuõng laïc Moät baày con traêm ñöùa lang thang?

Coù phaûi toâi ñang ngoài baät khoùc Ñeå ñöøng ñi nöõa... laïc queâ höông!

•

83

84

•

TC THÔ 17

Söông Mai

Giaù Maø Giaù maø...

Em bieán ñöôïc anh thaønh con chim nhoû Em seõ nhoát anh vaøo chieác loàng ñaày maøu saéc röïc rôõ Em seõ caån thaän khoùa laïi cöûa chieác loàng Ñeå em seõ khoâng coøn lo laéng, phaân vaân...

Luùc ñoù, loøng em seõ bình an bieát bao nhieâu!

Giaù maø...

Em coù laù buøa yeâu, Em seõ raùng tìm ñuû cô hoäi Em seõ len leùn boû vaøo beân trong chieác goái Ñeå ñeâm ñeâm, tröôùc giaác nguû anh chæ nhôù coù... em Vaø trong giaác mô anh chæ thaáy... mình em Em seõ lung linh trong hình aûnh... cuûa ñeâm Giaù maø...

Em laø teân löïc só Em seõ naém chaët laïi ñoâi baøn tay löïc löôõng Trong tö theá taán coâng...

Em seõ ñaám ngaõ nhöõng ngöôøi ñaøn baø oõng eïo quanh anh Ñeå chæ coøn em laø ngöôøi duy nhaát

TC THÔ 17

Giaù maø...

Em laø loaøi ong maät Em seõ laøm toå cuûa mình tröôùc cöûa nhaø anh Ñeå moãi hoaøng hoân vaø nhöõng buoåi bình minh Em seõ taëng anh taát caû kho taøng maät ngoït Vaø coøn nhöõng noïc ñoäc, em seõ ñeå daønh taëng ñoái phöông...

Giaù maø...

Em noùi ñöôïc hai tieáng nhôù thöông Thì em ñaâu coù ghen laøm chi ñeán noãi...

Giaù maø...

Em laø ngöôøi... baïo phoåi Thì em ñaâu coù maëc cho tim em chieác aùo giaùp nhö vaày?

Giaù maø...

Em yeâu anh, maø anh bieát anh hay Thì cuoäc ñôøi cuûa chuùng ta seõ ra sao anh nhæ?

•

85

86

•

TC THÔ 17

Hueä Thu

Troâng Veà Möôøi maáy naêm löu laïc xöù ngöôøi troâng veà coá quaän chöûa laàn vui traùi tim vaãn naëng tình non nöôùc chaân böôùc coøn xa daëm bieån trôøi nhaém maét côù sao doøng leä chaûy? ñöa tay höùng ñöôïc gioït möa rôi thu naøy thu nöõa bao thu nöõa? söông ñoù maây kia cöù noåi troâi...

TC THÔ 17

Thaûo Chi

Tröa Buoàn, Nhìn Thaáy Moäng Tröa buoàn... naéng troán ñi chôò Tay vuoát maët trôøò.. thaáy moäng ta bay!

Tröa buoàn... ñeám laù treân caây, Laù moûng, tình daàî.. thaáy moäng ta rôi!

Tröa buoàn... nhìn ñaùm maây troâi, maây traéng nöûa vôøò.. thaáy moäng ta tan!

•

87

88

•

TC THÔ 17

Moät Nöûa Nöûa moät ngaøy qua. Nöûa moät ñôøi Nöûa ngaøy coøn laïi. Nöûa xuaân troâi...

Nöûa tay oâm nöûa saàu ai göûi Nöûa sôïi toùc xanh. Nöûa baïc roài!

Nöûa giaác moäng ñaàu. Tan nöûa maûnh Nöûa haøng leä rôùt. Nöûa khaên rôi...

Nöûa khuya xeù nöûa vaønh traêng khuyeát Buoäc nöûa hö hao. Neùm nöûa vôøi!

Moät Moät kieáp nhaân sinh. Moät maûnh ñôøi Moät laàn ngoaûnh laïi. Moät ñôøi troâi...

Moät khi lôõ böôùc buoàn bao noãi Moät giaác mô tan. Moät vôõ roài!

Moät thoaùng phuø vaân. Ñaâu maáy choác Moät muøa xuaân ñeán. Moät thu rôi...

Moät caâu taâm söï buoàn hiu haét Öôùc ñaõ xa xaêm. Moäng ñaõ vôøi!

Baøi hoïa cuûa Söông Mai

TC THÔ 17

Hoaøng Xuaân Sôn Boït Beøo Boït beøo cuõng phaän leânh ñeânh ngaát ngö giöõa soùng leân gheành thaùc toan phoùng chui xuoáng vöïc baøng hoaøng khoå ñau cuûa haïnh ña ñoan cuûa ngöôøi ñi, veà muoân kieáp noåi troâi buoàn löu thuûy moä khöù hoài nhaân gian veà nghe caùt ñaù nguy naøn tieáng cöôøi goùp nhaët laàm than xöù ñôøi.

Maáy Chuïc Naêm Sau Ñoïc Laïi Nguyeãn Ñaït Tröôùc hay sau gì naøng cuõng chæ laø maët phaúng ñöôøng caét ñöùng vuù hoaøn toaøn bieán maát .

•

89

90

•

TC THÔ 17

Baïch Cuùc

Moäng Töôûng Saân ga chieàu boãng nhôù Sôïi toùc naøo thoaùng bay Daùng gaày vöông laøn khoùi Nuï cöôøi trôû giaác ai Chôi vôi loøng khaéc khoaûi Khôi ñoäng giöõa nieàm ñau Tieáng buoàn vang voïng cuõ Töôûng chöøng chöa phoâi pha Trong ta ngaøy ñaõ maát Laïnh vaéng hôi aám taøn Cho nhau tình vöông vaán Noãi saàu naøo ai hay Möa bay chieàu ga nhoû Sôïi toùc buoàn daùng ai Xa nhau ñôøi hoang vaéng Moäng töôûng thöïc, meâ naøy.

TC THÔ 17

Bieåu Yù

Caùi Laõng Ñaõng Thô Tieáng khoùc khoùc theùt cuûa treû thô giöõa giaùo ñöôøng Laïy Chuùa toâi!

Mahatma Gandhi Coâng-ñoaøn Ñoaøn-keát Ba-lan Pope Dalai Lama Taây-taïng thaùnh phaøm chung moät coõi traàn tuïc.

Maät ngöõ ueänh... oaïng... raû rích möa ñeâm Trôøi saùng chim noùi phaùp caù ñöùng giöõa doøng roùc raùch khe laéng nghe Buït.

•

91

92

•

TC THÔ 17

Ñöùc Phoå Thaân Theá sinh ôû Hueá soáng Saøigoøn cuoái doøng ñôøi töï nhieân khoâng queâ nhaø. troâi soâng möôïn nhaùnh giang haø xöù ngöôøi möôïn aùnh nguyeät taø laøm vui. bao giôø thieân ñòa ñoåi ngoâi ta veà haùt giöõa vaønh noâi thieáu thôøi.

Choán Cuõ veà ñaây ngoù ñaát. Keâu trôøi laù hoa naêm tröôùc tôi bôøi. Laù hoa muoän maøng. Phaán nhaït maøu möa chuùt duyeân ôû laïi. Tình xöa löu ñaøy.

TC THÔ 17

Ñaëng Taán Tôùi

Quaø Taëng Taëng ta laù coû ban ngaøy Chieâm bao ban sôùm, chim bay ban chieàu Ñoù laø tuyeät kyõ voâ chieâu Cuõng laø tieáng goïi traêng, trieàu nöôùc maây Theá maø maùu chaûy naøo hay Töøng giaây töøng phuùt qua tay ñaát trôøi Lyù naøo thaät, leõ naøo chôi Moät voøng troøn maõi chaúng vôi chaúng ñaày HOÀNG Hoàng haøm tieáu phaán mòn mô, Moät khuya khoaét gaëp nhö chôø tình ta.

Thaém loøng, em vaãn nhö hoa, Nhöõng ngaøy xanh laù maùi nhaø traàn gian.

NUOÂI GOÁC KIEÅNG Naéng söông moät goác taâm hoàn, Naém tay cheá ngöï caøn khoân, chöùa gì?

Thöa raèng böôùc giöõa ñöôøng ñi, Daáu chaân döôùi laù, bôûi vì treân caây!

•

93

94

•

TC THÔ 17

Huy Töôûng Buoâng Xaû, Ñeâm vít caønh khoâng naèm nhoï boùng xieâu daït nhôù töôûng nhöõng ngaøy tro seõ tôùi...

Töï thoåi taét mình taét ñaù troâi tuoät vaøo khuya. tróu xeá lôøi, Göûi L.N. Ñaïi, vaø nhöõng ngaøy löûa reâu löu laïc aáy...

Moät AÂm Tieát, Chieác moû quaëp cuûa raùng chieàu gaép moät aâm tieát nhoïn thaû vaøo vaïn khoâng...

Say ngaát ngheäu cheùn thuø y ñöùng ñoû quaïch naác hoaøng hoân maét uùa ñaù!...

TC THÔ 17

Hieän Coát, Gioù nguùn raèm phoùng hoûa tieáng quaï ñen y ñöùng traàn truoàng ñinh han ræ! ruoãng lôøi,

Nghó Maõi Vaãn Khoâng Ra, ... khoâng döng aàm aøo huyeät gioù toái cöôøi taùng vôõ leä ñaù nung ñoaïn kieáp haùt laâm chung!

Maët Naï Tìm Thaáy, Gioù muoäi xoái tung boït traêng vuøi æm ngöïc hiu quaïnh voøi voõi moä ñeâm chong ñen nheûm maët naï cöôøi boûng laù,

Göûi Ng. Khai

•

95

96

•

TC THÔ 17

Ñaùy Chieàu, Ngaøy roãng moät boâng hoa ngheõn tím ñaùy chieàu vöøa caïn daáu chaân trôøi chaïm khaûm mình leân troát gioù reâu rao chuøm taùnh khoâng bieät loä laùy höông,

Moät Ballad Baét Gaëp Trong Chieàu Toái, Löõng thöõng tieáng lam nhaït mieáng lôøi reo kim nhuõ gioù maêng thoåi leo leùt löûa reâu soi hình caâm OÁ muïc tieáng lam nhöõng vì sao cô nhôõ baáp buùng ñaéng chôø ai maø chôït nhuù moät choài möa chaäp chöõng...

TC THÔ 17

Hoà Minh Duõng Thò Loä Ñeán khi ruùt traâm ra khoûi toùc Thì göôm giaùo ngöï ñaõ saùng loøe Coät giaûi yeám hoàng coøn chöa kòp Noùi chi buùi toùc coät lôøi theà.

Môùi hay Nguyeãn Traõi taâm coøn hôù Khoâng baèng traùi vaûi luùc chín caây Chieáu coùi khi xöa thô cheùp voäi Khoâng ñuû söông treo laù sen naøy.

Tu Tu nhaân tích ñöùc ñeå cho nuùi Moïc ñöôïc caây tuøng laù muõi teân Baén seû trôøi cao ngaøy saám chôùp Rôùt xuoáng loøng nhau: maáy noãi nieàm.

Di Chuùc Maáy vaïn naêm sau thô coøn ôû laïi Ñeán khi trôøi tan, thô môùi tan Neáu ai nhaët ñöôïc vaàng döông aáy Xin noùi vôùi nhau: thô quyù hôn vaøng!

Giaáy Buùt Ñeán luùc cöôøi lôùn phaûi böng mieäng Caïo gioù traät haøm, bieát caïo ñaâu? maâm cuùng coâ hoàn, trang giaáy traéng Ngoïn-buùt-baùn-thaân-baát-toaïi roài.

•

97

98

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Ngoïc Duõng P98

TC THÔ 17

•

99

Thô Môùi Ba Lan Hoaøng Ngoïc Bieân

T

hô môùi Ba Lan thöôøng laøm toâi nghó ñeán thô môùi Vieät Nam. Ba Lan naèm giöõa nöôùc Ñöùc vaø nöôùc Nga. Caùi vò trí theo Czeslaw Milosz laø “ñaëc bieät khoâng ai muoán coù” aáy haún coù ñoùng goùp moät phaàn, vaø laø phaàn khoâng nhoû, vaøo tính caùch saün saøng, xoâng xaùo, maõnh lieät cuûa nhöõng ngöôøi laøm thô ôû Ba Lan – vaãn theo Milosz, laø hôn nhöõng ñoàng nghieäp cuûa hoï ôû phöông Taây. Baát cöù ôû ñaâu, tuy nhieân, thô môùi cuõng laø moät trong nhöõng teân goïi khoù coù ñöôïc söï minh baïch nhaát. ÔÛ Ba Lan, khi noùi ñeán thô môùi, coù ngöôøi baét ñaàu töø sau Theá Chieán, hoaëc töø phong traøo Nöôùc Ba Lan Treû tröôùc Theá Chieán; coù ngöôøi nhaéc ñeán nhoùm caùc nhaø thô tuï hoïp quanh moät quaùn caø pheâ vaên ôû Warsaw vaø taïp chí thô Skamander (sau 1918), hoaëc ñeán nhoùm töøng ñoái laäp vôùi Skamander khoaûng 1918-1939 laø Vanguard, nhoùm thöôøng taùch thaønh Vanguard Thöù nhaát vaø Vanguard Thöù hai, treân nhieàu maët cuõng laïi laø ñoái laäp. Coù ngöôøi, nhö Adam Czemiawski, trôû laïi töø Cyprian K. Norwid (1821-1883), nhaø thô haäu laõng maïn veà sau ñöôïc coi laø ñaàu oùc höôùng daãn thô ca hieän ñaïi Ba Lan, vaø Leopold Staff (1878-1957), nhaø thô keát hôïp taøi tình nhaát caùi cuõ vaø caùi môùi vaøo thôøi sau chieán tranh. Coù ngöôøi khôûi töø caùi moác soâi ñoäng naêm 1939 khi tuoåi treû Ba Lan ra traän mang theo trong ba loâ “Baøi ngôïi ca tuoåi treû” laõng maïn cuûa Adam Mickiewics (17981855), hoaëc chia thaønh töøng giai ñoaïn ngaén hôn, vôùi nhöõng thaäp kyû 50, 60, 70... Cuõng coù ngöôøi thu heïp vôùi Ñôït Soùng Môùi hay Theá heä 68, hoaëc gaén lieàn nhöõng phong traøo, nhöõng tröôøng phaùi (thô ca) vôùi nhöõng bieán coá chính trò xaõ hoäi, nhö cuoäc noåi daäy cuûa coâng nhaân thaùng 12-1970 (thaät ra ñaõ baét nguoàn töø phong traøo phaûn khaùng cuûa trí thöùc vaø sinh vieân thaùng Ba 1968), laøn soùng ñoøi hoûi thay ñoåi xaõ hoäi keùo daøi tôùi 1976, tieáp theo laø söï ra ñôøi cuûa nhoùm baûo veä nhaân quyeàn KOR, nhöõng bieán coá quan troïng daãn tôùi nhöõng aán phaåm khoâng kieåm duyeät (1976), söï ra ñôøi cuûa Coâng ñoaøn Ñoaøn keát (Solidarnocs) thaùng Taùm 1980, söï aùp ñaët thieát quaân luaät cuoái 1981 ñaåy Coâng ñoaøn naøy vaøo hoaït ñoäng bí maät maõi cho tôùi Heø 1989, khi phong traøo

100

•

TC THÔ 17

naøy thaéng phieáu vaø Ba Lan chuyeån töø cheá ñoä coäng saûn kieåu xoâ vieát sang cheá ñoä daân chuû ñaïi nghò vaø kinh teá thò tröôøng.

Thô môùi Ba Lan, vì ra ñôøi raát muoän, neân töï thaáy caàn laøm moät coá gaéng keát hôïp nhöõng caùch nhìn khaùc nhau neâu treân. Söï choïn löïa tuy nhieân vaãn coù nghieâng veà nhöõng thôøi kyø sau. Ñoù laø thôøi nhöõng ngöôøi cai trò nöôùc Ba Lan môùi thöïc söï khoâng chòu noåi, neáu khoâng noùi laø caêm gheùt ngheä thuaät, caùc hoaït ñoäng vaên hoùa thöïc söï, nhaát laø vaên hoùa khoâng “phaûi ñaïo”, phaûi ñi vaøo bí maät. Laø thôøi maø tö töôûng töï do bò coi cuõng laø moät hình thöùc bieåu hieän khieâu daâm, thôøi cuûa “vaên chöông ngaên keùo”, laø thöù vaên chöông laøm xong cho vaøo hoäc tuû, giaáu kyõ döôùi caùc haàm röôïu, chuyeàn tay nhau qua nhöõng baûn in xerox, qua nhöõng bao goùi mang leùn ra töø caùc nhaø tuø, hoaëc coù khi xuaát baûn nhö moät thaùch thöùc – nhöõng thöù baèng chöùng buoäc toäi thöôøng khi ñaåy taùc giaû ñi vaøo choã tuø, ñaøy, töû hình... Laø thôøi ñaõ chöùng kieán moät söï phuïc höng cuûa thô ca Ba Lan tröôùc sau 1956. Thôøi nhieàu nhaø thô ñöùng tuoåi böôùc vaøo tuoåi thanh xuaân laàn thöù hai – thôøi phaûn khaùng cuûa trí thöùc sinh vieân nam 68, thôøi noåi daäy cuûa coâng nhaân naêm 70 – ñaõ laïi coù maët beân caïnh moät theá heä nhöõng nhaø thô treû hôn coù teân goïi laø Ñôït Soùng Môùi, hay Theá heä 68, baáy giôø ñang mau choùng ñöôïc quaàn chuùng coâng nhaän. Coù theå laáy moác töø 1970 chaúng haïn, laø thôøi ñieåm ñaùnh daáu söï suïp ñoå töøng böôùc cuûa coâng thöùc coäng saûn treân ñaát nöôùc Ba Lan, thôøi ngöôøi ta baét ñaàu ñöôïc ñoïc nhöõng taäp thô Ba Lan xuaát baûn khoâng kieåm duyeät, nhöõng taäp thô vang döõ doäi tieáng noùi phaûn khaùng xaõ hoäi, saùng rôõ nhöõng yù thöùc ñaïo ñöùc, vaø moät phong caùch tröõ tình hieän sinh vaø sieâu hình. Thôøi, sau nhöõng naêm thaùng döôùi söï cai trò nghieät ngaõ phi nhaân, sau nhöõng thaêng traàm cuûa lòch söû vaø con ngöôøi, ngheä thuaät (trong ñoù thô laø ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát) ñaõ chöùng toû söùc beàn bæ, kieân trì cuûa mình. Thôøi ngöôøi ta ñaõ laøm quen ñöôïc vôùi gioïng mæa mai chua chaùt vaø luoân ñaùnh ñoäng yù thöùc con ngöôøi cuûa C. Milosz, nhöõng baøi thô traøo loäng ñaày bieåu tröng cuûa T. Rozewics, nhöõng doøng thô dieãn ñaït baèng nguï ngoân cuûa Z. Herbert, chaúng haïn... Laáy nhöõng caùi moác aáy, vaø keùo daøi tôùi muøa heø 1989: chuùng ta coù tôùi maáy thaäp kyû soâi ñoäng ñaõ chöùng kieán vai troø tích cöïc cuûa thô ca Ba Lan, aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa noù ñeán nhöõng dieãn bieán chính trò cuûa ñaát nöôùc aáy, nhaát laø vaøo nhöõng thaäp kyû 70 vaø 80. Ñaõ coù gì trong thô ca Ba Lan trong hai thaäp kyû aáy? Stanislaw Baranczak ghi nhaän “ôû Ba Lan trong hai thaäp kyû vöøa qua, ñaëc bieät laø thaäp kyû 80, (ngöôøi ta) ñaõ chöùng kieán moät söï buøng noå thaät söï cuûa thô ca tröõ tình, laø thô ca ñaõ chieám öu theá treân moïi theå loaïi vaên hoïc khaùc...” (Phaù hoûng cuoäc vui cuûa nhöõng keû aên thòt ngöôøi – Thô Ba Lan hai thaäp kyû coäng saûn cai trò). Trong hai thaäp kyû aáy, ñuùng laø nhöõng nhaø thô Ba Lan ñaõ caát moät tieáng keâu trong hoang daõ, theá nhöng nhöõng tieáng phaùt ra ñaõ taäp hôïp thaønh moät löïc löôïng,

TC THÔ 17

•

101

töøng caù nhaân ñaõ coù caâu traû lôøi minh baïch ñaày nhaân tính cho söï ñaøn aùp phi nhaân vaø töông lai voâ voïng ñang ñe doïa daân toäc mình.

Nhöõng choïn löïa trong Thô môùi Ba Lan, nhö trong moïi hôïp tuyeån xöa nay, coù theå taïo moät caûm giaùc khaäp kheãnh, hay coù bieåu loä moät söï hoà ñoà naøo khoâng? Raát coù theå – neáu khoâng noùi laø... baét buoäc. Theá nhöng caùi chính, laø Thô môùi Ba Lan coá gaéng giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc moät gioøng thô coù caùi töôi maùt vaø sinh ñoäng raát gaàn vôùi ngöôøi Vieät Nam: gioøng thô ñaõ ra ñôøi giöõa nhöõng hoaøn caûnh coù nhieàu choã gioáng nhöõng hoaøn caûnh Vieät Nam, cho neân caùi gioïng ñieäu Ba Lan aáy ôû phöông Taây (ñuøa côït, chaâm bieám, nhöõng bieåu töôïng, nhöõng tìm kieám trong lónh vöïc taâm linh...) treân nhöõng chaëng ñöôøng phaùt trieån döôøng nhö ñaõ gaëp gioïng ñieäu Vieät Nam ôû phöông Ñoâng. Gioøng thô aáy, gioøng thô coù nhieàu chuû ñeà, taäp hôïp ña nguyeân cuûa nhieàu caùch nhìn khaùc nhau, trong ñoù coù nhöõng tình caûm toân giaùo, nhöõng theå nghieäm saùng taïo trong lónh vöïc linh hoàn khoâng heà taùch rôøi khoûi caùi neàn vöõng chaéc cuûa lòch söû Ba Lan, nhöng vôùi noäi dung khoâng haún chæ laø noäi dung Ba Lan, nôû roä treân moät ñaát nöôùc coù caùi ñòa dö “ñaëc bieät khoâng ai muoán coù” nhö noùi ôû treân, coù theå ñöôïc coi laø chöùng nhaân cuûa moät thôøi ñaïi giaû doái, thôøi ñaïi töï do caù nhaân bò chaø ñaïp, chöùc naêng ngheä thuaät bò che phuû bôûi soá phaän chính trò bô vô cuûa chính noù... Coù nhöõng baøi thô choïn chuyeån ngöõ ñaõ ñöôïc giôùi thieäu trong moät thöù tieáng Vieät coù theå ñoïc ñöôïc, nhieàu baøi thô khaùc raát coù theå taïo ra nôi ngöôøi ñoïc moät caûm höùng maïnh meõ: aáy laø bôûi chính ngöôøi dòch khi ñoïc thô cuõng ñaõ coù cuøng caùi caûm höùng maïnh meõ aáy. Tuy nhieân, toâi vaãn tieác laø trong nhöõng baøi thô thaät söï laø nhöõng baøi thô aáy, ngöôøi ñoïc khoâng phaûi laø Ba Lan duø coù caûm ñöôïc nhöõng phaåm chaát cuûa töôûng töôïng, cuûa söï suùc tích vaø söï vöõng vaøng laáp laùnh trong moät caáu truùc raát thuyeát phuïc, vaãn khoù baét ñöôïc troïn veïn vaàn ñieäu, aâm nhaïc chöùa ñöïng trong nguyeân baûn, khoù baét ñöôïc gioïng noùi, caûm xuùc Ba Lan – caùi caûm xuùc toân giao vaø chính trò ñaëc bieät Ba Lan – haún phaûi laø khaù deã daøng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoïc “nguyeân goác”.

Caùi thieáu seõ coù nhieàu. Nhöng caùi coøn laïi trong baûn tieáng Vieät cuõng khoâng phaûi laø ít. Caùi coøn laïi, giöõa nhieàu thöù khaùc, coù khi laø giöõa nhöõng gioøng chöõ, laø nhöõng tieáng noùi ghi laïi treân cuøng nhöõng trang giaáy, caát leân nhö moät daøn ñoàng ca ñaày chaát dieãn giaûi chaâm bieám cuûa noãi khoå, khoâng chæ rieâng döôùi moät vaøi cheá ñoä ñoäc taøi, maø caû trong ñôøi soáng quaãn trí vaø ñaày tuyeät voïng cuûa theá giôùi hieän ñaïi. Hi voïng ngöôøi ñoïc Thô môùi Ba Lan caûm nhaän ñöôïc caùi coøn laïi aáy...

102

•

TC THÔ 17

Ana Kamienska 1920-86

Lòch Söû Chuùng ta khoâng coøn lòch söû nöõa taát caû nhöõng gì chuùng ta coù ñeàu laø nhöõng phuùt giaây laõng phí cuûa cuoäc ñôøi boán möôi taùm giôø coâng lyù giaû ñaây khoâng phaûi laø lòch söû ñaây khoâng phaûi laø nhöõng hoài chuoâng cuûa noù nhöõng tieáng noùi chìm laéng döôùi caùt laày cuûa moät ngaøy leã tang cuûa chuùng ta trong tieáng thì thaàm cuûa laù caùi hoân treân quan taøi maét gaëp maét vaø thôøi gian troâi qua ñôøi chuùng ta seõ khoâng coù boä maët cuûa lòch söû maø laø caùi moõm quyû quyeät vaø phaûn traéc cuûa moät con caùo ____________ Ana Kamienski (1920-86) nhaø thô, dòch giaû, ngöôøi vieát tieåu luaän vaø bieân taäp, laø taùc giaû nhieàu taäp thô vaø thô dòch (töø tieáng Nga vaø nhöõng ngoân ngöõ Slave khaùc), cuõng nhö hôïp tuyeån, saùch cho thieáu nhi, vaø nhieàu taùc phaåm tìm hieåu giaûng giaûi thô. Moät thôøi gian daøi baø laøm bieân taäp ôû Tieåu ban ñoïc saùch cuûa nguyeät san coù aûnh höôûng lôùn ôû Warsaw laø tôø Tworczosc. Khôûi ñaàu laø nhaø thô cuûa caùc chuû ñeà noâng daân vaø nhöõng quan taâm coù tính ñaïo ñöùc, qua nhöõng naêm ñaàu thaäp kyû 70 baø ñaõ traûi qua moät söï bieán ñoåi thuoäc lónh vöïc taâm linh vaø trôû thaønh nhaø thô coù nhieàu kinh nghieäm toân giaùo.

Ewa Lipska Söû Gia Vieát sao cho ngöôøi aên xin coù theå coi ñoù laø tieàn baïc Vaø keû haáp hoái coù theå coi ñoù laø söï ra ñôøi.

TC THÔ 17

Di Chuùc Khi Thöôïng ñeá cheát chuùng ta seõ ñoïc di chuùc ñeå tìm ra xem ai sôû höõu theá giôùi vaø caùi caïm baãy khoång loà kia.

Ngaøy Cuûa Ngöôøi Soáng Vaøo ngaøy cuûa ngöôøi soáng ngöôøi cheát thaêm nhöõng ngoâi moä cuûa ngöôøi soáng -- baät ñeøn neùon leân vaø ñaøo quanh nhöõng daây aêng ten hoa cuùc treân maùi nhöõng ngoâi moä nhieàu taàng coù nguoàn söôûi trung taâm.

Sau ñoù hoï duøng thang maùy ñi xuoáng ñeán sôû laøm thöôøng ngaøy veà coõi cheát.

Nhaø Thuyeàn Nhöõng nhaø thô treû ra ñöôøng daïo moät voøng vaøo luùc ba giôø saùng haùt trong moät daøn ñoàng ca nhöõng thieân thaàn.

Hoï deät nhöõng chieáu thaûm töø caùc thaùc nöôùc.

•

103

104

•

TC THÔ 17

Nhöõng thaân nhaân gaàn nhaát cuûa Dylan Thomas thaép neán treân baõi bieån.

Hoï quaêng löôùi treân choã doøng caïn cuûa chöõ nghóa moät traän luït khoâng beán bôø. _____________ Ewa Lipska (1945 - ) sinh ôû Cracow, moät trong nhöõng nhaø thô nöõ haøng ñaàu cuûa theá heä ôû giöõa Ba Lan, noåi tieáng töø 1961, thôøi 16, 17 tuoåi. Baø hoïc lòch söû ngheä thuaät vaø hoäi hoïa ôû Vieän Myõ thuaät Cracow, nhöng vaãn tieáp tuïc laøm thô, xuaát baûn thô, kòch vaø vaên xuoâi ñeàu ñaën keå töø khi taäp thô gaây nhieàu tieáng vang cuûa baø ra ñôøi naêm 1967. Söï phaùt trieån cuûa baø gaàn vôùi nhöõng nhaø thô cuûa “Theá heä 68”, vaø ñoàn thôøi chòu aûnh höôûng lôùn cuûa Wislawa Szymborska. Naêm 1970, baø laøm bieân taäp cho nhaø xuaát baûn haøng ñaàu Wydawnictwo Literackie. Naêm 1973, baø ñöôïc trao giaûi Koscielski Fund (Genava), vaø sau ñoù ñöôïc môøi ñeán laøm vieäc taïi Ñaïi hoïc Iowa ôû Myõ, 1975- 1976. Naêm 1979 baø nhaän giaûi Vaên buùt Robert Graves. Baø laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp nguyeät san vaên hoïc Pismo vaø bieân taäp tôø baùo naøy töø 1981 ñeán 1983. Baø coù caû thaûy 9 taäp thô ñöôïc xuaát baûn, rieâng taäp Phoøng kho boùng toái (Przechowalnia ciemnosci) ñaõ ñöôïc nhaø xuaát baûn caùc Thi só vaø Ngheä só ñoäc laäp Warsaw (hoaït ñoäng bí maät) aán haønh naêm 1985. Thôøi buoåi nhö theá laø tuyeån taäp thô cuûa baø xuaát baûn baèng tieáng Anh, do nhaø Hounslow Press xuaát baûn. Sau ñoù, nhaø xuaát baûn Frorest Books (london & Boston) aán haønh taäp Nhaø thô? Thô baø ñöôïc dòch ra tieáng Nam Tö, Tieäp Khaéc, Ñan Maïch, Hoøa Lan, Anh, Phaùp, Ñöùc, Hung, Na Uy, Thuïy Ñieån vaø nhieàu thöù tieáng khaùc. Naêm 1990 baø laøm ñaïi dieän vaên hoùa ôû Vienne.

Czeslaw Milosz Caùi Ngaøy Xöa Laø Lôùn Lao Taëng A. vaø O. Wat

Caùi ngaøy xöa laø lôùn lao, baây giôø coù veû nhoû.

Nhöõng vöông quoác nhaït daàn nhö maët ñoàng phuû tuyeát.

Caùi ngaøy xöa coù theå loâi cuoán, baây giôø khoâng loâi cuoán nöõa.

Nhöõng maët ñaát thieân ñaøng troâi qua vaø chieáu saùng Naèm duoãi ngöôøi treân caùt beân bôø moät con soâng, Nhö laâu, laâu laém roài, toâi haï thuûy nhöõng con thuyeàn

cuûa toâi.

TC THÔ 17

•

105

...

Vôùi söï thaät khoâng haún laø söï thaät vaø ngheä thuaät khoâng haún laø ngheä thuaät vaø luaät phaùp khoâng haún laø luaät phaùp vaø kieán thöùc khoâng haún laø kieán thöùc Döôùi baàu trôøi khoâng haún laø baàu trôøi treân maët ñaát khoâng haún laø maët ñaát voâ toäi khoâng haún laø voâ toäi vaø suy hoùa khoâng haún laø suy hoùa

Laïi Traùi Ñaát Moïi thöù treân traùi ñaát naøy thaät laø khoù hieåu.

Söï quyeán ruõ cuûa soâng nöôùc. Söï quyeán ruõ cuûa traùi caây.

Söï quyeán ruõ cuûa hai baàu vuù vaø maùi toùc daøi cuûa ngöôøi thieáu nöõ.

Maøu phaán hoàng, maøu ñoû son, maøu nhöõng ao hoà Chæ thaáy ôû nhöõng Hoà Xanh gaàn Wilno.

Vaø nhöõng ñaùm ñoâng khoâng naém baét ñöôïc tuï thaønh ñaøn, ñeán vôùi nhau Treân nhöõng ñöôøng nhaên cuûa voû caây, trong con maét cuûa kính thieân vaên, Döï moät tieäc cöôùi khoâng bao giôø döùt, Khích ñoäng ñoâi maét nhìn, moät ñieäu muùa ngoït ngaøo Trong nhöõng yeáu toá khí, bieån, ñaát vaø nhöõng haàm saâu, Ñeå trong moät luùc ngaén nguûi khoâng coù söï cheát Vaø thôøi gian khoâng töï thaùo daõn nhö moät cuoän chæ Ngöôøi ta neùm vaøo vöïc thaúm.

106

•

TC THÔ 17

YÙ Nghó -- Khi toâi cheát, toâi seõ thaáy vaùch ngaên cuûa theá giôùi.

Phía beân kia, beân kia chim choùc, nuùi non, hoaøng hoân.

YÙ nghó thaät söï, saün saøng ñöôïc giaûi maõ.

Caùi gì chöa bao giôø coù nghóa seõ coù nghóa, Caùi gì khoâng ai hieåu ñöôïc bao giôø seõ ñöôïc hieåu.

-- Theá neáu khoâng coù vaùch ngaên naøo cho theá giôùi?

Neáu moät con chim heùt treân moät caønh caây khoâng phaûi laø moät daáu hieäu, maø chæ laø moät con chim heùt treân caønh? Neáu ñeâm vaø ngaøy Chaúng mang yù nghóa naøo khi noái tieáp nhau?

Vaø treân traùi ñaát naøy khoâng coù gì ngoaøi chính traùi ñaát?

-- Cho duø nhö vaäy, vaãn coøn coù Moät töø ñöôïc thöùc daäy bôûi ñoâi moâi taøn luïi, Moät keû ñöa tin khoâng meät moûi maûi mieát chaïy vaø chaïy Qua nhöõng caùnh ñoàng noái caùc vì sao, qua nhöõng thieân haø quay voøng, Vaø caát tieáng goïi to, phaûn khaùng, gaøo theùt. _____________ Czeslau Milosz (1911- ) sinh ôû Lithuania, laø göông maët ñænh cao cuûa thô ca Ba Lan hieän ñaïi – trong cuõng nhö ngoaøi nöôùc. OÂng xuaát baûn baøi thô ñaàu tieân naêm 1930 khi coøn hoïc luaät ôû Wilno, vaø moät naêm sau ñoù cuøng vôùi vaøi nhaø thô ñöông thôøi thaønh laäp moät nhoùm caùc nhaø thô laáy teân laø Zagary. Trong thaäp kyû 30, oâng cho ra ñôøi hai taäp thô, vaø suoát thôøi chieán tranh oâng soáng ôû Warsaw, nôi oâng coäng taùc vôùi caùc nhaø xuaát baûn bí maät. Döôùi thôøi Ñöùc chieám ñoùng, oâng chuû bieân moät hôïp tuyeån nhöõng baøi thô choáng Ñöùc quoác xaõ, in bí maät ôû Warsaw, vaø saùng taùc baøi “Tieáng chim cuûa nhöõng ngöôøi ngheøo” taëng nhöõng quaàn chuùng naïn nhaân cuûa aùp böùc. Taäp tuyeån nhöõng baøi vieát ñöôïc coi laø thô thôøi chieán cuûa oâng raát ñoà soä, xuaát hieän ôû Ba Lan vaøo naêm 1945, hai naêm tröôùc khi oâng tham gia chính quyeàn môùi vôùi tö caùch tuøy vieân vaên hoùa cuûa Toøa Ñaïi söù Ba Lan ôû Hoa Kyø. Naêm 1951 oâng xin tò naïn chính trò ôû Paris. Trong suoát 30 naêm lieàn taùc phaåm cuûa oâng bò caám ôû Ba Lan, vaø nhöõng taäp saùch ñaàu tieân cuûa oâng phaàn lôùn ñeàu xuaát baûn ôû Paris, ñaëc bieät nhaát laø cuoán Taâm trí tuø ñaøy. Naêm 1961 oâng nhaän gheá giaùo sö daïy caùc neàn vaên hoïc Slaves ôû Ñaïi hoïc Berkeley, California. Giöõa nhöõng naêm 70 trôû veà sau, thô, tieåu thuyeát, tieåu luaän cuûa oâng ñöôïc in laïi ôû Ba Lan ngaøy caøng thöôøng xuyeân, luùc ñaàu laø in bí maät, roài sau khi oâng ñöôïc trao Giaûi Nobel veà vaên hoïc naêm 1980, ñöôïc caùc

TC THÔ 17

•

107

nhaø xuaát baûn chính thöùc aán haønh. Taùc phaåm cuûa oâng, goàm thô, tieåu thuyeát vaø khoaûng 12 taäp tieåu luaän, ñaõ ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng. Taùc phaåm ñaày ñuû nhaát cuûa oâng ñöôïc in baèng tieáng Anh ôû Hoa Kyø laø taäp thô ñoà soä Thô tuyeån 1931-1987 (EÙcco Press, New York). Ngoaøi nhöõng saùng taùc, oâng coøn dòch vaø giôùi thieäu caùc nhaø thô Ba Lan thôøi haäu chieán, caùc nhaø thô Ba Lan hieän ñaïi nhö Aleksander Wat, Zbigniew Herbert, Anna Swir... Danh saùch toaøn taùc phaåm ñaõ xuaát baûn baèng tieáng Anh cuûa Milosz ñeán nay ñaõ daøi hôn moät trang saùch, khoù coù ai nhôù noåi. Tuy nhieân ngöôøi ñoïc khoù queân nhöõng Chuoâng Muøa Ñoâng, Thung luõng Issa, Nhìn töø Vònh San Francisco, Mieàn Ñaát Khoâng Tôùi Ñöôïc...

Wislawa Szymborska Nhöõng Ñöùa Treû Cuûa Thôøi Ñaïi Chuùng Ta Chuùng ta laø nhöõng ñöùa treû cuûa thôøi ñaïi chuùng ta, ñaây laø thôøi ñaïi chính trò.

Suoát ngaøy, thaâu ñeâm moïi coâng vieäc – cuûa caùc anh, cuûa chuùng toâi, cuûa boïn hoï – ñeàu laø vieäc chính trò.

Duø anh coù thích noù hay khoâng, gien cuûa anh coù moät quaù khöù chính trò, da anh – moät thöù voû chính trò, maét anh – moät kieåu nhìn chính trò.

Baát cöù ñieàu gì anh noùi cuõng phaûn aûnh, baát cöù ñieàu gì anh khoâng noùi töï noù cuõng noùi leân – theá neân laøm caùch gì ñi nöõa anh vaãn noùi chính trò.

Ngay caû khi anh troán vaøo röøng, anh cuõng ñang böôùc nhöõng böôùc chính trò treân maët ñaát chính trò.

Nhöõng baøi thô phi chính trò cuõng vaãn chính trò, vaø treân ñaàu chuùng ta toûa saùng moät vaàng traêng khoâng coøn thuaàn laø traêng nöõa.

108

•

TC THÔ 17

Hieän höõu hay khoâng hieän höõu, ñoù laø vaán ñeà.

Vaø maëc duø ñieàu naøy laøm roái loaïn tieâu hoùa, nhö bao giôø, noù vaãn laø moät vaán ñeà chính trò. Ñeå coù ñöôïc moät yù nghóa chính trò caùc anh chaúng caàn laøm ngöôøi nöõa, Nguyeân lieäu seõ laøm vieäc naøy, hoaëc nuoâi baèng potein, hoaëc daàu thoâ, hoaëc moät caùi baøn hoäi nghò, maø hình daïng ngöôøi ta phaûi ñöa ra caõi nhau haøng thaùng trôøi: ta neân phaân xöû caùi soáng vaø caùi cheát treân moät baøn troøn hay baøn vuoâng.

Trong khi aáy con ngöôøi dieät vong thuù vaät cheát, nhaø cöûa chaùy, vaø nhöõng caùnh ñoàng trôû neân hoang vu ñuùng nhö töø ngaøn xöa vaøo thôøi buoåi ít chính trò hôn.

Teân Khuûng Boá, Haén Ta Canh Chöøng Traùi bom seõ noå trong tieäm röôïu vaøo moät giôø hai möôi.

Baây giôø chæ môùi moät giôø möôøi saùu phuùt.

Moät soá ngöôøi coøn coù thì giôø ñi vaøo, moät soá khaùc ñi ra.

Teân khuûng boá ñaõ ôû beân kia ñöôøng.

Khoaûng caùch aáy baûo ñaûm haén khoâng bò hieåm nguy vaø toaøn caûnh gioáng y nhö nhöõng taám hình: Moät ngöôøi phuï nöõ maëc aùo khoaùc vaøng, baø ta ñi vaøo.

Moät ngöôøi ñaøn oâng ñeo kính raâm, oâng ta ñi ra. nhöõng chuù beù maëc jeans, chuùng noùi chuyeän.

Möôøi saùu phuùt vaø boán giaây.

Caäu beù nhaát caäu ta may maén, leân xe gaén maùy, coøn caäu kia lôùn hôn caäu ta ñi vaøo.

TC THÔ 17

•

109

Möôøi baûy phuùt vaø boán möôi giaây.

Moät coâ gaùi, coâ ta ñeán gaàn, moät daûi baêng xanh treân toùc.

Nhöng chieác xe buyùt kia ñoät nhieân che laáp coâ gaùi.

Moät giôø möôøi taùm phuùt.

Coâ gaùi ñaõ bieán ñaâu maát.

Coâ ta coù ngoác ñeán noãi böôùc vaøo, hay khoâng ngoác ñeán theá.

Chuùng ta seõ thaáy khi ngöôøi ta khieâng nhöõng xaùc ngöôøi ra.

Moät giôø möôøi chín phuùt.

Khoâng coù ai khaùc coù veû ñang ñi vaøo.

Ngöôïc laïi, coù moät ngöôøi ñaøn oâng maäp böôùc ra.

Nhöng döôøng nhö tìm caùi gì trong tuùi vaø möôøi giaây tröôùc moät giôø hai möôi oâng ta trôû vaøo ñeå tìm caëp bao tay thaûm thöông cuûa mình.

Moät giôø hai möôi phuùt.

Thôøi gian, noù keùo leâ theâ bieát bao.

Chaéc chaén, noù ñeán roài ñaây.

Khoâng, khoâng haún theá.

Vaâng, noù ñeán roài.

Quaû bom, noù noå tung. ____________ Wislawa Szymborska (1923 -) sinh ôû Komik, gaàn Poznan, Ba Lan, laø nhaø thô nöõ noåi tieáng nhaát hieän soáng ôû Ba Lan. Naêm 1931 baø theo gia ñình ñeán soáng ôû Cracow. Töø 1945-1948 baø hoïc vaên hoïc Ba Lan vaø xaõ hoäi hoïc ôû Ñaïi hoïc Jagiellonian. Taùc phaåm thô ñaàu tieân cuûa baø xuaát baûn naêm 1952, vaø nhöõng naêm sau ñoù, ngoaøi 7 taäp thô xuaát baûn giöõa 1952-1976, baø coøn cho in nhieàu taäp tuyeån nhöõng baøi tieåu luaän. Töø 1953 ñeán 1981 baø vieát vaø bieân taäp thô cho tuaàn baùo Zycie Literackie ôû Cracow. Taäp thô noåi tieáng nhaát cuûa baø laø Nhöõng ngöôøi treân caàu (Ludzie na moscia, 1986), ñöôïc chaøo ñoùn nhö moät trong nhöõng taäp thô quan troïng nhaát cuûa Ba Lan ñöôïc xuaát baûn trong thaäp kyû 80. Thô baø ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng: Phaùp, Ñöùc, Nga, Tieäp, Hung, Hoøa Lan... Taùc phaåm ñaõ xuaát baûn baèng tieáng Anh cuûa baø goàm: AÂm thanh, caûm xuùc, suy nghó: baûy möôi baøi thô cuûa Wislawa Szymborska (Princeton University Press, 1981), Nhöõng ngöôøi treân caàu (Forest Book, London, 1990). Tieåu söû Szymborska ñöôïc ñaùnh daáu bôûi moät bieán coá thôøi treû, khi baø boû lôùp xaõ hoäi hoïc ôû Ñaïi hoïc Cracow vì söï ñoät nhaäp thoâ baïo cuûa chuû nghóa Stalin laøm maát tính ñoäc laäp cuûa khoa hoïc naøy. Theá nhöng khoâng bò aùm aûnh bôûi chuû ñeà chieán tranh nhö Rozewics, baø xem kinh nghieäm chieán tranh cuûa mình nhö moät thöù thu hoaïch tri thöùc: “... caùi chuùng ta giaønh ñöôïc trong chieán tranh chính laø söï hieåu bieát theá giôùi...”

110

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Duy Thanh

TC THÔ 17

N.P. Moät Ñôøi Tuyeát Traéng Nhöõng caùnh tay vöôn roäng ñoùn muøa Ñaõ meät laû thôøi gian traêng maät Tuøng. thoâng. traéc baù Nhöõng maøu xanh moät thuôû töï haøo Ñaõ mæm cöôøi vôùi maây treân cao Ñaõ ngaïo ngheã vôùi ngaøy naéng quaùi Buoâng xuoâi Ñöùng reùt chòu tang Môû maét nhìn ñôøi baïc traéng Tay vöôn ngaøy naëng theo ngaøy Moâi hoàng tím daáu raêng Gioù reùt caét da Laïnh caêm hôi thôû Töøng neáp nhaên ñôøi laõo hoùa Reâu xanh phuû böôùc chaân xöa Em vui möôøi naêm ñeám ngaøy thaùng môùi Long lanh thuûy tinh ñeâm toái hoang ñöôøng Ngöïa saûi maát taêm Tim ngöôøi maát daáu Nuï cöôøi vôõ giöõa khoâng trung Nhaäp ñoàng goïi hoàn ñoaøn tuï Hoàn ma ta tìm laù dieâu boâng Xöông traéng phuû bao muøa tuyeát traéng Ngoài töïa maây xanh Nhìn veà coá xöù Ñaát traûi pha leâ saùng choùi moät trôøi Ta vaét tim ta tìm doøng maùu ñoû Maùu ñaõ khoâ truy nieäm möôøi naêm Ngaøn caây traéng buoàn loøng thieáu nöõ Nhôù nhöõng muøa qua Thaáp thoaùng xa xa traéng taän ñænh trôøi Soi maët doøn soâng khoâng buoàn gôïn soùng

•

111

112

•

TC THÔ 17

Xuoâi ngöôïc Döøng chaân Lôøi xöa ñoàng voïng Cô hoà laïc daáu chim di Ngaøy veà baày chim troán tuyeát Caønh xöa maõi nhôù mong theo Khuaát roài naøo ai hay bieát Veà ñaâu. veà ñaâu Giöõa trôøi ñaát bao la Vónh quyeát Traùi tim hoàng Maët trôøi ñoû Con soùc cong ñuoâi xôùi tìm muøa cuõ Kinh hoaøng chaïy troán Im laëng röôït ñuoåi sau löng Chaäp chôøn möôøi naêm aån hieän Baêng tuyeát tim em Con ñöôøng hoùa laï Nhôù nhau ñeám nhöõng ngaøy qua Ñaønh thoâi. Moät ñôøi tuyeát traéng.

TC THÔ 17

•

113

Trang Chaâu

Khi Maày Boû Ñi Xa Taëng Phaïm Nhuaän ñeå kyû nieäm nhöõng ngaøy anh Mai Thaûo gheù Montreùal Montreùal neáu khoâng coù maày Seõ maát naêm möôi phaàn traêm Baèng höõu phöông xa Baûy möôi phaàn traêm Cô duyeân hoïp maët Moät traêm phaàn traêm Nhöõng ñeâm vui Nhöõng ñeâm vui aám aùp tình ngöôøi Nhöõng ñeâm vui khoâng reành raøng aùo maõo Khoâng chieáu ngaén chieáu daøi Khoâng chieáu treân chieáu döôùi Chæ coù chieáu voøng troøn.

Loøng maày nhö nhaø maày Ñeán khoâng caàn goõ cöûa Ñi khoâng caàn giaõ töø Nhaø maày nhö loøng maày Theânh thang hoàn môû roäng Baùt ngaùt tình anh em.

Taïo thuoäc loaïi lang Treo baèng caáp döôùi ñaát AÁp uû thô trong loøng Neân thöông maày thöông anh em Muøa ñoâng lo ñoát löûa Muøa xuaân lo caém hoa

114

•

TC THÔ 17

Muøa heø troâng gioù maùt Muøa thu chia aùo haøn Cho anh em quaây quaàn Ñaøn haùt ngaâm thô Muøa ñoâng naêm nay tôùi sôùm Traän baõo ñaàu tieân môùi ñoå Daêm ba thaèng ñôn coâi Keùo ñeán maày khui chai röôïu Uoáng cho buoàn tan theo hôi men Chuùng tao, nhöõng gaõ löõ haønh Caùm ôn maày laø quaùn troï Chuùng tao, nhöõng con thuyeàn Caùm ôn maày laø doøng soâng Chuùng tao, nhöõng thaèng ñoâi khi töùc khí Bôûi coï saùt vôùi cuoäc ñôøi Caùm ôn maày ñeán oâm vai baûo nheï: “Coù heà chi vaøng moät chuùt rong reâu.” * ____________ *Thô Phaïm Nhuaän

TC THÔ 17

Nguyeãn Thò Hoaøng Baéc

Saùng Loøng daùng treû laøm yeâu ñôøi coâ nöõ sinh ñi hoïc veà chaäm raõi naéng töôi môùi lôùn caây môùi taïnh möa ñaát saïch trong trôøi maùt troâi nhöõng muøa qua chuùt thoaùng qua löôïn ñuoåi röôøi röôïi mang theo vôùi laàn tay böôùc vòn qua daùng caàu beân kia thöôùt tha theàm ga môùi möôùt xanh trôn tröôït ñuoåi toâi saáp ngöûa nhaác loâi toâi naâng ñôøi vaäy ôi

•

115

116

•

TC THÔ 17

Leâ Höõu Minh Toaùn

Ñieân Houston Möa Naéng Thaát thôøng Coù ta Ñieân Tænh Vui Buoàn Töøng côn Khi ñieân Laøm Toân Ngoä khoâng Tænh ra Môùi Bieát Mình coøn Döông Gian.

TC THÔ 17

Laâm Thò Myõ Daï

Ñeâm Nhö Ngaân Traùi oåi xanh traêng naëng tróu ñaày Tay naâng maø ngôõ tuoåi thô ngaây Ñôøi ngöôøi thoaùng choác tan vaøo gioù Haïnh phuùc mong manh höông oåi bay Gioït nöôùc maét rôi töï thuôû naøo Baây giôø coøn ñoïng giöõa ngaøn sao Soâng Ngaân coøn ngaán ñoâi bôø leä Nghieâng xuoáng traàn gian noãi ngheïn ngaøo Traùi oåi thôm traêng loøng chò haùi Cho em haïnh phuùc chôït caàm tay Chò ôi haïnh phuùc ai caàm noåi Mong manh boït bieån thoaùng laøn m aây Loøng chò thöông em nhö quaû chín Mong em haïnh phuùc maõi nguyeân ñaày Traùi tim ñöøng phuùt naøo tónh vaät Maø thieát tha ñôøi nhö ngoïn caây Coù phuùt treân ñôøi thaønh voâ giaù Ñeâm nay chaúng theå coù ñeâm naøo Ta soáng cuøng nhau nhö quaû ngoït Mai roià taát caû chæ chieâm bao.

•

117

118

•

TC THÔ 17

Leâ Quyønh Mai

Haïnh Phuùc Toâi Haïnh phuùc toâi buoàn nhö gioït nöôùc maét Haïnh phuùc toâi vaéng veû nhö chôï chieàu Haïnh phuùc toâi cuùi maët thaáy ñìu hiu Haïnh phuùc toâi leân xe tang veà loøng ñaát

TC THÔ 17

Nguyeân Duõng

Chim Sôï Caây Cong Em nhö moät thoûi nam chaâm Huùt anh: vuïn saét trong töø tröôøng em Anh nhö chim ñaäu caønh meàm Thaáy caây cong, töôûng laø cung baén mình Moät laàn chim bò teân ghim Traêm naêm aùm aûnh: caønh laø caây cung!

Em, baøn tay saét boïc nhung Bao che moùng vuoát, teân cung baïo taøn!

•

119

120

•

TC THÔ 17

Haõy Töôûng Töôïng Ra Ai Nhöõng maùi nhaø cong, khung cöûa xanh Nhöõng maùi rong reâu ñoùng quanh thaønh Nhöõng khi buoàn ñöùng nhìn thung luõng Nhöõng maûnh ñôøi em khoâng coù anh Nhöõng ngoïn ñoài xanh Chino Hills Ñaøn boø gaëm coû trong naéng chieàu Caûnh töôïng nhö trong phim thaàn thoaïi Nhö truyeän thaàn tieân Walt Disney Töôûng töôïng ra em, chuù xì trum Ngoâi nhaø hình noùn maùi cong cong Ngoâi laøng beù boûng xinh nhö moäng AÙm aûnh anh hoaøi suoát tuoåi xuaân Töôûng töôïng khi xöa ñôøi raát ngoan Cuoäc ñôøi laø noäi coû thieân ñöôøng Cuoäc ñôøi chìm ñaém trong moäng töôûng (Thöïc teá nhieàu khi raát tang thöông!)

Töôûng töôïng ra em moâi raát ngon Toùc thôm boà keát vuù nguyeân con Moät ñoâi vuù söõa troøn hai traùi Moät doøng maät ngoït raát thanh taân Töôûng töôïng ra em ñöùng treân ñoài Doõi maét nhìn xa ngoùng troâng ai Thaáp thoaùng ñaàu gheành hay cuoái baõi Nhöõng khoùm xöông roàng gai raát gai Haõy töôûng töôïng ñi, töôûng töôïng ñi Chieàu möa gioâng baõo boùng chim veà Hoaøng hoân nhuoäm tím bao röøng nuùi Vaãn moät mình chim maûi mieát bay OÂi nhöõng ñoài xanh nhöõng ñoài xanh Töø khi ñôøi soáng heát voâ tình Töø khi nhaân theá coøn thöùc tænh Laø luùc ñôøi em reõ khuùc quanh!

TC THÔ 17

Nguyeãn Vaên Cöôøng

Khaùt Traêng Con coøng cuõng khaùt traêng thaâu Vôùi hoàn toâi uoáng nöûa maøu traêng hoang Nöûa maøu traêng ñuoái baõi coàn Nöôùc xao boït giaït baøo moøn daáu xanh Xaùc traêng soùng vaét leân caønh Vuït con chim boùi veõ nhanh veät trôøi Hoàn toâi laån vôùi ñeâm troâi Moâi coøng vaãn khaùt moãi trôøi traêng hoang.

•

121

122

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Tö Phöông Trong Vuõ Truï Em Cho Toâi ngoät ngaït hôùp vaøo hôi khí loaõng Tay oâm ngang chaân ngöôïc haãng leân trôøi Trong dung tích ba chieàu cao saâu roäng (Choã toâi naèm, khoaûng troáng giöõa chaân em) Toâi nguïp laën thôû hoaøi hôi thôû khoán Tim quaët queø trong vuõ truï ñoùng khuoân.

TC THÔ 17

Leâ Giang Traàn

ÔÛ Vôùi Mai Thaûo Nhöõng aûnh thôøi gian treo boán vaùch Maáy töøng coù aáy, thoaùng khoâng khoâng Nhöõng chai Cognac thay moài löûa Nung loø sinh löïc soâi khí phaùch.

Chaân vaãn giang hoà, nhòp nhòp ñaát Trí vaãn vaàng döông, maét vaãn sao Baïn, vaãn moät loøng chung thuûy ôû Ngöôøi, vaãn moät ñôøi khoâng khinh baïc.

Tuoåi ñôøi, tieáng kieång baùo nghæ ngôi Gaùc buùt vaên chöông, thoâi ra ngoaøi Chaân yeáu, doïn phoøng treân xuoáng döôùi Baïn vieáng thaêm, vui röôïu vaãn môøi.

Loøng ñaõ thaûn nhieân nhö aám nöôùc Reo vui vaø nguoäi laïnh moãi ngaøy Cöûa chôø ai ñeán khoâng heïn tröôùc Kheùp hôø, môû roäng, cöù vaøo thoâi.

July 4, 1997

•

123

124

•

TC THÔ 17

Cuùng Döôøng Soáng thì suoát caû ñôøi kieám tieàn Soáng thì suoát caû ñôøi kieám aên Ngöôøi soáng ham ñaøo keùp Ngöôøi soáng ham giaøu sang Moät luõ xuùm nhau sôï cheát laø heát!

Cheát roài boû voâ hoøm ñoùng laïi Cheát roài boû voâ hoøm ñoùng ñinh Ngöôøi soáng ñi ñaèng tröôùc Ngöôøi cheát ñi ñaèng sau Moät luõ xuùm nhau vöøa khoùc, vöøa meáu Hu, huhu, huhu, huhu Cheát roài boû voâ hoøm khoùa laïi Cheát roài boû voâ loø hoûa thieâu Ngöôøi lôùn ñi ñaèng tröôùc Ngöôøi nhoû ñi ñaèng sau Moät luõ xuùm nhau vöøa cuùng, vöøa baùi Om Mani Padme Hum Cheát roài seõ ñi gaëp Ñöùc phaät Cheát roài seõ ñi gaëp Chuùa Cha Ngöôøi cheát leân Thöôïng Giôùi Ngöôøi soáng ñi nhaäu say Moät luõ gioáng nhau, vöøa khoaùi vöøa söôùng Ha, haha, haha, haha, haha.

TC THÔ 17

Hoà Ñaéc Duy

Hoàn Kinh Giang Haûi Hoàn kinh theo nhòp moõ Chuoâng ngaân môõ loøng ñaát Ngöôøi veà nôi huyeät moä Laéng nghe saàu chaát ngaát Mai chim xa rôøi toå Laù boû caønh bay bay Chieàu vaøng leân caây coû Naéng uùa tình heo may Beân theàm möa ruïng haït Khung cöûa traéng maøu tang Ñaêm chieâu ngaøn phöông baïc Maây giaêng buoàn lang thang Ngaán ñuïc xoùt vieàn mi Röng röng ñöôøng vaïn coå Maát huùt boùng ngöôøi ñi Phieâu linh muøi khoán khoå Suoát loä traàn gian nan Baøn chaân khua böôùc leõ Ñeâm xuoáng luïn höông taøn Coøn ñaây loøng moät keû...

Cheát giöûa giaác hoa phai Töø ly khuùc nhaïc troåi Meânh moâng trôøi bi ai Hoàn kinh daâng saùm hoái Taëng Nguyeãn Vaên Ñöùc moät ngaøy ñau khoå nhaát cuûa cuoäc ñôøi SG, Ngaøy 7 thaùng 9 naêm 1999

•

125

126

•

TC THÔ 17

Oâng Buøi Giaùng, Vöông Töø Ñoøi Teá Soáng Anh Ñaáy Toâi ñoïc thô oâng töø thuôû beù “Laù Hoa Coàn” ñoù laï luøng thay Coù keû Vöông Töø ñoøi teá soáng OÂng laø “Baøng Guùi” oâng naøo hay Taåu hoaû nhaäp ma, ñôøi roång ruoät Lôø môø nhaân theá tænh hay say Nghe oâng baïo beänh , beänh gì theá ?

Boà Ñeà boån töï taùnh. Hay thay Ñaûn taùnh voâ tam chöôùng: Ñaët trò Ñònh Hueä moät lieàu xin uoáng ngay Ngöôøi meâ khoâng hieåu chaáp khoâng coù Keû tænh nhö oâng hoaù laïi say?

SG . Ngaøy 7 thaùng 11 naêm 1994

TC THÔ 17

•

127

Buøi Giaùng Tình Thöù Nhöùt Ta chæ coù moät tình ieâu thöù nhöùt Vaø...thöù hai,ba, boán,chín theâm möôøi Tuoàng zaâu bieån , bieãn zaâu xoâ laät uùp Beán phieâu boàng ta laät ñaät theo ñuoâi Ta chæ coù moät nieàm vui trong choác laùt Vaø noãi buoàn cuõng choác laùt nhö nhieân Tình thöù nhaát thoaûng troâi qua thaám thoaét Zaãu traêm naêm coøn thaám thoaét nhö thöôøng Ta nhöõng töôûng ñaàu = ñöôøng thöông xoù = chôï Ai coù ngôø xoù chôï cuõng thöông nhau Hoàn tan vôû song ñoâi trong hôi thôû OÂi ñaàu ñöôøng, oâi xoù chôï nôi ñaâu Laø nôi ñoù choán kia ta raát roõ Trong maùu me töøng khoaûng khaéc sô ñaàu Ta chæ coù moät tình ieâu thöù nhaát Vaø... nhì cuõng ñeä nhöùt nhö nhieân Bôø tang haûi phieâu boàng troâi laät ñaät Beán phieâu zu chôùp nhoaùng moäng tang ñieàn Ñaõ bao ngaøy zai deâm ñieân Maø nay vaãn ñöôïc bình ieân nhö thöôøng Tay oâm moät boù hoa höôøng Raéc gieo caùnh doû tren ñöôøng töû sinh Ghi chuù Baøi naøy Buøi Giaùng cheùp taëng Mòch La Phong ( Ngoâ Nguyeân Phi) khoâng bieát töø luùc naøo, Ngoâ nguyeân Phi ñöa cho Duy giöõ . Khi Buøi Giaùng cheát ñöôïc maáy thaùng thì Tröông Ñình Queá, taïc moät caùi töôïng Buøi Giaùng, Queá cuøng moät soá anh chò em vaên ngheä só, thaân höûu cuøng baø con toå chöùc moät ñeâm töôûng nieäm Buøi Giaùng vaø khaùnh thaønh böùc töôïng naøy ngay taïi moä oâng ôû Goø Döa. Ñeâm ñoù coù khoaûng hôn 1000 ngöôøi tham döï, daãn chöông trình vaên ngheä töø 6 giôø chieàu cho ñeán 9 giôø laø Ñoaøn Yeân Linh vaø Vuõ Ban, Chöông trình noùi chuyeän vôùi Buøi Giaùng Töø 9 giôø ñeâm cho ñeán saùng giao cho Hoà ñaéc Duy daãn vì Tröông ñình Queá noùi Duy laø baïn vong nieân cuûa Buøi Giaùng neân ñeà Duy daãn chöông trình naøy Sau khi laøm phoøng Maïch xong Trai Hoùi chôû Hoà Ñaéc Duy baèng xe Honda chaïy thaúng moät maïch veà nghiaõ trang Goø Döa, Duy doïc baøi thô naøy cho moïi ngöôøi cuøng nghe vaø ñoïc moät baøi thô khaùc cuûa Duy gôæ Buøi Giaùng vì nghe Vöông Töø laøm baøi thô teá soáng Buøi Giaùng vaø anh Toâ kieàu Ngaân noùi Buøi Giaùng ñau naëng gaàn cheát, ñeâm ñoù coù raát nhieàu ngöôøi mang buùt tích, thô nhaïc , leân keå nhöõng giai thoaïi, kyû nieäm veà Buøi Giaùng raát caûm ñoäng ñeán 11 giôø ñeâm thì Duy cho taét heát ñieän chæ coøn laïi moät ñoáng löûa traïi giöõa nghiaõ ñiaï, nhieàu ngöôøi vaãn ngoài laïi ngaâm thô vaø haùt cho ñeán saùng, hình nhö ñeâm ñoù coù traêng thì phaûi. Duy cheùp laïi y nhö baûn cheùp tay cuûa Buøi Giaùng keå caû nhöõng chöõ thieáu daáu ñeå cho caùc baïn ñoïc cho vui

128

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Hoaøng Nam Coäng $ Coäng Ñoàng khaúng ñònh raèng, vôùi chính danh ñaïi dieän coäng ñoàng do coäng ñoàng tín nhieäm, seõ tích cöïc laøm vieäc trong tinh thaàn vì coäng ñoàng, do coäng ñoàng, vaø cho coäng ñoàng. Moïi aâm möu gaây chia reõ coäng ñoàng, gaây hoang mang Coäng Ñoàng, gaây hoang mang coäng ñoàng, gaây chia reõ Coäng Ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu laøm lung lay laäp tröôøng Coäng Ñoàng, laäp tröôøng coäng ñoàng, laøm phaân taùn haøng nguõ Coäng Ñoàng, haøng nguõ coäng ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu xuyeân taïc, boùp meùo tinh thaàn ñaáu tranh cuœa Coäng Ñoàng vaø Coäng Ñoàng, tinh thaàn ñaáu tranh vì Coäng Ñoàng, do Coäng Ñoàng, vaø cho Coäng Ñoàng, vôùi chính danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, seõ bò laäp töùc khai tröø, vôùi chính danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, bôœi soá ñoâng thaàm laëng.

Coäng Ñoàng khaúng ñònh raèng, vôùi chính danh ñaïi dieän coäng ñoàng do coäng ñoàng tín nhieäm, seõ tích cöïc laøm vieäc trong tinh thaàn vì coäng ñoàng, do coäng ñoàng, vaø cho coäng ñoàng. Moïi aâm möu gaây chia reõ coäng ñoàng, gaây hoang mang Coäng Ñoàng, gaây hoang mang coäng ñoàng, gaây chia reõ Coäng Ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu laøm lung lay laäp tröôøng Coäng Ñoàng, laäp tröôøng coäng ñoàng, laøm phaân taùn haøng nguõ Coäng Ñoàng, haøng nguõ coäng ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu xuyeân taïc, boùp meùo tinh thaàn ñaáu tranh cuœa Coäng Ñoàng vaø Coäng Ñoàng, tinh thaàn ñaáu tranh vì Coäng Ñoàng, do Coäng Ñoàng, vaø cho Coäng Ñoàng, vôùi chính

TC THÔ 17

•

129

danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, seõ bò laäp töùc khai tröø, vôùi chính danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, bôœi soá ñoâng thaàm laëng.

Coäng Ñoàng khaúng ñònh raèng, vôùi chính danh ñaïi dieän coäng ñoàng do coäng ñoàng tín nhieäm, seõ tích cöïc laøm vieäc trong tinh thaàn vì coäng ñoàng, do coäng ñoàng, vaø cho coäng ñoàng. Moïi aâm möu gaây chia reõ coäng ñoàng, gaây hoang mang Coäng Ñoàng, gaây hoang mang coäng ñoàng, gaây chia reõ Coäng Ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu laøm lung lay laäp tröôøng Coäng Ñoàng, laäp tröôøng coäng ñoàng, laøm phaân taùn haøng nguõ Coäng Ñoàng, haøng nguõ coäng ñoàng, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, moïi aâm möu xuyeân taïc, boùp meùo tinh thaàn ñaáu tranh cuœa Coäng Ñoàng vaø Coäng Ñoàng, tinh thaàn ñaáu tranh vì Coäng Ñoàng, do Coäng Ñoàng, vaø cho Coäng Ñoàng, vôùi chính danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, baát keå ñeán töø phía naøo, trong coäng ñoàng hay ngoaøi Coäng Ñoàng, trong Coäng Ñoàng hay ngoaøi coäng ñoàng, seõ bò laäp töùc khai tröø, vôùi chính danh ñaïi dieän Coäng Ñoàng do Coäng Ñoàng tín nhieäm, bôœi soá ñoâng thaàm laëng.

130

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Ñinh Cöôøng_P130

TC THÔ 17

•

131

Töø Laõng Maïn ñeán Sieâu Thöïc Thuïy Khueâ

T

röôøng phaùi sieâu thöïc vaø chuû thuyeát hieän sinh laø hai huynh höôùng tö töôûng ñaõ aûnh höôûng saâu xa ñeán toaøn boä saùng taùc vaên hoïc ngheä thuaät Phaùp trong theá kyû naøy.

Xuaát phaùt töø hai trieát ñieåm khaùc nhau: Sieâu thöïc ñi töø trieát hoïc phaân taâm cuûa Freud, coi voâ thöùc nhö chuû theå cuûa saùng taïo. Sieâu thöïc laø hieän thaân cuûa moäng, ñeà cao vai troø cuûa moäng. Hieän sinh, trong quan ñieåm cuûa Sartre, baùc boû yù nieäm voâ thöùc cuûa Freud, coi yù thöùc môùi laø chuû theå cuûa saùng taïo.

Hieän sinh laø hieän thaân cuûa yù thöùc, cuûa thöïc.

Sieâu thöïc vaø hieän sinh vöøa ñoái laäp, vöøa boå sung cho nhau. Caû hai ñeàu tìm ñeán töï do nhö cöùu caùnh cuûa saùng taïo, cuøng chi phoái saùng taùc vaên hoïc ngheä thuaät, khoâng nhöõng ôû Phaùp maø coøn aûnh höôûng ñeán vaên hoïc ngheä thuaät toaøn caàu.

* Andreù Breton laø ngöôøi saùng laäp tröôøng phaùi sieâu thöïc. Nhöng tröôùc khi tìm hieåu con ñöôøng tö töôûng cuûa Breton, coù leõ phaûi sô löôïc nhìn laïi tieán trình thô ca Phaùp, töø laõng maïn ñeán sieâu thöïc.

Thi ca Phaùp theá kyû XIX coù ba khuynh höôùng chính: Laõng maïn (Romantisme), Thi sôn (Parnasse) vaø Töôïng tröng (Symbolisme). Caû ba khuynh höôùng naøy khoâng coù laõnh phaân roõ reät, khoâng coù chuû tröông ngaõ nguõ vaø chính caùc nhaø thô ñoâi khi xuaát hieän trong caû hai, ba khuynh höôùng khaùc nhau.

132

•

TC THÔ 17

Laõng maïn -Romantisme, phaùt xuaát töø moät quan nieäm tieåu thuyeát cuûa Stendhal maø oâng duøng chöõ Romanticisme ñeå giöõ nguyeân goác YÙ. Khi dòch sang tieáng Vieät laø Laõng maïn, chuùng ta ñaõ ñaùnh maát nghóa tieåu thuyeát trong töø nguyeân Phaùp. Theo Stendhal, tieåu thuyeát phaûi phuø hôïp vôùi thôøi ñaïi cuûa noù: Romanticisme (laõng maïn) laø ngheä thuaät trình baày cho quaàn chuùng nhöõng taùc phaåm vöøa phuø hôïp vôùi thoùi quen vaø ñöùc tin hieän haønh cuûa hoï, vöøa coù khaû naêng cho hoï nhieàu höùng thuù nhaát. Coå ñieån (Classicisme), ngöôïc laïi, laø thöù vaên chöông chæ laøm thuù vò oâng, baø, coá cuûa quaàn chuùng maø thoâi.

Thô ca laõng maïn phaùt trieån maïnh khoaûng 1820-30 vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Lamartine, Vigny, Hugo, Musset... Laõng maïn ñöa ra “caùi toâi” tröõ tình (lyrique), ñeà cao töï do caù nhaân, töï do saùng taùc, phaù boû nhöõng raøng buoäc, nhöõng quy luaät hình thöùc chaët cheõ cuûa khuoân maãu coå ñieån. “Caùi toâi” trôû thaønh chuû theå cuûa saùng taùc, noù töï do hoøa hôïp tình caûm vôùi thieân nhieân, toâ maøu ngoaïi giôùi theo caûm xuùc, theo töôûng töôïng cuûa thi nhaân. Giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï khoâng coøn laèn ranh, khoâng chia giôùi tuyeán. Chuû nghóa laõng maïn ñaõ aûnh höôûng saâu xa ñeán vaên hoïc Vieät Nam tröôùc 45, ñeán Töï Löïc Vaên Ñoaøn vaø phong traøo Thô Môùi.

Thi sôn (Parnasse) khoâng phaûi laø moät tröôøng phaùi, cuõng khoâng phaûi laø moät nhoùm maø chæ laø moät soá tö töôûng ñoàng quy chung quanh moät taäp san töïa ñeà Thi sôn ñöông thôøi (le Parnasse contemporain), soá ñaàu ra naêm 1866, soá thöù nhì naêm 1871 vaø soá thöù ba naêm 1876. Vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Verlaine, Mallarmeù, Heùredia, Coppeùe, Mendes, Dierx, Valade... Hoï choái boû laõng maïn vaø ñeà cao Gautier, Banville vaø nhaát laø Baudelaire. Thi sôn khoâng tin ôû caûm höùng maø xöng tuïng lao ñoäng ngoân ngöõ, tieáp söùc baèng töôûng töôïng, cho pheùp nhaø thô saùng suoát vaø thaûn nhieân dieãn taû nhöõng ñam meâ, khoâng caàn thöû nghieäm, töøng traûi. Leconte de Lisle ñeà nghò moät thöù thô “khaùch quan”, giao thoa khoa hoïc vaø ngheä thuaät.

Nhöng ngay töø soá thöù nhì ñaõ coù söï raïn vôõ: Mallarmeù khaû nghi vì thô khoù hieåu, Verlaine bò nghi ngôø ñi hai haøng vaø coù ñôøi tö nhaûm nhí. Charles Cros cuõng taùch rieâng. Soá thöù ba ñi ñeán ñoaïn tuyeät: Coppeùe vaø Anatole France choïn baøi, loaïi phaét Mallarmeù, Verlaine vaø Cros ra ngoaøi.

Toùm laïi Thi sôn choái boû nhöõng thaùi quaù cuûa “caùi toâi” tröõ tình laõng maïn, trôû laïi söï hoaøn haûo hình thöùc cuûa caáu truùc coå ñieån, vôùi nhöõng caâu thô hay, giaàu aâm ñieäu, ñöa con ngöôøi trôû veà nhöõng suy tö saâu saéc coù tính caùch trieát hoïc vaø khoa hoïc.

Thi sôn aûnh höôûng saâu roäng trong thi ca Phaùp ñeán khoaûng 1914 môùi thöïc söï nhöôøng choã cho nhöõng traøo löu môùi hôn, chuû yeáu laø sieâu thöïc sau naøy.

TC THÔ 17

•

133

* Töôïng tröng (Symbolisme) thaät söï môû ñaàu cho giai ñoaïn hieän ñaïi.

Nhöõng khaùi nieäm môùi veà thô ca xuaát hieän vaøo khoaûng 1885. Moät soá nhaø thô treû nhö Vieleù-Griffin, Dujardin, Ghil, Henri de Reùgnier, vaø pheâ bình nhö Wyzewa, Feùneùon thöôøng heïn nhau ôû salon vaên ngheä cuûa Mallarmeù, ngaøy thöù ba moãi tuaàn, rue de Rome. AÛnh höôûng cuûa Mallarmeù vaøo nhöõng cuoäc thaûo luaän hình thaønh yù nieäm: Ngoaøi caûm xuùc, tinh teá, thô coøn coù moät yù nghóa sieâu hình vaø laø giaù trò cao nhaát trong nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.

Naêm aáy (1885) Dujardin ñang ñieàu haønh taïp chí Wagner (Revue Wagneùrienne), beøn loâi keùo Mallarmeù vaøo quyõ ñaïo lyù thuyeát vaø aâm nhaïc cuûa Wagner. Töø ñoù naåy sinh yù töôûng: Thô phaûi höôùng veà aâm nhaïc. Cuïm töø “Art suggestif” (ngheä thuaät khôi gôïi) ra ñôøi vaø thi ca thuoäc laõnh vöïc khôi gôïi.

Naêm 1886, xuaát hieän baøi vieát töïa ñeà “Traiteù du verbe” (khaùi luaän ñoäng töø) cuûa Reneù Ghil, trong ñoù thô ñöôïc xaùc ñònh töø hai yeáu toá aâm nhaïc vaø gôïi caûm, vaø danh töø symbole (bieåu töôïng, töôïng tröng) xuaát hieän laàn ñaàu.

Ngaøy 18/9/1886, Jean Moreùas cho in treân Figaro baøi vieát töïa ñeà “Le Symbolisme” ñöôïc coi nhö baûn tuyeân ngoân Töôïng tröng. Nhöng baøi naøy cuõng khoâng noùi gì roõ raøng veà ñöôøng höôùng tö töôûng. Baudelaire, Mallarmeù, Verlaine, Banville ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi khai saùng. Töôïng tröng choáng laïi caùc hình thöùc “giaùo khoa, ngaâm nga, caûm xuùc giaû taïo, moâ taû chuû quan” vaø tìm caùch “khoaùc cho YÙ töôûng moät hình thöùc nhaäy caûm, hình thöùc naøy khoâng phaûi laø chuû ñích, noù vöøa duøng ñeå dieãn taû yù töôûng, maø laïi chæ coù tính caùch phuï thuoäc maø thoâi. “ Nhöng ngöôøi ta khoâng moâ taû caùi hình thöùc nhaïy caûm (forme sensible) aáy nhö theá naøo, cuõng khoâng ñaû ñoäng ñeán khaùi nieäm symbole. Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, Töôïng tröng laø quaù ñoä cuûa AÁn Töôïng, moät söï daêng daøi caûm giaùc baèng tröïc giaùc, laø moät nghi vaán veà söï vaät.

Nghi vaán naøy daãn ñeán moái giao caûm giöõa nhöõng quan heä höõu hình, giöõa höõu hình vaø voâ hình. Khoaûng 1890, Töôïng tröng ñöôïc hieåu nhö moät keát hôïp giöõa mô moäng vaø yù töôûng.

AÛnh höôûng cuûa Mallarmeù toûa roäng: Boùng toái raát caàn thieát cho thô. Töø ñoù phaùt xuaát söï tìm chöõ hieám, nhöõng caùch caáu truùc ngoân ngöõ phöùc taïp, nhöõng hình thöùc aån bí mô hoà. Moät soá ngöôøi vaãn coøn giöõ nguyeân vaàn ñieäu, theo Mallarmeù, Verlaine. Moät soá ngöôøi höôùng haún veà thô töï do ngay töø 1886. Ñöôïc coi laø thaàn töôïng trong tröôøng phaùi Töôïng tröng, Mallarmeù thaät söï ñaõ thay ñoåi quan nieäm thô ca, khai phoùng ngoân ngöõ. Theo oâng: Ngoân ngöõ töôïng tröng cho cuoäc ñôøi, muoán thay ñoåi cuoäc ñôøi phaûi thay ñoåi

134

•

TC THÔ 17

ngoân ngöõ. Moãi lôøi noùi cuûa Mallarmeù ñöôïc coi nhö laø moät thöù saám ngoân, phi tröôøng phaùi. OÂng tìm kieám moät thöù “chöõ toaøn dieän, môùi, xa laï vôùi ngoân ngöõ thoâng thöôøng, töïa nhö buøa chuù”, chöõ trong beà daày cuûa ngöõ nguyeân, beà saâu cuûa lòch söû.

Mallarmeù maát vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX (1898) vaø hai möôi naêm sau, moät tröôøng phaùi môùi ra ñôøi: Sieâu thöïc. ÔÛ Vieät Nam, Töôïng Tröng ñaõ aûnh höôûng saâu xa ñeán lôùp nhaø thô chuyeån tieáp töø thô môùi ñeán thô hieän ñaïi. Ñaëc bieät nhoùm Ñinh Huøng, Traàn Daàn, Traàn Mai Chaâu, Vuõ Hoaøng Ñòch (em Vuõ Hoaøng Chöông), Vöông Thanh, laäp thi phaùi Töôïng Tröng vaø xuaát baûn giai phaåm Daï Ñaøi cuoái naêm 1945. Ñoái vôùi Traàn Daàn, Ñinh Huøng laø nhaø thô töôïng tröng ñaàu tieân cuûa Vieät Nam vôùi Meâ Hoàn Ca, Laïc Hoàn Ca...

* Hai nhaø thô lôùn khaùc cuûa theá kyû XIX ñöôïc coi laø cha ñeû cuûa thô hieän ñaïi Phaùp laø Geùrard de Nerval vaø Baudelaire. Hoï laø tieàn traïm cuûa Töôïng tröng vaø Sieâu thöïc.

Geùrard de Nerval (1808-1885) ngay töø ñaàu theá kyû XIX ñaõ ñem moäng vaøo thô.

Dòch Goethe töø hoài coøn ñi hoïc, Nerval bò aûnh höôûng saâu ñaäm Goethe, bò meâ hoaëc bôûi Faust, vaø töø thöïc taïi ñau thöông cuûa cuoäc ñôøi: moà coâi meï, ngöôøi yeâu Adrienne maát trong tu vieän; Nerval ñaõ tìm veà coõi cheát, veà tieàn kieáp nhö moät thöû nghieäm giao löu. OÂng cho raèng: Moäng (songe) cho pheùp “môû nhöõng cöûa ngaø hay cöûa söøng phaân caùch chuùng ta vôùi theá giôùi voâ hình”.

Thô oâng coù nhöõng hình aûnh vöøa chính xaùc vöøa bí maät, ñöa ñeán nhöõng quyeán goïi gaäp gôõ giao hình, gieo thaân giöõa soáng vaø cheát, giöõa moäng vaø ñôøi.

Nerval treo coå töï töû naêm 1885, gaàn Chaâtelet.

Baudelaire (1821-1867) dieãn taû nhöõng ñoái chaát trong taâm hoàn, nhöõng daøy voø giöõa linh hoàn vaø xaùc thòt.

Baudelaire ñaõ khaùm phaù ra thieân taøi aâm nhaïc Wagner, tìm ñeán Edgar Poe nhö moät tri kyû trong moái giao tình giöõa traàn gian vaø aâm theá, ñem caùi spleen -- noãi saàu nhaân theá -- cuûa Poe vaøo thô Phaùp.

AÙc Hoa (Les fleurs du mal) cuûa Baudelaire bieåu döông noãi khaùt voïng ñoåi trao vôùi thieân nhieân qua ngaû caûm giaùc, trong hieän töôïng giao öùng (correspondance) toaøn dieän giöõa ngöôøi vôùi ñaát trôøi. Moät moái giao caûm vöøa thaàn bí vöøa thaåm myõ, vöøa khoå ñau vöøa toäi loãi, vöøa thieân thaàn vöøa aùc quyû... Baudelaire ñöa ngheä thuaät khôi gôïi leân möùc thöôïng thöøa trong moät caáu truùc thô chaët cheõ vaø ñaày nhaïc tính. Khôi gôïi trôû thaønh vaán ñeà noøng coát cuûa thô töôïng tröng.

TC THÔ 17

•

135

Baudelaire vaø Nerval ñaõ xaây döïng nhöõng röôøng moái ñaàu tieân cho thô hieän ñaïi.

* Andreù Breton sinh naêm 1896 vaø maát naêm 1966. Cuoäc ñôøi oâng gaén lieàn vôùi chuû nghóa sieâu thöïc maø oâng laø ngöôøi saùng laäp, lyù thuyeát gia vaø coå ñoäng vieân haøng ñaàu.

Thôøi ñi hoïc, Breton coù hoïc qua vaøi naêm y khoa. Bò ñoäng vieân naêm 1914, ñöôïc thuyeân chuyeån vaøo cô quan ñieàu trò thaàn kinh. Töø ñoù Breton ñeå yù ñeán phaân taâm hoïc. Naêm 1919, Breton cuøng vôùi Aragon vaø Soupault chuû tröông taïp chí Litteùrature vaø baét ñaàu vieát chung vôùi Soupault nhöõng baøi vieát ñaàu tieân veà sieâu thöïc.

Thaùng gieâng naêm 1920, Tristan Tzara, ngöôøi khôûi xöôùng phong traøo Dada töø Zurich sang Paris. (Dada ñöôïc thaønh laäp ngaøy 8/2/1916 ôû Cabaret Voltaire taïi Zurich vôùi Tristan Tzara, Hugo Ball, Marcel Janco, Richard Huelsenbeck, Hans Arp, Emmy Hennings vaø Hans Richter) Bieåu hieäu noãi chaùn chöôøng cuûa ngöôøi ngheä só trong theá chieán thöù nhaát, Dada chuû tröông tieâu dieät taát caû caùc hình thöùc myõ hoïc coå ñieån, keå caû ngoân ngöõ. Ñeà nghò duøng nhöõng chöõ maø aâm thanh keâu gioáng nhö vaät chæ ñònh, ví duï: Dada laø ngöïa trong ngoân ngöõ treû con; Glouglou tieáng nöôùc chaåy v.v...

Nhoùm cuûa Breton hoøa hôïp vôùi Dada trong voøng hai naêm, nhöng sau ñoù Breton pheâ phaùn tính caùch hö voâ cuûa Dada, taùch rôøi phong traøo, ñeå döïng tröôøng phaùi sieâu thöïc. Dada phaùt trieån ôû New York, Berlin, Cologne, Paris trong khoaûng ba naêm roài taøn luïi vì tính caùch ñaäp phaù, chuû nghóa hö voâ man daïi, tính khieâu khích cao ñoä; nhöng noù cuõng môû ñöôøng cho phong caùch saùng taïo hieän ñaïi chuû yeáu ôû nhöõng ñieåm: Phaù raøo. Phuû ñònh. Laép gheùp (trong hoäi hoïa). Breton ñaõ tieáp nhaän nhöõng tính chaát naøy vaø ñem vaøo sieâu thöïc.

* Sieâu thöïc döïa treân trieát ñieåm veà Mô cuûa Freud.

Freud chia hoaït ñoäng taâm thaàn laøm ba khu vöïc: Vuøng voâ thöùc töùc laø caùi ñoù (le trong tieáng Phaùp, Es tieáng Ñöùc) chöùa ñöïng toaøn boä nhöõng nhu caàu baûn naêng bò doàn neùn, caám kî khoâng ñöôïc phaùt loä ra ngoaøi. Vuøng yù thöùc töùc caùi toâi (le moi, ego), hay yù thöùc xaõ hoäi, caùi toâi xaõ hoäi, chöùa ñuïng nhöõng gì ñaõ ñöôïc thanh loïc bôûi lyù trí vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi, saün saøng trình laøng. Vaø caùi sieâu ngaõ (le sur moi) coù traùch nhieäm kieåm duyeät.

Theo Freud, caùi voâ thöùc môùi laø boä maët thaät, laø caùi toâi ñích thöïc cuûa

136

•

TC THÔ 17

con ngöôøi. Noù chi phoái moïi hoaït ñoäng. Coøn caùi toâi yù thöùc chæ laø boä maët beà ngoaøi, giaû doái vaø nguïy taïo.

Mô, ñoái vôùi Freud, laø thöïc hieän nhöõng khaùt voïng baûn naêng bò doàn neùn. Khi nguû, cô quan kieåm duyeät khoâng laøm vieäc, do ñoù chæ trong mô ngöôøi ta môùi theå hieän ñöôïc nhöõng ham muoán bò doàn eùp caám kî luùc tænh.

Coù leõ ôû ñaây cuõng neân môû ngoaëc: Freud ñaõ ñaûo ngöôïc quan nieäm coå ñieån. Tröôùc Freud, ngöôøi ta cho raèng hoaït ñoäng taâm thaàn hoaøn toaøn thuoäc ñòa haït yù thöùc. Sau Freud, Sartre phaûn ñoái vieäc Freud taùch khoái taâm thaàn laøm hai: Caùi toâi vaø caùi ñoù. Theo Sartre: Toâi laø toâi. Toâi khoâng phaûi laø caùi ñoù. Khoâng theå baûo raèng bò kieåm duyeät maø khoâng bieát ai kieåm duyeät vaø khoâng bieát ñieàu mình kieåm duyeät. Vaäy neáu coù kieåm duyeät thì chính yù thöùc ñaõ kieåm duyeät. Mình töï caám roài queân ñi. Sartre ñöa ra khaùi nieäm Nguïy tín (mauvaise foi) ñeå giaûi thích hieän töôïng kieåm duyeät. (Chöông La mauvaise foi trong L’eâtre et le neùant, Höõu theå vaø hö voâ) Töø lyù thuyeát veà mô cuûa Freud, Breton ñònh vò laïi vai troø cuûa mô trong ñôøi soáng con ngöôøi: Trong Manifeste du surreùalisme, Tuyeân ngoân sieâu thöïc, Breton cho raèng: Ñoái vôùi con ngöôøi, toång soá thôøi gian soáng trong mô -keå caû mô moäng laãn nguû- khoâng thua gì toång soá thôøi gian thöùc, hay laø tænh. Mô vaø tænh laø hai traïng thaùi töông ñöông vaø ñoái laäp, cuøng soáng chung trong moät con ngöôøi. Xöa nay ngöôøi ta chæ chuù troïng ñeán phaàn tænh -- hay phaàn thöùc -- maø ít ai tìm hieåu, khaùm phaù phaàn mô, tröø Freud. Moät ñieàu ñaùng chuù yù nöõa laø con ngöôøi, khi tænh, luoân luoân chòu söï giaùm hoä cuûa kyù öùc. Chæ bieát ñöôïc nhöõng gì kyù öùc ghi laïi vaø cho pheùp nhôù, vaø kyù öùc chæ löu laïi moät phaàn raát nhoû veà nhöõng giaác mô nhö nhöõng maûnh vôõ trong ñeâm toái. Ñoái vôùi Breton: -- Söï mô töôûng ñeán moät hình boùng ñaõ qua trong ñôøi chaúng qua chæ laø söï baéc caàu giöõa quaù khöù vaø hieän taïi baèng haønh lang moäng töôûng.

-- Vaán ñeà coù theå, hoaëc khoâng theå khoâng coøn laø noãi aùm aûnh cuûa con ngöôøi nöõa. Taát caû ñeàu coù theå xaåy ra -- tout est possible --. Vaø söï soáng chung giöõa mô vaø thöïc trôû neân moät thöïc teá tuyeät ñoái, reùaliteù absolue. Vaø Breton goïi laø sieâu thöïc, surreùalisme. Roài oâng ñöa ra ñònh nghóa: “Sieâu thöïc laø thao taùc töï ñoäng thuaàn tuùy taâm linh, qua ñoù con ngöôøi dieãn taû baèng lôøi noùi, baèng chöõ vieát hoaëc baèng caùch naøy hay caùch khaùc, caùc hoaït ñoäng thöïc cuûa tö töôûng. Sieâu thöïc laø baøi chính taû maø tö töôûng ñoïc ra, vaéng moïi kieåm soaùt cuûa lyù trí vaø ôû ngoaøi voøng quan taâm thaåm myõ hay ñaïo ñöùc. “ Qua ñònh nghóa naøy, ngöôøi ta thaáy xuaát hieän tính chaát töï do tuyeät ñoái trong ngoân ngöõ töï ñoäng cuûa sieâu thöïc. Ñoái vôùi Breton, con ngöôøi bò giam haõm trong söï kieåm duyeät cuûa lyù trí, nguïp laën trong nhöõng leà thoùi raäp khuoân cuûa ngoân ngöõ xaõ hoäi ñaõ saùo moøn. Cho neân taùc hôïp moäng vaø thöïc laø ñaäp

TC THÔ 17

•

137

vôõ böùc töôøng ngaên ñoâi con ngöôøi vôùi phaàn voâ thöùc ñeå tìm thaáy toaøn boä tri naêng trong saùng taïo. Nhöõng ngöôøi kyù teân vaøo baûn tuyeân ngoân Sieâu Thöïc Tuyeät Ñoái laø Aragon, Baron, Boiffard, Breton, Carrive, Crevel, Delteil, Desnos, Eluard, Geùrard, Limbour, Malkine, Morise, Naville, Noll, Peùret, Picon, Soupault, Vitrac.

* Breton keå moät giai thoaïi veà mình: Moät hoâm, tröôùc khi ñi nguû, toâi chôït nghó ra moät caâu, ñaïi loaïi: Il y a un homme coupeù en deux par la feneâtre (coù moät ngöôøi bò cuûa soå caét ra laøm hai). Toâi söõng sôø vì thaáy mình vöøa tìm ra moät hình aûnh laï vaø hieám, raát thô, neáu xeùt kyõ thì ñoù chæ laø hình aûnh moät ngöôøi nghieâng mình qua cöûa soå.

Vaø Breton keát luaän: Chaát thô ñöôïc hình thaønh qua nhöõng hình aûnh thoaït nhìn coù tính caùch phi lyù cao ñoä, nhöng khi khaûo saùt kyõ caøng, tính caùch phi lyù lui daàn, nhöôøng choã cho nhöõng gì coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

Sieâu thöïc laø moät caùch nhìn cuoäc ñôøi khoâng gioáng nhöõng khuoân saùo cuõ. Reverdy vieát: dans le ruisseau, il y a une chanson qui coule (trong suoái coù moät baøi haùt chaåy); le jour s’est deùplieù comme une nappe blanche (ngaøy môû ra nhö taám khaên baøn traéng).

Töø ñoù sieâu thöïc hình thaønh moät phöông phaùp taïo hình môùi, khaùc haún vôùi loái taïo hình trong thô coå ñieån.

Trong ngheä thuaät coå ñieån, caû laõng maïn vaø töôïng tröng, ngöôøi ta thöôøng taïo hình baèng nhöõng pheùp tu töø nhö so saùnh, aån duï, hoaùn duï, v.v... töùc laø gheùp, laép nhöõng thöïc theå gioáng nhau. Trong sieâu thöïc, nhaø thô laép, gheùp nhöõng thöïc theå voâ cuøng xa nhau: nhö suoái vaø baøi haùt, nhö ngaøy vaø khaên baøn, vôùi ñieàu kieän laø söï gaëp gôõ naøy naåy ra aùnh löûa, buøng leân hình aûnh laï: baøi haùt chaåy, ngaøy môû ra.

Reverdy cho raèng: Ñaëc tính cuûa moät hình aûnh ñoäc ñaùo phaùt xuaát töø söï gaàn caän ngaãu nhieân cuûa hai thöïc teá raát xa nhau.

Breton xaùc ñònh: Ñoái vôùi toâi, hình aûnh maïnh nhaát laø khi noù trình baày caáp ñoä baát kyø hoaëc töï do cao nhaát.

Reverdy vaø Breton ñaõ phaàn naøo noùi leân bí quyeát taïo hình cuûa sieâu thöïc.

Veà maët thöïc teá, ñeå taïo hình, nhaø thô coù theå duøng taát caû moïi thuû phaùp coù theå möôøng töôïng ñöôïc, keå caû vieäc löïa, caét nhöõng chöõ tình côø treân maët baùo, ñaët caïnh nhau. Vôùi loái caét daùn nhö theá, Breton saùng cheá ra nhöõng hình aûnh laï luøng nhö: Un eùclat de rire de saphir dans l’ile de Ceylan (moät tieáng cöôøi lam ngoïc treân ñaûo Tích Lan). Thuû phaùp caét daùn naøy khoâng chæ giôùi

138

•

TC THÔ 17

haïn trong thô maø coøn lan sang caùc ngaønh ngheä thuaät taïo hình khaùc, trong hoäi hoïa sieâu thöïc cuûa nhöõng Picasso, Chagall, Matisse...

Breton tuyeân boá: “Hình aûnh ñaõ laøm chuû lyù trí.” Vaø taâm hoàn sieâu thöïc giuùp con ngöôøi trôû veà thôøi ñieåm ñeïp nhaát cuûa tuoåi thô vôùi nhöõng sinh vaät kyø thuù maø oùc töôûng töôïng coù theå saùng taïo ra nhö: eùleùphants aø la teâte de femme (voi ñaàu ñaøn baø), lions volants (sö töû bay)... hay poisson soluble (caù tan). Nhöõng hình aûnh naøy xuaát hieän treân nhöõng böùc tranh sieâu thöïc cuûa Max Ernst, Picasso, Dali, Chagall... taïo thaønh toaøn boä ngheä thuaät sieâu thöïc, ñoâi khi raát bí hieåm ñoái vôùi ngöôøi ngoaïi cuoäc.

Nhöõng hình aûnh naøy thoaït troâng raát kyø quaëc, nhöng phaân tích kyõ, chuùng phaûn aûnh thöïc taïi trong moät chieàu saâu khaùc. Ví duï con caù tan, poisson soluble cuûa Breton, chaúng qua chæ laø hình aûnh cuûa con ngöôøi qua boùng hình nhaø thô. Vöøa caù bieät: vì Breton caàm tinh con caù, vöøa phoå quaùt: vì con ngöôøi naøo chaúng tan trong doøng tö töôûng cuûa chính mình.

Nhöõng quaùi thai ñaàu ngöôøi, mình thuù trong caùc böùc tranh sieâu thöïc, trong moät chöøng möùc naøo ñoù, phaûn aûnh phaàn ngöôøi vaø phaàn thuù trong moãi chuùng ta.

Toùm laïi, sieâu thöïc môû cöûa cho saùng taùc böôùc vaø moät vuøng ñaát môùi maø noäi giôùi vaø ngoaïi giôùi, mô vaø thöïc, keát hôïp vôùi nhau theo baát cöù traät töï naøo maø ngöôøi saùng taùc coù theå möôøng töôïng ñöôïc, mieãn laø traät töï aáy daãn ñeán moät thaønh töïu ngheä thuaät. Vaø taùc phong töï do naøy aûnh höôûng saâu roäng ñeán tö duy ngheä thuaät trong suoát theá kyû XX. ÔÛ Vieät Nam, Xuaân Thu Nhaõ Taäp, ngay töø thaäp nieân 40 ñaõ ñem nhöõng hình aûnh sieâu thöïc vaøo thô. Ngöôøi ta coøn nhôù nhöõng caâu: Laüng xuaân bôø giuõ traùi xuaân sa Ñaùy ñóa muøa ñi nhòp haûi haø cuûa Nguyeãn Xuaân Sanh. Nhöõng hình aûnh laüng xuaân, traùi xuaân, muøa ñi... quaù môùi vôùi thôøi ñaïi. Trong nhieàu thaäp nieân Xuaân Thu Nhaõ Taäp ñaõ bò coi laø moät traøo löu bí hieåm, huû nuùt.

Trong Nam, sieâu thöïc ñaõ xuaát hieän trong thi ca vaø hoäi hoïa ngay sau 54. Nhöõng leä laø nhöõng vieân ñaù xanh tim ruõ röôïi, nhöõng ñeâm giao thöøa theá kyû möa sao rôi cuûa Thanh Taâm Tuyeàn hay nhöõng tuoåi buoàn em ñi trong hö voâ cuûa Trònh Coâng Sôn, ñeàu laø nhöõng caùch taïo hình môùi, naåy sinh töø söï keát hôïp nhöõng yeáu toá baát kyø hoaøn toaøn xa laï vôùi nhau, nhöng ñaõ buøng leân löûa.

Paris, thaùng 10/99

TC THÔ 17

Phan Huyeàn Thö Heø Loãi Heïn Baày chim troán reùt ñaõ veà em khoâng tôùi.

Hoa gaïo ñoû ñau naéng ñôïi chim chieàu goïi ñoâi.

Heø lôõ heïn em ñaõ gaùi coù choàng thô anh lang thang internet.

Baày chim troán reùt bay veà ngaäm tô vaøng oùng nhöng heø loãi heïn boû ñi.

•

139

140

•

TC THÔ 17

Men Theo Muøa Haï Men theo muøa haï Traêng non cong noãi thöôïng tuaàn Loeø loeït a-dua hoa daïi hoïc ñoøi ven ray ga xeùp.

Treân noùc toa taøu boû queân Muøi naéng nguû meâ meät Vì lyù töôûng du döông baát töû con deá thaát tình vaáp phaûi gioït söông.

Chieán binh Thaïch suøng taëc löôõi uoáng ñeâm mô giaác mô moûng tang caùnh muoãi Giaêng maéc nieàm tin con nheän caùi oâm boïc tröùng baõo hoaø.

Uoáng nhaàm phaûi giaác mô Thaïch Suøng goã cuûa toâi ñeâm qua nöùc nôû Töï daét mình men theo muøa haï Tìm moät loái ñi thu.

10-4-99

Danh Ngoân Trong ñen ñeâm con kieán ñen lang thang ñen phieán huyeàn caåm thaïch.

Khi thöùc daäy Thöôïng Ñeá nhìn con kieán phieán caåm thaïch thaáy Ngöôøi con kieán thaáy ñeâm.

3-99

TC THÔ 17

Phieân Baûn Khoâng coøn traêng ñeå taëng anh muoán em tin nhöõng sao trôøi Caâu thô khoâng xanh löûa khoâng giaän tím khoâng nhoeø nhoeït nöôùc möa Giôø giaûi khaùt coù ga Nhaïc Pop theùt gaøo ai hoâ khaåu hieäu.

Phieân baûn tình yeâu khoâng phaûi taám da löøa roøng roøng maùu Phieân baûn vöøa baén ñöôïc baûo taøng ngöôøi ñi saên.

Baàu trôøi rieâng cuûa em ñöông nhieân ñau vuøng sao saùng.

Vaø traêng, cuõng coù moät phöông caâm nín maây loaø.

20-4-99

•

141

142

•

TC THÔ 17

Leâ Thò Thaám Vaân

Caên Phoøng 2.2 Aâm Thanh Soùng Ñôøi soáng muoân maët, laïnh leõo cuõng laø moät.

Th. Vaân Khi anh côûi quaàn loùt ôû beân trong phoøng taém, beân ngoaøi naøy, em naèm goái ñaàu leân hai caùnh tay mình – ngoù ñænh traàn.

Khi anh böôùc chaân vaøo boàn taém, maét em vaãn coøn ngoù ñænh traàn.

Khi toaøn thaân anh taåm öôùt nöôùc voøi sen, em ñoåi theá naèm, maét doõi theo aùnh naéng beân ngoaøi, qua maûnh maøn heù môû.

Khi tay anh xoa xoa xaø phoøng leân toùc, naéng beân ngoaøi röïc saùng moät chuùt.

Khi tay anh xoa xoa xaø phoøng vaøo “nôi aáy”, naéng beân ngoaøi röïc saùng theâm moät chuùt nöõa.

“Nôi aáy” giôø thì meàm xìu, beù tí, bình thöôøng nhö vaønh tai, choùp muõi, khuyûu tay, ñaàu goái, goùt chaân... nhö baát cöù phaàn naøo treân thaân theå anh.

Tröôùc ñaáy moät giôø. Noù cöông cöùng, noùng hoåi, huøng hoå trong mieäng em, giöõa raõnh ngöïc em, treân moâng em... Noù coá ñaâm thaáu-xuyeân-saâu-qua bao lôùp da thòt ñeå vaøo trong em. (Laø noù, chaúng thuoäc veà ai).

TC THÔ 17

•

143

Ñoä noùng laøm tim em chaûy. Ñoä cöùng laøm trí em meàm. Ñoä saâu, röõa tan thaân xaùc em.

Khi anh böôùc ra khoûi boàn taém, lau voäi laøn da loaùng nöôùc, beân ngoaøi naøy, em trôû ngöôøi quay maët vaøo vaùch, nhìn böùc tranh treo: Maøu lam trôøi chieàu; voøm laù soài vöôn leân töø phía sau noùc nhaø ngoùi ñoû; oâ cöûa soå raát roäng, “ñeå ngöôøi ñaøn baø deã leo,” anh noùi. “Khoâng phaûi, ñeå caû hai cuøng deã leo,” em noùi.

54 böùc tranh treo treân vaùch trong 54 caên phoøng cuøng moät chu vi, nhoát kín aâm thanh soùng.

144

•

TC THÔ 17

Leâ Thaùnh Thö

Ñeâm... Raát Döông Vaät Ñom ñoùm quaù ñoä ñeâm ñoäng khoùi nhaïc kheâ khaøn traêm con maét caêng ra sôø soaïng treân nhöõng chuøm nho toâi thaáy veát raêng cuûa baày caùo thôm muøi thòt nguoäi röôïu vaøo ñaâu khoùi veà ñaâu gaùi vöôøn ngaû ngôùn vuù troïc cuùc aùo queân caøi khoe muøi veä sinh ñeâm... raát döông vaät Ñeâm ñaùnh löøa nieàm tin toâi mieãn dòch ñoâi maét ñoàng loõa khaùt theøm ñieàu bí aån Daáu ñaèng sau vaûi loùt cô baép voàng leân che khuoân maët khoùi aùm ñeâm xeånh toâi laïc ñaøn bieát röôïu veà ñaâu bieát gaùi vöôøn ñaâu toâi hieän ñaïi vöøa ñi... vöøa nhuùn nghe chim mình keâu ñeâm ... raát döông vaät.

Bangkok, 96

TC THÔ 17

Gaùi Thô Em nuoâi mình baèng coû nhö loaøi boø khí löïc naèm trong baép thòt buïng em naèm döôùi ñaùm laù sen nôi kín aån lau saäy vaø ñaàm laày em coät löôõi keû tieân tri boùng toái roài nhö traáu leùp bay ñi em ñôm khu vöôøn khaû aùi laøm naûy moäng ñaùm ñoâng laï maët Nguyeän em caû saùng treân tro vaø buïi ñaát.

•

145

146

•

TC THÔ 17

Inrasara Ñoaûn Thi Thöù Nhaát Daønh Cho Con Caùi ñích cuoái cuøng cuûa cuoäc hieän sinh khoâng laø gì caû Nhöng leõ naøo chuùng ta soáng khoâng laøm gì caû Ñeå cuoäc ñôøi chuùng ta khoâng ra gì caû.

Haén nghó seõ bay cao raát cao Khi cheá ñoä môû toang cöûa roäng -- Haén seõ chaúng bao giôø leát tôùi ñaâu Bôûi khoâng töï vuõ trang ñoâi caùnh.

Taát caû ñeàu bò khaát laïi Ngay caû soáng ngöôøi ta cuõng nhieàu laàn khaát laïi Duø thôøi gian khoâng ñôïi ai khaát laïi bao giôø.

Haõy ñeå traùi tim roäng môû Cho cuoäc soáng böôùc vaøo vaø ra ñi Ñöøng ñeå theá giôùi löôùt qua Vôùi traùi tim luoân ñoùng cöûa.

Tieàn baïc – moät phöông tieän thoâi, hoï noùi Vaø hoï say söa lao tôùi lao tôùi -- Tieàn baïc trôû thaønh muïc tieâu.

Ngöôøi ñôøi löïa choïn: nhöõng caùi söôùng, nieàm vui Nhöng chính nhöõng veát thöông, noãi ñau Ñaõ naâng chuùng ta bay cao, khoân lôùn.

Laø giaø coãi Khi traùi tim ñaõ kheùp kín Khi linh hoàn thoâi tuoân traøo Khi hoaøi voïng heát bay cao Khi ñoâi chaân maõi keùo leâ trong ñaàm laày kyù öùc.

Haõy soáng nhö laø moät buøng vôõ Moät buøng vôõ khoâng caàn ñeán tieáng ñoäng oàn aøo.

TC THÔ 17

•

Mai Vaên Phaán Muõi Teân Boùng Toái Töø töôûng töôïng Vaø nhöõng nieàm khaùt voïng Toâi ruùt nhöõng muõi teân Ra ñi tìm ñích cho ngaøy.

Quanh toâi nhöõng taám bia baát ñoäng Ñaây ngoù sen vôøi vôïi ñaùy hoà Kia luõ treû traàn truoàng chaïy vaøo toâi hôn boán möôi naêm tröôùc Toâi muø môø ngaém nhöõng mu mô.

Töøng muõi teân vaïch ñöôøng bay vun vuùt Xuyeân taùo chieàu khoâng gian thôøi gian Xuyeân taùo nhaân sinh vaø theá giôùi quan Vaø tin mình baén truùng ñích.

Khi cuùi xuoáng döôùi chaân hoaøng hoân Thaáy boùng toái ñaõ xeáp daøy hôn tröôùc Chôït phaùt hieän thaáy raát nhieàu loã thuûng Nhöõng ngoïn ñeøn vöøa thaép treân soâng.

147

148

•

TC THÔ 17

Thôøi Vuï Caùnh ñoàng treân ñaàu vöøa môû ra cho tieáng voïng Côûi boû nhöõng öu phieàn Côûi boû hoaøng hoân Maïch nöôùc chaûy veà Moãi gioït ñeàu ñöôïc lau chuøi töø thaêm thaúm Nhaèm nôi ta bay ngöôïc caùnh coø.

Laïi vôõ ra baøi ca gieo haït Tieáng traàm huøng qua thanh ñôùi toå tieân Nhö coá daïy gioït moà hoâi hoïc noùi Coû laùc u saàu bieát göôïng daäy maø ñi.

Nhöng caùnh ñoàng khoâng coøn chôø laâu ñöôïc Qua bình minh, roài trôû laïi baàu trôøi Coù ai ñaët vaøo tay ta khoaûng laëng im vuïn rôøi nhö naém thoùc Lôøi ca choáng nhöõng caëp moâi leân laøm aåm öôùt caû khoâng gian.

TC THÔ 17

•

149

Theá Duõng Tröôùc Chieác Quan Taøi Vieät Nam ÔÛ Pasewalk * Nhöõng maét ñôùn ñau laáp laùnh thuûy tinh Tim thöông toån vaø gaàn nhö vôõ naùt Con dôi non vuùt leân Giôøi thaûng thoát Maùu ñen veát thöông ræ ra nhö moät ñieàu bí aån ...

2 Nhöõng lö höông khoâng cöôøi mæm vôùi em Ñaõ cong queo bao neùn nhang daøi treân ban thôø töôûng nieäm Bao maù noùng leä rôi vôùi da traàn run raåy, Nhöõng hoa hoàng vôõ vuïn ôû trong toâi...

3 Vaønh Hoa Hueä toùc tang ñaõ töï heùo hon roài Hoa treân aùo quan baùo töû moät ñoùa hoàng tî naïn.

Ngöôøi trai cheát - chöa ñaày hai laêm tuoåi : Chæ chieám moät khoâng gian raát nhoû ôû nôi ñaây...

4 Hoài öùc veà Söï Cheát naøy chaéc chaén seõ daøi laâu, daøi hôn caû hoài öùc veà cuoäc ñôøi ngöôøi ñaõ cheát Theá gian coù nhieàu khaû naêng laøm con ngöôøi gaõy naùt Chieác quan taøi Vieät Nam ôû Pasewalk laø baèng chöùng raát ñau...

5 aáy laø thôøi gian maø nhöõng ñieàu khoâng theå hình dung ñaõ thaønh coù theå, Vaø nhöõng ñieàu khoâng ñöôïc xaûy ra ñaõ xaûy ra roài.

Chieác quan taøi Vieät Nam chieám moät khoâng gian raát nhoû giöõa ñôøi Cuoäc hoûa taùng -- gieát eâm moät nuï hoàng nöôùc Ñöùc trong toâi...

Berlin 29.08.1999 * Pasewalk- nôi cö nguï cuûa hai ngöôøi Vieät Nam laøm ngheà baùn haøng rong ñaõ bò 7 ngöôøi Ñöùc voâ côù haønh hung trong moät ngaøy hoäi laøng vaøo ngaøy 24.08.99.

Baøi thô naøy ñöôïc vieát ngay ( baèng tieáng Ñöùc - taùc giaû töï dòch ra tieáng Vieät ) sau khi hung tin ñeán tai taùc giaû vaøo ngaøy 28.08.99 :Moät ngöôøi teân Nguyeân,24 tuoåi ñaõ bò cheát ngay sau khi ñöôïc ñöa vaøo beänh vieän, moät ngöôøi teân Vieãn, 29 tuoåi phaûi naèm vieän vôùi moät thaân theå bò gaõy vaø daäp naùt nhieàu nôi ôû löng vaø ôû ñaàu.

150

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Hoaøi Phöông Töï Söï Toâi khoâng nghieän thuoác laù Nhöng thænh thoaûng vaãn thích huùt moät ñieáu Vaø coù leõ chính vì lyù do aáy Toâi ñaõ höùng leân saém moät luùc taát caû Maùy aûnh, ca me ra vaø ghi aâm...

Moät buoåi saùng thöù baûy ngoaøi chôï trôøi Nhöõng gaõ baïn toâi raát thích lyù luaän Vaãn khaêng khaêng moät möïc cho raèng Neáu treân ñôøi naøy tieàn naøo cuûa aáy Thì nhöõng thöù toâi mua ôû ñaàu ñöôøng Nhaát ñònh seõ chaúng laøm neân tích söï Bôûi coù moät mình neân khoâng theå caõi laïi Toâi chæ bieát laëng im ñeå thænh thoaûng laïi coù Baøi phoûng vaán hay hay ñöôïc phaùt haún treân ñaøi Hoaëc vaøi ba taám aûnh kha khaù in treân maët baùo Nhöõng thöôùc phim quay ñöôïc töø chieác camera ñeåu Vaãn roõ neùt, ñuû caû aâm thanh, maøu saéc Coù theå giöõ laøm tö lieäu raát toát Vaø tí nöõa khi cheùp baøi thô naøy Toâi cuõng phaûi ngoài coïc caïch goõ treân nhöõng haøng phím Cuûa moät chieác maùy tính ñeåu ñöôïc ñoïc baùo mua laïi Coøn coøm piu tôø cuûa caùc gaõ baïn toâi Bao giôø cuõng raát nghieâm, vaø thuoäc ñôøi môùi nhaát Nhöng chæ coù moãi coâng duïng ñeå chôi baøi chôi baïc.

Nhöng coù ñieàu naøy toâi ñaønh phaûi thuù thaät Laø moãi khi caùc gaõ baïn cho möôïn Nhöõng chieác baêng vi ñe oâ caùt xeùt Vôùi nhöõng hình aûnh ñaõ neùn chaët vaøo nhau Thì chæ vôùi caùi ñaàu taøng taøng cuûa toâi Ñaønh chòu cheát khoâng theå naøo xem ñöôïc.

TC THÔ 17

Nguyeãn Tieán Ñöùc

Khi Em Ñeán Khi em ñeán em ñeo con raén baïch kim nguû bình yeân giöõa ñaát ngöïc.

Khi em ñeán em rung chuøm chìa khoùa nhö luïc laïc linh kinh treân coå ngöïa noel löôùt voù vui treân ñoài ñeâm tuyeát laïnh.

Khi em ñeán em haùt baøi thaùnh ca dang dôû töø moâi em vöøa beùn löûa coû tình bay theânh thang treân nhöõng ñænh laù.

Khi em ñeán ngoùn tay em vöøa nhieãm toäi chôït môû möa côn treân mieàn anh ñaát nöùt.

Khi em ñeán ñoàng coû leân kinh röøng caây döôùn laù böôùm ñoäng gioù cuoàng.

Khi em veà anh neám vò ñaéng pha röôïu leã ngoït.

•

151

152

•

TC THÔ 17

Phaïm Maïnh Hieân Coõi Nhaân Sinh ngaõ tö an söông hay ngaõ tö aên söông tuoát tuoät moøng moøng moãi hoaøng hoân ta laïigaëp con ñöôøng chaäp choaïng em ñeâm vuù noõn

Ñoû Ñeøn caên gaùc heïp chieàu xuoáng ñen aùo xanh ñeå queân caàm ñeå maây traéng ñaù vaøng tuoåi thôm möôøi saùu noåi meânh môû kheùp tình nhau traàm hoang roøng roøng maét laï boãng gaàn nhö chim nhoát gioù baèm leân maët naï cuoäc ñôøi maø rieâng löûa bieác ñoû ñeøn baïch laïp khoâng hoàn

TC THÔ 17

Theá Giôùi Nhöõng Toàn Nghi Chaäm raõi toâi ñi trong theá giôùi ñaù buoàn Töø loøng saùch luïc bieác Chaân queït ñænh ñieåm coå ñieån Maét quaùng gaø oác seân luïc tung trí nhôù Moät tröøu töôïng doác ngöôïc hieän ñaïi Döôùi ñaùy voâ haïn cuûa ñaát Toâi töï traàm mình Ñeo quanh coå voøng hoa hoaøng hoân Chuùt huyeãn trôøi xöù laï Ngô ngaùc trong moïi vaán naïn Ngô ngaùc vaø ngô ngaùc Tòch loä ôû ñaâu? Ta ôû ñaâu?

Chieác ñaàu veånh gheâ gôùm Ñaù vaø ñaù Keït giöõa hai bôø löõ khaùch Thoåi buoát leân con chöõ gioù Vöïc trôøi thaúm

•

153

154

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Thò Minh Thaùi

Phoøng Traø Ñeâm

taëng Nguyeãn Quoác Chaùnh

Beán bôø xa naøo—coù theå ñeâm thaønh phoá loâ xoâ nhaø cao taàng vôùi nhöõng hoà ly tinh ñuoâi daøi, maët hoa da ngoïc vaùy xeû cao aùo hôû löôøn, löng ñaùy thaét maét bieác nhö dao saéc vaøo chieác haàu bao cuûa thaèng oe con coù aùnh nhìn laõo luyeän vaø ñaàu goái quaàn boø xeù thuûng. *** Döôùi moãi caùi maët hoa khanh khaùch tieáng cöôøi khoâ khoác nhöõng caëp maét troáng hoaùc laïnh tanh con ngöôi maét caù. nhöõng haøm raêng aùnh oûi; naïm ñaù ngoïc traéng phoâ dieãn giaác mô cuûa nhöõng caây raêng saâu vaø cöôøi muõi vaøo nhöõng chieác raêng saép ruïng ôû moät voøm mieäng khaùc...

TC THÔ 17

*** Nöôùc maét troán ñi ñaâu hay ngöôøi ta ñaõ khoùc heát töø luùc môùi ñeû coøn baây giôø ngöôøi ta ñi mua cöôøi Ai ñoù khoùc leân tieáng cöôøi ai ñoù cöôøi ra tieáng khoùc trong giaác mô ñôn ñoäc—côù chi nöôùc maét nheï noãi buoàn khoâng rôi? *** Phoøng traø ñeâm Saøi Goøn ngun nguùt khoùi Saân khaáu nhuùn nhaåy, maét nhaém, jazz, poáp vaø roác nheï ñaàu goái ñong ñöa da traéng nheã nhaïi ñeøn vaøng gioïng saxophone næ non treã naûi maáy chieác moû ñoû chuùm moâi thoåi, khoâng khí ñaëc huùt saïch baùch nhöõng voøng khoùi troøn con soá khoâng Toâi thoát laïnh noåi da gaø chaân quôø tìm hôi aám oáng quaàn boø sôïi loâng cuûa keû ñoàng haønh ngoài keá beân oáng quaàn coù baøn chaân aâm tính.

8/7/99 ÔÛ Tieáng Tô Ñoàng

•

155

156

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Nguyeãn Ñaêng Thöôøng_P156

TC THÔ 17

•

157

Thô Töï Do moät tieáng goïi khaùc Kheá Ieâm LTG: Baøi vieát ñöôïc chia laøm hai phaàn, phaàn ñaàu löôïc qua nhöõng tieán trình cuûa thô Hoa Kyø, phaàn hai vieát veà thô töï do Vieät. Baïn ñoïc coù theå ñoïc phaàn naøo tröôùc cuõng ñöôïc, vì phaàn ñaàu chæ laø boå tuùc cho phaàn hai ñeå baïn ñoïc hieåu roõ hôn veà thô töï do Vieät. Baøi vieát chuû yeáu neâu ra nhöõng vaán ñeà cuûa thô töï do Vieät, gôïi yù vaø töø ñoù chuùng ta coù theå ñi saâu vaøo nhöõng khuynh höôùng cuûa thô hôn, trong töông lai.

I

T

ìm hieåu nhöõng khaùi nieäm veà thô töï do, khoâng theå khoâng ñeà caäp tôùi thô töï do phöông Taây. Ngoaøi lyù do thô töï do Vieät aûnh höôûng tröïc tieáp töø phöông Taây, coøn moät ñieàu nöõa laø thô phöông Taây coù nhöõng nguyeân taéc roõ raøng töø neàn taûng, neân chuùng ta deã so saùnh vaø nhaän ra ñöôïc nhöõng khaùc bieät, haàu laáy laïi söùc maïnh cho neàn thô Vieät.

Tröôùc nhaát phaûi hieåu, free verse khi dòch ra tieáng Vieät theo nghóa ñen laø thô töï do, ñaõ khoâng chính xaùc, maø cuõng khoâng chuyeân chôû moät yù nghóa naøo heát. Verse, ñoâi khi duøng ñeå chæ thô, coù nghóa laø doøng hay moät ñoaïn thô. Free verse coù nghóa laø thoaùt ra khoûi luaät taéc nhaán trong doøng hay ñoaïn cuûa thô truyeàn thoáng. Tuy nhieân, khoâng phaûi vì theá maø thô töï do (chuùng ta taïm goïi nhö vaäy vì ñaõ thaønh thoùi quen) thoaùt ly haún vôùi thô truyeàn thoáng. Noù coù yù nghóa, laø moãi ngöôøi laøm thô phaûi taïo ra luaät taéc cuûa chính hoï. Nhöng khoâng theå taïo neân nhöõng luaät taéc töø hö khoâng, maø

158

•

TC THÔ 17

töø nhöõng khaùi nieäm coù saün cuûa thô truyeàn thoáng, nhaán ôû nhöõng choã khoâng bieát tröôùc. Muïc ñích laø ñeå coù nhöõng nhòp ñieäu maïnh meõ, nhaïc tính phong phuù cho thô. Nhöõng luaät taéc naøy, caên cöù treân caùch caûm nghó vaø hôi thôû, laøm sao baøi thô ñöôïc nhìn treân trang giaáy, taïo neân nhöõng caûm xuùc saâu thaúm veà ñôøi soáng cuûa chính noù. Nhaø thô Amy Lowell cho raèng, baø laøm thô töï do vì “nhöõng chuyeån ñoäng nhaïy beùn, hay nhòp ñieäu (rhythm), luoân luoân gaàn guõi vôùi aâm nhaïc, vaø vì thô chæ coù theå theå hieän söùc maïnh dieãn ñaït cho tôùi khi naøo ñaït ñöôïc nhòp ñieäu cho thô.” Rhythm, hay nhòp ñieäu laø yeáu toá chính.

Theo Thomas Fleming, “nhöõng yeáu toá khaùc cuûa thô nhö bieåu töôïng vaø aån duï (symbol and metaphor), nuùt thaét vaø caù tính (plot and character), luaän cöù tu töø (rhetorical argument), vaàn vaø ñieäp vaän (rhyme and alliteration) trong vaên xuoâi ñeàu coù, nhöng chæ thô laø coù nhòp ñieäu (rhythm).” (Caàn noùi roõ ôû ñaây laø vaên xuoâi cuõng coù nhòp ñieäu nhöng laø nhòp ñieäu do bôûi nhöõng aâm tieát, chöù khoâng phaûi qua tieán trình saùng taïo.) Charles Hartman cuõng ñoàng quan ñieåm khi cho raèng “nhòp ñieäu ñoùng goùp toaøn theå yù nghóa cuûa baøi thô, vaø pheùp laøm thô laø chuyeån noù trôû thaønh yù nghóa”. Nhòp ñieäu ñieàu hoøa vaø laøm thaêng hoa nhöõng yeáu toá khaùc, taïo thaønh nhöõng chuyeån ñoäng, nhöõng chuyeån ñoäng keát hôïp vaø laøm thaønh töù thô. Luaät trong thô truyeàn thoáng coù muïc ñích giuùp ngöôøi laøm thô taïo nhòp neân chæ coøn phaûi tìm kieám aâm vaø nghóa chöõ cho thích hôïp. Caùch ñoïc moät baøi thô truyeàn thoáng vì vaäy cuõng khaùc. Ngöôøi ñoïc vaø laøm thô thöôøng chæ chuù yù ñeán caùch duøng vaø nghóa chöõ. Nhöng vôùi thô töï do, phaûi tìm hieåu luaät taéc taïo nhòp, tröôùc khi tìm hieåu nhöõng yeáu toá khaùc. Trong thô töï do, khoâng theå ngaét ra vaøi doøng, suy ra nghóa chöõ, maø phaûi baét ñöôïc caáu truùc cuûa caâu vaø toaøn baøi.

Ba yeáu toá chính trong thô töï do laø nhìn, caûm vaø nghe. Nhìn ñeå bieát caùch ñoïc baøi thô. Trong thô töï do, doøng laø quan troïng, cho chuùng ta bieát caùch nhìn, caùch caûm, caùch nghe cho ñuùng. Nhöõng aâm thanh cao vaø thaáp, naëng vaø nheï, maïnh vaø yeáu ngaân vang nhö tieáng ñaäp cuûa traùi tim trong ñoù saùng vaø toái, laïnh vaø noùng, soáng vaø cheát nhö moät yù thöùc hieän höõu trong ñôøi soáng. Nhö vaäy, trong thô truyeàn thoáng vaø thô töï do, hình thöùc (form) cuûa baøi thô chính laø ñeå chæ cho chuùng ta bieát, phaûi ñoïc baøi thô nhö theá naøo.

Thô töï do phöông Taây (ôû ñaây ñeà caäp tôùi tieáng Anh) laø moät theå loaïi vöøa gaén boù vöøa ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng.

Vì vaäy, muoán hieåu roõ, chuùng ta khoâng theå khoâng ñeà caäp tôùi thô truyeàn thoáng. Luaät thô tieáng Anh laø hieän töôïng cuûa ngoân ngöõ noùi. Tieáng Anh hay tieáng Ñöùc laø nhöõng ngoân ngöõ ñaày traàm boång, nhieàu nhaïc tính, vôùi aâm tieát nhaán (stress) hay khoâng nhaán (unstress). Trong moät chöõ

TC THÔ 17

•

159

coù nhieàu aâm tieát, vaø theo Kenneth Hope, luaät nhaán trong ngoân ngöõ noùi coù theå phaân ra laøm ba caùch: 1/ Nhaán ngöõ nghóa (semantic stress): thöôøng coù trong töø ñieån, vôùi nhöõng chöõ hôn moät aâm tieát. 2/ Nhaán vaên phaïm (grammatical stress): nhaán nhöõng chöõ chính trong caâu. 3/ Nhaán tu töø (rhetorical stress): phaûi theo maïch vaên môùi bieát choã naøo caàn nhaán.

Thô töï do aùp duïng caû ba caùch treân, trong khi thô truyeàn thoáng thöôøng caên cöù treân caùch nhaán ngöõ nghóa. Luaät thô döïa treân nhöõng thuaät ngöõ nhö foot, meter, rhythm (nhòp ñieäu). Ñeå deã hieåu, chuùng ta coù theå coi meter gioáng nhö moät caùi thöôùc ño (measure). Muoán ño chieàu daøi moät vaät gì, duøng caùc ñôn vò nhö inch, foot vaø yard. Muoán ño thôøi gian, duøng giaây, phuùt. giôø. Vaø muoán ño caâu daøi ngaén cuûa thô chuùng ta duøng foot, line (doøng) vaø thænh thoaûng stanza.

Foot, thöôøng dòch laø chaân (theo nhöõng ngöôøi am hieåu tieáng phaùp), nhö töông ñöông vôùi moät aâm tieát vaø vôùi tieáng Vieät laø chöõ laø khoâng ñuùng, vaø caøng khoâng ñuùng vôùi ngoân ngöõ tieáng Anh. Baûn höôùng daãn sau ñaây, duøng daáu gaïch ngang (--) ñeå chæ nhöõng aâm tieát nhaán. in-ter the sun

en-ter went to

in-ter-vene in a hut en-ter-prise col-or of true-blue

truth

Iambic Trochee Anapest Dactyl Spondee Monosyllabic foot

Iambic, Trochee cuõng goïi laø Duple meters vì noù coù hai aâm tieát. Anapestic, Dactylic cuõng goïi laø Triple meters vì noù coù 3 aâm tieát. Ñôn vò thöù hai, meter chính laø ñoä cuûa caâu thô daøi hay ngaén. Caâu thô ñöôïc ño bôûi nhöõng soá foot trong ñoù.

Monometer 1 foot Pentameter 5 foot Dimeter 2 foot Hexameter 6 foot Trimeter 3 foot Heptameter 7 foot Tetrameter 4 foot Octameter 8 foot

160

•

TC THÔ 17

Neáu coi chieàu daøi cuûa soùng (wave), nhö moät hôi thôû bình thöôøng cuûa ngoân ngöõ noùi, thì 8 foot töông ñöông vôùi 16 aâm tieát laø con soá toái ña. Nhö vaäy, foot khoâng phaûi laø chöõ. Trong moät caâu thô daøi 4 foot (Tetrameter), thuoäc iambic, baát keå chöõ nhieàu hay ít aâm tieát, cöù ñeám theo thöù töï: khoâng nhaán, nhaán / khoâng nhaán, nhaán / khoâng nhaán, nhaán / khoâng nhaán, nhaán.

Nhöõng luaät taéc treân chæ laø nhöõng yù nieäm ñôn giaûn, ñeå chuùng ta coù theå hình dung ra ñöôïc moät phaàn naøo nhöõng lieân heä. Khi ñeà caäp tôùi luaät taéc cuûa thô truyeàn thoáng hay nhöõng tieán trieån veà kyõ thuaät cuûa thô töï do, coøn raát nhieàu phöùc taïp, maø chæ nhöõng ngöôøi coi ngoân ngöõ tieáng Anh laø tieáng meï ñeû môùi coù theå naém heát ñöôïc. Ngoân ngöõ lôùn leân cuøng söõa meï, ñieàu naøy cho thaáy, phaûi soáng trong loøng xaõ hoäi phöông Taây töø taám beù, may ra chuùng ta môùi coù thaåm quyeàn phaùt bieåu veà nhöõng vaán ñeà thuoäc phaïm vi vaên chöông vaø tö töôûng.

Tröôùc khi ñeà caäp tôùi thô Vieät, thöû löôùt qua nhöõng chaëng ñöôøng chính trong thô Hoa Kyø, ñeå coù theâm moät vaøi yù nieäm. Thuaät ngöõ thô töï do (free verse) ñöôïc ruùt ra töø thô vaàn luaät, töï noù laø moät tuyeân ngoân vaø laø moät thuaät ngöõ maâu thuaãn, ñaàu tieân ñöôïc duøng bôûi nhaø thô Phaùp Gustave Kahn vaøo cuoái thaäp nieân 1880 trong söï khai sinh chuû nghóa hieän ñaïi AÂu chaâu. Vaøo theá kyû 17, khi nhaø thô Phaùp, La Fontaine vaø nhöõng nhaø thô sau oâng baét ñaàu thaû loûng söï nghieâm ngaët cuûa nhöõng doøng aâm tieát baèng caùch khai phaù, phoùng thích nhöõng hình thöùc vaàn. Nhöõng nhaø thô tieàn phong theá kyû thöù 19 chuû yeáu laø Pushkin ôû Nga, Goethe, Holderlin ôû Ñöùc, Rimbaud, Apollinaire ôû Phaùp, taát caû ñeàu vieát leäch höôùng ñi theo nhöõng loaïi thô ñöôïc öa chuoäng thôøi ñoù. Ñoaïn tuyeät, hay ít ra khoâng baét nguoàn töø thô vaàn ñieäu truyeàn thoáng laø taäp thô ñaày töï haøo, Laù Coû, cuûa Walt Whitman. OÂng mang tôùi thô söï nhaán maïnh meõ ôû nhöõng choã baát ngôø, tính vaên phaïm vaø song song, pheùp truøng laëp vaø caâu daøi. Hình thöùc aâm noùi ñöôïc keùo daøi, caùch thöùc vaø thoå aâm hoøa troän vaø khoâng ñoái xöùng, vaø treân heát, tính caù theå. Thaät ra, thô töï do ñaõ khôûi töø nhöõng baûn dòch Kinh Thaùnh. Verse trong Kinh Thaùnh thöôøng töông ñöông vôùi moät caâu. Nhöng coù leõ thô töï do ñaõ tieàm taøng töø ngay chính thô truyeàn thoáng, khi nhöõng nhaø thô, vì muoán taïo neân nhöõng nhòp laï, thænh thoaûng laøm sai moät vaøi luaät nhaán, hoaëc do caùch phaùt aâm, nhöõng aâm cuoái cuûa chöõ thöôøng ñoïc nheï ñi, neân coá yù laøm dö ra moät aâm tieát. Ñieåm caàn nhaán maïnh

TC THÔ 17

•

161

nôi Whitman, khi muoán thô Hoa Kyø thoaùt ly khoûi aûnh höôûng cuûa AÂu chaâu, oâng cuõng ñöa thô töï do thoaùt ly khoûi aûnh höôûng cuûa thô truyeàn thoáng, phuø hôïp vôùi caùch dieãn ñaït toaøn bích tinh thaàn daân chuû nôi thô oâng. Nhaø thô vaø trieát gia ñoàng thôøi, Henry David, vieát: “Neáu moät ngöôøi khoâng cuøng böôùc ñi vôùi nhöõng ngöôøi ñoàng haønh, coù leõ vì anh ta nghe ñöôïc moät tieáng troáng giuïc khaùc.” Sau Whitman, William Carlos Williams, vaø nhöõng ngöôøi keá tieáp, vaën chaët nhöõng caâu daøi vaø ñoâi khi röôøm raø cuûa Whitman, pha troän vôùi nhöõng ñôn vò hình theå (nhìn) vaø vaên phaïm. Moät vaøi kyõ thuaät deã thaáy cuûa thô töï do, caùch doøng, giaõn doøng, doøng gaõy (line break), noái chöõ ñeå nuoát bôùt aâm tieát vaø laøm thaønh nhòp gaáp. Khi doøng gaõy trong nhoùm chöõ, chöùc naêng cuûa chöõ bò caét rôøi khoûi töø vöïng, thô ñoïc bò giaùn ñoaïn, taïo thaønh tính phaàn maûnh. Ñoù laø chöa keå nhöõng giôùi töø hay aâm tieát ngaén hay daøi, naëng hay nheï cuõng giaûm bôùt söï töï ñoäng trong caùch ñoïc. Ngoaøi ra neáu ngöôøi ñoïc nuoát bôùt ñi vaøi aâm tieát nhaán, yù nghóa cuûa caâu vaø toaøn baøi thô seõ thay ñoåi.

Thô chaúng döøng laïi ñaây, vaø nhöõng nhaø thô töï do tieàn phong laïi ñöôïc cung caáp theâm nhöõng phaùn ñoaùn cho söï thöïc haønh, vôùi taäp tieåu luaän Thô Döï Phoùng (Projective Verse) xuaát baûn naêm 1950, cuûa Charles Olson. Theo oâng, baøi thô xuaát hieän theá naøo treân trang giaáy, khoâng phaûi laø hình thöùc ñoùng hay môû, maø laø nhöõng naêng löïc traøo ra, theå hieän tinh thaàn cuûa nhaø thô. Baøi thô, laø yù nghóa cuûa toaøn theå, hình thöùc vöøa keùo daøi vöøa phaûn aûnh noäi dung. Thô Döï Phoùng nhö moät bieåu ñoà chæ ra, nhaø thô vieát theo caùch naøo vaø laøm sao baøi thô ñöôïc ñoïc. OÂng cho raèng, caáu truùc cuûa baøi thô, cuù phaùp vaø vaên phaïm, chieàu daøi cuûa doøng ñöôïc taïo bôûi nhòp, ngöøng nghæ vaø hôi thôû. Nhöng ñieàu ñoù chaúng phaûi chæ lieân heä ñeán laøm sao nhaø thô hít thôû noù, maø cuõng cho thaáy laøm sao nhaø thô cho chuùng ta thôû vaø ñoïc noù. Khoaûng caùch cuûa doøng vaø chöõ laø tieáng nöùt ra, caùi naêng löïc im laëng, nhöõng aâm thanh teû nhaït vaø tieáng thôû daøi cuûa löûa.

Choã ngöøng laâu laø söï traàm tö caùi theá giôùi maø nhaø thô ñang soáng vaø vieát veà.

Saùng taùc, theo Olson, chaúng phaûi vôùi moät vaøi chieán löôïc ñònh tröôùc, nhöõng yù töôûng coù saün, maø hôn theá, “moät nhaän thöùc phaûi ngay töùc khaéc vaø tröïc tieáp daãn tôùi moät nhaän thöùc xa hôn”, vì vaäy nhaø thô phaûi duøng haønh ñoäng vieát ñeå tìm ra caùi gì muoán noùi. Trong chieàu höôùng naøy, baøi thô laø hieän thaân cuûa söï vieát, khai trieån nhöõng nhu caàu cuûa chính noù cho nhaø thô vaø cho ngöôøi ñoïc.

Caùch saùng taùc naøy, Olson goïi laø “saùng taùc môû” hay “saùng taùc khu vöïc”, vaø hình thöùc nhö moät tieán trình laøm ra taùc phaåm, tieán trình cuûa ñoäng löïc. Olson caûnh caùo raèng, chöùc naêng dieãn ñaït phaûi ñöôïc nhìn thaáy, bôûi vì söï quan saùt ñaàu tieân ñoái vôùi haønh ñoäng cuûa baøi thô daãn theo naêng löïc, nhö moät hoài töôûng veà lôøi quaû quyeát cuûa Pound vaøo naêm 1930 laø “khoâng duøng nhöõng lôøi hoa myõ, nhöõng tónh töø, vì noù chaúng phaùt hieän ñöôïc ñieàu gì”.

162

•

TC THÔ 17

Cuõng baét ñaàu töø thôøi kyø naøy cho tôùi giöõa thaäp nieân ’70s Thô Haäu Chieán Hoa Kyø (sau Theá Chieán II), ñaõ phaùt trieån röïc rôõ. Theo Baughman, coù theå phaân ra laø 8 nhoùm, The Academics, the Concretist, the Confessionalists, the Black Mountain School, the Deep Imagists, the New York School, the Beat Generation vaø the New Black Aesthetic. Ñieàu naøy cuõng chöùng toû raèng thô töï do ñaõ ñaït tôùi nhöõng thôøi cöïc thònh cuûa noù. Nhöng böôùc qua thaäp nieân ’80s, thô töï do ñaõ chuyeån mình vôùi quan ñieåm cuûa nhöõng nhaø tieàn phong Thô Ngoân Ngöõ Hoa Kyø.

Xuaát hieän vaøo giöõa thaäp nieân ‘70s, theå hieän söï lôùn maïnh vaø phaûn öùng cuûa thô ca Hoa Kyø, vôùi nhoùm Black Mountain, Tröôøng phaùi New York, vaø myõ hoïc Beat. Trong nhöõng trang cuûa taïp chí Tottel’s, This, Hills vaø moät loaït saùch vaên hoïc daân gian Tumba, nhöõng nhaø thô nhö Ron Silliman, Barret Watten, Charles Berstein, Lyn Hejinian, Bruce Andrews, Bob Perelman, vaø Robert Grenier khai trieån caùch vieát, chæ trích ngaám ngaàm nhöõng thuùc ñaåy cuûa thôøi thaäp nieân ‘60s, chuù taâm moät caùch chính xaùc vaøo chaát lieäu cuûa chính ngoân ngöõ. Nhöõng thöïc haønh ñöôïc boå tuùc bôûi nhöõng tieåu luaän veà thi phaùp, ñöôïc xuaát baûn nhö L=A=N=G=U=A=G=E, Open Space, Paper Air, vaø Poetics jour... hoaëc nhöõng cuoäc noùi chuyeän nôi nhöõng giaûng ñöôøng, hay caùc nôi tröng baøy ngheä thuaät. Nhöõng thuùc ñaåy roäng lôùn naøy, ñaët daáu hoûi cho nhöõng caên baûn dieãn ñaït cuûa thô haäu chieán Hoa Kyø, ñaëc bieät laø cho nhöõng theá heä ñaàu tieân duøng chieàu saâu taâm lyù, chuû nghóa nguyeân thuûy vaø thaàn bí, vaø söï nhaán maïnh vaøo doøng thô nhö moät ghi nhaän cuûa tieáng noùi. Söï thöû nghieäm trong theå vaên môùi, söï hôïp taùc, chuû nghóa thuû tuïc, vaø caét daùn ñaõ laøm bieán maát vai troø tröõ tình trong thô. Nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ taùn thaønh quan ñieåm cuûa Victor Shklovsky veà söï laøm laï, trong ñoù chöùc naêng phöông tieän cuûa ngoân ngöõ bò bieán maát vaø tính caùch khaùch quan cuûa chöõ ñöôïc ñeà cao. AÛnh höôûng cuûa chuû nghóa vò lai Nga vaø chuû nghóa khaùch quan Hoa Kyø, xa hôn laø tieâu bieåu cho söï trôû laïi cuûa chuû nghóa hình thöùc caù nhaân, Thô Ngoân Ngöõ ñeå taâm tôùi chieán thuaät laï hoùa nhö moät caùch pheâ bình veà yù nghóa caên baûn mang tính xaõ hoäi, thí duï nhö caáp ñoä ñoái vôùi nhöõng kyù hieäu ñöôïc maïch vaên hoùa trong caùch duøng. Ñeå laï hoùa ngoân ngöõ, thô Ngoân Ngöõ ñaõ nhôø ñeán raát nhieàu kyõ thuaät khaùc nhau, trong ñoù ñaëc bieät coù hai caùch.

Moät laø lieân quan ñeán vieäc coâ ñoïng vaø thay theá nhöõng yeáu toá ngöõ hoïc hoaëc thay theá hình vò, nhoùm chöõ hay meänh ñeà. Bernstein, thí duï, coâ ñaëc nhöõng gì xuaát hieän töø nhöõng ñôn vò cuù phaùp lôùn hôn thaønh nhöõng nhoùm chöõ vaén taét, vaø phaàn maûnh. Söï cheâm vaøo khoâng ñuùng, caùch lieân cuù thay theá baát cöù söï keå hôïp nhaát naøo, laøm thay ñoåi ngay töùc khaéc hoaøn caûnh ngöõ phaùp. Ñaëc ñieåm noåi baät khaùc cuûa Thô ngoân Ngöõ laø keùo daøi saùng taùc taûn vaên.

TC THÔ 17

•

163

Trong moät tieåu luaän coù aûnh höôûng nhaát, “Caâu Môùi,” Ron Silliman ñoøi hoûi söï toå chöùc cuûa nhöõng baûn vaên treân möùc ñoä cuûa caâu vaø ñoaïn vaên. Nhöõng caùch thöùc naøy khoâng chæ ñôn giaûn laø vaán ñeà myõ hoïc maø coøn bôûi nhöõng aån yù xaõ hoäi trong vaên hoïc. Baèng caùch laøm lu môø ñi nhöõng bieân giôùi giöõa thô vaø taûn vaên, giöõa ngoân ngöõ vaên chöông vaø ñôøi thöôøng, giöõa lyù thuyeát vaø thöïc haønh, thô thieát laäp moät söï lieân heä môùi vôùi ngöôøi ñoïc, caên cöù treân söï tham döï trong moät taùc phaåm môû. Baèng caùch laøm loaõng ñi caùch ñoïc truyeàn thoáng vaø thoùi quen giaûi thích, nhaø thô laøm ngöôøi ñoïc quan taâm tôùi ngoân ngöõ, khoâng phaûi chæ laø caùi xe chôû yù ñaõ coù saün, maø nhö moät heä thoáng vôùi chính luaät taéc vaø söï chuyeån ñoäng cuûa noù.

Chæ hôn moät thaäp nieân sau, tôùi thaäp nieân ’90s laïi noåi leân moät phong traøo tieàn phong khaùc, thô Haäu Ngoân Ngöõ Hoa Kyø hay Taân Hình Thöùc (New Formalism), môû theâm cöûa cho thô truyeàn thoáng, vôùi muïc ñích laøm thaêng baèng sau moät thôøi kyø daøi cuûa thô töï do. Thô Haäu Ngoân Ngöõ phoái hôïp caùch duøng meter thoâng thöôøng vaø vaàn vôùi nhöõng phaùt aâm ñöôïc ruùt ra töø ñôøi thöôøng, nhöõng ñaëc ngöõ töø nhöõng kinh nghieäm thaønh thò, cuøng kyõ thuaät vaø quaûng caùo. Thô Haäu Ngoân Ngöõ phaûn öùng laïi vôùi Thô Ngoân Ngöõ, ôû moät vaøi ñieåm, nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ coi lyù thuyeát vaên hoïc nhö moät phaàn trung taâm cuûa chính thô, trong khi caùc nhaø thô Haäu Ngoân Ngöõ cho raèng chuû nghóa pheâ bình vaø lyù thuyeát chæ laø söï dieãn ñaït, laø haïng hai, trong nhieàu tröôøng hôïp khoâng thích ñaùng. Nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ loaïi boû theå thô truyeàn thoáng, thô tröõ tình, truyeän keå, tính chuû quan. Nhöõng nhaø thô Haäu Ngoân Ngöõ chaáp nhaän tính truyeän, tính tröõ tình, tinh thaàn vaø thi phaùp cuûa ñôøi thöôøng maø nhöõng nhaø thô ngoân ngöõ ñaõ loaïi boû. Ñieàu quan troïng ôû ñaây laø caû hai ñeàu cuøng quan ñieåm vôùi caùch maø Bod Grumman goïi laø “taùc phaåm ña myõ hoïc”, khi lieân keát thô vôùi nhöõng boä moân khaùc nhö aâm nhaïc vaø hoäi hoïa. Nhöõng taùc phaåm thô graphic cuûa Charles Berstein nhö Littoral, Veil, Cannot Cross, Illuminosities... gheùp nhöõng maûng maøu vaø chöõ, ñoâi khi laïi laø chöõ Nga. Tuy nhieân ñaây khoâng phaûi nhö nhöõng baøi thô cuï theå vì laøm baèng graphic qua nhöõng software ñieän toaùn, vaø vì nhöõng khaùc bieät veà khung caûnh vaên hoùa, cuõng khoâng deã hieåu. Ñeå hoå trôï cho laäp luaän naøy, trong moät tieåu luaän, “Towards a Free Multiplicity of Form”, nhaø thô Mark Wallace cho raèng, söï khuûng khoaûng ngheä thuaät trong theá kyû 20 laø söï khuûng khoaûng cuûa hình thöùc (form) trong ñoù lieân heä tôùi söï khuûng khoaûng ñôøi soáng chính trò vaø vaên hoùa. Hình thöùc cuûa ngheä thuaät chaúng nhöõng laø caùch toát nhaát ñeå saùng taïo ngheä thuaät maø coøn laø moät caùch toát nhaát ñeå soáng. Ñieàu naøy cho thaáy, nhöõng thay ñoåi cuûa nhöõng boä moân ngheä thuaät, chính laø ñeå ñaùp öùng nhöõng thay ñoåi cuûa xaõ hoäi vaø vaên

164

•

TC THÔ 17

hoùa. Toùm laïi, nhöõng nhaø thô Haäu Ngoân Ngöõ môû roäng vaø chaáp nhaän moïi khuynh höôùng töø quaù khöù tôùi hieän ñaïi, phaù vôõ nhöõng bieân giôùi giöõa nhieàu boä moân ngheä thuaät khaùc nhau, giöõa hoäi hoïa, aâm nhaïc vaø vaên chöông, giöõa hình thöùc ngheä thuaät naøy vôùi baát cöù hình thöùc ngheä thuaät naøo khaùc. Nhaø thô Ron Wallace, trong moät cuoäc phoûng vaán, cho raèng, “ñeå laøm nhöõng theå thô truyeàn thoáng cho hieän ñaïi, phaûi taïo neân aâm thanh (sound) gioáng nhö thô töï do (free verse) caøng nhieàu caøng toát”. Vaø vôùi oâng, “chæ laø thöû nghieäm ñeå tìm theâm nhöõng ngöôøi ñoïc khaùc.” Trôû veà vôùi truyeàn thoáng, thaät ra laø pha loaõng truyeàn thoáng, vaø laøm ñaäm theâm tính lai cuûa haäu hieän ñaïi, bôûi chaúng phaûi chæ chaáp nhaän truyeàn thoáng, nhöõng nhaø thô Haäu Ngoân Ngöõ coøn chaáp nhaän moïi khaùm phaù cuûa nhöõng phong traøo tieàn phong khaùc töø theá heä Beat, tröôøng phaùi New York ñeán nhöõng thi phaùp cuûa Olson, Creeley... theo quan ñieåm “nothing is true, eveything is permitted.”

Thô Ngoân Ngöõ vaø Haäu Ngoân Ngöõ Hoa Kyø ôû hai thaäp nieân cuoái theá kyû, ñaùnh daáu moät theá kyû ngöï trò cuûa thô töï do ñaõ daàn daàn môø nhaït. ÔÛ ñaây coù moät ñieåm thuù vò, cuoái thaäp nieân ‘80s cuûa theá kyû thöù 19, baét ñaàu chuû nghóa hieän ñaïi, vaø thô töï do cuõng phaùt sinh töø ñoù. Ñeán thaäp nieân ‘80s vaø ‘90s cuûa theá kyû 20, thôøi ñieåm roõ neùt cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ñaõ xuaát hieän tôùi hai phong traøo tieàn phong thô Hoa Kyø, toác ñoä quaù nhanh, baùo hieäu vaø ñaët neàn moùng cho moät theá kyû thô saép tôùi. Chuùng ta coù theå nhìn ra höôùng ñi cuûa thô, neáu theo doõi saùt vaø am hieåu caën keõ hai phong traøo tieàn phong naøy. Thô töï do phöông Taây ñaõ maát caû traêm naêm môùi hoaøn taát, vôùi haøng traêm coâng trình nghieân cöùu coâng phu, vaø lieân tuïc ñöôïc boå sung töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Tìm hieåu moät thôøi kyø thô ñaõ khoâng phaûi laø deã (huoáng chi laø nhöõng bieán ñoåi thöôøng xuyeân ôû nhieàu thôøi kyø), vaø chæ coù theå khaùi quaùt ñeå chuùng ta coù moät yù nieäm toång quaùt. Vaû laïi, nhöõng khaùc bieät veà heä ngoân ngöõ, raát khoù tìm ra ñöôïc nhöõng ñieåm töông ñoàng, maø chæ coù theå nöông theo söï tieán trieån cuûa doøng thô ñoù, ñeå tìm ra nhöõng yeáu toá thích öùng, taïo neân nhöõng nguyeân taéc caên baûn ñeå phaùt trieån theå loaïi naøy trong neàn thô Vieät.

TC THÔ 17

•

165

II Quay veà vôùi thô Vieät, sau moät khôûi ñaàu ñaày thaùch thöùc vaø töï haøo, nhöng chæ ñöôïc moät thôøi gian quaù ngaén, ôû mieàn Nam vôùi caùc nhaø thô Buøi Giaùng, Thanh Taâm Tuyeàn..., ôû mieàn Baéc vôùi Traàn Daàn, Leâ Ñaït, Ñaëng Ñình Höng..., chöa kòp ñònh hình cho thô, thì thô Vieät laïi bò rôi vaøo beá taéc cuøng vôùi moät ñaát nöôùc trong caûnh tao loaïn. Hoï ñaõ phaûi traû giaù cho caû moät ñôøi mình vaø ñeå laïi cho chuùng ta moät gia taøi tinh thaàn ñaùng quí. Nhöng thô laø moät chaëng ñöôøng daøi, maø ñôøi ngöôøi thì ngaén nguûi. Nhöõng theá heä ñi sau, ôû giöõa nhöõng choïn löïa khoâng loái thoaùt, quay veà vôùi thô vaàn thì ñaõ khoâng coøn thích hôïp, tieáp tuïc vôùi thô töï do thì laïi khoâng coù choã naøo baáu víu (duø chæ laø moät maûnh vaùn giöõa doøng). Tieáp theo, laø moät thôøi gian daøi trieàn mieân ñoùng cöûa, nhìn laïi, quaû laø ñau xoùt. Trôøi khoâng ñoùng cöûa ai bao giôø, chuùng ta vaãn coøn nieàm tin, vaø moät theá heä tieáp noái, cuõng traûi qua nhöõng chaëng ñöôøng ñau thöông aáy, ñaõ baét ñaàu cho nhöõng coâng vieäc coøn dang dôû cuûa nhöõng theá heä cha anh. Trong yù thöùc ñoù, thöû laøm moät cuoäc thöû nghieäm, so saùnh, khôûi ñaàu cho nhöõng doø tìm mang tính caên baûn, ñeå töø ñoù thô ra khoûi nhöõng beá taéc vaø phaùt trieån.

Ngoân ngöõ töï thaân ñaõ coù aâm vang vaø nhòp tieát rieâng, vaø thô muoán toàn taïi phaûi chöùng toû, thô coù khaû naêng laøm giaøu cho ngoân ngöõ. Caùi khaû naêng ñoù chính laø mang ñeán cho ngoân ngöõ caùi nhòp ñieäu khaùc vôùi nhòp ñieäu coù saün cuûa ngoân ngöõ. Nhòp tieát cuûa ngoân ngöõ bò boùp vôõ, chaûy thaønh doøng, vöøa ñaäm ñaëc, vöøa hoøa tan, taïo thaønh nhòp ñieäu thô. Gioáng nhö khi phoå nhaïc moät baøi thô, laø phaûi phaù ñi nhaïc tính coù saün cuûa thô, ñeå taïo neân moät nhaïc tính cuûa nhaïc. Nhöng khi ñeà caäp tôùi thô töï do Vieät, laïi khoâng theå aùp duïng nhöõng luaät taéc cuûa thô phöông Taây, vì laø hai heä ngoân ngöõ khaùc nhau. Nhaán (stress) hay khoâng nhaán (unstress) laøm chuùng ta lieân töôûng tôùi baèng traéc trong thô Vieät, nhöng noù vöøa gioáng laïi vöøa khaùc bôûi caáu truùc beà maët, ña vaø ñôn aâm. Foot, meter, rhythm cuõng coù nhöõng lieân quan khoâng theå taùch rôøi trong heä ngoân ngöõ ña aâm. Nhö vaäy, khi ñoïc nhöõng baøi thô phöông Taây, chuùng ta chæ coù theå moâ phoûng theo nghóa ñen cuûa chöõ, vaø khoâng yù thöùc vaø caûm ñöôïc nhaïc tính cuûa thô. Thô töï do Vieät ñôn giaûn chæ laø loaïi thô khoâng vaàn, duø khôûi ñi töø aûnh höôûng nhöng hoaøn toaøn khoâng gioáng gì vôùi nhöõng traøo löu thô phöông Taây. Bôûi, luaät cuûa thô vaàn coù coâng duïng laø saép xeáp nhöõng aâm chöõ ñeå taïo thaønh nhaïc, vaø khi ñaõ thoaùt khoûi luaät leä raøng buoäc naøy, ñaùng leõ ngöôøi laøm thô phaûi töï tìm ra luaät khaùc ñeå thay theá, thì laïi rôi vaøo laàm laãn khoâng loái thoaùt, cho raèng thô töï do laø loaïi thô khoâng caàn luaät leä gì nöõa, töï do, maïnh ai naáy laøm, vaø nhöõng baøi thô ñoïc leân, chuùng ta nghe

166

•

TC THÔ 17

nhöõng aâm vang, vaø töôûng laø nhaïc tính, thaät ra ñoù chæ laø nhöõng aâm vang cuûa chöõ. Cuoái cuøng thì, thô coøn laïi caùi nghóa chöõ, nhöõng caâu vaên daøi ngaén khaùc nhau, vaø yù chöõ trôû thaønh coát loõi cuûa thô. Neáu thô vaàn coù gì lieân heä vôùi thô töï do, chæ laø cho chuùng ta moät yù thöùc, phaûi ñoaïn tuyeät vaø khaùc vôùi noù, caû hình thöùc laãn noäi dung, yeáu toá kyõ thuaät, phong caùch vaø luaät taéc, caáu truùc vaø nhaïc ñieäu. Ña soá nhöõng baøi thô töï do maø ngöôøi ñoïc öa thích, thaät ra vaãn coøn naèm trong aâm höôûng, gaàn vôùi nhöõng rung caûm cuûa thô vaàn, vaø chæ coù theå goïi laø thô vaàn bieán theå. Thieáu nhaïc tính cho thô, nhöõng yeáu toá khaùc nhö tö töôûng, khoâng theå bay leân vaø taïo caûm xuùc nôi ngöôøi ñoïc.

Nhöõng baøi thô hao hao gioáng nhau, caû hình thöùc laãn noäi dung, ñôn ñieäu, ñaày aép taâm söï vaø suy nghó caù nhaân, laøm ngöôøi ñoïc meät moûi vaø xa laùnh, vaø thaät khoù phaân bieät giöõa nhaø thô naøy vaø nhaø thô khaùc, giöõa baøi naøy vaø baøi khaùc (neáu coù thì noäi dung vaø hình thöùc laïi chaúng aên nhaäp gì vôùi nhau).

YÙ môùi, chöõ môùi chöa ñuû ñeå laøm neân moät traøo löu thô. Nhöõng thöû nghieäm nhö duøng aâm chöõ, laøm maát ñi yù nghóa cuûa thô laø nhöõng thöû nghieäm ñaõ thaát baïi. Neáu thô cöù maõi quanh quaån vaø khoâng ra khoûi giöõa vaàn vaø vaên xuoâi, thì laøm sao coù theå goïi ñoù laø moät theå thô, mang tính ñoäc laäp vôùi toaøn veïn yù nghóa naøy. Thô vaên xuoâi, neáu hieåu ñuùng, chæ mang caùi hình thöùc vaên xuoâi, khaùc vôùi vaên xuoâi laø ngöôøi laøm thô phaûi ñöa vaøo nhòp cuûa thô, chöù khoâng phaûi thô vaên xuoâi chæ ñôn giaûn laø moät ñoaïn vaên xuoâi.

Caâu hoûi ñöôïc ñaët ra laø thô Vieät ñaõ ñaït ñöôïc thaønh quaû nhö theá naøo so vôùi nhöõng tieâu chuaån cuûa thô töï do? Dó nhieân, giöõa hai heä ngoân ngöõ khaùc nhau, chuùng ta phaûi tìm ra ñöôïc caùi neùt töông ñöông ñeå aùp duïng cho thích hôïp. Khi noùi ñeán nhòp ñieäu (rhythm) cuûa thô tieáng Anh, thì qua ngoân ngöõ Vieät, seõ raát mô hoà vaø khoâng chính xaùc. Vôùi moät ngoân ngöõ ñôn aâm, phaûi tìm caùch khaùc ñeå taïo nhaïc. Theo Thomas Fleming, “khi chuùng ta boû maát nhòp ñieäu (rhythm) trong thô chaúng khaùc naøo chuùng ta boû maát thanh ñieäu hay gioïng ñieäu (tone) khi baøn veà aâm nhaïc.” AÂm nhaïc vôùi nhöõng kyù aâm Ñoà, Reâ, Mi, Pha, Son, Ñoá, Reá, Mí, Phaù, Soùn... coù theå naøo töông ñöông vôùi baèng traéc trong thô Vieät khoâng? Nhöõng töø keùp, luyeán laùy cuõng coù theå laøm chuùng ta lieân töôûng ñeán nhöõng hôïp aâm trong aâm nhaïc? Ñieàu naøy ñöôïc ruùt ra töø keát luaän cuûa moät hoïc giaû Hoa Kyø, khi thöøa nhaän, thô Trung Hoa duøng nhöõng daïng thöùc cuûa gioïng ñieäu (tone) vaø cao ñoä (pitch) trong pheùp laøm thô. Ngoân ngöõ Trung Hoa, Vieät Nam laïi cuøng laø heä ñôn aâm. Chaúng nhöõng theá, ngay thô töï do phöông Taây cuõng chuû treân aâm nhaïc, khi Lanier taùn thaønh nhòp ñieäu cuûa nhaïc trong thô. Nhòp tieát cuûa ngoân ngöõ, luaät taéc vaø nhöõng yeáu toá thô cuøng vôùi aâm nhaïc, seõ cho chuùng ta moät loaïi nhòp ñaëc bieät maø chæ thô môùi coù. Nhö vaäy, muoán tìm ra moät caùch taïo nhaïc trong thô

TC THÔ 17

•

167

töï do Vieät, chuùng ta thöû tìm veà vôùi chính ngoân ngöõ Vieät, ruùt tæa ñöôïc gì qua ca dao, luïc baùt vaø keát hôïp theá naøo vôùi aâm nhaïc ñeå coù theå baét ñaàu trong thöû nghieäm? Nhö vaäy, coù theå noùi keát luaän taïm thôøi raèng, gioïng trong thô töï do Vieät laø yeáu toá chính ñeå taïo nhaïc, hay khoâng? Gioïng, gaây höng phaán vaø caûm xuùc, coù nhieàu loaïi, ngaén vaø daøi, côït nhaû vaø chaâm bieám, heø phoá vaø ñôøi thöôøng, gioïng cuûa khoâng gian vaø cuûa thôøi gian... vaø haøng traêm ngaøn gioïng khaùc nhau, chæ coù theå phaùt hieän trong quaù trình saùng taùc.

Trôû laïi moät chuùt veà caùch ñoïc, laø phaàn chuû yeáu cuûa thô. Theo Thomas Fleming, “ñeå hoïc hoûi veà nhòp ñieäu, caùch duy nhaát laø ñoïc vaø laøm thô”.

Nhöng laøm sao naém ñöôïc ngoân ngöõ noùi, nhö moät ngoân ngöõ meï ñeû ñeå ñoïc, thaáu hieåu vaø rung caûm, duø coù hieåu nghóa vaø nghe chính ngöôøi laøm thô ñoïc leân, huoáng chi ñeán chuyeän laøm thô? Trong moät buoåi ñoïc thô ñöôïc truyeàn hình ôû Myõ, moät thính giaû hoûi moät nhaø thô, laøm sao ñeå hieåu thô, thì ñöôïc traû lôøi, phaûi ñoïc lôùn leân. Nhöõng nhaø thô moãi ngöôøi coù moät caùch ñoïc khaùc nhau, coù baøi laø gioïng ñôøi thöôøng, coù baøi ñoïc nhö moät ngheä só trình dieãn nhaïc Rap, coù baøi caùch phaùt aâm roõ ñeán möùc lyù töôûng, nghe ñöôïc caû nhöõng phuï aâm cuoái, raát nheï. Buoåi ñoïc thô thanh thoaùt vaø töï nhieân giöõa caûnh trí mô moäng, mang caùi khoâng khí vöøa hieän thöïc vöøa huyeàn hoaëc, cuoán huùt, ñöa thính giaû vaø dieãn giaû böôùc ra ngoaøi trang saùch. Nôi moät caên leàu traéng, lôùn chöa töøng thaáy, troâng gioáng moät buùp hoa giöõa ñaát ñai vaø thieân nhieân bao la, chuùng ta nghe, nuoát laáy nhöõng thanh aâm, vaø phaùt hieän, thô vaãn laø moät theå loaïi ñoäc ñaùo trong moïi theå loaïi. Neáu kòch vaø nhaïc ñöôïc phuï trôï baèng nhöõng kyõ thuaät aâm thanh vaø aùnh saùng taân kyø, thì thô, vaãn moät mình moät coõi, laø hieän thaân cuûa ñôøi soáng vaø cuûa chính con ngöôøi.

“Voâ thöùc ñöôïc caáu truùc nhö moät ngoân ngöõ.” Caâu noùi ñaày aâm vang aáy, ñaõ töøng laøm chuùng ta phaûi choaùng vaùng, ngaàm chöùa moät ñieàu, nhöõng boä phaän trong cô theå, trieäu chöùng ñau nhöùc, vaø nhöõng thöù khoâng theå thaáy, ñöôïc bieát qua chöõ; vaø thô, qua lôøi. Thô ñöôïc caáu truùc baèng lôøi, maø lôøi laïi thoát ra töø hôi thôû, laø coäi nguoàn söï soáng. Neáu moät neàn vaên minh ñang ñaït tôùi cöïc ñieåm cuûa noù, thay ñoåi taän goác moïi sinh hoaït vaø tö töôûng, mang theo côn loác tieän nghi vaø caû ñau khoå, thì thô laø moät cöïc khaùc coù khaû naêng ñieàu hoøa vaø laøm caân baèng söï soáng. Thô chính laø phaàn taâm linh hay voâ thöùc cuûa neàn vaên minh. Lôøi, hay ngoân ngöõ, khi ñaït tôùi thô laø khoâng lôøi. Ñieàu nghòch lyù laø caùi khoâng lôøi aáy laïi chaúng phaûi laø khoâng lôøi, vì khôûi ñaàu noù ñaõ laø lôøi. Baøi thô khi ñoïc leân, laø lôøi bieán maát, caùi coøn laïi laø thô, laø phaàn khoâng lôøi, gôïi tôùi yù nieäm, baûn theå cuûa thô laø voâ baûn theå. Hieám coù baøi thô laøm queân, maø chæ laøm chuùng ta nhôù tôùi lôøi, vì tuøy thuoäc vaøo töù thô coù ñuû roäng, nhòp ñieäu coù ñuû maïnh, vaø caûm xuùc coù traøn ñaày ñeå cuoán lôøi ñi hay

168

•

TC THÔ 17

khoâng. (Tröôøng hôïp nhöõng baøi thô graphic khoâng theå ñoïc leân, phaûi coù khaû naêng trình dieãn vaø huûy lôøi ngay treân trang giaáy.) Nhöng tröôùc khi ñoïc, baøi thô ñaõ ñöôïc vieát ra. Söï khaùc bieät naøy cho thaáy, ngoân ngöõ thô laø tieáng noùi nhöng laïi khoâng phaûi laø tieáng noùi ñôøi thöôøng. J.J Rousseau cho raèng ngoân ngöõ vieát laø saûn phaåm cuûa neàn vaên minh, phaàn boå sung (supplement) laøm nguy haïi tieáng noùi, vaø oâng quay veà vôùi cuoäc ñôøi daân daõ, vôùi thieân nhieân.

Nhöng maëc duø vaäy, oâng cuõng nhìn nhaän raèng, phaûi döïa vaøo chöõ vieát ñeå ghi laïi tö töôûng vaø caûm xuùc, vaø khi laøm nhö vaäy, oâng caûm thaáy bò loâi cuoán trong vieäc laøm ñeïp theâm cho söï thaät töï nhieân. Coù nghóa laø, oâng vaéng maët, khoâng heà caát tieáng, vaø chuùng ta thaät söï chæ bieát oâng qua taùc phaåm. Caùi goïi laø phaàn boå sung aáy, coù moät yù nghóa laï luøng, laø theâm caùi gì vaøo moät caùi gì ñaõ töï noù toaøn veïn, hay theâm vaøo ñeå hoaøn taát moät caùi gì. Chöõ vieát ñöôïc theâm vaøo tieáng noùi, giaû söû hoaëc nhö ñaõ hoaøn toaøn ñaày ñuû, hoaëc laøm cho noù ñaày ñuû, nhö vaäy roõ raøng, tieáng noùi khoâng heà hoaøn taát, khoâng heà ñaày ñuû. Tieáng noùi chöùa ñöïng moät caùi gì vaéng maët trong noù. Chöõ vieát, laø moät phaàn cuûa tieáng noùi, thì ñoù laø caùnh cöûa baát ñoäng cuûa kyù öùc vaø laø maët höõu hình cuûa ñôøi soáng, vaø neáu coù laøm nguy haïi cho tieáng noùi thì noù cuõng laø phöông thöùc laøm phuïc sinh tieáng noùi. Haønh ñoäng ñoïc laø caùch ñaùnh thöùc, töø tónh qua ñoäng, töø cheát qua soáng, töø yù thöùc trôû veà voâ thöùc. Vaø nhö theá, neáu chöõ vieát laø saûn phaåm cuûa neàn vaên minh, thì thô mang caùi hình boùng vaø luoân luoân phaûn aûnh neàn vaên minh aáy, neáu khoâng thì cuõng chæ laø nhöõng boùng ma cuûa moät thôøi naøo.

Nhaø thô laø nhöõng ngöôøi yù thöùc saâu saéc veà söùc maïnh cuûa ngoân ngöõ.

YÙ nghóa cuûa thô khoâng ñôn giaûn nhö yù nghóa cuûa moät baûn vaên (ñoâi khi caàn söï giaûi thích cuûa chính ngöôøi laøm thô). Ngay Octavio Paz, cuõng noùi, “Toâi bieát nhöõng gì toâi bieát vaø toâi vieát ra”, nhöng trong chuùng ta coù maáy ngöôøi bieát ñöôïc nhöõng ñieàu mình bieát, hay vì tinh thaàn daùm noùi daùm laøm, vieát caû nhöõng ñieàu mình khoâng heà bieát roõ. Tình traïng ñoù, taïo neân heát caùi laàm naøy ñeán caùi laàm khaùc, töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, nhö chieác aùo ñang laønh, vaù vaøo nhöõng mieáng vaù, cöù choàng chaát leân nhau, ñeán khi bieát ñöôïc thì ñaõ muoän roài, muoán gôõ ra cuõng khoù. Moät nhaø thô Hoa Kyø, khi muoán tìm hieåu thô HaiKu, phaûi caát coâng qua taän Nhaät, soáng vôùi khung caûnh Nhaät, tieáp xuùc vôùi ngöôøi Nhaät, ñeå nghe ñoïc thô Haiku töø aâm gioïng Nhaät. Bôûi thô laø nhöõng khoaûnh khaéc thöùc tænh cuûa ñôøi soáng. Caùi hoïc töø chöông, vuï vaøo kinh ñieån vaø ñieån tích, vaø quan nieäm taûi ñaïo (hay taûi yù) trong vaên chöông, ñaõ taïo neân thoùi quen toân suøng chöõ nghóa, vaø caùi tinh thaàn aáy, laïi tieáp tuïc khi tieáp xuùc vôùi neàn vaên minh phöông Taây, moâ phoûng vaø naém baét ngoân ngöõ treân maët giaáy. Ñeå cuï theå hoùa, moät vaøi tröôøng hôïp thô döôùi ñaây, xin ñöôïc coi nhö

TC THÔ 17

•

169

moät khaûo nghieäm hôn laø pheâ bình theo ñuùng nghóa. Trong taäp thô “Beán Laï” cuûa Ñaëng Ñình Höng, nghóa vaø aâm chöõ bò phaù hoûng, vaø thay theá bôûi nghóa vaø gioïng ñieäu thuaàn Vieät cuûa thô. Nhöõng caùch nhaán maïnh vaø taïo aâm ñaëc bieät chæ cho ngöôøi ñoïc phaûi ñoïc nhö theá naøo. Nhöõng aâm, vaø caû nghóa chöõ laøm ngöôøi ñoïc bò vaáp laïi, u uaát. Nhöng caùi öu theá vaãn laø nhöõng caáu truùc cuûa doøng thô vaø cuûa toaøn baøi. ÔÛ haûi ngoaïi, tieáp caän vôùi neàn vaên hoùa phöông Taây töø thôøi coøn raát treû, thô Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Hoaøng Nam... khoâng ñeå yù nhieàu ñeán chöõ, neân thoaùt ra khoûi söï naëng neà cuûa aâm vaø nghóa. Nhöõng baøi thô xöû duïng nhöõng töø mang nhieàu duïc tính cuûa Ñoã Kh. vaø Nguyeãn Hoaøng Nam cuõng coù theå hình dung nhö moät phaûn öùng choáng laïi söï toân suøng chöõ, khi hoï cho raèng chöõ naøo cuõng coù giaù trò vaø bình ñaúng nhö nhau. Ngoân ngöõ laø moät phöông tieän cho thô, chöù khoâng phaûi thô laø phöông tieän cuûa ngoân ngöõ. Choáng laïi ngoân ngöõ hay hôn laø toa raäp vôùi ngoân ngöõ, bôûi chaúng phaûi chuùng ta ñeàu laø tuø nhaân cuûa ngoân ngöõ ñoù sao. Vaø nhö theá cuoái cuøng, ngoân ngöõ hieän dieän trong doøng thô chæ laø nhöõng doøng kyù hieäu, khoâng hôn khoâng keùm. Söï hieåu laàm xaûy ra vaø ñöa tôùi nhöõng tranh luaän khoâng tôùi ñaâu, khi moïi phía ñeàu khö khö giöõ laáy caùi lyù cuûa mình. Gaùn cho hoï laø laøm thô tuïc vaø chæ vôùi moät muïc ñích treâu töùc laø khoâng ñuùng, maø phaûi nhìn ñoù nhö caùch baøy toû moät thaùi ñoä. Hôn theá nöõa, neáu nhìn laïi nhöõng thay ñoåi trong phaïm vi xaõ hoäi Hoa Kyø, chuùng ta coù theå coù ñöôïc moät lyù giaûi khaùc. Vaøo nhöõng thaäp nieân ‘60s, khi xeùt ñoaùn moät caù nhaân, ngöôøi ta thöôøng keøm theo danh xöng, ñòa vò xaõ hoäi cuûa ngöôøi ñoù (tieán só Kissinger chaúng haïn). Nhöng qua ñeán thaäp nieân ‘80s, môùi phaùt hieän raèng, caên cöôùc (identity) cuûa moät caù nhaân, khoâng haún chæ laø quoác gia hay ranh giôùi ñòa lyù hoï sinh ra, maø con ngöôøi coù raát nhieàu boä maët khaùc nhau (moät ngöôøi ñi chieác xe ñaét tieàn, nhöng bieát ñaâu hoï laïi mang coâng maéc nôï ngaäp ñaàu), khoâng ai coøn xöng danh keøm theo chöùc vò, maø chæ ñôn giaûn laø Mr. naøo ñoù. Caù nhaân ñöôïc nhìn vaø ñaùnh giaù theo töøng maõ soá (code), maø chuùng ta thöôøng goïi laø maõ soá vaên hoùa. Maõ soá vaên hoùa chính laø ngoâi tröôøng chuùng ta toát nghieäp, soá löông laõnh haøng thaùng, soá nôï phaûi traû, ngoâi nhaø vaø khu vöïc ñang ôû, giaù trò haøng hoùa ñaõ mua... Nhö vaäy khi caàn tìm hieåu moät caù nhaân veà maët naøo, chæ caàn môû caùi maõ soá ñoù, vaø khoâng caàn phaûi tìm hieåu taát caû caùc maõ soá. Chuùng ta coù theå bieát veà maët naøy, nhöng laïi khoâng theå bieát hoï veà nhöõng maët khaùc. Con ngöôøi vì vaäy coù nhieàu boä maët khaùc nhau. Tröôøng hôïp Ñoã Kh. hay Nguyeãn Hoaøng Nam, ñaõ choïn moät maõ soá maø hoï cho laø coù khaû naêng nhaát ñeå theå hieän thô. Hoï seõ thaát baïi neáu qua ñoù, khoâng phaùt huy ñöôïc heát taøi hoa, vaø seõ hieän nguyeân hình laø con ngöôøi thieân veà tính duïc. Ñieàu may laø qua tính duïc, hoï ñaõ thaønh coâng, vaø chöùng toû laø nhöõng nhaø thô coù taøi naêng. Nhöng cuõng phaûi nhaán maïnh, neáu thô laø moät thaùi ñoä ñoái vôùi ñôøi soáng, thì ñôøi soáng moãi giaây phuùt moãi khaùc, vaø neáu

170

•

TC THÔ 17

noùi raèng moãi caù nhaân taäp hôïp bôûi nhieàu maõ soá thì moät maõ soá chaúng phaûi laø caùi toaøn theå cuûa moät caù nhaân, vì vaäy neáu hoï khoâng kòp chuyeån vaø khai thaùc theâm nhöõng khía caïnh khaùc, seõ thaät laø ñaùng tieác. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi môû ra nhieàu cô hoäi cho con ngöôøi theå hieän heát naêng löïc cuûa mình, vaø ngöôøi laøm thô, neáu bieát khai thaùc, seõ voâ cuøng phong phuù vaø ña daïng. Ña myõ hoïc, ña hình theå, hay ña gioïng ñieäu coù moät yù nghóa nhö theá. Coù ñieàu laø caû trong nöôùc laãn haûi ngoïai, ña soá ngöôøi ñoïc khoâng chuù yù ñeán thô Ñaëng Ñình Höng. Neáu coù thì laïi cho ñoù laø loái thô laäp dò, khoâng phaûi laø thô. Ñoái vôùi Ñoã Kh. hay Nguyeãn Hoaøng Nam, chæ phaùn ñoaùn theo thaønh kieán hôn laø tinh thaàn hoïc thuaät.

Chuùng ta khoâng coù truyeàn thoáng hoïc hoûi veà thi phaùp nhö caùc nöôùc phöông Taây, vaø söï ñaït tôùi cuûa thô Ñaëng Ñình Höng, hay Ñoã Kh., Nguyeãn Hoaøng Nam... chæ laø tình côø. Nhöng töø ñoù coù theå laø nhöõng thaønh quaû cuï theå, ñeå ñaët laïi vaán ñeà töø ñaàu cho thô töï do Vieät. Phaûi noùi ngay raèng, thô Vieät, khaû naêng khai phaù trong thô coøn laø voâ taän (ñaát nöôùc coù nhieàu taøi nguyeân thieân nhieân, nhöng laïi chöa coù ñuû nhöõng phöông tieän kyõ thuaät ñeå khai thaùc). Söï beá taéc seõ tieáp tuïc neáu nhöõng ngöôøi laøm thô khoâng giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán ñeà thuoäc thi phaùp hoïc. Dó nhieân, thi phaùp phaùt sinh töø thô nhöng phaûi hieåu raèng, laøm sao thô taïo ra ñöôïc thi phaùp. Khi taïo nhòp (rhythm) trong tieáng Anh hay gioïng (tone) trong tieáng Vieät, ñaåy theâm moät böôùc nöõa, phaûi phaân bieät giöõa hai khuynh höôùng hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi. Neáu nhöõng nhaø thô hieän ñaïi chuû yeáu taïo neân nhöõng phong caùch (style), neân baát cöù moät nhaø thô naøo khi tìm ra ñöôïc moät phong caùch (ñieàu naøy ñaõ khoù) thì cöù theá maø ñi, taäp naøy tieáp theo taäp noï, muïc ñích laø hoaøn thieän caùi phong caùch cuûa hoï (nhö Buøi Giaùng, Leâ Ñaït...) Tröôøng hôïp thô Ñaëng Ñình Höng, neáu chæ vôùi moät “Beán Laï” vaø tieáp theo cuõng vôùi moät gioïng ñieäu nhö vaäy, hay thô Ñoã Kh., Nguyeãn Hoaøng Nam..., hoï seõ maõi maõi laø nhöõng nhaø thô cuûa thôøi hieän ñaïi. Nhöõng ngheä só thôøi kyø haäu hieän ñaïi, chöøng nhö yù thöùc ñöôïc söï mong manh cuûa thôøi gian vaø tính baát ñònh, hoï khoâng ñi tìm nhöõng phong caùch vónh cöûu nöõa. Moät böùc tranh, moät baøi thô töï noù chaám döùt phong caùch cuûa chính noù. Khoâng coøn caùi naøo laøm kieåu maãu cho caùi naøo. Hoï cuõng nhìn ra, chaúng coù thôøi naøo hay hôn thôøi naøo, taát caû chæ coù giaù trò töï thaân, vaø moïi thôøi kyø ñeàu chæ coù moät con ñöôøng duy nhaát, ñi vaøo vaø nguû yeân trong lòch söû. Maø lòch söû thì chöùa ñöïng raát ít söï thaät, chæ laø nhöõng chuoãi daøi cuûa bòa ñaët. Vaø thô muoán toàn taïi, giöõa quaù nhieàu nhöõng phöông tieän truyeàn thoâng vaø giaûi trí, phaûi tìm kieám vaø thay ñoåi lieân tuïc phong caùch theå hieän.

Thô cuõng gioáng nhö trieát hoïc vaø toaùn hoïc laø moät theå loaïi tröøu töôïng, ngoaøi nhöõng bí aån vaø khoù hieåu noù vaãn aån chöùa söï hoàn nhieân vaø trong saùng.

TC THÔ 17

•

171

Ñoù chính laø tieán trình aùnh saùng ñaåy luøi boùng toái nôi ngöôøi ñoïc. Vôùi thô vaàn, ngöôøi laøm thô ñaõ naèm loøng vaàn ñieäu, deã töùc caûnh thaønh thô, vaø ngöôøi ñoïc theå loaïi naøy cuõng deã trôû neân thuï ñoäng, neân coù taâm lyù sôï vaø ruoàng raãy lyù luaän. Thaät ra, lyù luaän hieän dieän haøng ngaøy trong ñôøi soáng, trong caùch noùi, caùch nghó, caùch thôû vaø haønh ñoäng, ngay caû trong giaác mô. Thô chöùa ñaày lyù luaän vaø neáu khoâng moi ra ñöôïc thì laøm sao hieåu thô. Nhöõng nhaø thô tieàn phong Hoa Kyø, vaø taát caû nhöõng ngaønh khaùc, ñeàu laø nhöõng ngöôøi raát gioûi veà lyù luaän. Sôû dó nhö vaäy laø vì hoï thoaùt thai töø neàn vaên minh ñaët neàn taûng treân phöông phaùp luaän, hoï bieát roõ ñang laøm gì, vaø noùi raát deã daøng veà coâng vieäc cuûa hoï. Chính vì theá, töø ñôøi naøy qua ñôøi noï, ñaõ coù nhöõng tieán trieån vöôït böïc, taïo thaønh moät taám göông phaûn chieáu cho ñôøi sau. Tröôùc maét laø caû moät beà daøy truyeàn thoáng, giuùp hoï nhìn laïi, tieáp tuïc thöû nghieäm, vaø ñi xa. Thô truyeàn thoáng phöông Taây ñaõ phaûi nhöôøng choã cho thô töï do phaùt trieån suoát moät chieàu daøi theá kyû, trong khi ngöôøi laøm vaø ñoïc thô Vieät vaãn chöa thoaùt ra khoûi nhöõng caûm thöùc cuûa thô vaàn. YÙ kieán cho raèng, thô chæ coù theå caûm ñöôïc, laø moät laäp luaän che daáu söï ngheøo naøn veà kieán thöùc vaø hieåu bieát veà thô. Truyeän Kieàu hay nhöõng baøi Thô Ñöôøng ñöôïc baøn ñi baøn laïi töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, chaúng phaûi laø ñaõ duøng lyù luaän ñeå laø saùng toû theâm nhöõng caùi hay caùi dôû ñoù sao. Nhöõng phaùn ñoaùn vaø saùng taùc chæ döïa treân caûm tính, thieáu tö töôûng ñeå laøm thaønh xöông soáng, ñaõ thui choät moät neàn vaên hoïc; vaø neáu coù xuaát hieän moät taøi naêng, thì cuõng khoâng theå taïo ra nhöõng taùc phaåm coù taàm voùc, bôûi caûm xuùc laø ñieàu kieän caàn nhöng chöa ñuû. Moät vaøi thaäp kyû hay caû moät theá kyû, thô khoâng chuyeån mình cuõng laø töï nhieân. Chæ coù ñieàu khoâng töï nhieân laø chuùng ta khoâng bieát chuùng ta laø ai. Vì theá giôùi ñöôïc nhaän bieát chaúng phaûi do tính ñôn nhaát maø bôûi söï khaùc bieät, chæ nhaän roõ caùi naøy khi bieát ñöôïc caùi kia. Caùi kia aáy chính laø theá giôùi beân ngoaøi, nhöõng neàn vaên hoùa khaùc, giuùp ta nhìn ra nhöõng khuyeát ñieåm (bieát ngöôøi bieát ta traêm traän traêm thaéng maø). Cuõng caàn ghi nhaän, laø töø laâu nay chuùng ta hay than phieàn laø thieáu pheâ bình, vaø vì theá thô khoâng phaùt trieån. Ñieàu ñoù coù leõ khoâng ñuùng, vaø khoâng coâng bình, vì thô khoâng phaùt trieån laø vì taïi thô chöù khoâng phaûi khoâng coù pheâ bình. Bôûi ngay chính nhöõng nhaø thô cuõng khoâng heà phaùt bieåu ñöôïc gì veà nhöõng ñieàu hoï laøm, taïi sao laïi ñoøi hoûi ngöôøi khaùc phaùt hieän giuøm nhöõng ñieàu khoâng theå phaùt hieän? Cuoái cuøng thì pheâ bình cuõng ñaønh, theo phöông phaùp bieåu yù vaø bình yù. Chæ hieàm noãi, neáu cöù taùn treân yù chöõ, phaûi duøng caùi ñeïp, caùi loùng laùnh, haøo nhoaùng cuûa ngoân töø laøm neàn, seõ chaúng noùi leân ñöôïc gì, ngoaøi vieäc cho ngöôøi ñoïc thaáy khaû naêng laøm vaên, duïng ngöõ, cuõng lôø môø khoâng keùm, cuûa baûn vaên pheâ bình, keùo theo caùi cheát cuûa thô, vaø cuûa caû pheâ bình.

172

•

TC THÔ 17

Löôïc theo nhöõng ñieåm chính trong thô Hoa Kyø, cuõng chæ ñeå giuùp chuùng ta suy nghó theâm veà neàn thô Vieät. ÔÛ thôøi kyø haäu hieän ñaïi, chuùng ta coù nhieàu cô hoäi, vì moïi theå loaïi ñeàu bình ñaúng vaø ñöôïc toân troïng. Ñieåm yeáu cuûa thô Vieät hieän nay vaãn laø theå töï do, caû lyù thuyeát laãn thöïc haønh, neáu thô khoâng cöùu noù, laøm sao noù cöùu thô? Song song ñoù, theo doõi saùt nhöõng tieán trieån cuûa nhöõng doøng thô lôùn, hoïc hoûi vaø ñi keøm theo nhöõng khai phaù môùi. Bôûi phaùt trieån vaên hoïc phaûi töø caên baûn, ñeå coù ñöôïc moät neàn taûng vöõng chaéc. Coù leõ ñoù laø caùch hay nhaát ñeå chuùng ta baét kòp vôùi theá giôùi, xaây döïng moät neàn thô ñoäc laäp, thoaùt khoûi tình traïng moâ phoûng, khôi daäy nieàm haõnh dieän veà moät neàn vaên hoùa rieâng bieät.

Baøi vieát naøy ñöôïc hoaøn taát töø nhöõng kinh nghieäm baûn thaân, chæ laø moät gôïi yù, khoâng phaûi laø moät khaúng ñònh. Ñoàng yù hay khoâng, khoâng phaûi laø muïc ñích cuûa ngöôøi vieát. Neáu coù giuùp ñöôïc gì cho thô, cuõng chæ laø may maén. Baøi vieát dó nhieân, khoâng traùnh khoûi nhöõng khuyeát ñieåm, do söï am hieåu haïn cheá, vaø cuõng do nhu caàu cho soá baùo “giaõ töø theá kyû”. Beå hoïc thì meânh moâng maø con ngöôøi nhö caùi kieán, vaø baøi vieát cuõng laø haønh trình cuûa ngöôøi vieát ñi tìm caùi sai (cuûa ngöôøi vieát), vì neáu khoâng thaáy caùi sai thì laøm sao nhìn ra caùi ñuùng. Chuùng ta ñang soáng trong moät thôøi thuaän lôïi cho hoïc hoûi, vôùi tinh thaàn môû roäng, bao dung vaø chaáp nhaän. Nhöõng gay gaét vaø nghieät ngaõ cuûa moät thôøi chieán tranh ñaõ troâi qua. Vaû chaêng, chieán tranh, noùi cho cuøng, chæ laøm luïn baïi con ngöôøi vaø laøm chaäm ñi nhöõng tieán trình tieán boä.

Baøi hoïc ñoù chuùng ta ñaõ phaûi traû, vôùi gaàn moät theá kyû qua. Khai thaùc nhöõng dò bieät ñeå caùch taân, laøm giaøu cho ngoân ngöõ vaø neàn thô Vieät, coù leõ laø muïc tieâu vöôït ra khoûi nhöõng toan tính caù nhaân. Hy voïng vaø laïc quan, neáu laø baûn saéc, seõ giuùp cho giaác mô deã thaønh hieän thöïc.

Tham Khaûo: 1. Against Free Verse, Thomas Fleming, Libertarian Alliance, England.

2. Application to Metrical Language, Rose Platt, HCHS class of 1996.

3. Towards a Free Multiplicity of Form, Mark Wallace.

4. Handbook of Poetic Forms, Ron Padgett, Teachers & Writers, 1987.

5. The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, Alex Preminger & T.V.F. Brogan, Princeton University Press, 1993.

6. Emerging Avant Garde Poetries and the “Post-Language Crisis”, Mark Wallace.

7. Three Rules Govern Stress in Spoken English, Kenneth Hope, The University of Arkansas Press, 1996.

8. A Field Guide to the Poetics of the ‘90s, R.S. Gwynn, 1996.

9. Free Verse, An Essay on Prosody, Charles Hartman, Northwestern University Press, 1980.

10. Literature, Structure, Sound and Sense, Laurence Perrine, 1987.

TC THÔ 17

Kheá Ieâm Caâu Chöõ

•

173

174

•

TC THÔ 17

Kyù Hieäu Beân Ñöôøng

TC THÔ 17

Ñoà Thò

•

175

176

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Ñaït

Giaác Mô Nhaøo naën , bò nhaøo naën Baáy nhieâu daïng thaùi Laøm sao trôû veà Laàn theo ñoåi thay hö maát Haén döùt boû quaù khöù Nhöõng cuù ñaám döôùi buïng Nhöõng cuù thoi vaøo maïng söôøn Luyeän noäi löïc Cuù moùc ngaàm Moät gien ñeâ haï Thích nghi baàu trôøi laïnh nhaït Ñaùm maây döûng döng Khoâng höùa heïn moät ngaøy xaáu moät ngaøy ñeïp Cuõng tôùi ñaëc saãm Lyù giaûi hay khoâng Qui luaät hay soá phaän Hoaëc ít hoaëc nhieàu Thöùc , nguû Haén ngaõ xuoáng saøn ñaáu Ngoù thaúng leân Baàu trôøi voâ cuøng yeân tónh Trong treûo , sao laáp laùnh Chæ laø giaác mô , Haén tænh giaác , xao xuyeán, thôû phaøo.

TC THÔ 17

Thö Muøa Ñoâng Göûi Moät Nhaø Thô

Taëng T.T.Y.

I. Maây toái meâ hoaëc baàu trôøi Röøng söõng chòu thoâi mieân Tay thoõng ñeâm daøi Nhöõng vì sao nhöõng con maét haõi Ñi nhö khoâng tôùi nhö trôû lui Ñi nhö quanh traän gioù u hoaøi Ñeâm noùi röøng baát taän Ñi trong côn buoát giaù muøa ñoâng Ñi trong hôi thôû ñoùng baêng Khoâng tieáng noùi.

Traän gioù thoát nhieân Ñi döôùi voøm maây loaõng nhaït Ñi trong tieáng noùi ai Thieát tha nhaén goïi: Bôûi ñaõ ñi neân seõ ñeán Ngöôøi vaø boùng toái seõ chia tay.

2.

Sao luoân laø quaù moät taàm tay Trôøi cao xanh, maây xuoáng saäm maøy Ngöïc che kín traùi tim hao huït Reân thì thaøo trong nhöõng taøng caây Sao luoân laø laïi moät loãi laàm Phaûi tö beà trôøi ñaát bao dung?

Cho toâi maõi rong reâu trôn trôït Töø laàm xa veà vôùi loãi gaàn

•

177

178

•

TC THÔ 17

Sao luoân laø... oà, sao luoân laø Heùo khoâ maët ñaát, hoát nhieân hoa Toâi thoát nhôù thoát queân teân tuoåi Moät ngöôøi kia vöøa gôõ cöûa moà Saùng nay ñaây coù ngôõ bao giôø Gaëp moät ngöôøi duø chaúng heïn hoø Baét tay laø bieát tin böøng löûa Ñoát hoàng leân nhöõng khoái laïnh tro “Soáng laïi töø ñaây, ñaèng sau caùi cheát Voán coâng phaït tình yeâu, keát lieãu keû coâ ñôn” Hieån nhieân thi só coøn ñau meät Sau moät muøa u aùm giaù baêng.

TC THÔ 17

Thaän Nhieân

Thô Khoâng Caàn Ñaët Töïa # 4

Taëng P.C.L

moãi ñònh meänh ngöôøi khoâng naèm treân ñöôøng chæ tay nhöng côn gioâng daáu moät aùnh chôùp saùt na röïc rôõ chaân trôøi baøn tay traûi ra caùnh ñoàng coû aûi maûi mieát ñi thoâi khi khoâng moät ai cho thueâ loàng ngöïc töï oâm giöõ traùi tim mình haïnh phuùc khoå ñau roài coù ngaøy ta boû noù vaøo moät voû chai neùm xuoáng loøng bieån ñieàu kyø dieäu khôûi ñaàu baèng tieáng khoùc oa ñaõ leânh laùng hoài chuoâng cuoái chaân trôøi bieån toái traùi tim traêm con thaùc ñoå ñoïng moät gioït nöôùc maét ñaùy vöïc ôi ñaém ñuoái toâi rôi hai tay che ngöïc oâm laáy mình!

•

179

180

•

TC THÔ 17

Chinh Leâ Telephone Aloâ!

Toâi ñang ñöùng vôùi ngöôøi aån maët Taâm söï cuøng gioïng noùi laï luøng Vôùi thoån thöùc rieâng tö Toâi noùi!

Voïng vaøo caùi theá giôùi aáy Nhöõng ñieàu aån thaàn Ñaùp laïi toâi Tieáng reø reø cuûa khoâng gian saâu thaúm.

1988

Haø Noäi Tuoåi thô cuûa toâi Trong kyù öùc Ñöôøng ray taøu ñieän Laïnh ngaét Trôn boùng Toâi laàn chaân leân ñoù Kieám ñöôïc moät con ñöôøng daøi khoâng laïc Thoâi mieân noù Moïi thaûy xung quanh toâi khoâng bieát Caû theá giôùi chæ moät mình toâi Caùi laïnh ngaét - trôn boùng Ñöa toâi veà queâ ngoaïi.

1988

TC THÔ 17

Ly Hoaøng Ly

Ñi Taøu Ñeâm Toâi nghe thaáy tieáng ñeâm keâu loùc coùc Thôû raäm röïc Taøu ñeâm Nhöõng ñöôøng song song Keùo ta xuyeân vaøo ñeâm Boãng toø moø Ñeâm daøi bao nhieâu caây soá?

Quyeát khoâng nguû Thöû ño Chaäp Díu maét Ñeâm loàng vaøo giaác nguû Saùng ra Naéng traøn böøng maét Nhöõng ñöôøng song song vaãn baát taän Taøu hoûa xuyeân qua ñeâm roài!

Ngoaùi nhìn, Ñeâm ôû laïi ñaèng sau Vaãn chöa bieát Ñeâm daøi... maáy... nhieâu... ?

Coät caây soá ruïng rôøi.

1995

•

181

182

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Ñoã

AÙc Moäng coá gaéng noùi moät caâu gì ñaáy coù nghóa nhö ñeâm qua nöôùc maét oøa khoâng nhaän ra loái veà ruù Moà Coâi haøng caây aáu thô hæ haû troàng ven ñöôøng thaønh moät veát caét hun huùt 23 naêm chuùng maøy ôi, nhöõng haït luùa con nít ta chöa gaëp chöa chaïm laïi moät laàn ngaùi ngoâi chi maø anh noû veà tay em coû xoaên ñen môn môûn coá gaéng lau baøn nghó moät keû quen ñeå coù theå thö töø hoaøng hoân nhö oâng laõo öùa nhöõng gioït maét muø ngaùi ngoâi chi...

1996

TC THÔ 17

•

183

Nhaät Leä Naêm Toâi 23 Tuoåi Naêm toâi 23 tuoåi Toâi khoâng muoán caét nghóa moät ñieàu gì Bôûi vì toâi laø moät ñieàu voâ lyù cho cuoäc ñôøi coù thaät Theá giôùi ngöôøi lôùn nhö moät tuùi maät Toâi vaãn bò quyeán ruõ Duø chöa ñuû söùc Yeâu vaø choáng ñôõ Naêm toâi 23 tuoåi Coù quaù nhieàu tan vôõ: Theá giôùi lôùn, theá giôùi xung quanh Vaø ñieåm nuùt laø toâi - noái nhöõng tan vôõ Naêm toâi 23 tuoåi Toâi mô laøm meï Nhöng khoâng muoán trao cho con soá phaän toâi Vaø khoâng bieát choïn Cho noù moät ngöôøi cha Naêm toâi 23 tuoåi Toâi thích duøng nhöõng ñoäng töø maïnh, nhöõng hình dung töø treo ngöôïc chính toâi Nhöng toâi chöa thaáu hieåu Gì maïnh, gì ñaùng sôï treo ngöôïc con ngöôøi.

184

•

TC THÔ 17

Neáu Nhö Anh Bieát Yeâu Em Nhöõng con thieâu thaân naèm duoãi caùnh treân ñoàng Cuoäc soáng cuûa chuùng ñöôïc choân trong ngaøy hoäi Nhöng giôø ñaây em chæ muoán noùi Neáu nhö anh bieát yeâu em...

Anh laø keû duy nhaát tin vaøo tình yeâu tuyeät ñoái Ñông giaûn em choïn anh Vaø anh cuõng chaúng coù gì ñaùnh ñoåi Söï tö löï hoâm qua, caùi chôùp maét muoän maèn.

Baây giôø anh ñaõ laø tuø nhaân cuûa em Caû cuoäc ñôøi anh chæ laø bieát nhieàu vaø chöa bieát Nhöng laøm sao vôùi moät ai anh coù theå soâi leân Noãi khaéc khoaûi naøy em ban taëng.

Anh khoâng caàn bieát gì nhieàu veà em Haõy bieát moät con soùi caàn laøm gì khi con moài chôït khoùc Coù theå noù seõ hoân leân phuùt giaây meàm maïi cheát choùc Baèng chæ caùi ruøng mình.

Neáu nhö anh bieát yeâu em Theå naøo chuùng mình ñaõ sinh ra moät caùi gì ñaáy Maø tröôùc khi nhaém maét Caùi cheát phaûi chaïm moâi.

TC THÔ 17

•

185

Tuøng Linh

Toâi Ñi Treân Ñöôøng Traûi Nhöïa, Thoân Xoùm Cuûa Toâi* Saùu ngöôøi vaøo quaùn côm Beân bôø hoà Hoaøn Kieám Nhìn thöïc ñôn baïn hoûi: caù gì ngon Töôi cöôøi uoán gioïng, ñaát Thaêng Long: Thöa quí vò... coù caù qua...aû...aï Baïn toâi, Haø Noäi chính toâng, laâu soáng xa queâ ñuøa theo: Thöa, caù gi...ì...ì...aï Thöa, caù qua...aû...aû...aï Baïn cöôøi: laï thaät, chöa aên caù aáy bao giôø!!!

Chò cuõng baät cöôøi ñoåi gioïng mieàn Nam: Caù aáy trong Nam keâu caù loùc!!!

Caû boïn cöôøi, gioïng Haø Noäi môùi, vöøa laï vöøa thô Caùch maïng, chieán tranh ñaõ môû gioøng löu thoâng Nam Baéc Toâi nhôù maõi Khi môùi vaøo Nam ÔÛ Myõ Tho Tröa heø oi aû Caát ioïng haùt ru em Caû xoùm xoâ ra, líu lo Quaùi laï

186

•

TC THÔ 17

Toâi nhôù maõi, nhöõng ngaøy chaùy boûng Chaû daùm thoø ñaàu ra ngoõ Ñoaøn ngöôøi hung haêng thoâ loã Cheùm caù roâ caây, ra khoûi ñaát Nam Kyø!

Caùch maïng, chieán tranh ñaõ ñoåi môùi con ngöôøi vaø xaõ hoäi Ñoàng queâ toâi Trai gaùi heát quaàn naâu Maëc jeans, phoùng xe, ra tænh, nöôøm nöôïp Trong laøng, caùc chaùu, caùc em, hoï haøng Môû hieäu may, hieäu giaøy, chöõa xe, hieäu saùch...

Daân nhaø noâng chæ coøn laïi daêm ngöôøi Chaû buø vôùi Thaày U toâi Quanh naêm quaàn quaät sau luõy tre xanh Caû laøng chæ troâng vaøo daêm saøo ruoäng Caùch maïng, chieán tranh ñaõ ñoåi môùi noâng thoân, thaønh thò Töông lai thoân laøng Hoïp uûy ban laø em, laø chaùu, hoï haøng Phaùt chöông trình xaây döïng, saûn xuaát, veä sinh, ñaøo taïo...

Caùc boâ laõo truøng tu ñình chuøa... Chuùa, Phaät Caùch maïng, chieán tranh ñaõ ñoåi môùi noâng thoân toâi vaø con ngöôøi, vaø cuoäc soáng ngaøy mai Moäc Lan Trang, muøa Thu taøn, 1998 ______ * Caûm ñeà khi ñoïc baøi thô: “Toâi Ñi Treân Ñöôøng Ñaày Buïi, Thaønh Phoá cuûa Toâi” cuûa Phan Huyeàn Thö trong TC Thô, soá muøa Thu 1998.

TC THÔ 17

•

187

Traàn Tieán Duõng

Trong Tuùi Vaûi Caêng Phoàng Vaø noãi xoùc daèn voù ngöïa Noãi ñaù hoãn ñoän Noãi coû raïp ñaát Noãi roi ruoåi boùng Hôi thôû môû Vaø môû höøng ñoâng nhöõng caùi ñaàu troøn vuoâng Nhöõng neûo ñöôøng chaïy quanh quanh trong ñaàu Huùt ôû ñoâi maét laïi hieän treân mi Tieáng oàn neùm ñaù Nhöõng hoøn ñaù rôi vaø khoâng rôi va ñaäp goïi thöùc baày ñaøn yû lyù Goïi thöùc ham muoán tranh ñoaït Luõ kieán khôûi haønh khuùc Baày caùnh cam hoát hoaûng taûn cö khoûi tai hoïa Voâ soá ruoài muoãi quaït caùnh cuoàng treân baõi hoang Taát caû voäi lao vaøo choán hoãn mang Caùi ñaàu naëng laäp töùc ngaång leân Traùn noùng nhòp men say chinh phuïc Caùi chaúng ñaït ñöôïc laø nieàm vui thaàn phuïc Nhöng choán vöôït qua laø caàn thieát ñeå tìm ñeán söï cao caû cuûa tính ngöôøi Nôi aáy chaúng ñaùm ñoâng naøo töøng tôùi Trong khoaûnh khaéc aáy Moät nôi khaùc, sau ñoù, trong caùi ñaàu Moät con taøu giaáy ñaõ khôûi haønh Löôùt treân buïi soùng saùng Phaêng vaøo thaùng naêm vang tieáng goïi du phöông Tieáng huyùt saùo töø thoân xoùm choøi quaùn beân ñöôøng keùo

caêng söï quyeán ruõ khuùc haùt tuoåi thô Tieáng haït nöôùc moà coâi rôi thaàm treân maùi laù

188

•

TC THÔ 17

Tieáng seû non – gaø gioø – choù nhoû Nhöõng hôïp aâm teân ñaát teân ngöôøi ñaõ laïc vaøo coõi löu giöõ

phuïc sinh Phía kia Nôi khuaát sau ñaùm laù döøa laù chuoái Ngoâi nhaø cuûa laõng du – coá höông cuûa caùi ñaàu Nôi truù aâm tieáng thô ngaây cuûa trí nhôù Phía kia Nhöõng caùi ñaàu cuøng moät kieåu huùi cua thuôû tröôùc Nhöõng caùi ñaàu aên chung mieáng baùnh cuùng coâ hoàn Nhöõng caùi ñaàu cuïng nhau xaây ngoâi nhaø gioù Chaúng sôï maát saéc maøu Chaúng sôï boû hình theå Chaúng sôï ñoaïn ngaén boû laïi, quaõng daøi phaûi tôùi nhöõng thaùng

daøi kyû nieäm vaø döï ñònh Bôûi chính trong caùi ñaàu söï nhìn chæ laø nöôùc Khoâng gì ñang dieãu qua vaø caùi khoâng thaáy laø doøng chaûy troâi ñi Vaø noå Ñaát – nöôùc – löûa – gioù Noå tieáng chìm Noå aùnh doäi daäp Noå aûnh töôïng phaûn quang Noå hình tieáng töôûng nieäm Noå nhoøe tình thöùc Noå chôùp nuùi gaàn Noå tay röøng vaây buûa Noå traùi tim bieån khoùc Noå böõa tieäc aùnh saùng Noå phaàn buïng nôi chöùa goác coäi ñen traéng ñeå nhìn laáy daáu veát doøng chaûy töï xoùa ñang cuoán troâi nhöõng caùi ñaàu neùn cöùng Roát cuoäc Ngöôøi ñaøn oâng luoân bò chính caùi ñaàu mình löøa doái Khoâng gì ngaên caûn khoâng gì thoâi thuùc Ngöôøi ñaøn oâng böôùc theo sau doøng chaûy caàn maãn thu löôïm boùng caùi ñaàu cuûa chính mình vaø traû lôøi thay cho caùi ñaàu veà nhöõng ñieàu chöa bao giôø caùi ñaàu töï hoûi

TC THÔ 17

•

189

Trong khoaûnh khaéc aáy ÔÛ tröôùc vaø hai beân ngaïnh xöông traùn ÔÛ saân chôi treân maùi toùc thaáp thoaùng daùng caäu beù ñang goùp

nhaët bi maøu Ñoâi luùc caäu höõng hôø nhö bieát chaéc nieàm vui vaø noãi buoàn

luoân bieát caùch chuyeån maøu Ñeå hoaøn thieän caùch nhìn khoâng khôûi ñaàu khoâng keát thuùc Roát cuoäc Caû hai cuøng chaûy vaøo caùi ñaàu lôùn Khoâng thaáy gì khaùc khoâng thuoäc veà ai Caùi ñaàu nhö tuùi vaûi caêng phoàng Vaø beành boàng Giaác nguû naém giöõ guùt daây thaû tìm maët trôøi cuûa giaác mô Haún ñoù laø maët trôøi khaùc Nhöng khoâng bao giôø moïc ôû nôi choán khaùc.

190

•

TC THÔ 17

Nguyeãn Quyeán Maãu Heä Naøng sinh ra töø mieàn thaúm xa Nôi ngöôøi ñaøn baø coù göông maët thô ngaây Sinh ra naøng coù maét buoàn röïc rôõ Naøng naøy sinh ra naøng coù maùi toùc daày Naøng naøy sinh ra naøng coù öùc coå meàm thôm nöùc Naøng naøy sinh ra naøng coù caëp vuù traéng trong Naøng naøy sinh ra naøng löôøn cong meâ hoaëc Naøng naøy sinh ra naøng coù khuoân vai aám meàm Naøng naøy sinh ra naøng coù caùnh tay troøn laún Naøng naøy sinh ra naøng coù ngoùn tay noõn naø Naøng naøy sinh ra naøng coù löôõi aám mòn maøng Naøng naøy sinh ra naøng coù löôøn buïng heïp Naøng naøy sinh ra naøng coù eo löng dò kyø Naøng naøy sinh ra naøng coù ñoâi moâng roäng lôùn Naøng naøy sinh ra naøng coù caëp ñuøi thon Naøng naøy sinh ra naøng coù ñaàu goái moû Naøng naøy sinh ra naøng coù baép chaân thon Naøng naøy sinh ra naøng coù goùt hoàng trong treûo Naøng naøy sinh ra naøng coù moùng chaân, nhoû mong manh Naøng naøy sinh ra naøng coù mu chaân dòu daøng Naøng naøy sinh ra naøng coù laøn da saùng Naøng naøy sinh ra naøng coù khe ñuøi heïp Naøng naøy sinh ra naøng trinh nöõ Vôùi toaøn veïn meâ ñaém da thòt cuûa naøng

TC THÔ 17

•

191

ÔÛ vuøng chuøa Caùt naøng hoïc caùch nhìn Coù theå thieâu chaùy nhöõng chaøng trai môùi lôùn ÔÛ vuøng Lam Ñieàn treân chieác giöôøng nhoû heïp Naøng hoïc caùch uoán löng treân chieác goái meàm ÔÛ vuøng Chöông Myõ treân bôø coû töôi Naøng hoïc caùch laên maø khoâng laám ñaát ÔÛ vuøng Haø Taây beân moät khu röøng Naøng hoïc caùch raåy ruïa khoâng laøm hoa daäp naùt ÔÛ vuøng Hoøa Bình treân moät chieác thang giöôøng Naøng hoïc caùch uoán cong ngöôøi nhö caùnh cung ñoùn muõi teân laép ngöôïc ÔÛ vuøng Thanh Hoùa treân chieác gheá boán chaân Naøng hoïc caùch daâng leân khi gheá baét ñaàu raïn vôõ ÔÛ vuøng Haø Ñoâng treân chieác ñu quay Naøng hoïc caùch nhaán saâu theo töøng nhòp laéc ÔÛ vuøng Thanh Oai treân chieác baøn cao Naøng hoïc caùch uoán mình nhö caây trong gioâng baõo ÔÛ vuøng Thanh Cao töïa vaøo thaân caây Naøng hoïc caùch luoân taùch mình khoûi nôi nöông töïa ÔÛ vuøng Taân Thònh treân moät trieàn ñoài Naøng hoïc caùch naèm doùc ngöôïc theo trieàn ñaát ÔÛ vuøng Thaùi Nguyeân beân moät bôø soâng Naøng hoïc caùch reân xieát nhö doøng soâng traøn luõ ÔÛ vuøng La Thaønh treân boán böùc töôøng Naøng hoïc caùch tìm theá döïa daâng leân meâ ñaém ÔÛ vuøng Nguyeãn Quyeán, naøng môû tung da thòt mình Naøng hoïc caùch ño ñam meâ loøng naøng roà daïi Naøng trôû veà khi tröôùc maët naøng Ngöôøi ñaøn oâng vôùi taám thaân phong kín Naøng chôùp maét ñeå thieâu ñoát chaøng Naøng heù moâi ñeå môøi goïi chaøng Naøng laéc toùc ñeå roái loaïn chaøng Naøng ngaång coå ñeå thu huùt chaøng Naøng cuùi ñaàu ñeå khuyeán khích chaøng Naøng khua tay ñeå khuaáy ñoäng chaøng Naøng xoay vai ñeå thu phuïc chaøng Naøng caén ngoùn tay ñeå ruùng ñoäng chaøng

192

•

TC THÔ 17

Naøng caén moâi ñeå daày voø chaøng Naøng loä bôø vai ñeå khích ñoäng chaøng Naøng laéc thaân ñeå loâi cuoán chaøng Naøng öôõn ngöïc ñeå traøn laáp chaøng Naøng loä caëp vuù ñeå choaùng ngôïp chaøng Naøng uoán eo löng ñeå lay giaät chaøng Naøng chuøn ñaàu goái ñeå nhaán chìm chaøng Naøng vöôn tay cao ñeå giuïc giaõ chaøng Naøng döôùn mình ñeå traøn lan chaøng Naøng thôû daøi ñeå lung laïc chaøng Naøng thôû doác ñeå doàn neùn chaøng Naøng run raåy ñeå lay giaät chaøng Naøng cuùi gaäp ñeå ñöa ñaåy chaøng Naøng oâm chaët ngöïc ñeå thuùc eùp chaøng Naøng töï raãy ruïa ñeå meâ hoaëc chaøng Naøng kheùp chaët ñuøi ñeå theùt goïi chaøng Naøng ngaõ xuoáng ñeå mong moûi chaøng.

Vaø khi naøng ñôn ñoäc treân hoang ñaûo toái taêm Nhöõng con soùng khao khaùt vaãn daâng leân döõ doäi Naøng hoån heån vôùi moät caønh caây Quaán chaët vaøo caây nhö con traên lôùn Naøng xeáp nhöõng vieân ñaù nhoû vaøo loøng Vaø tìm thaáy söùc naëng töø treân doäi xuoáng Naøng naèm treo treân vaùch ñaù cheânh veânh Ñeå nhöõng löôõi soùng lieám vaøo ngöôøi aøo aït Naøng tì ngöïc vaøo theàm ñaát cao Mong tìm thaáy moät voøm mieäng huùt naøng vaøo ñoù.

Trong caên phoøng boùng toái coâ ñôn Naøng keïp chaët vaøo ñuøi naøng Moät caùi goái, moät khuùc goã, moät quyeån saùch lôùn Moät bình hoa, moät caùi aám, moät caùi göông...

Nhöng côn soùng khao khaùt vaãn daâng leân Taát caû coû caây, ñoà vaät ñeàu khoâng chaën ñöôïc Noù tuoân traøo khieán naøng töï mình quaèn quaïi Naøng cuùi xuoáng hoân vaøo ngöïc naøng Naøng caén vaøo tay Naøng rieát chaët ñoâi chaân Naøng xieát chaët caëp vuù Naøng vuoát ve eo löng

TC THÔ 17

•

193

Naøng môn trôùn bôø vai Naøng môn man ngaán coå Naøng vuoát ngöôïc soáng löng Naøng töï vaät loän vôùi da thòt naøng Naøng chìm saâu vaøo da thòt naøng thaêm thaúm.

Trong theá giôùi traøn ngaäp da thòt aáy Nôi nhöõng ngöôøi ñaøn baø cheát saëc trong da thòt mình Naøng trinh nöõ khoâng ngöøng ñöôïc sinh ra Vôùi taám thaân traéng trong tinh khieát Naøng trôû laïi laø naøng thuûa ban ñaàu Bôûi maàm soáng ngöôøi choàng gieo vaøo loøng naøng nhö gioït men cuûa loøng trinh baïch Taát caû ñöôïc thanh loïc khi ñam meâ cuûa naøng Töï khöôùc töø chính naøng ñeå sinh ra naøng laàn nöõa.

Nhöng trong hoàn naøng, trong kyù öùc cuûa naøng Ngöôøi cha luoân bò ñaåy ra mô hoà nhö gioù thoaûng Naøng lôùn leân trong tieáng goïi reùo soâi Cuûa nhöõng con soùng thòt da aøo aït Taát caû moïi vaät, caû chính naøng cuõng khoâng sao ngaên noåi Côn thaùc suïc soâi ñieân loaïn aáy.

Vaø naøng seõ laïi cheát saëc trong da thòt mình Ñôøi soáng tinh khieát, da thòt traéng trong Seõ nhö giaác mô mong manh tan bieán Neáu nhö naøng, oâi nhöõng ngöôøi ñaøn baø hung loaïn Khoâng bò hieán thaân quy thuaän ngöôøi choàng.

99

194

•

TC THÔ 17

Phuï baûn Nguyeãn Ñaïi Giang

TC THÔ 17

•

195

Phaân Taâm Hoïc Terry Eagleton

T

rong vaøi chöông tröôùc, toâi ñaõ gôïi yù, veà quan heä giöõa nhöõng phaùt trieån lyù thuyeát vaên chöông hieän ñaïi vaø xaùo ñoäng tö töôûng, chính trò ôû theá kyû 20. Nhöng söï xaùo ñoäng aáy khoâng bao giôø chæ laø vaán ñeà cuûa chieán tranh, kinh teá troài suït vaø caùch maïng: caû nhöõng ngöôøi bò cuoán huùt trong ñoù cuõng kinh qua xaùo ñoäng aáy moät caùch voâ cuøng caù bieät. Ñoù laø bieán ñoäng giöõa quan heä nhaân loaïi vaø baûn tính con ngöôøi, nhö moät chính bieán xaõ hoäi. Dó nhieân ñieàu naøy khoâng phaûi duøng ñeå tranh caõi raèng söï aâu lo, noãi sôï bò tröøng phaït vaø phaùt taùn baûn ngaõ chæ laø nhöõng kinh nghieäm rieâng bieät töøng thôøi, töø Matthew Arnold cho ñeán Paul de Man: chuùng vaãn coù theå ñöôïc tìm thaáy qua lòch söû. Coù leõ ñieàu quan troïng trong thôøi ñaïi naøy laø, baèng moät caùch thöùc môùi meû, nhöõng thöù kinh nghieäm aáy ñöôïc taïo döïng nhö moät heä kieán thöùc. Heä kieán thöùc aáy laø phaân taâm hoïc, khai trieån bôûi Sigmund Freud vaøo cuoái theá kyû 19 taïi Vienna; vaø toâi seõ toùm taét hoïc thuyeát cuûa Freud nhö sau. ‘Ñoäng cô cöùu caùnh cuoái cuøng cuûa nhaân loaïi laø ñoäng cô kinh teá.’

Chính Freud, chöù khoâng phaûi Karl Marx, ñaõ phaùt bieåu caâu treân, trong cuoán Introductory Lectures on Psychoanalysis. Cho ñeán nay söï caàn duøng

196

•

TC THÔ 17

lao ñoäng ñaõ chieám ngöï caû lòch söû nhaân loaïi; vaø ñoái vôùi Freud, söï caàn thieát thoâ bæ naøy chæ coù nghóa chuùng ta caàn phaûi neùn laïi moät vaøi xu höôùng höôûng thuï vaø thoûa maõn. Neáu chuùng ta khoâng phaûi laøm vieäc ñeå sinh toàn, raát ñôn giaûn coù leõ ta ngoài khoâng suoát ngaøy. Moãi con ngöôøi ñeàu phaûi traûi qua söï öùc cheá maø Freud goïi laø ‘nguyeân lyù khoaùi laïc’, bôûi ‘nguyeân lyù hieän thöïc’, nhöng ñoái vôùi moät vaøi ngöôøi trong chuùng ta, vaø taïm luaän cho toaøn xaõ hoäi, söï öùc cheá naøy quaù ñaùng vaø bieán chuùng ta thaønh beänh hoaïn. Thænh thoaûng ta saün saøng boû qua vieäc thoûa maõn ñeán moät möùc cöôøng ñieäu naøo ñoù, nhöng thöôøng laø vôùi söï tín töôûng deø daët raèng neáu ta trì hoaõn laïc thuù töùc thì, sau cuøng chuùng ta seõ ñöôïc ñeàn buø, coù leõ laø nhieàu hôn gaáp boäi. Chuùng ta saün saøng chòu ñöïng söï öùc cheá naøy khi nhaän ra coù ñieàu lôïi trong ñoù; tuy nhieân, neáu söï ñoøi hoûi naøy quaù söùc mình, chuùng ta ñaâm ra beänh hoaïn. Hình thöùc beänh hoaïn naøy ñöôïc goïi laø taâm thaàn; vaø vì nhö toâi ñaõ noùi, moïi ngöôøi ñeàu phaûi bò öùc cheá ñeán moät möïc ñoä naøo ñoù, ta coù theå goïi nhaân chuûng, theo lôøi cuûa Freud, laø ‘thuù vaät taâm thaàn’. Ñieàu quan troïng caàn phaûi toû roõ laø nhöõng thöù taâm thaàn nhö treân ñeàu dính daùng ñeán nhöõng gì taïo ra ta nhö moät nhaân chuûng, vaø cuõng nhö nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï phieàn naõo trong ta. Coù moät caùch chuùng ta thöôøng duøng ñeå ñöông ñaàu vôùi nhöõng ham muoán khoâng ñöôïc thoûa maõn laø ‘thaêng hoa’ chuùng, theo Freud, baèng caùch höôùng chuùng veà nhöõng muïc tieâu xaõ hoäi coù giaù trò. Chuùng ta coù theå tìm ra loái thoaùt voâ thöùc cho nhöõng baát maõn tình duïc qua vieäc xaây caàu, caát giaùo ñöôøng. Theo Freud, chính nhôø ñaëc tính cuûa nhöõng thaêng hoa ñoù môùi coù neàn vaên minh: baèng caùch dôøi ñoåi vaø keàm giöõ baûn naêng vaøo trong nhöõng muïc ñích cao caû, lòch söû vaên hoùa ñaõ thaønh hình.

Neáu Marx xeùt ñeán thaønh quaû cuûa nhu caàu lao ñoäng qua caùc quan heä, giai caáp xaõ hoäi vaø nhöõng hình thöùc chính theå gaây ra bôûi chuùng, Freud chæ nhìn ñeán nhöõng lieân luïy trong ñôøi soáng taâm lyù. Vieäc laøm cuûa Freud ñaõ döïa treân nghòch lyù hay maâu thuaãn, raèng chuùng ta laø theá ñoù sau cuoäc chinh phuïc raát lôùn moïi phaàn töû caáu taïo neân mình. Taát nhieân laø chuùng ta khoâng yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy, khoâng maáy khaùc vieäc ñeä töû Marx yù thöùc ñöôïc veà nhöõng tieán trình xaõ hoäi ñaõ quyeát ñònh ñôøi soáng cuûa hoï laø bao. Thaät theá, treân ñònh nghóa, chuùng ta khoâng theå naøo yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy, bôûi vì nôi ta doàn nhöõng ham muoán baát maõn vaøo ñaáy chính laø vuøng voâ thöùc. Tuy nhieân, laäp töùc ta coù ngay moät nghi vaán, taïi sao chæ coù con ngöôøi môùi laø con thuù taâm thaàn, maø con oác hay con ruøa thì khoâng. Coù theå ñaây chæ laø yù töôûng hoùa laõng maïn veà nhöõng taïo vaät (con ngöôøi) aáy, vaø raát bí maät bieát ñaâu chuùng coù theå beänh hoaïn taâm thaàn hôn ta töôûng; ñoái vôùi ngöôøi ñöùng beân ngoaøi nhìn vaøo thì chuùng coù veû hoäi nhaäp toát ñeïp, cho duø moät vaøi tröôøng hôïp teâ lieät taâm trí ñaõ coù ghi vaøo hoà sô.

TC THÔ 17

•

197

Moät ñaëc tính phaân bieät con ngöôøi vôùi nhöõng thuù vaät khaùc, bôûi nhöõng lyù do phaùt trieån, chuùng ta ra ñôøi hoaøn toaøn voâ khaùng vaø tín nhieäm söï soáng coøn cuûa mình nôi nhöõng thaønh vieân ñaõ tröôûng thaønh trong chuûng loaïi, thöôøng laø cha meï. Chuùng ta ñeàu ra ñôøi ‘thieáu thaùng’. Khoâng coù söï lo laéng caàn kíp khoân nguoâi ñaáy, ta seõ cheát raát nhanh. Söï keùo daøi taàm göûi nôi cha meï, tröôùc tieân, hoaøn toaøn laø vaät chaát, chæ laø vaán ñeà ñöôïc cho aên vaø baûo veä: ñaáy laø vaán ñeà thoûa maõn nhöõng thöù ta goïi laø ‘baûn naêng’, nhöõng nhu caàu sinh hoùa baát bieán cuûa nhaân loaïi nhö döôõng sinh, aám aùp,... (Nhöõng thöù baûn naêng sinh toàn naøy, roài ta seõ nhaän thaáy, khoâng theå bieán chaát nhö ‘nhöõng duïc höôùng’ thöôøng töï bieán ñoåi ñaëc tính). Nhöng söï phuï thuoäc vaøo cha meï khoâng ngöøng laïi ôû sinh hoùa. Treû sô sinh buù söõa meï, khaùm phaù ra khoaùi caûm töø haønh ñoäng sinh hoùa baûn theå naøy; vaø ñieàu naøy, theo Freud, laø böôùc sô khai cuûa duïc tính. Mieäng treû khoâng nhöõng laø moät cô quan vaät theå sinh toàn maø coøn laø ‘vuøng daâm tính’, vaøi naêm sau treû laïi khôi noù daäy qua haønh ñoäng buù tay, vaø vaøi naêm sau nöõa laø haønh ñoäng hoân. Quan heä vôùi ngöôøi meï mang moät chieàu höôùng nhuïc duïc môùi: duïc tình ra ñôøi, moät khuynh höôùng tình duïc thoaït ñaàu khoâng theå taùch rôøi khoûi baûn naêng sinh hoùa nhöng giôø laïi taùch haún ra taïo neân moät töï trò rieâng bieät. Duïc tình theo Freud chính noù laø ‘boäi tính’ – söï ‘phaân reõ’ cuûa baûn naêng sinh toàn nhaém ñeán muïc ñích khaùc.

Trong luùc treû sô sinh daàn lôùn, nhöõng vuøng daâm tính khaùc baét ñaàu xuaát hieän. Freud goïi mieäng laø giai ñoaïn ñaàu cuûa ñôøi soáng tình duïc, lieân quan vôùi khuynh höôùng phoái hôïp cuøng ñoái töôïng tình duïc. ÔÛ giai ñoaïn haäu moân, haäu moân bieán thaønh vuøng daâm tính, vaø vôùi laïc thuù ñaïi tieän cuûa treû, xuaát hieän moät töông phaûn môùi meû giöõa hoaït ñoäng vaø thuï ñoäng, hoaøn toaøn khoâng coù ôû giai ñoaïn ñaàu. Giai ñoaïn haäu moân coù tính caùch baïo daâm, qua ñoù treû coù nhuïc thuù truïc xuaát vaø taøn phaù; giai ñoaïn naøy cuõng dính daùng ñeán öôùc voïng tuø haõm, ñaøn aùp chieám höõu, khi treû bieát ñeán hình thöùc môùi cuûa öu theá vaø taän duïng nguyeän voïng theo kieåu khaùc baèng caùch ‘cho’ hay nín phaân.

Keá ñeán laø giai ñoaïn döông vaät, taäp trung khuynh höôùng duïc tình cuûa treû nôi boä phaän sinh duïc, nhöng giai ñoaïn naøy ñöôïc goïi ‘thuoäc veà döông vaät’ hôn laø ‘boä phaän sinh duïc’ bôûi vì Freud cho raèng chæ coù boä phaän sinh duïc phaùi nam môùi nhaän thöùc ñöôïc giai ñoaïn naøy. Treû gaùi theo quan nieäm cuûa Freud vöøa loøng vôùi aâm vaät, ‘töông ñöông’ vôùi döông vaät, hôn laø aâm ñaïo. Ñieàu gì xaûy ra trong tieán trình naøy – duø caùc giai ñoaïn aáy coù theå truøng laép laãn nhau, vaø cuõng khoâng neân xem nhö chuùng coù moät thöù töï nghieâm nhaët ñeå theo – laø söï caáu taïo daàn nhöõng duïc tính nôi treû, vaø moät trong nhöõng khuynh höôùng duïc tính aáy vaãn laø chuù troïng vaøo theå xaùc cuûa noù. Nhöõng duïc höôùng naøy heát möïc uyeån chuyeån vaø hoaøn toaøn khoâng baát bieán nhö baûn naêng sinh hoùa: ñoái töôïng cuûa noù thöôøng laø ngaãu nhieân vaø

198

•

TC THÔ 17

thay theá ñöôïc, vaø duïc höôùng naøy coù theå theá choã cho duïc höôùng kia. Ta coù theå töôûng töôïng ra ñöùa treû ôû tuoåi aáu thô, khoâng phaûi laø moät ñôn vò chuû theå ñang ñoái maët ham hoá ñoái töôïng xaùc ñònh, maø laø moät vuøng ña löïc thay ñoåi phöùc taïp, trong ñoù chuû theå (laø ñöùa treû) ñaõ bò naém giöõ vaø phaân taùn ra nhieàu maûnh, vuøng ñoù cuõng chöa coù troïng taâm lyù lòch, vaø cuõng chöa xaùc ñònh ñöôïc bieân giôùi giöõa noù vaø theá giôùi beân ngoaøi. Naèm trong vuøng duïc höôùng naøy, caùc vaät theå vaø phaàn-naøo-vaät-theå loù ra roài bieán maát, ñoåi choã cho nhau hoa caû maét, vaø theå xaùc cuûa treû noåi baät giöõa nhöõng vaät theå naøy khi chuyeån vaän duïc höôùng chaïy xuyeân ngang noù. Ta coù theå xem nhö ñaáy laø ‘thuyeát duïc thoûa töï ñoäng’, trong ñoù coù khi Freud coøn goàm chung caû nhi duïc tính vaøo ñoù: tuy treû tìm laïc thuù treân theå xaùc cuûa noù nhöng vaãn chöa theå nhaän thöùc ñöôïc ñaáy laø moät ñoái töôïng ñaày ñuû. Ta caàn phaân bieät duïc thoûa töï ñoäng vôùi thöù Freud goïi laø ‘töï yeâu’, moät traïng thaùi trong ñoù theå xaùc hay baûn ngaõ cuûa moät ngöôøi noùi chung, ñöôïc ngöôøi ñoù ‘doàn heát tình caûm’, hoaëc bieán noù thaønh ñoái töôïng yeâu cuûa mình.

Haún nhieân, treû ôû giai ñoaïn naøy khoâng phaûi laø moät coâng daân töông lai coù theå tin caäy seõ laøm ñöôïc moät ngaøy vieäc. Noù voâ traät töï, baïo daâm, coâng kích, töï vöôùng, vaø chæ bieát tìm laïc thuù moät caùch trô treõn, mang aûnh höôûng ‘nguyeân lyù laïc thuù’; vaø noù cuõng chaúng ñeám xæa gì ñeán dò bieät phaùi tính.

Noù chöa phaûi laø thöù ta coù theå goïi ñöôïc laø ‘chuû theå phaùi tính’: noù ñaày raãy nhöõng ñöôøng höôùng duïc tính, nhöng duïc naêng naøy khoâng nhaän thöùc ñöôïc dò bieät giöõa nam vaø nöõ. Neáu treû muoán thaønh coâng trong ñôøi soáng, haún nhieân laø noù phaûi tieáp nhaän ñöôïc ñieàu naøy, vaø caùi cô giôùi giuùp treû nhaän ra dò bieät ñaõ ñöôïc Freud goïi tröôùc tieân laø maëc caûm Oedipus. Ñöùa treû maø naõy giôø ta ñang noùi ñeán, ôû vaøo thôøi tieàn Oedipus, khoâng nhöõng vöøa voâ traät töï vaø baïo daâm maø coøn coù loaïn daâm nöõa: söï gaàn guõi giöõa treû nam vôùi thaân xaùc ngöôøi meï daãn daét noù ñeán moät ham muoán voâ thöùc ñöôïc phoái hôïp tình duïc vôùi baø, trong khi treû gaùi cuõng töøng ñöôïc oâm aáp aüm boàng bôûi ngöôøi meï, coù ñöôïc ñoàng tính luyeán aùi laø duïc caûm ñaàu tieân, baét ñaàu chuyeån höôùng tình duïc veà phía ngöôøi cha. ‘Nhò toá’ ñaàu tieân hay quan heä ñoâi giöõa treû sô sinh vaø ngöôøi meï, ta coù theå noùi, ñeán luùc naøy bieán thaønh tam giaùc goàm coù treû vaø caû hai cha meï; ñoái vôùi treû, phuï maãu heä cuøng phaùi tính seõ bieán thaønh ñoái thuû tranh giaønh tình thöông nôi phuï maãu heä khaùc phaùi. Ñieàu thuùc ñaåy treû nam rôøi boû duïc yù loaïn luaân vôùi meï laø noãi doïa naït hoaïn thieán bôûi ngöôøi cha. Noãi ñe doïa naøy khoâng caàn thieát phaûi noùi thaønh lôøi; nhöng treû nam, nhaän ra treû gaùi laø ñaõ bò ‘hoaïn thieán’, baét ñaàu töôûng töôïng ñeán hình phaït naøy coù theå xaûy ra cho noù. Nhö theá, treû beøn neùn duïc yù loaïn luaân vaøo söï aùy naùy nhaãn nhuïc, töï hoøa giaûi mình vôùi ‘nguyeân lyù hieän thöïc’, phuïc toøng ngöôøi cha, caùch xa ngöôøi meï, vaø yeân taâm vôùi söï an uûi moät

TC THÔ 17

•

199

caùch voâ thöùc raèng hieän giôø noù khoâng hy voïng truaát boû ñöôïc cha ñeå laáy meï; cha noù bieåu tröng cho moät nôi, moät khaû thi maø trong töông lai noù seõ nhaän ra vaø chieám ñöôïc. Neáu noù khoâng laø toäc tröôûng baây giôø, noù seõ laø toäc tröôûng mai sau. Noù giöõ hoøa khí vôùi cha, nhaän daïng cuøng lyù lòch, vaø ñöôïc höôùng daãn ñeán vai troø bieåu tröng cuûa nam giôùi. Noù bieán thaønh moät chuû theå phaùi tính, khaéc phuïc ñöôïc maëc caûm Oedipus; nhöng ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, noù phaûi xua moïi öôùc muoán caám ñoaùn vaøo ñaùy saâu, neùn chuùng vaøo moät nôi ta goïi laø voâ thöùc. Ñaây khoâng phaûi laø nôi coù saün ñeå ñoùn nhaän nhöõng öôùc muoán nhö treân: nôi naøy ñöôïc sinh ra, baøy ra, bôûi haønh ñoäng cheá phuïc sô ñaúng naøy. Treân con ñöôøng taùc taïo ñaøn oâng, treû nam lôùn daàn vôùi nhöõng hình aûnh vaø thöïc thi maø xaõ hoäi ñaõ ñònh nghóa laø ‘nam tính’. Moät ngaøy naøo ñoù seõ ñeán phieân treû laøm cha, nhö theá, giöõ vöõng xaõ hoäi baèng caùch goùp phaàn vaøo vieäc moâ phoûng gia tính. Duïc voïng thieáu thôøi cuûa haén ñaõ ñöôïc caáu taïo qua maëc caûm Oedipus baèng caùch ñaët troïng taâm vaøo boä phaän sinh duïc. Neáu treû nam khoâng vöôït qua ñöôïc maëc caûm Oedipus, coù theå noù khoâng coù khaû naêng duïc tính: coù leõ noù ñaõ ñaët ngöôøi meï leân ñaëc vò cao hôn moïi ngöôøi ñaøn baø khaùc, vaø theo Freud, ñieàu naøy coù theå daãn ñeán ñoàng tính luyeán aùi; hoaëc vì nhaän ra ñaøn baø laø ‘hoaïn thieán’ ñaõ toån thöông haén ñeán noãi khoâng laøm sao höôûng ñöôïc laïc thuù trong quan heä tình duïc vôùi hoï.

Tuy nhieân, ñöôøng ñi cuûa treû gaùi qua maëc caûm Oedipus laïi khoâng ñöôïc baèng phaúng nhö treân. Ñieàu caàn neâu leân ôû ñaây, neáu Freud ñaõ ñieûn hình hoùa ñöôïc caùi xaõ hoäi nam heä thôøi ñoù, thì laïi thaát baïi khi ñoái dieän vôùi duïc tính nöõ giôùi – maø oâng ñaõ töøng goïi ñaáy laø ‘luïc ñòa toái’. Veà sau ta seõ coù vaøi dòp baøn theâm veà thaùi ñoä coi reû, kyø thò nöõ giôùi ñaõ bieán ñoåi phaàn naøo coâng vieäc cuûa Freud, vaø sö am hieåu tieán trình treû gaùi qua maëc caûm Oedipus khoâng deã gì thoaùt khoûi söï kyø thò phaùi tính. Treû gaùi, coù maëc caûm vì ‘bò thieán’, bieán hình aûnh thaát voïng, cuõng ‘bò thieán’ cuûa ngöôøi meï thaønh döï tính caùm doã ngöôøi cha; nhöng döï tính naøy ñaõ hoûng, roát cuoäc roài cuõng phaûi mieãn cöôõng quay laïi vôùi meï, nhaän daïng cuøng baø, nhaän laáy vai troø nöõ phaùi, vaø raát voâ thöùc, treû gaùi ñoåi döông vaät laø thöù noù theøm muoán nhöng khoâng bao giôø coù ñöôïc, ra hình aûnh ñöùa con hy voïng coù ñöôïc vôùi ngöôøi cha. Khoâng coù lyù do roõ reät taïi sao treû gaùi phaûi töø boû duïc yù naøy, bôûi vì ‘ñaõ bò thieán’ taát nhieân noù khoâng coøn bò ñe doïa bò thieán nöõa; vaø nhö vaäy, raát khoù cho ta thaáy cô naêng naøo ñaõ khieán treû gaùi hoùa giaûi ñöôïc maëc caûm Oedipus. ‘Söï hoaïn thieán’, khaùc vôùi söï ngaên caám loaïn daâm nôi treû nam, laïi chính laø ñieàu khieán loaïn daâm coù theå xaûy ra. Hôn nöõa, treû gaùi, khi böôùc vaøo giai ñoaïn Oedipus, phaûi ñoåi ‘ñoái töôïng yeâu’ töø meï ra cha, trong khi treû nam raát ñôn giaûn cöù tieáp tuïc yeâu meï; vaø vì söï thay ñoåi ñoái töôïng naøy laø moät chuyeän phöùc taïp vaø khoù khaên hôn nhieàu, ñaáy cuõng ñuû neâu theâm vaán ñeà veà söï kieän Oedipus hoùa nöõ phaùi.

200

•

TC THÔ 17

Tröôùc khi rôøi khoûi nghi vaán veà maëc caûm Oedipus, troïng taâm quan troïng trong vieäc laøm cuûa Freud caàn ñöôïc nhaán maïnh. Ñoù khoâng phaûi chæ laø moät thöù maëc caûm naøo ñoù: ñaáy laø caáu truùc quan heä töø ñoù ta bieán thaønh ñaøn oâng hay ñaøn baø. Ñoù laø ñieåm ñaõ sinh saûn vaø caáu thaønh chuùng ta nhö nhöõng chuû theå; vaø vaán ñeà laø noù khoâng phaûi laø moät cô naêng hoaøn haûo, ôû moät nghóa naøo ñoù. Noù ñaùnh daáu nôi thay ñoåi töø nguyeân lyù laïc thuù qua nguyeân lyù hieän thöïc; töø voøng keàm toûa cuûa gia ñình ra theá giôùi roäng lôùn beân ngoaøi, vì ta ñaõ ñi ñöôïc töø loaïn luaân ñeán nhöõng quan heä thoùi tuïc; töø Thieân nhieân ñeán Vaên hoùa, vì ta ñaõ nhaän ra ñöôïc quan heä giöõa treû sô sinh vaø ngöôøi meï laø phaàn naøo ‘töï nhieân’, vaø ñöùa treû haäu-Oedipus chæ laø moät ngöôøi ñang treân tieán trình nhaän laõnh moät vai troø trong traät töï vaên hoùanhö moät toaøn theå. (Tuy nhieân trong moät nghóa naøo ñoù, nhaän ra quan heä sô sinh vaø ngöôøi meï laø ‘töï nhieân’, khoâng maáy roõ raøng: tuyeät cuøng maø noùi, treû sô sinh chaúng caàn bieát thaät söï ngöôøi cung caáp laø ai caû.) Hôn nöõa, ñoái vôùi Freud, maëc caûm Oedipus laø nhöõng böôùc khôûi ñaàu cuûa ñaïo ñöùc, löông taâm, luaät leä vaø moïi hình thöùc quyeàn löïc xaõ hoäi vaø toân giaùo. Söï ngaên caám loaïn luaân, coù thaät hay töôûng töôïng nôi ngöôøi cha, laø hình aûnh tieâu bieåu cuûa nhöõng thöù quyeàn theá cao hôn; vaø trong luùc töï taïo boä luaät toäc tröôûng naøy, ñöùa treû baét ñaàu taùc taïo neân moät thöù Freud goïi laø ‘sieâu ngaõ’, tieáng noùi tröøng phaït oai nghieâm cuûa löông taâm.

Taát caû moïi thöù thôøi ñoù, baây giôø nhìn laïi, döôøng nhö ñeàu ñöôïc saép ñaët ñeå cuûng coá vai troø phaùi tính, thoûa maõn phaûi bò ñình hoaõn, quyeàn löïc phaûi ñöôïc chaáp nhaän, gia ñình vaø xaõ hoäi caàn ñöôïc moâ phoûng. Nhöng chuùng ta ñaõ queân khuaáy ñi vuøng voâ thöùc baát trò ngoã nghòch. Ñeán ñaây, treû ñaõ phaùt trieån ñöôïc baûn ngaõ hoaëc lyù lòch caù nhaân, phaùt trieån ñöôïc moät choã ñöùng trong nhöõng maïng duïc tính, thoùi tuïc vaø xaõ hoäi; nhöng noù chæ coù theå laøm ñöôïc ñieàu naøy, noùi moät caùch noâm na, baèng caùch taùch rôøi nhöõng öôùc muoán toäi loãi, ñaåy chuùng vaøo voâ thöùc. Chuû theå con ngöôøi sau tieán trình Oedipus laø moät phaân chuû theå, giaèng xeù baáp beânh giöõa höõu thöùc vaø voâ thöùc; vaø voâ thöùc thì luùc naøo cuõng coù theå quay laïi quaáy raày noù. Trong caùch noùi Anh ngöõ phoå thoâng, chöõ ‘tieàm thöùc’ ñöôïc duøng ñeán nhieàu hôn laø ‘voâ thöùc’; nhöng ñaáy laø ñaùnh giaù thaáp phaàn caáp tieán ‘khaùc’ cuûa voâ thöùc, baèng caùch töôûng töôïng raèng noù chæ laø moät nôi tuy naèm beân döôùi nhöng vaãn coù theå vôùi tôùi ñöôïc. Caùch ñaùnh giaù aáy laøm keùm ñi caùi cöïc kyø laï luøng cuûa voâ thöùc, ñoù vöøa laø moät nôi vöøa khoâng laø moät nôi, hoaøn toaøn khaùc haún hieän thöïc, khoâng heà bieát ñeán lyù leõ hay phuû nhaän, hay töông quan nhaân quaû, hay maâu thuaãn, noù hoaøn toaøn haøng phuïc nhö ñaõ haøng phuïc söï chuyeån vaän duïc höôùng baûn naêng vaø kieám tìm laïc thuù.

‘Con ñöôøng vöông giaû’ daãn ñeán voâ thöùc laø chieâm bao. Nhöõng giaác moäng cho pheùp ta coù moät trong vaøi ñaëc quyeàn ñöôïc nhìn thaáy voâ thöùc hoïat

TC THÔ 17

•

201

ñoäng. Vôùi Freud, chieâm bao laø bieåu tröng thoûa maõn coát yeáu cuûa moïi öôùc voïng voâ thöùc; vaø chuùng mang hình thöùc töôïng tröng vì neáu nhöõng vaät theå naøy ñöôïc dieãn taû tröïc tieáp thì noù coù theå quaù nhieãu ñoäng vaø laøm roän vöøa ñuû ñeå ñaùnh thöùc ta daäy. Ñeå nguû yeân giaác, voâ thöùc töï nguyeän giaáu ñi, laøm dòu xuoáng hoaëc thay ñoåi yù nghóa, bieán nhöõng giaác mô thaønh nhöõng baûn vaên bieåu tröng caàn ñöôïc giaûng giaûi. Baûn ngaõ chu ñaùo cuûa chuùng ta vaãn laøm vieäc ngay caû khi ta naèm mô, kieåm duyeät moät hình aûnh choã naøy hoaëc giaønh choã cho moät thoâng ñieäp choã kia; vaø töï voâ thöùc goùp phaàn theâm vaøo choã khoù hieåu naøy vôùi nhöõng taùc naêng dò thöôøng cuûa noù. Vôùi bieáng nhaùc taèn tieän, voâ thöùc suùc tích moät boä hình aûnh vaøo moät ‘töôøng trình’ ñôn leû; hoaëc noù ‘thay theá’ yù nghóa cuûa ñoái töôïng naøy baèng yù nghóa cuûa moät thöù khaùc, ñoâi khi keát hôïp vôùi noù; nhö vaäy, trong mô, toâi truùt moïi töùc giaän vôùi moät ngöôøi mang hoï cua vaøo moät con cua chaúng haïn. Söï suùc tích vaø dôøi ñoåi khoâng ngöøng cuûa yù nghóa naøy phuø hôïp vôùi hai taùc duïng chính cuûa ngoân ngöõ nhaân loaïi maø Roman Jakobson ñaõ nhaän ra: aùm duï (suùc tích nhieàu nghóa), vaø hoaùn nghóa (dôøi ñoåi nghóa naøy qua nghóa khaùc). Chính ñieàu naøy ñaõ khieán nhaø phaân taâm Phaùp Jacques Lacan phaùt bieåu raèng ‘vuøng voâ thöùc ñaõ ñöôïc hình thaønh nhö ngoân ngöõ’. Baûn vaên trong moäng cuõng bí hieåm vì voâ thöùc voán ngheøo kyõ thuaät dieãn baøy ñieàu noù muoán noùi, phaàn lôùn bò giôùi haïn trong thò aûnh, neân thöôøng phaûi dieãn dòch moät caùch kheùo leùo töø ngoân yù ra thò yù: noù phaûi baét laáy hình aûnh cuûa moät caùi vôït* ñaùnh quaàn vôït ñeå aùm chæ vaøi giao dòch gian traù naøo ñoù. Vôùi baát cöù giaù naøo, chieâm bao ñuû ñeå dieãn baøy cho thaáy voâ thöùc coù nhieàu thuû ñoaïn ñaùng phuïc cuûa moät ñaàu beáp löôøi bieáng thieáu vaät lieäu quaêng neùm ñuû thöù khaùc nhau vaøo noài haàm, thay theá gia vò naøy baèng gia vò khaùc, naáu nöôùng vôùi nhöõng thöù chæ coù ôû chôï buoåi saùng, gioáng nhö chieâm bao ñaõ lôïi duïng nhöõng ‘taøn dö cuûa ngaøy’, troän laãn vôùi caùc bieán coá xaûy ra trong ngaøy hoaëc nhöõng khích ñoäng caûm thaáy trong luùc nguû vôùi nhöõng hình aûnh aáu thôøi saâu ñaäm.

Chieâm bao mang laïi cho chuùng ta con ñöôøng chính, nhöng khoâng phaûi laø con ñöôøng duy nhaát, ñeán voâ thöùc. Ngoaøi ra, coøn coù thöù, Freud goïi laø ‘nhöõng thoùi quen töông ñoàng’, nhö nhöõng lôøi thoát ra baát thaàn khoù hieåu, khieám khuyeát cuûa trí nhôù, nhöõng vuïng veà, ñoïc sai vaø laàm choã, ñeàu mang daáu veát phaùt xuaát töø nhöõng öôùc voïng hay chuû yù voâ thöùc. Theo Freud, söï coù maët cuûa voâ thöùc coøn loä ra qua nhöõng chuyeän ñuøa haøi höôùc coù noäi dung duïc tính, lo aâu hay quaù khích. Tuy nhieân, nôi voâ thöùc taïo ra nhieàu thieät haïi nhaát laø phieàn nhieãu taâm lyù khoâng döôùi daïng naøy thì cuõng daïng kia. Chuùng ta coù theå coù moät vaøi öôùc voïng voâ thöùc naøo ñoù khoâng choái töø ñöôïc, nhöng cuõng khoâng daùm tìm loái thoaùt cuï theå; trong tröôøng hôïp naøy, töø voâ thöùc, öôùc voïng tìm loái ra, baûn ngaõ chaän choáng laïi, vaø keát quaû cuûa tranh chaáp noäi taïi

202

•

TC THÔ 17

laø beänh loaïn thaàn kinh. Thöôøng beänh nhaân baét ñaàu coù nhöõng trieäu chöùng, raát hoøa hoaõn, vöøa choáng laïi öôùc voïng voâ thöùc vöøa leùn luùt phoâ baøy noù moät caùch thieän ngheä. Nhöõng thöù beänh loaïn thaàn kinh nhö theá naøy thöôøng laø beänh aùm aûnh (ví duï nhö caàn phaûi sôø töøng coät ñeøn), thaàn kinh kích ñoäng quaù ñaùng (tay boãng teâ lieät maø khoâng coù lyù do naøo heát), kinh haõi (sôï nhöõng choã meânh moâng roäng lôùn hoaëc sôï vaøi con thuù naøo ñoù moät caùch voâ lyù). Vôùi nhöõng beänh loaïn thaàn kinh nhö theá naøy, khoa phaân taâm hoïc bieân bieät caùc xung ñoät khoâng giaûi quyeát ñöôïc coù nguoàn goác töø phaùt trieån khôûi ñaàu cuûa moät ngöôøi, vaø chaéc chaén, noù chuù troïng vaøo thôøi ñieåm Oedipus; quaû thaät, chính Freud ñaõ goïi maëc caûm Oedipus laø ‘haït nhaân cuûa taâm thaàn’. Thoâng thöôøng luoân coù moät quan heä giöõa thöù loaïn thaàn kinh beänh nhaân toû loä vôùi moät ñieåm thôøi tieàn Oedipus, nôi maø söï phaùt trieån taâm linh cuûa hoï bò ñình chæ hoaëc ‘ñònh hình’. Muïc ñích cuûa khoa phaân taâm hoïc laø khaùm phaù ra nhöõng nguyeân ngaân thaàm kín cuûa loaïn thaàn kinh ñeå giaûi thoaùt beänh nhaân ra khoûi nhöõng xung ñoät aáy, nhö vaäy, chöõa ñöôïc trieäu chöùng phieàn naõo.

Tuy nhieân, ñieàu khoù ñöông ñaàu hôn laø ñieàu traïng cuûa beänh taâm thaàn, trong ñoù, baûn ngaõ khoâng phaûi nhö loaïn thaàn kinh phaàn naøo ñoù neùn ñöôïc öôùc muoán vaøo voâ thöùc, maø thaät söï naèm döôùi söï cai trò cuûa voâ thöùc. Khi ñieàu naøy xaûy ra, ñöôøng noái baûn ngaõ vaø theá giôùi beân ngoaøi bò giaùn ñoaïn, voâ thöùc baét ñaàu döïng neân aûo töôûng hieän thöïc ñeå thay theá. Noùi moät caùch khaùc, ngöôøi beänh taâm trí maát lieân laïc vôùi hieän thöïc ôû nhöõng ñieåm chính, nhö beänh cuoàng ñaéc vaø beänh loaïn trí: neáu ngöôøi loaïn thaàn kinh boãng nhieân coù moät caùnh tay teâ lieät, thì ngöôøi beänh taâm trí coù theå tin raèng caùnh tay aáy bieán thaønh voøi voi. ‘Beänh cuoàng ñaéc’ noùi ñeán traïng thaùi ít nhieàu cuûa aûo töôûng, trong ñoù Freud coøn keå theâm aûo töôûng ghen tuoâng vaø aûo töôûng haøo quang.

OÂng ñaët nguoàn goác cuûa nhöõng thöù cuoàng ñaéc nhö treân vaøo trong caùch voâ thöùc töï veä ñeå choáng laïi ñoàng tính duïc: taâm trí choái töø duïc voïng naøy baèng caùch bieán ñoái töôïng yeâu thaønh keû thuø hoaëc ngöôøi quaáy raày, töï saép xeáp vaø dieãn dòch hieän thöïc moät caùch qui cuû coù heä thoáng ñeå xaùc ñònh ñieàu aùm muoäi treân. Ngöôøi loaïn trí thì taùch rôøi khoûi thöïc teá vaø quay veà chính mình vôùi moät saûn phaåm ñöôïc heä thoáng hoùa khoâng maáy chaët cheõ coù phaàn quaù loá cuûa nhieàu kyø töôûng: noù töïa nhö laø ‘caên cöôùc’, hay öôùc muoán voâ thöùc, ñaõ vuøng daäy vaø traøn ngaäp taâm thöùc vôùi nhöõng thöù voâ nghóa, ñaày nhöõng phoái hôïp bí aån vaø ña caûm hôn laø nhöõng khaùi nieäm cuûa nhieàu yù töôûng. Ngoân ngöõ loaïn trí, trong nghóa naøy, raát lyù thuù, töông töï ngoân ngöõ thô.

Phaân taâm hoïc khoâng phaûi chæ laø lyù thuyeát veà taâm trí con ngöôøi, maø coøn thöïc thi caùch chöõa cho nhöõng ngöôøi maéc beänh taâm trí hay taâm thaàn.

Nhöõng caùch chöõa naøy, theo Freud, khoâng phaûi ñaït ñöôïc baèng caùch giaûi thích cho beänh nhaân hieåu ñieàu gì sai laàm ñaõ xaûy ra cho haén, maø laø vaïch

TC THÔ 17

•

203

cho haén thaáy nhöõng duyeân côù voâ thöùc. Ñaây laø moät phaàn thöïc haønh cuûa phaân taâm, nhöng töï noù khoâng chöõa ñöôïc beänh cho ai caû. Theo nghóa naøy, Freud khoâng phaûi laø moät nhaø duy lyù, tin raèng chæ caàn ta hieåu ñöôïc theá giôùi chung quanh laø ta coù theå coù ñöôïc nhöõng haønh ñoäng hôïp lyù. Coát loõi cuûa caùch chöõa theo thuyeát Freud laø ‘chuyeån giao’, moät khaùi nieäm thænh thoaûng vaãn bò nhaàm laãn vôùi thöù Freud goïi laø ‘hoài chieáu’, töùc laø qui cho ngöôøi khaùc nhöõng taâm tình vaø öôùc mô chính thaät laø cuûa mình. Trong tieán haønh chuyeân chöõa, beänh nhaân baét ñaàu ‘dôøi’ moät caùch voâ yù thöùc, nhöõng xung ñoät taâm lyù ñang laøm phieàn haén qua dung maïo cuûa nhaø phaân giaûi. Ví duï nhö haén coù xung ñoät vôùi cha haén, raát voâ thöùc haén coù theå ñaët nhaø phaân giaûi vaøo hình aûnh ngöôøi cha. Ñieàu naøy mang laïi vaán ñeà cho nhaø phaân giaûi, vì ‘laäp ñi laäp laïi’, hay dieãn laïi, nhöõng xung ñoät chính goác, laïi laø moät trong nhieàu caùch raát voâ yù thöùc beänh nhaân ñaõ duøng ñeå traùnh khoâng ñöông ñaàu tröïc tieáp vôùi nhöõng xung ñoät aáy. Chuùng ta laäp laïi, coù khi cöôõng cheá, nhöõng gì ta khoâng theå nhôù ñöôïc roõ raøng, vaø ta khoâng theå nhôù ñöôïc vì chuùng laø nhöõng ñieàu khoâng maáy thuù vò. Nhöng caùch chuyeån giao naøy cuõng cung caáp ñöôïc cho nhaø phaân giaûi moät caùi nhìn thaáu ñaùo rieâng veà ñôøi soáng taâm lyù cuûa ngöôøi beänh, daøn döïng trong moät tình theá oån coá coù theå can thieäp ñöôïc. (Moät trong vaøi lyù do taïi sao töï nhaø phaân taâm hoïc phaûi qua taâm lyù phaân giaûi trong thôøi gian thöïc taäp, laø ñeå taäp cho hoï chuù yù ñeán nhöõng tieán trình voâ thöùc cuûa chính mình, nhö vaäy, cöôõng choáng laïi söï nguy hieåm cuûa ‘phaûn chuyeån’, ñaåy vaán ñeà cuûa mình qua beänh nhaân.) Bôûi ñaëc tính bi kòch cuûa chuyeån giao, thaáu suoát vaø quyeàn can thieäp nhaø phaân giaûi ñöôïc coù, vaán ñeà raéc roái cuûa beänh nhaân daàn daàn ñöôïc taùi ñònh trong tình huoáng phaân giaûi. Trong nghóa naøy, moät caùch chính thoáng, nhöõng vaán ñeà ñöôïc khaûo saùt trong phoøng vaán giaûi khoâng hoaøn toaøn haún laø nhöõng vaán ñeà treân ñôøi soáng thöïc teá cuûa beänh nhaân: coù theå, chuùng coù vaøi quan heä ‘hoang töôûng’ vôùi nhöõng vaán ñeà thöïc teá, töïa nhö moät baøi baûn vaên duøng vaät theå hieän thöïc ñeå bieán ñoåi. Khoâng ai ñöôïc chöõa khoûi hoaøn toaøn moïi vaán ñeà ñaõ coù tröôùc, sau khi rôøi phoøng vaán giaûi.

Thöôøng thì beänh nhaân hay coù ñoâi chuùt cöôõng choáng vieäc nhaø phaân giaûi chaïm ñeán vuøng voâ thöùc cuûa mình qua vaøi thuû thuaät quen thuoäc, nhöng neáu khoâng coù trôû ngaïi naøo khaùc, tieán trình chuyeån giao cho pheùp vaán ñeà cuûa beänh nhaân ñöôïc ‘thoâng qua’ trong voâ thöùc, vaø nhôø giaûi quyeát ñöôïc quan heä chuyeån giao ñuùng luùc, nhaø phaân giaûi hy voïng giaûi thoaùt beänh nhaân ra khoûi nhöõng quan heä aáy. Moät caùch khaùc ñeå dieãn taû tieán trình naøy laø, beänh nhaân coù theå baét ñaàu töï nhôù moät maûnh ñôøi coâ ta ñaõ neùn xuoáng: coâ coù theå töï keå chuyeän ñôøi mình baèng moät caùch khaùc, môùi meû hoaøn chænh hôn, loái keå chuyeän naøy dieãn dòch moät caùch yù nghóa hôn moïi phieàn naõo coâ töøng chòu ñöïng. Caùch ‘chöõa beänh baèng lôøi noùi’, nhö ñöôïc goïi, ñaõ coù hieäu nghieäm.

204

•

TC THÔ 17

Caâu khaåu hieäu cuûa Freud, coù leõ laø caùch toùm taét hay nhaát coâng trình cuûa phaân taâm hoïc: ‘Lyù lòch caù nhaân ôû nôi naøo, nôi ñoù laø baûn ngaõ.’ Nôi ñaøn oâng laãn ñaøn baø teâ lieät döôùi söùc maïnh cuûa nhöõng thöù khoâng hieåu noåi, nôi ñoù lyù leõ vaø töï chuû ngöï trò. Khaåu hieäu cuûa Freud khieán oâng coù veû nhö laø moät nhaø duy lyù hôn, trong khi oâng khoâng heà laø theá. Maëc duø ñaõ coù laàn Freud goùp yù raèng, sau roát khoâng coù gì baèng lyù leõ vaø kinh nghieäm, oâng ñaõ ñaùnh giaù hôi thaáp söï xaûo dieäu vaø traàm kha coù theå coù ñöôïc cuûa taâm trí. OÂng ñaùnh giaù khaû naêng con ngöôøi noùi chung, baûo thuû vaø bi quan: chuùng ta bò cheá ngöï bôûi öôùc voïng ñöôïc thoûa maõn vaø aùc caûm vôùi taát caû nhöõng gì phaù hoûng öôùc voïng aáy. Trong nhöõng coâng trình veà sau cuûa Freud, oâng nhaän ra nhaân chuûng ñang moøn moûi daàn ñôïi chôø caùi cheát, moät thöù tình duïc bieán thaùi ñaàu tieân maø baûn ngaõ thaû loûng treân chính noù. Muïc tieâu sau cuøng cuûa ñôøi soáng laø caùi cheát, ñöôïc trôû laïi traïng thaùi an vui baát ñoäng nôi maø baûn ngaõ khoâng theå bò thöông tích. Thaàn aùi tình Eros, hay nghò löïc tình duïc, laø nguoàn löïc goùp thaønh lòch söû, nhöng noù laïi bò troùi buoäc trong maâu thuaãn bi ñaùt vôùi thaàn cheát, Thanatos. Chuùng ta phaán ñaáu tieán tôùi ñeå roài luùc naøo cuõng bò ñaåy luøi, gaéng söùc ñaáu tranh quay veà traïng thaùi tieàn tri thöùc. Baûn ngaõ laø moät thöïc theå taïm bôï, ñaùng thöông, tôi taû bôûi theá giôùi beân ngoaøi, khoán khoå bôûi söï thaùo gôõ taøn nhaãn cuûa sieâu ngaõ, phieàn muoän vôùi nhöõng ñoøi hoûi khoâng theå thoûa maõn ñöôïc cuûa lyù lòch caù nhaân. Loøng traéc aån cuûa Freud vôùi baûn ngaõ, laø loøng traéc aån vôùi nhaân loaïi maõi lao löïc döôùi nhöõng ñoøi hoûi khoâng deã chòu ñöïng cuûa neàn vaên minh döïa treân ñeø neùn duïc voïng vaø keàm cheá thoûa maõn.

OÂng khinh mieät nhöõng ñeà nghò khoâng töôûng ñoøi thay ñoåi ñieàu kieän treân; maëc duø Freud coù nhieàu quan ñieåm xaõ hoäi thoâng thöôøng vaø keû caû, oâng coù veû thieân vò vôùi moät vaøi toan tính deïp boû hay ít ra söûa ñoåi caùc cô cheá caù nhaân vaø quoác gia. Vaø oâng laøm vaäy chæ vì tin raèng xaõ hoäi hieän ñaïi ñaõ trôû neân chuyeân cheá vôùi aùp böùc. Trong The Future of an Illusion, Freud tranh luaän, neáu moät xaõ hoäi phaùt trieån chöa qua ñöôïc thôøi ñieåm trong ñoù söï thoûa maõn cuûa nhoùm naøy döïa treân söï böùc cheá nhoùm khaùc, raát deã hieåu, khi nhoùm bò aùp böùc mang loøng thuø nghòch vôùi neàn vaên hoùa coù ñöôïc nhôø ôû söùc lao löïc cuûa hoï, söï giaøu coù maø hoï chæ ñöôïc chia coù moät phaàn raát nhoû. Freud phaùt bieåu, ‘ñieàu khoâng caàn phaûi noùi ra, laø moät neàn vaên minh naøo coù quaù nhieàu phaàn töû baát maõn vaø ñaåy hoï vaøo choã noåi loaïn, khoâng neân coù vaø khoâng ñaùng coù vieãn aûnh hieän höõu laâu daøi.’

Baát cöù lyù thuyeát caên nguyeân vaø phöùc taïp naøo nhö luaän thuyeát cuûa Freud, ñeàu gaây ra tranh caõi maõnh lieät. Thuyeát Freud ñaõ töøng bò taán coâng nhieàu laàn ôû nhieàu choã, vaø ta cuõng khoâng neân coi nhö thuyeát aáy laø khoâng coù vaán ñeà. Thaät ra noù coù nhieàu vaán ñeà, ví duï nhö caùch thöû nghieäm hoïc thuyeát, nhö nhöõng löïa choïn daãn chöùng, hay choáng laïi nhöõng thænh caàu cuûa noù.;

TC THÔ 17

•

205

moät nhaø taâm lyù kieâm thaùi ñoä hoïc Hoa kyø ñaõ noùi trong moät cuoäc ñoái thoaïi: ‘Vaán ñeà trong vieäc laøm cuûa Freud laø noù khoâng ñöôïc testicle!’* Dó nhieân laø cuõng coøn tuøy, ôû ñieàu gì baïn cho laø thöû nghieäm ñöôïc; nhöng döôøng nhö ñieàu naøy cuõng ñuùng ôû choã coù luùc Freud ñaõ khôi daäy moät khaùi nieäm khoa hoïc ôû theá kyû möôøi chín nay ñaõ khoâng coøn ñöôïc chaáp nhaän nöõa. Cho duø voâ tö vaø khaùch quan ñeán ñaâu chaêng nöõa, vieäc laøm cuûa Freud vaãn coù veû ‘phaûn chuyeån’ hình thaønh bôûi chính nhöõng khaùt voïng voâ thöùc cuûa oâng, vaø ñoâi khi meùo moù bôûi quan nieäm tö töôûng caù nhaân. Ñònh giaù phaùi tính laø thí duï ñieån hình ta ñaõ thaáy qua. Coù theå thaùi ñoä toäc tröôûng cuûa Freud khoâng hôn phaàn lôùn ñaøn oâng Vienna theá kyû möôøi chín laø bao, nhöng quan ñieåm cuûa oâng, cho raèng phaùi nöõ laø thuï ñoäng, töï yeâu, tình duïc bieán thaùi, ganh tî vôùi döông vaät, ít löông taâm ñaïo ñöùc hôn ñaøn oâng, vaãn bò nhoùm nöõ quyeàn xoi moùi pheâ bình. Ta chæ caàn so saùnh gioïng ñieäu cuûa Freud trong thöû nghieäm hoïc vôùi ngöôøi ñaøn baø treû (Dora), vaø thöû nghieäm hoïc vôùi caäu beù (Hans) ñuû ñeå nhaän ra söï khaùc bieät trong thaùi ñoä phaùi tính: khích leä, nghi ngôø, vaø coù luùc laïc ñeà raát buoàn cöôøi vôùi Dora; nhöng laïi oân hoøa, neå troïng vaø thaùn phuïc vôùi tieàn trieát gia kieåu Freud, caäu beù Hans.

Moät phaøn naøn khaùc cuõng nghieâm troïng chaúng keùm laø haønh ngheà phaân taâm nhö haønh ngheà y khoa, laïi laø moät hình thöùc xaõ hoäi duøng kieåm soaùt choáng ñoái, daùn nhaõn leân töøng caù nhaân vaø buoäc hoï phaûi theo ñònh nghóa chuyeân cheá cuûa ‘bình thöôøng’. Thaät ra söï phaùn buoäc naøy chuû yù nhaém vaøo y khoa trò lieäu taâm lyù noùi chung: ôû nhöõng ñieåm mang nhieàu quan nieäm rieâng cuûa Freud khaûo saùt veà ‘bình thöôøng’, söï phaùn buoäc aáy caøng sai laïc nhieàu hôn. Coâng trình cuûa Freud cho thaáy, xaáu hoå thay, nhö theá naøo caùch noù löïa choïn vaät theå duïc tính raát ‘plastic’ vaø bieán soá, nhö theá naøo nhöõng thöù goïi laø laàm laãn tình duïc cuõng ñaõ hình thaønh phaàn naøo tình duïc bình thöôøng, vaø nhö theá naøo löôõng tính luyeán aùi khoâng haún laø töï nhieân hay coù ñöôïc baèng chöùng hieån nhieân. Cho duø khoa phaân taâm hoïc Freud thaønh coâng vôùi vaøi khaùi nieäm tình duïc ‘bình thöôøng’; ñieàu naøy khoâng phaûi töï nhieân maø coù.

Vaãn coù nhieàu chæ trích quen thuoäc khaùc veà Freud khoù chöùng minh.

Moät trong nhöõng chæ trích aáy döïa treân tri thöùc thoâng thöôøng: laøm theá naøo treû gaùi laïi ham muoán coù con vôùi cha mình? Duø ñuùng hay sai, thaät ra, khoâng phaûi ‘tri thöùc thoâng thöôøng’ cho pheùp ta quyeát ñònh. Chuùng ta caàn phaûi nhôù ñeán söï kyø quaùi tuyeät ñoái cuûa voâ thöùc khi noù naûy nôû trong chieâm bao, söï caùch bieät vôùi theá giôùi aùnh saùng ban ngaøy cuûa baûn ngaõ, tröôùc khi voäi vaõ baõi boû Freud, caên cöù vaøo tröïc giaùc. Moät chæ trích thoâng thöôøng khaùc nöõa laø Freud ‘giaùng taát caû moïi thöù xuoáng tình duïc’ – oâng bieán thaønh, theo ngoân ngöõ chuyeân moân, moät ‘pan-sexualist’. Dó nhieân ñieàu naøy thì khoâng theå caõi ñöôïc, Freud laø moät nhaø tö töôûng löôõng tính caáp tieán, haún nhieân laø

206

•

TC THÔ 17

coù phaàn hôi quaù ñaùng, vaø luoân ñöa ra nhöõng khuynh höôùng tình duïc ñoái nghòch nhö ‘baûn naêng ngaõ’ cuûa sinh toàn. Maàm moáng söï thaät trong lôøi caùo buoäc pan-sexualist laø Freud ñaõ xem tình duïc laø troïng ñieåm trong ñôøi soáng con ngöôøi töø ñoù cung caáp ‘phaàn töû’ cho taát caû moïi hoaït ñoäng cuûa chuùng ta; nhöng ñoù khoâng heà laø thuyeát giaûm hoùa tình duïc.

Thænh thoaûng ta vaãn nghe moät chæ trích khaùc töø phe Taû raèng loái suy nghó cuûa Freud quaù caù bieät – oâng ñaõ thay theá nhöõng nguyeân nhaân taâm lyù vaø giaûi thích ‘caù nhaân’ baèng nhöõng nguyeân nhaân vaø giaûi thích xaõ hoäi vaø lòch söû. Caùo traïng naøy phaûn aùnh söï hieåu laàm caáp tieán veà lyù thuyeát cuûa Freud.

Quaû nhieân coù moät vaán ñeà laø nhö theá naøo nhöõng yeáu toá xaõ hoäi vaø lòch söû lieân heä vôùi voâ thöùc; nhöng coù moät ñieåm trong phaân tích cuûa Freud giuùp ta deã daøng lieân töôûng ñeán phaùt trieån caù nhaân con ngöôøi qua nhöõng cuïm töø xaõ hoäi lòch söû. Thaät theá, ñieàu Freud ñaõ laøm, khoâng khaùc moät lyù thuyeát cuï theå veà caáu trình cuûa moät chuû theå nhaân loaïi laø maáy. Chuùng ta trôû neân laø chuùng ta bôûi moät lieân quan ña cô theå – bôûi nhöõng giao dòch phöùc taïp ôû tuoåi aáu thô xaûy ra giöõa cô theå ta vôùi cô theå cuûa ngöôøi chung quanh. Ñaây khoâng phaûi laø thuyeát giaûm sinh hoùa: dó nhieân, Freud khoâng heà tin raèng chuùng ta khoâng coù gì khaùc ngoaïi tröø cô theå ra, hoïaêc taâm trí cuûa chuùng ta chæ toaøn laø nhöõng phaûn xaï cuûa cô theå. Ñoù cuõng khoâng laø moät maãu ñôøi soáng xaõ hoäi, vì nhöõng cô theå aáy vaây quanh chuùng ta vaø ta coù quan heä vôùi chuùng, luùc naøo cuõng höôùng veà xaõ hoäi. Vai troø cuûa cha meï, thöïc haønh nuoâi treû, moïi hình aûnh vaø tín ñieàu lieân heä ñeán nhöõng thöù naøy ñeàu laø vaán ñeà vaên hoùa thay ñoåi giöõa nhöõng xaõ hoäi hoaëc khaùc bieät do ôû thôøi ñieåm lòch söû. ‘AÁu thôøi’ laø moät phaùt minh lòch söû gaàn ñaây, vaø phaïm vi cuûa nhöõng xaây döïng lòch söû khaùc nhau vaây quanh hai chöõ ‘gia ñình’ khieán noù coù giaù trò giôùi haïn. Moät nieàm tin haún nhieân khoâng maáy ñoåi thay trong nhöõng cô cheá naøy laø giaû thuyeát ñaøn baø con gaùi thua keùm ñaøn oâng con trai: thaønh kieán naøy döôøng nhö tuï hoïp ñöôïc nhieàu xaõ hoäi. Bôûi vì ñaây laø moät thaønh kieán coù nguoàn goác saâu xa töø nôi phaùt trieån ñaàu tieân veà duïc tính vaø thoùi tuïc, phaân taâm hoïc bieán thaønh moái quan taâm lôùn cho moät vaøi nhaø nöõ quyeàn.

Moät trong nhöõng lyù thuyeát gia theo goùt Freud, maø caùc nhaø nöõ quyeàn noùi treân ñaõ döïa vaøo, laø nhaø phaân taâm hoïc ngöôøi Phaùp Jacques Lacan. Khoâng phaûi vì Lacan laø moät nhaø tö töôûng thieân veà nöõ quyeàn: traùi laïi, thaùi ñoä cuûa Lacan ñoái vôùi phong traøo nöõ quyeàn ôû nhöõng ñieåm chính vaãn laø kieâu ngaïo vaø khinh thöôøng. Nhöng vieäc laøm cuûa Lacan cuõng laø moät döï ñònh nguyeân thuûy, ‘vieát laïi’ lyù thuyeát Freud baèng nhöõng caùch töông töï vôùi caùch cuûa nhöõng ngöôøi chuù yù ñeán caùc caâu hoûi veà ñoái töôïng con ngöôøi, ñòa vò cuûa noù trong xaõ hoäi, vaø treân heát, quan heä cuûa noù vôùi ngoân ngöõ. Moái quan taâm sau cuøng naøy laø lyù do taïi sao caùc nhaø lyù thuyeát vaên chöông chuù yù ñeán Lacan.

TC THÔ 17

•

207

Ñieàu Lacan tìm kieám qua cuoán Ecrits cuûa oâng laø dieãn dòch laïi Freud baèng caùch duøng nhöõng luaän thuyeát reõ höôùng cuûa caáu truùc vaø haäu caáu truùc; vaø duø ñieàu naøy ñaõ khoâng traùnh khoûi ñöa ñeán moät taùc phaåm toái taêm khoù hieåu, ta vaãn neân khaûo saùt noù moät caùch vaén taét neáu muoán bieát haäu caáu truùc vaø phaân taâm hoïc lieân heä vôùi nhau nhö theá naøo.

Toâi ñaõ dieãn ñaït, laøm sao ñieàu Freud suy töôûng coù theå ñuùng, laø ôû thôøi ñieåm ñaàu ôû tieán trình phaùt trieån cuûa treû, khoâng coù söï phaân bieät giöõa chuû theå vaø vaät theå, chính noù vaø theá giôùi beân ngoaøi. Ñoù laø khoaûng thôøi gian Lacan goïi laø ‘ngaãu töôïng’, qua ñoù oâng muoán nhaéc ñeán vieäc ta thieáu moät trung taâm xaùc ñònh veà caùi toâi, trong ñoù nhöõng gì laø ‘toâi’ döôøng nhö ñeàu ñöôïc ñaët nôi ñoái töôïng vaät theå, vaø ngöôïc laïi, qua caùc giao dòch trao ñoåi kín ñaùo. Trong giai ñoaïn tieàn Oedipus, treû con coù quan heä ‘coäng sinh’ vôùi cô theå ngöôøi meï, quan heä naøy laøm môø nhaït baát cöù bieân cöông roõ reät naøo giöõa ñoâi beân: treû tuøy thuoäc vaøo thaân theå naøy, nhöng ta cuõng coù theå töôûng töôïng ñöôïc, treû vöøa kinh qua ñieàu noù bieát veà theá giôùi beân ngoaøi vöøa leä thuoäc vaøo ñoùù. Söï nhaäp giao lyù lòch naøy khoâng haún laø chaân phuùc nhö beà ngoaøi cuûa noù, theo lyù thuyeát gia Melanie Klein, ngöôøi theo thuyeát Freud: ôû giai ñoaïn ñaàu aáu thôøi, treû sô sinh aån chöùa nhöõng baûn naêng coâng kích kieät aùc ñoái vôùi cô theå ngöôøi meï, vui thoûa vôùi kyø töôûng xeù noù ra töøng maûnh ñoàng thôøi bò aùm aûnh seõ coù luùc cô theå aáy tieâu dieät noù.

Ta thöû töôûng töôïng moät ñöùa treû ñang ngaém mình trong göông – Lacan goïi laø ‘thôøi kyø göông aûnh’ – ta coù theå thaáy ñöôïc caùch naøo töø beân trong traïng thaùi ‘ngaãu töôïng’ naøy, phaùt trieån ñaàu tieân cuûa töï ngaõ, cuûa moät töï aûnh phoái hôïp, baét ñaàu xaûy ra. Ñöùa treû, tuy theå chaát chöa chænh ñoán, tìm ñöôïc qua töï phaûn aûnh nôi göông moät tuï aûnh vöøa yù cuûa chính noù; vaø maëc duø quan heä giöõa noù vaø tuï aûnh naøy vaãn coøn laø moät loaïi ‘ngaãu töôïng’ – hình aûnh trong göông vöøa laø, vöøa khoâng laø noù, moät hình aûnh môø nhaït cuûa chuû theå trong khi vaät theå vaãn coøn ñang ñöôïc tieáp tuïc thu nhaän – noù ñang baét ñaàu tieán trình taùc taïo troïng taâm ngaõ. Caùi toâi naøy, nhö tröôøng hôïp göông aûnh ñaõ gôïi yù, coát yeáu laø töï toân: chuùng ta coù ñöôïc yù nghóa cuûa caùi ‘toâi’ baèng caùch tìm ra caùi ‘toâi’ phaûn chieáu bôûi vaøi vaät theå hay ngöôøi naøo ñoù. Ngay laäp töùc, baèng moät caùch naøo ñoù, vaät theå naøy laø moät phaàn cuûa ta – ta nhaän daïng cuøng noù – vaø ñaáy cuõng khoâng haún laø ta, moät thöù gì xa laï. Hình aûnh treû thaáy trong göông, theo nghóa naøy, laø moät aûnh ‘töông phaûn’: treû ‘khoâng nhaän ra’ mình, laïi tìm thaáy trong aûnh ñoù moät phoái hôïp lyù thuù khi chính thaân xaùc cuûa noù cuõng khoâng heà coù ñöôïc kinh nghieäm aáy. Moät caùch chính xaùc, ngaãu töôïng cuûa Lacan laø ñòa haït nhieàu hình aûnh qua ñoù ta laøm neân lyù lòch, nhöng chính haønh ñoäng taïo döïng lyù lòch naøy daãn daét ñeán nhaän thöùc khoâng ñuùng vaø nhaän dieän sai leäch veà mình. Trong suoát khoaûng thôøi gian treû lôùn, noù seõ tieáp tuïc taïo neân

208

•

TC THÔ 17

nhöõng ngaãu töôïng lyù lòch nhö theá naøy vôùi nhieàu vaät theå, vaø ñoù laø caùch daàn daàn taïo neân baûn ngaõ. Theo Lacan, baûn ngaõ laø tieán trình töï toân naøy, nôi ta cuûng coá aûo nghóa thoáng nhaát cuûa moät caù nhaân baèng caùch tìm kieám moät thöù naøo ñoù ôû theá giôùi beân ngoaøi ñeå coù theå cuøng nhaän daïng.

Qua baøn luaän veà thôøi kyø tieàn Oedipus, hay ngaãu töôïng, chuùng ta ñaõ chuù taâm tôùi phaïm vi höõu theå, trong ñoù thaät ra khoâng coù gì khaùc ngoaïi tröø hai thöù: ñöùa treû vaø moät cô theå khaùc, ôû thôøi ñieåm naøy, thöôøng chính laø ngöôøi meï, vaø ñaáy cuõng laø bieåu tröng cho theá giôùi beân ngoaøi. Nhöng chuùng ta cuõng ñaõ thaáy khi baøn luaän veà maëc caûm Oedipus, caáu truùc ‘nhò nguyeân’ naøy roài seõ ñi ñeán ‘tam nguyeân’: xaûy ra khi ngöôøi cha böôùc vaøo vaø laøm giaùn ñoaïn caûnh haøi hoøa naøy. Ngöôøi cha bieåu tröng cho moät thöù, Lacan goïi laø Luaät, veà ñieåm ñaàu tieân xaõ hoäi khoâng thöøa nhaän, loaïn luaân: ñöùa treû bò quaáy raày trong quan heä duïc tính vôùi ngöôøi meï, vaø buoäc phaûi nhaän thöùc qua hình aûnh ngöôøi cha, raèng coøn coù phong tuïc xaõ hoäi hieän dieän, vaø noù chæ laø moät phaàn töû nhoû trong ñoù. Khoâng phaûi chæ rieâng vieäc treû laø moät phaàn töû nhoû trong maïng löôùi naøy khoâng thoâi, vai troø cuûa noù cuõng ñaõ ñöôïc aán ñònh, baøy saün bôûi nhöõng taäp quaùn xaõ hoäi nôi noù ra ñôøi. Söï xuaát hieän cuûa ngöôøi cha taùch rôøi treû khoûi meï, vaø khi vieäc naøy xaûy ra, nhö ta ñaõ bieát, xua ñaåy nhöõng khaùt voïng cuûa treû vaøo boùng toái voâ thöùc. Noùi theo nghóa naøy, söï xuaát hieän ñaàu tieân cuûa Luaät leä, vaø khôûi söï cuûa khaùt voïng voâ thöùc xaûy ra cuøng luùc: chæ khi naøo treû nhaän thöùc ñöôïc söï xaáu xa hay caám ñoaùn maø ngöôøi cha bieåu töôïng hoùa raèng noù phaûi ñaøn aùp öôùc muoán toäi loãi cuûa mình, vaø öôùc muoán toäi loãi aáy chæ laø thöù ñöôïc goïi laø voâ thöùc. Ñeå bi kòch maëc caûm Oedipus coù theå xaûy ra, dó nhieân, treû phaûi lôø môø caûm ñöôïc dò bieät duïc tính. Söï kieän ngöôøi cha xuaát hieän, bieåu tröng dò bieät duïc tính naøy; vaø moät trong nhöõng töø ngöõ chính duøng trong phaân tích cuûa Lacan, suøng baùi döông vaät, bieåu loä yù nghóa naøy cuûa dò bieät duïc tính. Baèng caùch chaáp nhaän söï caàn thieát phaân bieät duïc tính, phaân bieät vai troø phaùi tính, moät ñöùa treû chöa heà bieát ñeán nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi, ñöôïc ‘xaõ hoäi hoùa’ moät caùch ñuùng ñaén. Nguyeân thuûy, Lacan muoán vieát laïi caùi quaù trình ta ñaõ thaáy qua thuyeát minh cuûa Freud veà maëc caûm Oedipus, baèng nhöõng duïng töø cuûa ngoân ngöõ. Ta coù theå nghó ñeán luùc treû ñang ngaém mình trong göông, nhö moät loaïi ‘bieåu töôïng’ – moät thöù coù khaû naêng mang yù nghóa – vaø hình aûnh noù thaáy trong göông nhö moät loaïi ‘bieåu yù’. Moät caùch naøo ñoù, hình aûnh treû thaáy ñöôïc laø ‘yù nghóa’ cuûa chính noù. ÔÛ ñaây, bieåu töôïng vaø bieåu yù ñaõ dung hoøa nhö ñaõ dung hoøa trong kyù hieäu cuûa Sassure. Noùi moät caùch khaùc, ta coù theå xem tröôøng hôïp göông aûnh nhö moät loaïi aùm duï: thöù naøy (treû) khaùm phaù ra taïc khuoân cuûa mình ôû moät thöù khaùc (phaûn aûnh). Ñieàu naøy, theo Lacan, laø hình aûnh thích hôïp cuûa ngaãu töôïng, nhö moät toaøn theå: ôû traïng thaùi hieän

TC THÔ 17

•

209

höõu naøy, moïi vaät theå khoâng ngöøng phaûn aûnh chính noù trong moät maïch kín, vaø khoâng coù söï phaân chia hay khaùc bieät naøo laø roõ reät caû. Ñoù laø theá giôùi cuûa ñaày ñuû, khoâng thieáu hay loaïi boû baát cöù thöù naøo heát: tröôùc göông, bieåu töôïng (treû) tìm ra lyù lòch ‘ñaày ñaën’, troïn veïn khoâng tì veát, qua bieåu yù cuûa phaûn aûnh cuûa chính noù. Chöa coù khoaûng caùch naøo môû ra giöõa bieåu töôïng vaø bieåu yù, chuû theå vaø theá giôùi. Cho ñeán luùc naøy, treû sô sinh chöa bò quaáy nhieãu bôûi nhöõng vaán ñeà cuûa haäu caáu truùc – do ôû choã ta ñaõ bieát, ngoân ngöõ vaø hieän thöïc khoâng ñoàng boä hoùa eâm thaém nhö tröôøng hôïp treân ñaõ gôïi yù.

Vôùi hieän dieän cuûa ngöôøi cha, treû bò phoùng vaøo moái aâu lo haäu caáu truùc. Ñeán ñaây, ít ra treû cuõng ñeán ñöôïc choã, theo quan ñieåm cuûa Saussure, moïi lyù lòch coù ñöôïc ñeàu laø keát quaû cuûa dò bieät – raèng duïng töø hay chuû theå coù ñöôïc nhôø ôû söï thaûi hoài duïng töø hay chuû theå khaùc maø thoâi. Khaùm phaù ñaàu tieân raát yù nghóa cuûa treû veà dò bieät duïc tính xaûy ra cuøng luùc vôùi töï khaùm phaù ra ngoân ngöõ. Tieáng khoùc cuûa treû khoâng phaûi laø moät kyù hieäu maø laø tín hieäu: baùo cho bieát laø noù laïnh, ñoùi hay baát cöù gì ñoù. Ñeå naém ñöôïc ngoân ngöõ, moät caùch voâ yù thöùc, treû bieát ñöôïc kyù hieäu chæ coù yù nghóa bôûi söï dò bieät cuûa noù so vôùi nhöõng kyù hieäu khaùc, vaø treû cuõng hoïc ñöôïc, moät kyù hieäu phoûng ñònh ‘söï khieám dieän’ cuûa vaät theå noù bieåu yù. Ngoân ngöõ cuûa chuùng ta ‘theá vì’ cho vaät theå: moät caùch naøo ñoù, moïi ngoân ngöõ ñeàu laø ‘aùm yù’, trong ñoù töï noù thay theá vaøi sôû höõu tröïc tieáp khoâng lôøi cuûa chính vaät theå. Noù giuùp ta thoaùt ñöôïc söï baát tieän cuûa daân Laputans* luùc naøo cuõng mang treân löng moät tuùi ñuû thöù coù theå caàn ñeán trong ñoái thoaïi, vaø raát giaûn dò, cöù giô chuùng leân nhö moät hình thöùc noùi chuyeän. Nhöng trong luùc treû hoïc nhöõng baøi hoïc naøy moät caùch voâ yù thöùc trong ñòa haït ngoân ngöõ, noù cuõng hoïc ñöôïc nhöõng baøi hoïc aáy trong theá giôùi duïc tình. Söï hieän dieän cuûa ngöôøi cha, bieåu tröng cho söï suøng baùi döông vaät, daïy treû neân giöõ laáy ñòa vò trong gia ñình ñaõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi dò bieät duïc tính, baèng caùch thaûi hoài (noù khoâng theå laø tình nhaân cuûa cha meï), vaø baèng khieám dieän (phaûi boû qua moïi raøng buoäc tröôùc ñoù vôùi ngöôøi meï). Noù nhaän thöùc ñöôïc, lyù lòch cuûa noù nhö moät chuû theå, hình thaønh bôûi nhöõng quan heä giöõa dò bieät vaø töông töï ñoái vôùi moïi vaät theå chung quanh. Bôûi chaáp nhaän taát caû moïi ñieàu naøy, treû ñi töø soå ngaãu töôïng ñeán moät thöù Lacan goïi laø ‘traät töï bieåu tröng’: caáu truùc xaõ hoäi saün coù cuøng vôùi caùc vai troø phaùi tính vaø quan heä, hình thaønh gia ñình vaø xaõ hoäi. Theo nhöõng duïng ngöõ cuûa Freud, noù ñaõ thaønh coâng treân con ñöôøng khoù nhoïc ñi qua maëc caûm Oedipus.

Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû moïi thöù ñeàu toát ñeïp. Nhö ta ñaõ thaáy, theo Freud, chuû theå thoaùt ra töø quaù trình naøy laø moät ‘phaân’ theå, bò chia caét quaù söùc giöõa ñôøi soáng tri thöùc cuûa baûn ngaõ vaø voâ thöùc, hay öùc cheá öôùc muoán. Chính söï ñeø neùn chính yeáu naøy môùi taïo ra chuùng ta laø nhö theá ñoù.

210

•

TC THÔ 17

Ñeán ñaây, treû phaûi haøng phuïc söï kieän noù khoâng bao giôø tieáp caän tröïc tieáp hieän thöïc, nhaát laø cô theå ngaên caám cuûa ngöôøi meï. Noù bò ñuoåi töø choã ‘ñaày ñaën’, sôû höõu ngaãu töôïng, vaøo theá giôùi troáng roãng cuûa ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ ‘troáng’ vì noù laø moät tieán trình khoâng ñoaïn keát cuûa dò bieät vaø khieám dieän: thay vì ñeå coù theå chieám höõu troïn veïn baát cöù vaät theå naøo, treû chæ caàn ñi töø bieåu töôïng naøy qua bieåu töôïng kia döïa treân moät chuoãi ngoân töø coù tieàm naêng voâ haïn. Bieåu töôïng naøy aùm chæ bieåu töôïng kia, vaø bieåu töôïng kia, vaø cöù theá maõi: theá giôùi ‘aùm duï’ cuûa göông ñaõ laøm neàn cho theá giôùi ‘hoaùn duï’ cuûa ngoân ngöõ. Treân chuoãi hoaùn duï cuûa bieåu töôïng, nghóa hay bieåu yù, ñöôïc sinh saûn; nhöng khoâng coù vaät theå hay ngöôøi naøo coù theå hieän höõu troïn veïn treân chuoãi naøy, bôûi vì nhö ta ñaõ thaáy vôùi Derrida, aûnh höôûng cuûa noù laø phaân chia vaø dò taùch moïi lyù lòch.

Söï chuyeån ñoäng tieàm taøng khoâng ngöøng töø bieåu töôïng naøy qua bieåu töôïng kia laø nhöõng gì Lacan goïi laø öôùc muoán. Taát caû moïi öôùc muoán ñeàu ñeán töø söï thieáu thoán khoâng ngöøng phaán ñaáu ñeå ñöôïc thoûa maõn. Ngoân ngöõ nhaân loaïi coù ñöôïc nhôø ôû söï thieáu thoán ñoù: kyù hieäu meänh danh cho söï khieám dieän cuûa vaät theå vaø söï kieän chöõ chæ coù nghóa do ôû ñaëc tính vaéng maët vaø loaïi boû nhöõng kyù hieäu khaùc. Böôùc vaøo ngoân ngöõ laø bieán thaønh con moài cuûa öôùc muoán: ngoân ngöõ, Lacan phaùt bieåu, laø ‘thöù gì rôi truõng vaøo öôùc muoán’.

Ngoân ngöõ phaân chia – thaønh khôùp – caùi ñaày ñaën cuûa ngaãu töôïng: chuùng ta seõ khoâng bao giôø coù theå döøng laïi ôû moät vaät theå duy nhaát, yù nghóa toái haäu, mang laïi yù nghóa cho taát caû. Böôùc vaøo ngoân ngöõ laø bò caét ñöùt khoûi thöù maø Lacan goïi laø ‘thaät’, ñòa vöïc khoâng ñeán ñöôïc, nôi luoân naèm ngoaøi taàm vôùi cuûa yù nghóa, luoân luoân ôû beân ngoaøi traät töï bieå tröng. Rieâng veà tröôøng hôïp naøy, thì ñoù laø khi ta bò taùch rôøi khoûi meï: sau bieán ñoäng Oedipus, ta khoâng bao giôø chaïm ñeán vaät theå naøy ñöôïc nöõa, cho duø sau naøy ta seõ boû caû ñôøi ñeå ñi tìm. Chuùng ta phaûi duøng nhöõng vaät theå thay theá, Lacan goïi laø ‘vaät theå chöõ a nhoû’, vôùi noù, chuùng ta gaéng göôïng moät caùch voâ ích ñeå phuû laáp khoaûng troáng ngay giöõa hoàn mình. Chuùng ta ñi qua heát thay theá naøy ñeán thay theá khaùc, aùm duï cuûa aùm duï, khoâng bao giôø tìm laïi ñöôïc lyù lòch nguyeân thuûy (neáu khoâng muoán noùi laø giaû töôûng) vaø töï hoaøn taát mình nhö ñaõ thaáy trong ngaãu töôïng. Khoâng coù yù nghóa hay vaät theå ‘sieâu quaàn’ naøo laø neàn taûng cho söï khao khaùt khoâng ngöøng naøy heát – hoaëc giaû nhö coù moät hieän thöïc sieâu quaàn, ñaáy chính laø vieäc suøng baùi döông vaät, Lacan goïi laø ‘bieåu töôïng sieâu quaàn’. Treân thaät teá, ñaáy khoâng phaûi laø vaät theå hay hieän thöïc, khoâng phaûi laø boä phaän sinh duïc cuûa phaùi nam: noù chæ laø moät veät troáng roãng cuûa dò bieät, moät kyù hieäu cuûa ñieàu gì ñaõ chia caùch ta khoûi ngaãu töôïng vaø ñaåy ta vaøo moät choã ñònh meänh ghi saün trong traät töï bieåu tröng.

Qua caùc cuoäc luaän baøn veà Freud, ta thaáy ñöôïc, vôùi Lacan thì voâ thöùc

TC THÔ 17

•

211

ñöôïc caáu taïo nhö moät ngoân ngöõ. Khoâng phaûi vì voâ thöùc laøm vieäc vôùi aùm ngöõ hay hoaùn ngoân maø Lacan xem laø theá: maø vì ngoân ngöõ, nhö nhoùm haäu caáu truùc ñaõ nghó, hình thaønh vôùi ít kyù hieäu – nghóa xaùc ñònh – hôn laø bieåu töôïng. Neáu baïn mô thaáy moät con ngöïa, taát nhieân ñieàu naøy khoâng haøm yù gì roõ reät ngay laäp töùc: noù coù theå mang nhieàu nghóa maâu thuaãn, coù theå chæ laø moät trong caû chuoãi bieåu töôïng vôùi nhieàu yù nghóa ñeàu nhau. Hình aûnh con ngöïa, khoâng phaûi laø kyù hieäu theo nghóa cuûa Saussure – noù khoâng coù moät bieåu yù xaùc ñònh coät goïn ôû ñuoâi – maø laø moät bieåu töôïng dính lieàn vôùi nhieàu bieåu yù khaùc nhau, vaø chính noù cuõng mang daáu veát cuûa nhöõng bieåu töôïng vaây quanh. (Toâi ñaõ khoâng ñeå yù khi vieát caâu treân, troø chôi chöõ dính daùng ñeán ‘ngöïa’ vaø ‘ñuoâi’: bieåu töôïng naøy taùc duïng hoã töông vôùi bieåu töôïng kia ngoaøi yù muoán tri thöùc cuûa mình.) Voâ thöùc chæ laø moät chuyeån ñoäng vaø hoaït ñoäng lieân tieáp cuûa caùc bieåu töôïng maø bieåu yù cuûa chuùng thöôøng ta khoâng naém ñöôïc vì chuùng ñaõ bò ‘öùc cheá’. Ñaây laø lyù do taïi sao Lacan nhaéc ñeán voâ thöùc nhö ‘bieåu yù tröôït döôùi bieåu töôïng’, nhö moät yù nghóa nhaït daàn roài boác hôi, moät thöù vaên baûn ‘hieän ñaïi’ kyø quaùi gaàn nhö khoâng ñoïc ñöôïc vaø chaéc chaén noù cuõng khoâng bao giôø qui phuïc nhöõng bí maät sau cuøng cuûa noù cho dieãn dòch.

Neáu söï tröôït qua khoâng ngöøng troán traùnh naøy cuûa yù nghóa laø ñuùng khi noùi veà ñôøi soáng tri thöùc, dó nhieân laø ta seõ khoâng bao giôø noùi chuyeän maïch laïc ñöôïc heát. Neáu toaøn theå ngoân ngöõ ñeàu hieän dieän trong toâi khi noùi, toâi khoâng theå naøo phaùt aâm roõ tieáng ñöôïc. Nhö vaäy, baûn ngaõ, hay tri thöùc, chæ coù theå hoaït ñoäng ñöôïc baèng caùch ñaøn aùp nhöõng haønh vi döõ doäi naøy, taïm thôøi buoäc chöõ vaøo nghóa. Ñoâi khi moät chöõ trong voâ thöùc toâi hoaøn toaøn khoâng muoán, leûn vaøo ñaøm luaän cuûa toâi, Freud ñaõ goïi, raát noåi tieáng, laø buoät mieäng hay phaûn xaï voâ thöùc (parapraxis). Nhöng theo Lacan, trong moät nghóa naøo ñoù, moïi ñaøm luaän cuûa chuùng ta ñeàu laø buoät mieäng: neáu tieán trình ngoân ngöõ trôn trôït vaø mô hoà nhö oâng ñaõ gôïi yù, chuùng ta khoâng bao giôø coù yù chính xaùc roõ reät khi noùi vaø khoâng bao giôø noùi chính xaùc roõ reät yù cuûa mình.

Nghóa, ôû moät nghóa naøo ñoù, luoân laø phoûng ñoaùn, suyùt ñuïng, hôi thaát baïi, troän laãn voâ nghóa vaø voâ truyeàn ñaït vaøo tri giaùc vaø ñaøm thoaïi. Chaéc chaén khoâng bao giôø ta coù theå phaùt aâm roõ söï thaät qua vaøi caùch ‘thuaàn tuùy’ khoâng moâi giôùi: kieåu ñaøm thoaïi noåi tieáng cuûa Lacan, moät ngoân ngöõ cuûa voâ thöùc, coù yù noùi raèng baát cöù toan tính chuyeân taûi moät nghóa toaøn theå, khoâng tì veát trong moät caâu noùi hay vieát ñeàu laø aûo töôûng cuûa thôøi tieàn Freud. Trong ñôøi soáng tri thöùc, ta coù ñöôïc vaøi yù thöùc veà mình laø moät thöïc theå toång hôïp hôïp lyù, maïch laïc, vaø neáu khoâng laøm ñöôïc ñieàu naøy, ta khoâng theå laø ta ñöôïc.

Nhöng taát caû nhöõng ñieàu treân chæ môùi ôû möïc ñoä ‘ngaãu töôïng’ cuûa baûn ngaõ, khoâng lôùn hôn choùp ñænh cuûa khoái baêng chuû theå con ngöôøi maø phaân taâm

212

•

TC THÔ 17

hoïc hieåu thaáu ñöôïc laø bao. Baûn ngaõ laø taùc duïng hay aûnh höôûng cuûa moät chuû theå luoân phaân taùn, khoâng bao giôø nhaän daïng vôùi chính noù, xaâu theo nhöõng chuoãi ñaøm luaän ñaõ caáu taïo neân noù. Giöõa hai möïc ñoä trong baûn ngaõ laø moät phaân chia caên ñeå – khoaûng troáng ñöôïc chuù giaûi ñaày bi kòch tính bôûi chính haønh ñoäng töï aùm duï trong moät caâu noùi. Khi toâi noùi ‘Ngaøy mai toâi seõ caét coû,’ chöõ ‘toâi’ toâi phaùt aâm laø ñieåm aùm duï töùc thì thoâng minh töông ñoái roõ raøng ñeå laøm laïc höôùng nhöõng vöïc saâu muø môø cuûa caùi ‘toâi’, ngöôøi laøm vieäc phaùt aâm aáy. Caùi ‘toâi’ tröôùc, theo lyù thuyeát ngöõ hoïc, laø ‘chuû theå cuûa phaùt bieåu’, ñeà muïc chæ thò bôûi caâu noùi; caùi ‘toâi’ sau, ngöôøi noùi caâu treân, laø ‘chuû theå ñang phaùt bieåu’, chuû theå cuûa chính haønh ñoäng noùi. Trong tieán trình noùi vaø vieát, hai caùi ‘toâi’ naøy döôøng nhö hoaøn thaønh moät thöù ñôn vò thoâ; nhöng caùi ñôn vò naøy thuoäc loaïi ngaãu töôïng. ‘Chuû theå ñang phaùt bieåu’, haønh ñoäng noùi hay vieát thaät thuï cuûa moät ngöôøi, khoâng bao giôø tröng baøy ngöôøi ñoù hoaøn toaøn ñöôïc qua nhöõng gì ñaõ noùi: noùi moät caùch khaùc, khoâng coù kyù hieäu naøo toùm taét ñaày ñuû toaøn theå caùi toâi. Toâi chæ coù theå boå nhieäm toâi trong ngoân ngöõ baèng moät ñaïi danh töø tieän duïng. Ñaïi danh töø ‘toâi’ theá choã cho moät chuû theå maõi troán laùnh, luoân luoân vuoät löôùi baát cöù maûng ngoân ngöõ naøo; vaø ñieàu naøy cuõng baèng nhö toâi khoâng theå vöøa ‘coù yù’ vöøa ‘laø’ cuøng luùc ñöôïc. Ñeå chöùng minh ñieåm treân, Lacan ñaõ can ñaûm vieát laïi moät caâu cuûa Descartes ‘Toâi suy töôûng, taát nhieân toâi hieän höõu’ laø ‘Toâi khoâng hieän höõu nôi toâi suy töôûng, vaø toâi suy töôûng nôi toâi khoâng hieän höõu.’

Coù moät loaïi-suy lyù thuù giöõa ñieàu chuùng ta vöøa taû treân vaø ‘nhöõng haønh ñoäng cuûa phaùt bieåu’ thöôøng ñöôïc goïi laø vaên chöông. Trong vaøi taùc phaåm vaên chöông, nhaát laø tieåu thuyeát hieän thöïc, söï chuù yù cuûa ñoäc giaû ñöôïc loâi cuoán khoâng phaûi vôùi ‘haønh ñoäng toû baøy’, vôùi caùch naøo ñieàu naøo ñoù ñöôïc noùi ra, töø vò trí naøo vaø chaám döùt trong quan ñieåm, maø raát giaûn dò, vôùi ñieàu gì ñaõ ñöôïc noùi ra vôùi chính baøy toû aáy. Baát cöù baøy toû aån danh naøo nhö treân, ñeàu coù nhieàu haáp löïc, saün saøng loâi cuoán ta vaøo thuaän tình, hôn laø nhöõng gì gôïi chuù yù nôi caùch caáu thaønh baøy toû aáy. Ngoân töø cuûa moät vaên kieän hay saùch vôû khoa hoïc coù theå gaây aán töôïng, coù khi laøm ta khieáp haõi bôûi vì ta khoâng thaáy ñöôïc baèng caùch naøo ngoân ngöõ laïi ra theá ñoù. Vaên baøi khoâng cho pheùp ñoäc giaû nhìn thaáy baèng caùch naøo nhöõng söï kieän noù coù ñöôïc löïa choïn ra sao, nhöõng gì ñaõ bò loaïi boû, taïi sao nhöõng söï kieän aáy ñöôïc saép xeáp theo kieåu ñaëc bieät naøy, giaû thuyeát naøo ñaõ chi phoái tieán trình kia, hình thöùc naøo goùp phaàn trong vieäc hình thaønh taùc phaåm, vaø caùch naøo taát caû moïi thöù vöøa noùi treân ñeàu khaùc nhau. Moät phaàn söùc maïnh cuûa nhöõng baûn vaên nhö theá naèm trong söï öùc cheá cuûa saûn xuaát, cuûa caùch thöùc bieán chuùng ra theá ñoù; theo nghóa naøy, raát laï luøng, chuùng coù ñôøi soáng töông töï ñôøi soáng baûn ngaõ con ngöôøi coù ñöôïc, do ôû söï öùc cheá tieán trình caáu thaønh cuûa chính noù. Ngöôïc

TC THÔ 17

•

213

laïi, nhieàu taùc phaåm vaên chöông hieän ñaïi, bieán ‘haønh ñoäng ñang phaùt bieåu’, tieán trình saûn xuaát, thaønh moät phaàn cuûa noäi dung xaùc thaät. Hoï khoâng heà töï cho mình laø khoâng nghi vaán, nhö kyù hieäu ‘töï nhieân’ cuûa Barthes, nhöng gioáng nhö nhoùm Hình Thöùc ñaõ töøng noùi ‘loät traàn phöông saùch’ nhöõng baøi luaän vaên cuûa chính hoï. Sôû dó hoï laøm theá vì hoï khoâng heà muoán bò nhaàm laãn ñaáy laø söï thaät tuyeät ñoái – nhö vaäy, ñoäc giaû seõ ñöôïc khuyeán khích phaûn aùnh phaùn ñoaùn qua nhöõng caùch rieâng tö duøng ñeå caáu thaønh hieän thöïc, vaø cuõng ñeå nhaän thöùc ñöôïc nhö theá naøo moïi thöù ñeàu coù theå xaûy ra khaùc nhau.

Coù leõ thí duï hay nhaát cuûa thöù vaên chöông naøy laø kòch cuûa Bertolt Brecht; ngoaøi ra coøn coù nhieàu thí duï khaùc trong caùc ngheä thuaät hieän ñaïi, ít ra trong ñieän aûnh cuõng coù. Moät caùch lieân töôûng khaùc laø haõy nghó ñeán moät phim tieâu bieåu cuûa Hollywood chæ ñôn giaûn duøng maùy quay phim nhö moät thöù ‘cöûa soå’ hay con maét thöù hai, qua ñoù, khaùn giaû thöôûng ngoaïn ñöôïc hieän thöïc –baèng caùch giöõ maùy quay phim vöõng vaøng cho pheùp noù ‘thu thaäp’ nhöõng gì ñang xaûy ra. Xem nhöõng phim nhö theá, chuùng ta coù khuynh höôùng queân raèng ‘caùi gì ñang xaûy ra’ thaät söï khoâng phaûi chæ ‘xaûy ra’, maø coøn laø moät kieán truùc raát phöùc taïp, lieân quan ñeán nhöõng taùc ñoäng vaø giaû thuyeát cuûa raát nhieàu ngöôøi. Moät caùch khaùc nöõa, haõy lieân töôûng ñeán söï phoái hôïp phim aûnh trong ñoù maùy quay phim xoâng qua xaén laïi kích ñoäng khoâng ngöøng, ñi töø vaät theå naøy qua vaät theå kia, thoïat ñaàu taäp trung vaøo moät vaät theå roài boû noù ñi löïa vaät theå khaùc, doø xeùt chuùng moät caùch cöôõng baùch töø nhieàu goùc caïnh khaùc nhau tröôùc khi töø töø tuoät ra sau raát aûm ñaïm, chuïp laáy hình aûnh khaùc. Ñaây cuõng chaúng coù veû gì laø moät theå thöùc tieán boä; tuy nhieân noù cuõng ñaùnh daáu ñöôïc caùch naøo, ñoái nghòch vôùi theå loaïi phim tröôùc, coâng vieäc cuûa maùy quay, caùch naøo moät ñoaïn phim ñöôïc hình thaønh, taïo ra ‘tieàn aûnh’, ñeå chuùng ta laø khaùn giaû, raát ñôn giaûn khoâng phaûi nhìn qua caùi thöïc haønh khoù chòu aáy thaáu ñeán vaät theå. ‘Noäi dung’ cuûa phoái hôïp coù theå ñöôïc naém laáy nhö laø saûn phaåm cuûa moät boä phöông saùch kyõ thuaät rieâng bieät, khoâng haún laø ‘töï nhieân’ hoaëc mang laïi ñöôïc hieän thöïc, maùy quay phim chæ laøm vieäc phaûn aùnh maø thoâi. ‘Bieåu yù’ – ‘yù nghóa’ cuûa söï phoái hôïp aáy – laø saûn phaåm cuûa ‘bieåu töôïng’ – kyõ thuaät ñieän aûnh – hôn laø nhöõng gì ñaõ coù tröôùc noù. Ñeå coù theå theo doõi töôøng taän hôn quan nieäm cuûa Lacan veà chuû theå con ngöôøi, ta taïm gheù qua baøi tieåu luaän noåi tieáng cuûa trieát gia Marxist Phaùp Louis Althusser ñaõ vieát döôùi aûnh höôûng cuûa Lacan. ÔÛ chöông ‘Ideology and Ideological State of Apparatuses’, trong cuoán Lenin and Philosophy (1971), Althusser ñaõ gaéng roïi saùng, vôùi söï ngaám ngaàm giuùp ñôõ cuûa lyù thuyeát phaân taâm cuûa Lacan, söï vaän duïng cuûa heä tö töôûng trong xaõ hoäi. Baøi tieåu luaän aáy ñaët nghi vaán, baèng caùch naøo, chuû theå con ngöôøi, raát thoâng thöôøng, ñi ñeán choã haøng phuïc nhöõng heä tö töôûng thoáng trò cuûa xaõ hoäi – nhöõng heä tö töôûng

214

•

TC THÔ 17

Althusser cho laø coát yeáu trong vieäc baûo toàn theá löïc giai caáp chæ huy? Bôûi nhöõng naêng löïc naøo ñieàu naøy coù theå xaûy ra? Ñoâi khi Althusser cuõng ñöôïc xem laø moät nhaø ‘caáu truùc’ Marxist, vì ñoái vôùi oâng, moãi caù nhaân ñeàu laø saûn phaåm cuûa nhöõng phöông thöùc xaõ hoäi khaùc nhau, vaø nhö vaäy, khoâng coù moät ñôn vò coát yeáu naøo heát. Cho ñeán nay, khoa xaõ hoäi nhaân vaên vaãn cho raèng, nhöõng caù nhaân nhö theá ñeàu coù theå ñöôïc nghieân cöùu moät caùch giaûn dò nhö laø moät taùc naêng, hay aûnh höôûng, cuûa caáu truùc xaõ hoäi naøy hoaëc cuûa caáu truùc xaõ hoäi kia – töïa nhö giöõ laáy moät choã trong caùch saûn xuaát, nhö laø moät thaønh vieân cuûa giai caáp xaõ hoäi rieâng bieät, vaân vaân. Dó nhieân, ñaáy khoâng phaûi laø moät kinh nghieäm thaät thuï ta coù ñöôïc. Chuùng ta coù khuynh höôùng töï cho mình laø moät caù nhaân töï do, hôïp nhaát, töï chuû, töï phaùt; vaø neáu khoâng ñöôïc vaäy, ta seõ khoâng coù khaû naêng thuû dieãn vai troø cuûa mình trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Theo Althusser, ñieàu cho pheùp chuùng ta coù ñöôïc kinh nghieäm veà chính mình laø heä tö töôûng. Laøm theá naøo ñeå hieåu ñöôïc ñieàu naøy? Ñoái vôùi nhöõng gì lieân heä ñeán xaõ hoäi, toâi, laø moät caù nhaân, coù theå ñöôïc boû qua. Haún nhieân laø phaûi coù ngöôøi laøm troøn chöùc vuï toâi phaûi laøm (vieát, daïy, giaûng baøi...), vì giaùo duïc ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc sinh soâi naåy nôû heä xaõ hoäi naøy, nhöng khoâng coù lyù do rieâng naøo taïi sao caù nhaân ñoù phaûi laø toâi. Moät lyù do khaùc taïi sao yù nghó treân khoâng daãn daét toâi theo gaùnh xieác hay duøng thuoác quaù lieàu, ôû choã, bình thöôøng ñaáy khoâng phaûi laø caùch toâi kinh qua lyù lòch cuûa chính mình, khoâng phaûi laø caùch toâi thaät söï ‘soáng’ ñôøi mình. Töï toâi khoâng heà ‘caûm thaáy’ mình chæ laø moät vaän duïng trong moät caáu truùc xaõ hoäi, moät caáu truùc tieáp tuïc soáng khoâng caàn ñeán toâi; ñieàu naøy cuõng coù veû ñuùng khi toâi phaân tích ra, nhöng laø moät ngöôøi coù quan heä hôïp lyù vôùi xaõ hoäi vaø theá giôùi noùi chung, moät quan heä mang laïi ñuû moïi yù nghóa vaø giaù trò khieán toâi coù ñöôïc haønh ñoäng quaû quyeát. Ñieàu naøy cho thaáy xaõ hoäi khoâng haún laø moät caáu truùc phi nhaân tính, maø laø moät ‘chuû theå’ ‘ñeå yù’ ñeán rieâng toâi – chuû theå aáy nhaän ra toâi, noùi vôùi toâi raèng toâi coù giaù trò, vaø bieán toâi, ngay chính töø haønh ñoäng nhaän thöùc aáy, thaønh moät chuû theå töï do hôïp nhaát. Töø ñoù ñi ñeán choã toâi caûm thaáy, khoâng phaûi chæ rieâng vieäc theá giôùi hieän höõu cho mình toâi, maø raát yù nghóa, noù ñaët ‘taâm ñieåm’ nôi toâi, ngöôïc laïi, toâi cuõng ñaët taâm ñieåm nôi noù. Heä tö töôûng, theo Althusser, laø moät boä tín ngöôõng vaø thöïc haønh taïo neân taâm ñieåm. Heä tö töôûng naøy voâ thöùc, thaám thía vaø ngaám saâu hôn caû boä hoïc thuyeát minh baïch: ñoù chính laø caùi moâi giôùi qua ñoù toâi ‘soáng’ quan heä giöõa mình vaø xaõ hoäi, laø ñòa haït cuûa nhöõng kyù hieäu vaø thöïc thi xaõ hoäi troùi buoäc toâi vaøo caáu truùc aáy vaø giuùp toâi coù ñöôïc yù nghóa veà muïc ñích vaø lyù lòch. Heä tö töôûng theo nghóa naøy coù theå goàm caû vieäc ñi leã nhaø thôø, boû phieáu, nhöôøng ñaøn baø ñi tröôùc nôi cöûa ra vaøo; noù coù theå toùm goàm khoâng phaûi chæ coù nhöõng thieân vò tri thöùc nhö

TC THÔ 17

•

215

loøng haâm moä saâu xa cuûa toâi vôùi hoaøng gia maø coøn keå caû caùch toâi aên maëc vaø loaïi xe naøo toâi laùi, nhöõng hình aûnh saâu ñaäm toâi giöõ veà nhöõng ngöôøi khaùc vaø veà chính toâi.

Noùi moät caùch khaùc, ñieàu Althusser ñang laøm, laø hoài suy khaùi nieäm veà tö töôûng baèng nhöõng duïng töø ‘ngaãu töôïng’ cuûa Lacan. Vì quan heä cuûa moät caù nhaân laø chuû theå ñoái vôùi xaõ hoäi nhö moät toaøn theå, trong lyù thuyeát Althusser, gioáng nhö quan heä cuûa moät ñöùa treû vôùi hình aûnh nôi göông trong lyù thuyeát Lacan. Trong caû hai tröôøng hôïp treân, chuû theå con ngöôøi ñöôïc cung caáp moät ñôn vò hình aûnh vöøa yù veà chính mình baèng caùch nhaän daïng vôùi vaät theå phaûn aùnh hình aûnh naøy trong moät voøng kín ñaùo töï toân. Vaø cuõng trong hai tröôøng hôïp naøy, caùi hình aûnh ñoù ñeàu lieân quan vôùi söï nhaän ‘laàm’, vì noù lyù töôûng hoùa tình traïng thaät söï cuûa vaät theå. Ñöùa treû thaät ra khoâng toaøn veïn nhö aûnh trong göông gôïi yù; toâi khoâng haún laø moät chuû theå keát hôïp, töï chuû, töï phaùt nhö toâi vaãn bieát trong ñòa haït tö töôûng, maø laø moät chuyeån vaän ‘huûy taâm ñieåm’ cuûa vaøi phöông thöùc xaõ hoäi. Bò cheá ngöï moät caùch chính ñaùng bôûi hình aûnh cuûa chính toâi, toâi buoäc toâi theo noù; vaø qua söï ‘chuû hoùa’ naøy toâi bieán thaønh chuû theå.

Hieän nay, phaàn lôùn caùc nhaø bình luaän ñeàu ñoàng yù laø baøi tieåu luaän gôïi yù cuûa Althusser coù ñieåm sai laàm nghieâm troïng. Döôøng nhö baøi tieåu luaän aáy phoûng chöøng, thí duï nhö sau, heä tö töôûng khoâng khaùc löïc neùn laø maáy, thöù löïc neùn thuaàn hoùa chuùng ta, khoâng chöøa ñuû choã ñeå noùi ñeán hieän thöïc phaán ñaáu cuûa heä tö töôûng; vaø baøi aáy cuõng lieân quan ñeán vaøi dieãn dòch sai laàm nghieâm troïng veà lyù thuyeát Lacan. Tuy nhieân, ñaáy laø moät toan tính trình baøy quan heä giöõa lyù thuyeát Lacan vaø caùc vaán ñeà naèm ngoaøi phoøng luaän giaûi: ñieàu noù thaáy ñuùng, laø moät coâng trình nhö theá coù nhieàu lieân heä saâu xa vôùi vaøi ba ngaønh khaùc hôn laø chæ dính daùng ñeán phaân taâm hoïc maø thoâi. Thaät vaäy, baèng caùch suy dieãn laïi chuû nghóa Freud qua duïng töø ngoân ngöõ, moät thôøi tieàn hoaït ñoäng xaõ hoäi noåi baät, Lacan cho pheùp ta thaùm hieåm quan heä giöõa voâ thöùc vaø xaõ hoäi con ngöôøi. Moät caùch khaùc ñeå taû vieäc laøm cuûa oâng laø, chuùng ta nhaän ra voâ thöùc khoâng phaûi laø moät vuøng soâi noåi, baên khoaên, rieâng tö naèm ‘beân trong’ chuùng ta, maø ñaáy laø aûnh höôûng cuûa quan heä giöõa chuùng ta vôùi nhau. Coù theå noùi, voâ thöùc laø ‘naèm ngoaøi’ hôn laø ‘naèm trong’ ta – hay ñuùng hôn, hieän höõu ‘giöõa’ chuùng ta, nhö quan heä hieän höõu giöõa chuùng ta vaäy. Voâ thöùc troán laùnh khoâng phaûi vì noù ñöôïc choân kín trong taâm trí, maø vì noù laø moät maïng löôùi meânh moâng roái tung vaây quanh, deät ñöôøng xuyeân qua ta, vaø nhö vaäy, khoâng bao giôø coù theå bò keàm giöõ laïi ñöôïc. Hình aûnh toát nhaát ñeå taû maïng löôùi aáy, vöøa naèm treân ta vöøa laø nhöõng gì laøm neân ta, chính thò laø ngoân ngöõ; vaø thaät vaäy, ñoái vôùi Lacan, voâ thöùc laø moät aûnh höôûng rieâng bieät cuûa ngoân ngöõ, tieán trình cuûa öôùc muoán ñöôïc vaøo chuyeån

216

•

TC THÔ 17

ñoäng bôûi söï dò bieät. Khi ta böôùc vaøo traät töï bieåu tröng, ta böôùc vaøo chính ngoân ngöõ; tuy nhieân thöù ngoân ngöõ naøy, theo Lacan cuõng nhö theo nhoùm caáu truùc, laø thöù khoâng bao giôø hoaøn toaøn naèm trong voøng kieåm soaùt caù nhaân cuûa ta. Ngöôïc laïi, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, ngoân ngöõ laø nhöõng gì phaân chia töï beân trong ta, hôn laø moät duïng cuï chuùng ta coù theå vaän duïng moät caùch töï tin. Ngoân ngöõ luoân luoân hieän höõu tröôùc chuùng ta: noù ñaõ ‘ñöùng vaøo choã’ cuûa noù, chôø ñôïi ñeå chæ ñònh choã cuûa chuùng ta trong noù. Ngoân ngöõ saün saøng vaø chôø ñôïi chuùng ta töïa nhö cha meï cuûa chuùng ta saün saøng vaø chôø ñôïi; vaø chuùng ta seõ khoâng bao giôø hoaøn toaøn thoáng trò hay chinh phuïc ñöôïc noù cho muïc ñích cuoái cuûa mình, gioáng nhö ta khoâng bao giôø coù theå thoaùt khoûi vai troø cheá ngöï cuûa cha meï trong cô cheá cuûa chuùng ta. Ngoân ngöõ, voâ thöùc, cha meï, traät töï bieåu tröng: nhöõng töø naøy trong lyù thuyeát Lacan khoâng haún laø ñoàng nghóa, chuùng lieân minh vôùi nhau moät caùch chaët cheõ. Thænh thoaûng Lacan noùi ñeán chuùng nhö laø ‘Caùi Khaùc’ – laøm nhö ngoân ngöõ luoân luoân thuoäc veà thôøi tröôùc vaø luùc naøo cuõng vöôït thoaùt khoûi ta, giuùp ta hieän höõu nhö chuû theå nhöng roài luùc naøo cuõng vöôït quaù taàm tay mình. Chuùng ta ñaõ thaáy, theo Lacan, nhöõng öôùc muoán voâ thöùc cuûa mình ñeàu höôùng veà Caùi Khaùc, qua daïng thöùc cuûa vaøi hieän thöïc thoûa maõn toái haäu maø ta khoâng bao giôø coù ñöôïc; nhöng ñieàu naøy cuõng ñuùng khi Lacan cho raèng öôùc muoán cuûa chuùng ta trong vaøi caùch naøo ñoù luoân luoân tieáp nhaän töø Caùi Khaùc ù. Chuùng ta öôùc muoán nhöõng gì ngöôøi khaùc – cha meï chaúng haïn –öôùc muoán cho chuùng ta moät caùch voâ yù thöùc; vaø öôùc muoán chæ coù theå xaûy ra vì ta naém giöõ ñöôïc nhöõng quan heä ngoân ngöõ, tình duïc vaø xaõ hoäi – toaøn theå phaïm vi cuûa ‘Caùi Khaùc’ – cuõng laø choã phaùt sinh ra öôùc muoán aáy.

Töï Lacan khoâng heà quan taâm maáy ñeán lieân heä xaõ hoäi trong caùc lyù thuyeát cuûa oâng, vaø chaéc chaén oâng khoâng heà ‘giaûi quyeát’ ñöôïc vaán ñeà quan heä giöõa xaõ hoäi vaø voâ thöùc. Tuy nhieân, chuû nghóa Freud, noùi chung, ñaõ giuùp chuùng ta ñöa ra caâu hoûi; vaø baây giôø toâi muoán khaûo saùt chuùng qua moät thí duï cuï theå moät taùc phaåm vaên chöông, Sons and Lovers cuûa D.H. Lawrence.

Ngay caû caùc nhaø pheâ bình baûo thuû, thöôøng ngôø vöïc nhöõng thaønh ngöõ nhö ‘maëc caûm Oedipus’, nhö laø moät aån ngöõ xa laï, ñoâi khi cuõng nhìn nhaän raèng trong vaên baûn naøy coù moät ñieàu raát gioáng kòch noåi tieáng cuûa Freud. (Moät tình côø thuù vò, nhöõng pheâ bình gia mang ñaàu oùc thoâng thöôøng naøy laïi raát thích duøng nhöõng aån ngöõ nhö ‘töôïng tröng’, ‘kòch tính mæa mai’ vaø ‘keát caáu daøy ñaëc’, cuøng luùc choáng laïi nhöõng chöõ nhö ‘bieåu töôïng’ vaø ‘huûy taâm ñieåm’.) Nhö chuùng ta ñaõ bieát, khi Lawrence vieát Sons and Lovers, oâng coù ñoâi chuùt hieåu bieát veà vieäc laøm cuûa Freud qua baø vôï ngöôøi Ñöùc cuûa Freud laø Frieda; nhöng khoâng coù baèng chöùng naøo cho thaáy oâng coù hieåu bieát tröïc tieáp hay chi tieát veà chuùng, moät söï kieän coù theå ñöôïc duøng nhö moät chöùng

TC THÔ 17

•

217

minh ñoäc laäp veà hoïc thuyeát Freud. Taùc phaåm Sons and Lovers, tuy coù veû khoâng chuù yù ñeán, laïi laø moät tieåu thuyeát uyeân thaâm veà maëc caûm Oedipus: caäu beù Paul Morel nguû chung giöôøng vôùi meï, ñoái xöû vôùi meï dòu daøng nhö moät tình nhaân vaø coù aùc caûm vôùi cha caäu, khi tröôûng thaønh Morel khoâng coù khaû naêng giöõ ñöôïc baát cöù quan heä naøo vôùi ñaøn baø, vaø cuoái cuøng ñaït ñöôïc söï phoùng thích khoûi traïng huoáng ñoù baèng caùch gieát meï qua moät haønh ñoäng thöông yeâu khoâng roõ raøng, traû thuø vaø töï giaûi phoùng. Baø Morel, trong vai troø cuûa mình, ghen tuoâng vôùi quan heä cuûa Paul vaø Miriam, coù cöû chæ nhö moät tình nhaân ganh ñua. Paul töø boû Miriam vì meï; nhöng khi boû Miriam, raát voâ yù thöùc, haén ñaõ töø boû meï haén trong Miriam, trong nhöõng gì haén cho laø tinh thaàn chieám höõu ngoäp hôi cuûa Miriam.

Tuy nhieân, söï phaùt trieån taâm lyù cuûa Paul, khoâng heà baét nguoàn töø moät choã troáng. Cha haén, Walter Morel, laø moät thôï moû trong khi meï haén ñeán töø moät giai caáp töông ñoái cao hôn. Baø Morel lo laéng khoâng muoán Paul noái goùt cha xuoáng haàm moû, vaø muoán haén choïn ngheà thö kyù. Trong khi aáy, chính baø ôû nhaø laøm noäi trôï: tình traïng gia caûnh cuûa gia ñình Morels laø moät phaàn cuûa thöù goïi laø ‘phaùi tính phaân cuûa lao ñoäng’. Trong moät xaõ hoäi tö baûn, noù mang hình thöùc cuûa phuï heä phaùi nam duøng trong tieán trình saûn xuaát nhö söùc maïnh lao ñoäng trong khi phuï heä phaùi nöõ ôû nhaø tieáp teá ‘caáp döôõng’ vaät chaát vaø tinh thaàn cho haén vaø cho söùc lao ñoäng töông lai (con caùi). Söï xa caùch cuûa oâng Morel vôùi ñôøi soáng tình caûm khoác lieät cuûa gia ñình moät phaàn cuõng vì söï chia reõ xaõ hoäi naøy – thöù chia reõ ñaåy oâng xa rôøi con caùi nhöng laïi mang chuùng ñeán gaàn meï vôùi nhieàu tình caûm hôn. Nhö trong tröôøng hôïp Walter Morel, neáu vieäc laøm cuûa ngöôøi cha kieät löïc vaø naëng neà, vai troø cuûa oâng trong gia ñình suy giaûm hôn: Morel bò giaùng xuoáng choã phaûi cuûng coá söï gaàn guõi vôùi con caùi baèng nhöõng kheùo tay thöïc duïng quanh nhaø. Hôn theá nöõa, söï keùm hoïc thöùc cuûa oâng khieán vieäc baøy toû tình caûm khoù khaên hôn, moät söï kieän chæ laøm taêng theâm khoaûng caùch giöõa oâng vaø gia ñình. Ñaëc tính cöïc khoå vaø kyû luaät haø khaéc töï nhieân cuûa ngheà nghieäp goùp phaàn taïo theâm noãi khoù chòu hung tôïn trong ngöôøi oâng vaø ñieàu naøy ñaåy luõ treû con veà phía meï nhieàu hôn. Ñeå buø cho tình caûnh keùm theá cuûa mình ôû choã laøm, ngöôøi cha gaéng taïo moät hình aûnh theá löïc phuï heä trong nhaø, vaø ñieàu naøy chæ khieán boïn treû xa laùnh oâng hôn nöõa.

Trong tröôøng hôïp gia ñình Morels, nhöõng yeáu toá xaõ hoäi naøy caøng phöùc taïp hôn vôùi söï phaân chia giai caáp chen vaøo giöõa. OÂng Morel coù, thöù maø cuoán tieåu thuyeát naøy mang laïi, tính laàm lì ít noùi, thuoäc loaïi lao ñoäng tay chaân laïi thuï ñoäng: Sons and Lovers mieâu taû daân thôï moû nhö nhöõng con vaät haàm toái coù ñôøi soáng theå chaát hôn taâm linh. Ñaây laø moät chaân dung khaù hieáu kyø, vì khi Lawrence vieát xong cuoán naøy, naêm 1912, phu moû coù moät

218

•

TC THÔ 17

cuoäc ñình coâng voâ tieàn khoaùng haäu taïi Anh. Moät naêm sau ñoù, cuoán saùch naøy ñöôïc phaùt haønh, laïi laø naêm xaûy ra tai bieán haàm moû toài teä nhaát theá kyû maø hình phaït daønh cho giôùi chöùc quaûn trò quaù nheï, ñöa ñeán traän chieán giai caáp treân toaøn ñòa haït haàm moû Anh quoác. Nhöõng trieån khai naøy cuøng vôùi moïi hieåu bieát chính trò vaø nhöõng cô cheá phöùc taïp, khoâng phaûi laø haønh ñoäng cuûa nhöõng ngöôøi naëng neà tay chaân thieáu ñaàu oùc. Baø Morel (coù leõ raát hôïp lyù khi ta khoâng heà caûm thaáy muoán goïi baø baèng teân thay vì baèng hoï) thuoäc veà giai caáp haï trung löu, töông ñoái coù giaùo duïc, noùi naêng raønh reõ vaø quaû quyeát. Nhö theá, baø töôïng tröng nhöõng gì maø chaøng thieáu nieân Paul, treû trung, nhaäy caûm, ñaày ngheä só tính, hy voïng ñöôïc coù: söï ñoåi höôùng tình caûm cuûa caäu töø cha ra meï, moät caùch baát phaân, laø ñoåi höôùng töø moät theá giôùi ngheøo naøn taän duïng cuûa moû than qua ñôøi soáng phoùng thích cuûa tri thöùc.

Caùi aùp löïc bi thaûm ngaám ngaàm maø Paul bò tuø haõm vaø gaàn nhö bò huûy dieät trong ñoù, ñeán töø söï kieän, meï cuûa Paul – nguoàn côn chính cuûa naêng löïc ñaày tham voïng thuùc ñaåy haén thoaùt khoûi gia ñình vaø haàm toái – cuõng laø söùc maïnh tình caûm níu keùo haén laïi.

Caùch ñoïc phaân giaûi taâm lyù nhö treân, khoâng caàn thieát laø moät dieãn dòch thay theá coù tính caùch xaõ hoäi veà taùc phaåm. Ñuùng ra, chuùng ta ñang noùi veà hai boä maët hay hai khía caïnh trong moät tröôøng hôïp nhaân tính. Ta coù theå baøn luaän ñeán hình aûnh ‘thöù yeáu’ cuûa cha haén vaø hình aûnh ‘maïnh meõ’ cuûa meï haén qua hai duïng ngöõ Oedipus vaø giai caáp; chuùng ta coù theå nhaän thaáy nhö theá naøo nhöõng quan heä nhaân tính giöõa moät ngöôøi cha hung tôïn luoân vaéng maët, moät ngöôøi meï nhieàu tham voïng ñaày tình caûm laém ñoøi hoûi, vaø moät ñöùa con nhaäy caûm, coù theå hieåu ñöôïc qua caùc tieán trình tri thöùc vaø qua caùc naêng löïc xaõ hoäi vaø quan heä. (Dó nhieân, moät vaøi nhaø pheâ bình cho raèng caû hai loái baøn treân ñeàu khoâng chaáp nhaän ñöôïc, vaø choïn löïa caùch ñoïc ‘nhaân tính’ ñeå thay theá. Khoâng deã gì bieát ñöôïc ‘nhaân tính’ naøy laø gì, khi noù loaïi boû ñôøi soáng cuûa nhaân vaät, vieäc laøm vaø lai lòch cuûa hoï, yù nghóa saâu ñaäm trong quan heä caù nhaân vaø caên cöôùc lyù lòch, duïc tính cuûa hoï, v.v...) Tuy nhieân, taát caû nhöõng thöù treân ñeàu goø boù trong moät thöù goïi laø ‘phaân tích noäi dung’, nhìn ñeán ñieàu gì ñang ñöôïc noùi ra hôn laø caùch noùi, ñeán ‘ñeà muïc’ hôn laø ‘hình thöùc’. Chuùng ta coù theå mang nhöõng löu taâm naøy vaøo chính ‘hình thöùc’ – vaøo nhöõng vaán ñeà nhö baèng caùch naøo taùc phaåm baøy toû vaø caáu thaønh kyù thuaät cuûa truyeän, caùch naøo noù mieâu taû nhaân vaät, quan ñieåm kyù thuaät naøo ñöôïc noù thöøa nhaän. Baèng chöùng hieån nhieân, laø moät thí duï ñieån hình, phaàn lôùn, khoâng haún laø toaøn theå, baûn vaên nhaän daïng vaø thöøa nhaän quan ñieåm cuûa Paul: vì kyù thuaät ñaõ nhìn moät caùch chuû yeáu qua caëp maét cuûa Paul, chuùng ta khoâng coù caên nguyeân khai baùo thaät naøo khaùc ngoaïi tröø cuûa Paul ra. Trong luùc Paul töø töø böôùc vaøo tieàn tröôøng cuûa truyeän, cha haén luøi

TC THÔ 17

•

219

daàn vaøo haäu tröôøng. Cuõng nhö, ñaïi khaùi thì taùc phaåm naøy coù veû höôùng veà ‘beân trong’ khi noùi veà baø Morel hôn laø khi noùi veà choàng baø; thaät theá, ta coù theå luaän caõi ñöôïc raèng noù ñaõ ñöôïc saép xeáp ñeå laøm saùng toû baø vaø khuaát laáp oâng ñi, moät phöông saùch ñuùng leà luaät thöôøng duøng ñeå cuûng coá daùng ñieäu cuûa vai chaùnh. Noùi moät caùch khaùc, chính caùi caùch duøng ñeå caáu thaønh kyù thuaät, ôû möïc ñoä naøo ñoù, ñaõ toa raäp vôùi voâ thöùc cuûa Paul: ñieàu khoâng roõ maáy ñoái vôùi chuùng ta, nhö thí duï sau, neáu Miriam laø nhöõng gì bieåu tröng veà coâ, haàu heát ñöôïc nhìn qua quan ñieåm cuûa Paul, thaät söï laø coâ ñaõ khôi daäy nôi haén tính khoâng kieân nhaãn deã noåi giaän cuûa coâ, vaø nhieàu ñoäc giaû ñaõ mang caûm töôûng khoù chòu raèng taùc phaåm coù veû ‘baát coâng’ ñoái vôùi coâ. (Nhaân vaät Miriam ngoaøi ñôøi, Jessie Chambers, ñaõ nhieät tình ñoàng yù, nhöng vôùi muïc ñích hieän thôøi cuûa chuùng ta, yù kieán naøy khoâng dính daùng gì ôû ñaây hay ôû truyeän.) Nhöng caùch naøo ta coù theå chuaån nhaän ñöôïc caûm töôûng baát coâng naøy, khi chính quan ñieåm cuûa rieâng Paul nhaát chí ‘naèm ôû tieàn tröôøng’ nhö laø caên nguyeân baèng côù giaû ñònh ñaùng tin caäy cuûa chuùng ta? ÔÛ moät ñieåm khaùc, taùc phaåm coøn coù nhöõng phöông dieän döôøng nhö ñi ngöôïc laïi vôùi loái trình baøy ‘leäch’ naøy. Nhö H.M. Daleski ñaõ noùi moät caùch ñaày caûm tính: ‘Söùc naëng chuù giaûi thieáu thaân thieän maø Lawrence tröïc ñaët nôi oâng Morel ñöôïc caân baèng bôûi loøngï traéc aån voâ thöùc ñaõ chöng baøy oâng Morel moät caùch ñaày kòch tính, trong khi söï taùn tuïng coâng khai veà baø Morel laïi bò thaùch ñoá vôùi caù tính haø khaéc cuûa baø trong haønh ñoäng.’ Duøng nhöõng töø ta ñaõ duøng khi noùi veà Lacan, taùc phaåm naøy khoâng haún noùi ñöôïc yù cuûa noù hoaëc coù yù noùi ñöôïc ñieàu noù muoán. Töï chính ñieàu naøy, phaàn naøo, coù theå ñöôïc bieän minh baèng duïng töø phaân taâm hoïc: quan heä Oedipus giöõa ñöùa treû vaø ngöôøi cha laø moät quan heä khoâng roõ raøng, vì ngöôøi cha vöøa ñöôïc thöông vöøa bò gheùt moät caùch voâ thöùc nhö laø ñòch thuû, vaø ñöùa treû seõ tìm caùch baûo veä ngöôøi cha khoûi söï coâng kích voâ thöùc cuûa chính noù ñoái vôùi oâng. Tuy nhieân, moät lyù do khaùc cuûa söï mô hoà naøy laø, ôû moät möïc ñoä naøo ñoù taùc phaåm ñaõ nhaän thaáy roõ raøng Paul buoäc phaûi khöôùc töø caùi theá giôùi chaät heïp hung tôïn cuûa phu moû cho cuoäc phieâu löu vaøo giai caáp trung löu tri thöùc, thöù tri thöùc aáy noùi chung, khoâng ñaùng ñöôïc khaâm phuïc. Ngoaøi ra noù coøn coù nhieàu thöù khaùc nöõa nhö tính thoáng trò vaø choái-boû-ñôøi-soáng cuõng nhö choái boû nhöõng gì coù giaù trò trong ñôøi soáng, nhö ta ñaõ thaáy qua nhaân vaät baø Morel. Baûn vaên cho chuùng ta bieát, chính Walter Morel, ngöôøi ñaõ ‘choái töø tín ngöôõng’; nhöng thaät khoù cho ta caûm nhaän ñöôïc pheùp noäi suy naëng neà trong saùng taùc, trang troïng vaø ñaày nghi vaán aáy. Vaø cuõng chính taùc phaåm naøy, ñaõ töøng noùi vôùi chuùng ta ñieàu vöøa roài, chæ cho chuùng ta thaáy ñieàu ngöôïc laïi. Noù chæ cho ta thaáy nhöõng phöông thöùc trong ñoù oâng Morel vaãn coøn soáng; noù khoâng theå ngaên chuùng ta nhìn thaáy, ôûø choã caét giaûm oâng xuoáng lieân quan nhieàu vôùi

220

•

TC THÔ 17

cô caáu kyù thuaät, chuyeån höôùng töø oâng qua con trai; vaø noù cuõng cho ta thaáy, coá tình hay khoâng, raèng ngay caû khi oâng Morel ‘choái töø tín ngöôõng’, caùi traùch nhieäm sau cuøng khoâng naèm ôû oâng maø ôû neàn tö baûn boùc loät ñaõ khoâng duøng oâng vaøo vieäc gì khaùc toát hôn laø moät moäng goã treân baùnh xe saûn xuaát.

Ngay chính Paul, duø ñang coá tình töï thoaùt khoûi theá giôùi cuûa ngöôøi cha, vaãn khoâng ñuû söùc tröïc dieän nhöõng söï thaät naøy moät caùch minh baïch, vaø chính taùc phaåm, cuõng y heät nhö vaäy: khi vieát Sons and Lovers Lawrence khoâng phaûi chæ vieát veà giai caáp lao ñoäng maø laø vieát ra heát tö töôûng cuûa oâng veà giai caáp ñoù. Nhöng khi keå vaøi chuyeän ngaãu nhieân nhö cuoäc gaëp gôõ cuoái cuøng giöõa Baxter Dawes (trong vaøi neùt naøo ñoù nhö laø hình aûnh song ñoâi cuûa oâng Morel) vaø ngöôøi vôï ñaõ ly thaân, Clara, ‘moät caùch voâ thöùc’, cuoán saùch ñaõ söûa chöõa vieäc ñaõ naâng caáp Paul baèng caùch haï giaù ngöôøi cha (trong cuoäc gaëp gôõ tình côø naøy, nhaân vaät Paul ñaõ bò chöng baøy raát tieâu cöïc). Söï boài hoaøn cuoái cuøng cuûa Lawrence cho oâng Morel laø Mellors, nhaân vaät chính ñaøn oâng ñaày theá löïc coù ‘nöõ tính’ trong Lady Chatterley’s Lover. Moät vaøi baèng chöùng ‘khaùch quan’ döôøng nhö chöùng minh ñöôïc raèng taùc phaåm khoâng bao giôø cho pheùp Paul ñöôïc thoát lôøi pheâ bình thaúng, cay ñaéng veà tính chieám höõu cuûa meï; tuy nhieân, chính caùch kòch hoùa moái quan heä meï con cho pheùp chuùng ta thaáy ñöôïc roõ raøng taïi sao phaûi laø nhö theá. Ñoïc Sons and Lovers vaø ñeå yù ñeán nhöõng traïng huoáng naøy cuûa taùc phaåm, chuùng ta ñaõ hình thaønh ñöôïc thöù goïi laø ‘phoù baûn’ cuûa truyeän – moät vaên baûn chaïy trong loøng taùc phaåm, hieän ra ôû vaøi choã mang ‘trieäu chöùng’ muø môø, thoaùi thaùc hay nhaán maïnh quaù ñaùng, vaø cuõng laø thöù vaên baûn maø chuùng ta ôû vai troø ñoäc giaû, coù theå ‘vieát’ ñöôïc ngay caû khi chính taùc phaåm khoâng heà vieát neân phoù baûn aáy. Taát caû moïi taùc phaåm vaên chöông ñeàu haøm chöùa, moät hoaëc nhieàu hôn, thöù phoù baûn ñoù, vaø trong moät nghóa naøo ñoù chuùng coù theå ñöôïc xem nhö laø ‘voâ thöùc’ cuûa chính taùc phaåm. Beà saâu cuûa taùc phaåm, nhö moïi vaên baøi khaùc, ñeàu lieân heä saâu xa vôùi söï muø loøa cuûa noù: ñieàu noù khoâng noùi ra, vaø caùch noù khoâng noùi ra, cuõng coù theå quan troïng nhö ñieàu noù noùi ra raønh maïch; caùi gì coù veû nhö vaéng maët, beân leà hay maâu thuaãn coù theå cung caáp manh moái chính veà nhöõng yù nghóa cuûa noù. Chuùng ta khoâng chæ ñôn giaûn baùc boû hay ñaûo ngöôïc ‘ñieàu taùc phaåm noùi ra’, hay tranh caõi, thí duï nhö, oâng Morel thaät söï laø ngöôøi huøng vaø vôï oâng môùi laø ngöôøi xaáu.

Quan ñieåm cuûa Paul cuõng khoâng ñôn giaûn laø voâ giaù trò: meï haén, raát ñuùng, laø caên nguyeân giaøu loøng traéc aån khoâng saùnh ñöôïc, hôn laø cha haén. Chuùng ta thaø nhìn ñeán ñieàu maø nhöõng xaùc nhaän nhö treân buoäc phaûi im laëng hay ñeø neùn, thaø xeùt ñeán nhöõng caùch maø taùc phaåm khoâng haún nhaän daïng ñöôïc vôùi chính noù. Thuyeát pheâ bình phaân taâm, noùi moät caùch khaùc, coù theå laøm ñöôïc nhieàu ñieàu hôn laø chæ saên tìm nhöõng daáu hieäu döông tính: noù coù theå

TC THÔ 17

•

221

cho ta bieát ñoâi chuùt veà caùch naøo caùc baøi vieát vaên chöông ñöôïc caáu thaønh, vaø phôi baøy chuùt ít yù nghóa cuûa söï hình thaønh aáy.

Thuyeát pheâ bình vaên chöông phaân taâm coù theå ñöôïc phaân chia moät caùch roäng raõi ra boán loaïi, tuøy theo ñoái töôïng chuù yù. Noù coù theå laø taùc giaû; noäi dung; caáu truùc chính; hoaëc ñoäc giaû. Phaàn lôùn thuyeát pheâ bình phaân taâm goàm ôû hai loaïi ñaàu, treân thöïc teá, cuõng laø thöù bò giôùi haïn nhieàu nhaát vaø coù laém vaán ñeà. Phaân taâm lyù giaûi taùc giaû laø moät vieäc suy cöùu, ñaâm ñaàu vaøo cuøng moät loaïi vaán ñeà ta ñaõ khaûo saùt khi baøn luaän veà söï thích ñaùng cuûa ‘chuû taâm’ tröôùc taùc trong caùc taùc phaåm vaên chöông. Phaân taâm veà ‘noäi dung’ – giaûi thích veà nhöõng ñoäng cô voâ thöùc cuûa nhaân vaät, hoaëc veà yù nghóa phaân taâm cuûa vaät theå hay bieán coá trong vaên baûn – coù moät giaù trò giôùi haïn, nhöng, caùch saên tìm roõ reät veà döông tính bieåu tröng, laïi thöôøng bò giaûm thieåu. Söï maïo hieåm rôøi raïc cuûa Freud trong ñòa haït ngheä thuaät vaø vaên chöông chuû yeáu cuõng naèm trong hai loaïi naøy. OÂng coù vieát moät chuyeân khaûo raát lyù thuù veà Leonardo da Vinci, moät tieåu luaän veà pho töôïng ‘Moses’ cuûa Michelangelo vaø vaøi baøi phaân tích vaên chöông, ñaùng chuù yù nhaát laø veà moät cuoán tieåu thuyeát ngaén cuûa nhaø vaên Ñöùc Wilhelm Jensen mang töïa ñeà Gradiva. Nhöõng baøi tieåu luaän naøy hoaëc giaûi thích veà phaân taâm lyù cuûa taùc giaû qua nhöõng gì töï bieåu loä veà mình trong taùc phaåm, hoaëc xem xeùt nhöõng trieäu chöùng cuûa voâ thöùc trong ngheä thuaät, gioáng nhö ôû ngoaøi ñôøi. ÔÛ baát cöù tröôøng hôïp naøo, ‘tính vaät chaát’ cuûa söï kieän ngheä thuaät, söï caáu thaønh rieâng bieät chính thöùc cuûa noù, coù khuynh höôùng bò boû qua.

Cuõng ngang vôùi söï khoâng thích ñaùng, laø yù kieán khoù queân cuûa Freud veà ngheä thuaät: oâng so saùnh noù vôùi loaïn thaàn. YÙ oâng muoán noùi, ngheä só nhö ngöôøi mang chöùng loaïn thaàn kinh, bò öùc cheá bôûi nhöõng nhu caàu baûn naêng maïng meõ baát thöôøng, daãn haén ñi ñeán choã choái boû hieän thöïc ñeå höôùng veà kyø töôûng. Tuy nhieân, khoâng nhö nhöõng nhaø kyø töôûng khaùc, ngheä só bieát caùch khai thaùc, moâ daïng vaø laøm dòu bôùt nhöõng giaác mô ngaøy cuûa haén qua nhieàu caùch ñeå chuùng ñöôïc chaáp nhaän bôûi ngöôøi khaùc – chæ vì, chuùng ta voán ích kyû vaø hay ñoá kî, theo yù kieán cuûa Freud, neân coù khuynh höôùng cho giaác mô ngaøy cuûa ngöôøi khaùc laø nhôøm gôùm. Chuû yeáu trong vieäc moâ daïng vaø laøm dòu bôùt naøy laø naêng löïc cuûa hình thöùc ngheä thuaät, mang laïi cho ñoäc giaû hay khaùn giaû ñieàu Freud goïi laø ‘tieàn laïc thuù’, lôi bôùt söùc ñeà khaùng cuûa haén vôùi nhöõng thoûa maõn öôùc muoán cuûa ngöôøi khaùc vaø giuùp haén naâng ñôõ ñöôïc söï öùc cheá noäi taïi trong moät khoaûng thôøi gian ngaén vaø ñem caùi laïc thuù caám ñoaùn aáy vaøo nhöõng tieán trình voâ thöùc cuûa haén. Sô ñaúng maø noùi thì ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi luaän thuyeát cuûa Freud veà chuyeän haøi höôùc, trong Jokes and their Relation to the Unconscious (1905): chuyeän haøi höôùc baøy

222

•

TC THÔ 17

toû moät xung ñoäng thöôøng laø coâng kích caám ñoaùn hay daâm ñaõng, nhöng noù ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän qua ‘hình thöùc’ chuyeän vui, söï nhanh trí vaø loái chôi chöõ cuûa noù.

Nhö theá, nhöõng caâu hoûi veà hình thöùc, ñaõ böôùc vaøo phaûn aùnh cuûa Freud veà ngheä thuaät; nhöng caùi hình aûnh ngheä só laø roái loaïn thaàn kinh chaéc chaén laø quaù giaûn dò, moät hình aûnh hoaït hoïa thôøi Laõng maïn ñieân cuoàng dôû hôi trong caùi cöùng nhaéc cuûa moïi ngöôøi khi nghó veà ngheä só. Ngoaøi ra coøn coù nhieàu gôïi yù veà lyù thuyeát vaên chöông phaân taâm qua lôøi chuù thích cuûa Freud trong kieät taùc cuûa oâng, The Interpretation of Dreams (1900), veà ñaëc tính töï nhieân cuûa chieâm bao. Dó nhieân laø taùc phaåm vaên chöông lieân heä vôùi lao ñoäng tri thöùc, trong khi chieâm bao thì khoâng: theo nghóa naøy, taùc phaåm vaên chöông coù neùt töông töï vôùi chieâm bao hôn laø chuyeän haøi höôùc. Nhöng neáu ta luoân nhôù ñeán giôùi haïn ñoù trong ñaàu, thì ñieàu Freud tranh caõi trong saùch cuûa oâng coù yù nghóa raát cao. ‘Nguyeân lieäu’ cuûa chieâm bao, Freud goïi ‘noäi dung chìm’, laø nhöõng öôùc muoán voâ thöùc, kích thích thaân theå luùc ñang nguû, nhöõng hình aûnh gaët haùi qua kinh nghieäm cuûa ngaøy hoâm tröôùc; nhöng chính giaác mô laïi laø saûn phaåm cuûa moät söï ñoåi theå cöôøng ñieäu cuûa caùc nguyeân lieäu treân, ñöôïc bieát ñeán laø ‘taùc naêng aûo moäng bao’. Ta ñaõ nhìn qua nhöõng cô giôùi cuûa taùc naêng aûo moäng: chuùng laø nhöõng phöông phaùp voâ thöùc nhö suùc tích vaø dôøi ñoåi vaät lieäu cuûa chuùng, cuøng luùc tìm cho ra nhöõng caùch trình baøy thoâng thaùi. Chieâm bao sinh ra bôûi söùc lao ñoäng naøy, giaác mô ta thaät söï nhôù ñöôïc, ñöôïc Freud ñaët teân laø ‘noäi dung noåi’. Nhö theá, giaác mô khoâng phaûi chæ laø ‘bieåu loä’ hay ‘moâ phoûng’ cuûa voâ thöùc: tieán trình cuûa ‘saûn xuaát’ hay ñoåi theå ñaõ xen vaøo giöõa voâ thöùc vaø giaác mô ta coù. ‘Baûn theå’ cuûa chieâm bao maø Freud löu taâm ñeán, khoâng phaûi laø nguyeân lieäu hay ‘noäi dung chìm’, maø laø töông taùc moäng aûo: chính ‘söï thöïc haønh’ naøy môùi laø ñoái töôïng phaân tích cuûa oâng. Moät giai ñoaïn trong töông taùc moäng aûo, ñöôïc goïi laø ‘phoù tu chính’, naèm trong caûi toå chieâm bao ñeå chieâm bao ñöôïc trình baøy döôùi hình thöùc töông ñoái phuø hôïp vaø haøm suùc cuûa kyù thuaät. Phoù tu chính heä thoáng hoùa chieâm bao, laáp ñaày nhöõng hoá troáng vaø maøi nhaün moïi töông phaûn cuûa noù, saép xeáp nhöõng yeáu toá hoãn ñoän vaøo moät truyeàn thuyeát lieàn laïc hôn.

Phaàn lôùn caùc lyù thuyeát vaên chöông ta ñaõ khaûo saùt töø ñaàu saùch ñeán giôø, ñeàu coù theå ñöôïc xem nhö moät hình thöùc ‘phoù tu chính’ cuûa vaên baûn.

Trong söï theo ñuoåi aùm aûnh cuûa noù veà ‘dung hoøa’, ‘dung hôïp’, ‘caáu truùc saâu saéc’ hay ‘yù nghóa baûn theå’, thöù lyù thuyeát naøy laáp ñaày nhöõng hoá troáng cuûa baûn vaên, maøi nhaün maâu thuaãn, thuaàn hoùa nhöõng traïng huoáng khoâng caân xöùng, vaø gôõ ngoøi noå cuûa moïi xung ñoät. Noù phaûi laøm theá ñeå baûn vaên, moät caùch bieän hoä, ñöôïc ‘tieâu thuï’ deã daøng hôn – nhö vaäy, ñöôøng ñi ñaõ ñöôïc vaïch thaúng thôùm cho ñoäc giaû, hoï seõ khoâng bò roái raém bôûi baát cöù söï

TC THÔ 17

•

223

baát bình thöôøng naøo khoâng giaûi thích ñöôïc. Nhieàu baùc hoïc vaên chöông ñaõ nhaát quyeát daâng hieán rieâng cho muïc ñích naøy, phaán khôûi ‘phaân giaûi’ moïi muø môø vaø ñoùng coïc giöõ baûn vaên laïi ñeå ñoäc giaû yeân oån khaùm xeùt. Maëc duø moät thí duï khoâng theå laø tieâu bieåu cho nhöõng loaïi dieãn dòch nhö theá, ñaây laø thí duï cöïc ñoan cuûa kieåu phoù tu chính noùi treân, baøi traàn thuaät veà The Waste Land cuûa T.S. Eliot ñaõ ñoïc baøi thô nhö laø caâu truyeän cuûa moät coâ beù ñi chôi xe tröôït tuyeát vôùi ngöôøi chuù Archduke, ñoåi phaùi tính vaøi laàn ôû Luaân ñoân, vöôùng maéc trong moät vuï saên tìm ly thaùnh Holy Grail vaø cuoái cuøng ngoài caâu caù buoàn thiu treân bôø daõi ñaát khoâ caèn. Nhöõng vaät lieäu phaân chia khaùc nhau cuûa baøi thô cuûa Eliot ñaõ ñöôïc thuaàn hoùa ra kyù thuaät lieàn laïc, nhöõng chuû theå nhaân tính vôõ naùt cuûa baøi thô tuï hôïp thaønh moät ñôn ngaõ.

Phaàn lôùn caùc lyù thuyeát vaên chöông ta ñaõ xem qua coù khuynh höôùng nhìn vaên baûn nhö moät ‘baøy toû’ hoaëc ‘phaûn aùnh’ cuûa hieän thöïc: noù dieãn laïi kinh nghieäm con ngöôøi, hoaëc hoùa thaân chuû yù cuûa taùc giaû, hoaëc caáu truùc cuûa noù moâ phoûng caáu truùc taâm trí con ngöôøi. Giaûi thích cuûa Freud veà chieâm bao, do töông phaûn, giuùp ta thaáy ñöôïc taùc phaåm vaên chöông khoâng phaûi nhö moät phaûn aùnh maø mang hình thöùc cuûa saùng taùc. Nhö chieâm bao, taùc phaåm caàn ‘nhöõng nguyeân lieäu’ rieâng bieät naøo ñoù – ngoân ngöõ, caùc vaên baûn khaùc, caùch nhaän thöùc theá giôùi – vaø ñoåi daïng chuùng baèng nhöõng phöông phaùp rieâng thaønh ra saûn phaåm. Nhöõng phöông phaùp laøm ra saûn phaåm naøy laø caùc phöông saùch khaùc nhau ta goïi laø ‘hình thöùc vaên chöông’. Ñeå laøm vieäc vôùi nhöõng nguyeân lieäu cuûa noù, vaên baûn seõ coù khuynh höôùng ñaåy chuùng vaøo hình thöùc phoù baûn cuûa rieâng noù: tröø phi noù thuoäc loaïi vaên baûn ‘caùch maïng’ nhö Finnegans Wake*, coøn thì noù seõ coá toå hôïp nguyeân lieäu vaøo moät hình daïng chung hôïp lyù, coù theå tieâu thuï ñöôïc, ngay caû khi noù khoâng thaønh coâng maáy, nhö trong tröôøng hôïp Sons and Lovers. Nhöng neáu moät baûn vaên-moäng aûo coù theå ñöôïc phaân tích, giaûi maõ, phaân hoùa baèng nhöõng caùch giuùp ta thaáy ñöôïc ñoâi chuùt veà nhöõng tieán trình laøm ra noù, thì taùc phaåm vaên chöông cuõng theá. Caùch ñoïc ‘thaät thaø’ vaên baûn coù theå döøng laïi ôû chính vaên cuûa saûn phaåm, gioáng nhö toâi chæ nghe lôøi traàn thuaät xuùc ñoäng veà moät giaác mô cuûa baïn maø khoâng buoàn tìm hieåu xa hôn. Noùi moät caùch khaùc, phaân taâm hoïc, qua thaønh ngöõ cuûa moät trong nhieàu nhaø suy dieãn, laø moät ‘thaùnh kinh chuù giaûi hoïc cuûa nghi hoaëc’: noù khoâng chæ lo vieäc ‘ñoïc vaên baûn’ cuûa voâ thöùc, maø coøn phôi baøy caû tieán trình vaø taùc naêng moäng aûo, nhöõng choã vaên baûn aáy ñöôïc saûn xuaát. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, noù chuù troïng rieâng vaøo nhöõng choã ‘coù trieäu chöùng’ trong baûn vaên-moäng aûo – nhöõng bieán theå, mô hoà, vaéng maët vaø boû soùt maãu aâm choùt ñeàu coù theå mang laïi moät caùch thöùc ñaëc bieät ñeán gaàn ‘noäi dung chìm’, hay nhöõng ñöôøng höôùng voâ thöùc, ñaõ goùp phaàn trong vieäc caáu taïo neân noäi dung aáy. Thuyeát pheâ bình vaên chöông, nhö chuùng ta ñaõ thaáy

224

•

TC THÔ 17

trong tröôøng hôïp taùc phaåm cuûa Lawrence, coù theå laøm vieäc töông töï nhö treân: bôûi chuù yù ñeán nhöõng gì coù veû nhö thoaùi thaùc, nhöõng taâm tình töông phaûn, vaø nhöõng ñieåm cöôøng ñieäu trong kyù thuaät – nhöõng chöõ khoâng ñöôïc noùi ra, nhöõng chöõ noùi ra ñöôïc laëp laïi baát thöôøng, lôøi ñoâi hay thoaùng löôùt cuûa ngoân ngöõ – noù coù theå baét ñaàu doø xuyeân qua nhöõng lôùp phoù tu chính vaø loät traàn ñoâi chuùt veà ‘phuï baûn’ laø thöù, töông töï öôùc muoán voâ thöùc, taùc phaåm daáu gieám vaø phôi baøy. Noùi moät caùch khaùc, pheâ bình vaên chöông coù theå chuù yù ñeán khoâng phaûi chæ rieâng ñieàu gì taùc phaåm noùi ra, maø coøn ñeán chuyeän noù laøm vieäc nhö theá naøo nöõa.

Vaøi chuû thuyeát pheâ bình vaên chöông loái Freud ñaõ theo ñuoåi ñoà aùn naøy ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù.Trong cuoán Dynamics of Literary Response (1968), nhaø pheâ bình Hoa kyø Norman N. Holland, noái goùt Freud, cho raèng caùc taùc phaåm vaên chöông ñaõ khôi trong ñoäc giaû moät taùc duïng hoã töông giöõa nhöõng kyø töôûng voâ thöùc vaø töï veä tri thöùc choáng laïi chuùng. Cuoán saùch naøy raát lyù thuù bôûi caùch quanh co nghi thöùc cuûa noù ñaõ bieán daïng nhöõng lo aâu vaø caùc öôùc muoán saâu xa nhaát cuûa chuùng ta thaønh nhöõng yù nghóa xaõ hoäi chaáp nhaän ñöôïc. Neáu noù khoâng laøm ‘dòu bôùt’ ñöôïc nhöõng öôùc muoán naøy baèng hình thöùc cuûa noù vaø ngoân ngöõ, cho pheùp chuùng ta coù ñöôïc chuû quyeàn vöøa ñuû vaø söùc töï veä choáng ñoái, noù seõ chöùng minh ñieàu ñoù khoâng chaáp nhaän ñöôïc; nhöng vaäy thì cuõng theá thoâi neáu noù chæ cuûng coá söï öùc cheá cuûa chuùng ta. Thaät ra ñieàu naøy chæ laø phaùt bieåu laïi döôùi daïng Freud veà söï choáng ñoái cuûa phong traøo Laõng maïn cuõ giöõa noäi dung ngoã nghòch vaø hình thöùc dung hoøa. Hình thöùc vaên chöông ñoái vôùi nhaø pheâ bình Hoa kyø Simon Lesser, trong cuoán Fiction and the Unconscious (1957), coù moät ‘aûnh höôûng baûo ñaûm’, choáng laïi aâu lo vaø taùn döông söï kyù thaùc cho ñôøi soáng, tình yeâu vaø traät töï cuûa chuùng ta. Qua ñoù, theo Lesser, chuùng ta ‘toû loøng toân kính sieâu ngaõ’. Nhöng ñieàu gì trong caùc hình thöùc hieän ñaïi ñaõ nghieàn naùt traät töï, laät ñoå yù nghóa vaø noå tung loøng töï tin cuûa chuùng ta? Coù phaûi vaên chöông laø moät hình thöùc cuûa trò lieäu phaùp? Taùc phaåm sau cuûa Holland cho thaáy oâng coù yù nghó nhö theá: Five Readers Reading (1975) khaûo saùt nhöõng caâu traû lôøi voâ tri giaùc cuûa ñoäc giaû veà caùc vaên baûn ñeå tìm xem caùch naøo nhöõng ñoäc giaû naøy tieáp thu ñöôïc lyù lòch cuûa hoï qua tieán trình dieãn dòch, roài baèng caùch ñoù khaùm phaù ra söï ñoàng nhaát töï tin trong hoï. Holland tin raèng coù theå trích yeáu ‘baûn theå baát bieán’ cuûa lyù lòch caù nhaân trong ñôøi soáng cuûa moät ngöôøi, daøn haøng taùc phaåm cuûa oâng vôùi thöù goïi laø ‘taâm lyù baûn ngaõ’ Myõ – moät baûn thuaàn hoùa chuû nghóa Freud, chuyeån höôùng töø ‘phaân chuû theå’ cuûa phaân taâm hoïc coå ñieån vaø neùm noù vaøo söï ñoàng nhaát cuûa baûn ngaõ. Ñoù laø taâm lyù hoïc lieân quan ñeán caùch naøo baûn ngaõ tieáp thu ñôøi soáng xaõ hoäi: baèng phöông phaùp trò lieäu, moät caù nhaân ñöôïc ‘thích nghi’ vôùi vai troø töï nhieân maïnh khoûe cuûa

TC THÔ 17

•

225

haén nhö moät quaûn trò gia cao caáp ñang leân vôùi maùc xe hôi ñuùng ñieäu, vaø baát cöù daáu veát caù tính buoàn phieàn naøo coù theå ñi leäch ra ngoaøi bình thöôøng ñeàu ñöôïc ‘chöõa trò’. Vôùi loaïi taâm lyù hoïc naøy, chuû nghóa Freud luùc khôûi ñaàu bò xem nhö laø moät thöù gì xaáu xa nhuïc maï ñoái vôùi giai caáp trung löu, ñaõ bieán thaønh caùch baûo an giaù trò cho hoï.

Hai nhaø pheâ bình Hoa kyø khaùc nhau cuøng coù aûnh höôûng naëng töø Freud laø Kenneth Burke, ngöôøi ñaõ chieát trung hoøa troän Freud, Marx vaø ngöõ hoïc caáu thaønh quan ñieåm gôïi yù, taùc phaåm vaên chöông nhö moät hình thöùc cuûa taùc ñoäng bieåu tröng, vaø Harold Bloom, ngöôøi ñaõ duøng coâng trình cuûa Freud ñeå ñöa ra moät trong nhöõng lyù thuyeát vaên chöông nguyeân thuûy ñaày taùo baïo cuûa thaäp nieân vöøa qua. Ñieàu Bloom laøm, coát yeáu, laø vieát laïi lòch söû vaên chöông qua duïng töø cuûa maëc caûm Oedipus. Nhaø thô soáng aùy naùy trong boùng toái cuûa moät nhaø thô ‘coù khí phaùch’ ñaõ ñeán tröôùc hoï, nhö con caùi bò öùc cheá bôûi cha cuûa chuùng; vaø baát cöù baøi thô rieâng bieät naøo cuõng coù theå ñöôïc ñoïc nhö moät toan tính vöôït thoaùt khoûi moái ‘tö löï cuûa aûnh höôûng’ baèng nhöõng raäp khuoân coù heä thoáng vôùi baøi thô tröôùc. Nhaø thô, bò giam giöõ trong tranh chaáp Oedipus vôùi söï hoaïn thieán ‘tieàn thaân’ cuûa haén, seõ tìm caùch giaûi giôùi söùc maïnh aáy baèng caùch tieán vaøo töï beân trong noù, vieát baèng caùch tu chính, dôøi ñoåi vaø taùi boá cuïc baøi thô tieàn thaân; trong yù nghóa, taát caû caùc baøi thô coù theå ñoïc nhö laø söï vieát laïi nhöõng baøi thô khaùc, vaø vôùi ‘ñoïc saùi’ hoaëc ‘khinh thöôøng’ veà chuùng, coá neù traùnh naêng löïc aùp ñaûo cuûa chuùng ñeå nhaø thô coù ñöôïc moät choã troáng daønh rieâng cho nguyeân thuûy töôûng töôïng. Moïi nhaø thô ñeàu ‘ñeán muoän’, thi só sau cuøng cuûa moät truyeàn thoáng; nhaø thô coù khí phaùch laø nhaø thô coù can ñaûm nhìn nhaän söï ñeán muoän naøy vaø khôûi söï xoaùy moøn theá löïc tieàn thaân aáy. Thaät vaäy, baát cöù baøi thô naøo, cuõng ñeàu khoâng laø gì caû ngoaïi tröø söï xoaùy moøn – moät chuoãi phöông saùch lieân tieáp, coù theå xem nhö laø chieán thuaät huøng bieän vaø cô giôùi töï veä phaân taâm lyù, ñeå phaù huûy vaø laøm hay hôn baøi thô khaùc. YÙ nghóa cuûa moät baøi thô laø moät baøi thô khaùc.

Lyù thuyeát vaên chöông cuûa Bloom bieåu tröng söï trôû laïi phaán khôûi vaø öông ngaïnh cuûa ‘truyeàn thoáng’ Laõng maïn Protestant töø Spenser vaø Milton cho ñeán Blake, Shelley vaø Yeats, moät truyeàn thoáng ñaõ bò truïc xuaát bôûi doøng doõi nhoùm baûo thuû Anglo-Catholic (Donne, Herbert, Pope, Johnson, Hopkins) phaùc hoïa bôûi Eliot, Leavis vaø moân sinh cuûa hoï. Bloom laø phaùt ngoân vieân tieân tri cho saùng taïo trí töôûng thôøi hieän ñaïi, ñaõ ñoïc lòch söû vaên chöông nhö moät traän ñaùnh anh huøng choáng laïi boïn khoång loà, moät vôû kòch taâm linh phi thöôøng, tin töôûng nôi ‘yù chí bieåu thò’ trong söï phaán ñaáu töï saùng taùc cuûa nhaø thô khí phaùch. Thöù chuû nghóa caù nhaân Laõng maïn can ñaûm nhö theá naøy thöôøng baát hoøa kòch lieät vôùi thoùi tuïc hoaøi nghi choáng nhaân baûn cuûa thôøi huûy caáu truùc, vaø thaät vaäy, Bloom ñaõ beânh vöïc giaù trò cuûa töøng ‘tieáng

226

•

TC THÔ 17

noùi’ thô tính vaø thieân taøi choáng laïi boïn ñoàng nghieäp theo phaùi Derrida ôû ñaïi hoïc Yale (Hartman, de Man, Hillis Miller). Hy voïng cuûa oâng laø coù theå chuïp giaät ñöôïc chuû nghóa nhaân baûn Laõng maïn, döôùi vaøi hình thöùc naøo ñoù oâng vaãn kính troïng, thoaùt khoûi goäng haøm cuûa thuyeát pheâ bình huûy caáu truùc, vaø ñieàu naøy seõ hoài phuïc taùc giaû, chuû taâm vaø theá löïc töôûng töôïng. Moät chuû nghóa nhaân baûn nhö theá seõ laâm traän vôùi ‘bình laëng ngöõ hoïc phuû ñònh luaän’ maø Bloom ñaõ bieân bieät raát ñuùng qua nhoùm huûy caáu truùc Myõ, chuyeån höôùng töø choã khoâng ngöøng thaùo gôõ yù nghóa roõ raøng qua thò aûnh thi ca laø yù chí vaø xaùc quyeát nhaân tính. Gioïng vaên kòch lieät, daøn traän, taän theá ñeán nôi trong phaàn lôùn nhöõng baøi vieát cuûa oâng, vôùi söï sinh nôû laï luøng cuûa nhieàu duïng töø bí aån, laø thò chöùng cuûa söï coá gaéng vaø tuyeät voïng trong vieäc laøm taùo baïo naøy. Bình phaåm cuûa Bloom loät traàn nhö nhoäng tình traïng khoù xöû cuûa nhoùm töï do hieän ñaïi hay Laõng maïn nhaân baûn – söï kieän cho thaáy, moät maët, sau Marx, Freud vaø haäu caáu truùc, söï tín nhieäm yeân laønh khaùch quan nhaân tính khoâng theå thu hoài ñöôïc, trong khi maët kia, baát cöù chuû thuyeát nhaân baûn naøo gioáng nhö cuûa Bloom ñeàu chòu aùp löïc thoáng khoå cuûa nhöõng hoïc thuyeát aáy ñaåy ñeán choã thoûa hieäp trí maïng vaø oâ nhieãm bôûi chuùng. Nhöõng traän ñaùnh oai huøng cuûa Bloom vôùi boïn khoång loà thi ca giöõ ñöôïc neùt raïng rôõ sieâu linh thôøi tieàn-Freud, nhöng ñaõ ñaùnh maát ngaây thô cuûa noù: chuùng chæ coøn laø daõy lôùp thuaàn hoùa, caûnh töôïng cuûa toäi loãi, ganh tuoâng, aâu lo vaø gaây haán. Khoâng coù lyù thuyeát vaên chöông nhaân baûn naøo ñaõ töøng boû qua nhöõng hieän thöïc nhö treân, daùm töï cho mình laø ‘hieän ñaïi’ ñaùng kính; nhöng baát cöù lyù thuyeát naøo ñi theo nhöõng hoïc thuyeát treân roài cuõng ñi ñeán choã buoäc phaûi tænh ngöôøi vaø chua chaùt ñeán ñoä khaû naêng xaùc ñònh cuûa noù gaàn nhö trôû neân ngoan coá ñieân khuøng. Bloom ñaõ tieán treân con ñöôøng hoa moäng cuûa huûy caáu truùc Hoa kyø, vöøa ñuû xa ñeå giaønh laïi con ngöôøi haøo kieät vôùi thænh caàu theo Nietzche veà ‘yù chí quyeàn löïc’ vaø ‘yù chí theo ñuoåi’ cuûa rieâng töøng töôûng töôïng, thöù töôûng töôïng roài vaãn giöõ nguyeân söï töï do vaø tö caùch cuûa noù. Trong theá giôùi toäc tröôûng ñoäc ñoaùn giöõa cha vaø con, moïi thöù roài cuõng trôû veà trung ñieåm, taêng phaàn huøng bieän inh oûi veà quyeàn löïc, phaán ñaáu vaø söùc maïnh yù chí; chính töï bình phaåm, theo Bloom, moät hình thöùc thi ca, nhö nhöõng baøi thô, ñeàu laø bình phaåm ngaám ngaàm veà nhöõng baøi thô khaùc, vaø cho duø moät bình giaûi phaân tích ‘thaønh coâng’ hay khoâng, cuoái cuøng vaãn khoâng phaûi laø caâu hoûi veà giaù trò hieän thöïc cuûa noù, maø laø naêng löïc huøng bieän cuûa chính nhaø pheâ bình. Ñoù laø thuyeát nhaân baûn nôi bôø cöïc ñoan, neàn moáng khoâng döïa vaøo ñaâu ngoaïi tröø loøng tin quaû quyeát cuûa noù, bò boû rôi giöõa duy lyù luaän baát tín nhieäm vaø chuû nghóa hoaøi nghi khoâng chòu ñöôïc.

Moät hoâm troâng chaùu ngoài xe treû ñuøa chôi, Freu quan saùt chaùu beù neùm

TC THÔ 17

•

227

moùn ñoà chôi ra khoûi xe vaø la leân fort! (bieán maát), roài keùo noù laïi baèng sôïi daây theo tieáng keâu da! (ñaây roài). Ñaáy laø troø chôi noåi tieáng fort-da Freud ñaõ dieãn dòch trong Beyond the Pleasure Principle (1920) nhö moät bieåu tröng vieäc treû ñaõ töï chuû ñöôïc söï vaéng maët cuûa meï noù; nhöng ñoù cuõng coù theå xem nhö laø aùnh saùng lôø môø cuûa töï thuaät. Coù leõ fort-da laø truyeän ngaén ngaén nhaát maø ta coù theå töôûng töôïng ñöôïc: moät moùn ñoà bò maát, roài tìm laïi ñöôïc. Nhöng ngay caû kyù thuaät phöùc taïp nhaát cuõng coù theå ñöôïc xem nhö laø bieán theå cuûa maãu naøy: khuoân hình kyù thuaät coå ñieån laø moät hieäp öôùc nguyeân thuûy bò giaùn ñoaïn, sau cuøng roài cuõng ñöôïc hoaøn traû. Töø quan ñieåm naøy, töï thuaät laø caên nguyeân cuûa an uûi: vaät theå bò maát laø caên nguyeân aâu lo cuûa chuùng ta, bieåu tröng nhöõng maát maùt saâu ñaäm hôn (sinh ra ñôøi, maát phaân, maát meï) vaø luoân luoân lyù thuù khi tìm thaáy chuùng nguyeân veïn ôû choã cuõ. Trong lyù thuyeát cuûa Lacan, chính vaät theå maát maùt nguyeân thuûy – thaân theå ngöôøi meï – ñaõ ñaåy kyù thuaät ñôøi mình tieán tôùi, thuùc duïc chuùng ta tìm caùch thay theá cho thieân ñaøng ñaõ maát baèng vaän chuyeån hoaùn duï khoâng ngöøng cuûa khaùt voïng. Theo Freud, ñoù laø öôùc muoán ñöôïc trôû laïi nôi ta khoâng theå toån thöông, moät hieän höõu voâ cô ñaõ coù tröôùc moïi ñôøi soáng tri thöùc, nôi khieán ta maõi phaán ñaáu ñeå tieán tôùi: nhöõng quyeán luyeán khoâng ngöøng nghæ cuûa chuùng ta (Eros) laø noâ leä cuûa caùi cheát (Thanatos). Phaûi coù moät thöù gì maát ñi hay khieám dieän trong baát cöù kyù thuaät naøo, noù môùi coù theå baøy toû ñöôïc: neáu taát caû moïi thöù ñeàu yeân vò thì khoâng coù truyeän gì ñeå keå caû. Söï maát maùt naøy tuy khoán khoå, nhöng cuõng kích ñoäng chaúng keùm: khaùt voïng kích thích bôûi nhöõng gì ta khoâng hoaøn toaøn chieám höõu ñöôïc vaø ñaáy cuõng laø moät caên nguyeân ñeå kyù thuaät thoûa maõn. Tuy nhieân, neáu chuùng ta khoâng bao giôø chieám höõu ñöôïc noù, noãi kích ñoäng trong ta coù theå bieán thaønh chòu ñöïng roài ñoåi thaønh ñieàu khoâng vui; thaønh thöû cuoái cuøng roài thì vaät ñoù seõ ñöôïc hoaøn traû laïi, nhö Tom Jones seõ trôû laïi Paradise Hall vaø Hercule Poirot seõ tìm ra teân saùt nhaân. Noãi kích ñoäng trong ta ñöôïc phoùng thích moät caùch maõn nguyeän: naêng löïc cuûa chuùng ta kheùo leùo ‘tieát cheá’ bôûi söï ñình hoaõn vaø laëp ñi laëp laïi cuûa kyù thuaät nhö ñeå söûa soaïn cho vieäc tieâu xaøi laïc thuù. Chuùng ta coù theå chòu ñöïng söï maát maùt cuûa vaät theå do bôûi söï löôõng löï khoâng yeân cuûa mình, luùc naøo cuõng bò quaáy raày bôûi moät nhaän thöùc bí maät raèng sau cuøng roài vaät theå aáy cuõng seõ trôû laïi. Fort chæ coù nghóa trong quan heä vôùi da.

Nhöng, dó nhieân, taát coù ñieàu ngöôïc laïi. Moät khi ñaõ yeân oån trong traät töï cuûa mình, chuùng ta khoâng theå thöôûng ngoaïn hay sôû höõu baát cöù vaät theå naøo maø khoâng thaáy söï khieám dieän khaû thi cuûa noù moät caùch voâ yù thöùc, bieát raèng söï hieän dieän cuûa noù phaàn naøo töï tieän vaø laâm thôøi. Neáu ngöôøi meï rôøi ñi thì ñaáy chæ laø döï bò cho söï trôû laïi cuûa baø, nhöng khi baø hieän dieän, chuùng ta khoâng theå queân ñöôïc söï kieän baø coù theå bieán maát luoân, vaø coù theå maõi

228

•

TC THÔ 17

khoâng trôû laïi. Kyù thuaät coå ñieån cuûa vaên hieän thöïc noùi chung coù hình thöùc ‘baûo thuû’, luoàn noãi baên khoaên luùc khieám dieän beân döôùi daáu hieäu eâm ñeàm cuûa hieän dieän; raát nhieàu vaên baøi hieän ñaïi, nhö Brecht vaø Beckett, nhaéc nhôû chuùng ta raèng nhöõng gì ta ñang thaáy ñeàu coù theå xaûy ra khaùc nhau, hoaëc hoaøn toaøn khoâng xaûy ra. Neáu, ñoái vôùi phaân taâm hoïc, maãu ñaàu tieân cuûa khieám dieän laø söï hoaïn thieán – beù trai sôï bò maát boä phaän sinh duïc trong khi treû gaùi thì thaát voïng raèng cuûa noù ñaõ ‘maát’ – haäu caáu truùc cho laø nhöõng vaên baøi nhö theá ñaõ chaáp nhaän hieän thöïc cuûa hoaïn thieán, khaû naêng chaïy troán söï maát maùt, söï khieám dieän vaø dò bieät trong ñôøi soáng con ngöôøi. Ñoïc nhöõng baøi aáy, chuùng ta cuõng bò buoäc phaûi ñoái ñaàu vôùi nhöõng hieän thöïc aáy.

Töï thöôûng mình ñeå thoaùt khoûi ‘ngaãu töôïng’, nôi maø söï maát maùt vaø dò bieät laø khoâng töôûng, vaø cuõng laø nôi chöøng nhö theá giôùi ñöôïc laøm neân cho mình ta vaø laøm neân ta cho rieâng theá giôùi aáy. Khoâng coù cheát choùc trong ngaãu töôïng, vì söï hieän höõu lieân tuïc cuûa theá giôùi tuøy thuoäc vaøo ñôøi soáng cuûa toâi cuõng nhö ñôøi toâi tuøy thuoäc vaøo söï hieän höõu aáy; chæ vì vieäc böôùc vaøo traät töï bieåu tröng, môùi ñoái ñaàu vôùi söï thaät laø chuùng ta coù theå cheát ñi, söï hieän höõu cuûa theá giôùi, treân thöïc teá, khoâng tuøy thuoäc vaøo ta. Chuùng ta caøng ôû trong ñòa haït ngaãu töôïng laâu chöøng naøo, chuùng ta caøng nhaän dieän sai veà lyù lòch cuûa mình chöøng naáy, cho chuùng laø coá ñònh ñaày ñuû, vaø ñoàng thôøi nhaän laàm hieän thöïc laø baát bieán. Chuùng ta ñöùng, theo lôøi cuûa Althusser, trong goïng keàm cuûa heä tö töôûng, phuø hôïp theo hieän thöïc xaõ hoäi vôùi veû ‘töï nhieân’ hôn laø ñaët caâu hoûi phaùn ñoaùn nhö theá naøo noù vaø chính ta, ñaõ ñöôïc caáu taïo, vaø neáu theá taát coù theå bieán daïng ñöôïc.

Chuùng ta ñaõ thaáy qua thaûo luaän veà Roland Barthes, vaên chöông ñaõ keát hôïp qua nhieàu hình thöùc khaùc nhau ñeå ñoaùn tröôùc nhöõng thöù chaát vaán phaùn ñoaùn nhö theá naøy. Kyù hieäu ‘töï nhieân hoùa’ cuûa Barthes töông ñöông vôùi ‘ngaãu töôïng’ cuûa Lacan: trong caû hai tröôøng hôïp, moät lyù lòch caù nhaân xa laï ñöôïc xaùc nhaän bôûi moät theá giôùi taát nhieân ‘nhö theá ñoù’. Ñieàu naøy khoâng phaûi ñeå noùi raèng vaên chöông ñöôïc vieát theo loái nhö theá laø baûo thuû trong nhöõng ñieàu noù noùi; nhöng chính nghóa caáp tieán trong phaùt bieåu coù theå bò giaûm suùt bôûi nhöõng hình thöùc cöu mang noù. Raymond Williams ñaõ vaïch ra nhöõng ñieåm maâu thuaãn lyù thuù giöõa caáp tieán xaõ hoäi cuûa kòch tröôøng nhieàu phaàn duy thöïc (Shaw, chaúng haïn), vaø nhöõng phöông phaùp chính thöùc cuûa thöù ngheä thuaät kòch tröôøng aáy. Ñaøm luaän cuûa vôû kòch coù theå thuùc giuïc söï thay ñoåi, pheâ bình, daáy loaïn; nhöng hình thöùc kòch – löôïc keâ ñoà ñaïc vaø nhaém veà moät thöù chính xaùc ‘gaàn nhö thaät’– taát nhieân aùp ñaët leân chuùng ta yù nghóa taát nhieân kieân coá cuûa khung caûnh xaõ hoäi naøy, keå töø treân cho ñeán taän maøu vôù chaân cuûa tôù gaùi. Ñeå ngheä thuaät kòch tröôøng ngoi ra ngoaøi nhöõng caùch nhìn nhö theá naøy, noù caàn phaûi thoaùt khoûi chuû nghóa töï nhieân vaø böôùc vaøo caùc

TC THÔ 17

•

229

phöông thöùc coù tính caùch thöû nghieäm nhieàu hôn – ñieàu naøy raát ñuùng vôùi nhöõng ngöôøi sau nhö Ibsen vaø Strindberg. Nhöõng hình thöùc bieán theå nhö theá coù theå laøm khaùn giaû giaät baén ngöôøi ra khoûi nhaän thöùc baûo an – thöù töï baûo an do ôû tieân kieán coù veà moät theá giôùi quen thuoäc. Ta coù theå töông phaûn ñöôïc Shaw vôùi Bertolt Brecht laø ngöôøi ñaõ duøng vaøi kyõ thuaät kòch (coøn ñöôïc goïi laø ‘taùc duïng laïnh nhaït’) ñeå hoaøn traû nhöõng khía caïnh hieän thöïc xaõ hoäi ñöôïc cho laø ñöông nhieân, thaät ra laø xa laï ñeán ñoä giaät mình, vaø ñeå khôi daäy söï thöùc tænh mang tính phaùn ñoùan môùi trong khaùn giaû. Ngoaøi chuyeän löu taâm ñeán vieäc cuûng coá moät yù töôûng baûo an cho khaùn giaû, Brecht coøn muoán, nhö oâng ñaõ noùi, ‘taïo neân nhieàu maâu thuaãn beân trong hoï’ – laøm xaùo troän nieàm tin cuûa hoï, thaùo gôõ roài thích nghi laïi lyù lòch ñaõ coù cuûa hoï, vaø phôi baøy cho thaáy ñôn vò caù nhaân naøy chæ laø moät aûo giaùc tö töôûng.

Ta coù theå tìm thaáy moät ñieåm gaëp nhau khaùc giöõa lyù thuyeát chính trò vaø phaân taâm hoïc trong coâng trình cuûa trieát gia kieâm nöõ quyeàn Julia Kristeva. Quan nieäm cuûa Kristeva chòu aûnh höôûng naëng cuûa Lacan; nhöng ñoái vôùi baát cöù nhaø nöõ quyeàn naøo, thöù aûnh höôûng naøy chæ gaây ra vaán ñeà. Bôûi caùi traät töï bieåu tröng maø Lacan noùi ñeán, treân thöïc teá, laø traät töï xaõ hoäi ñaày phaùi tính toäc tröôûng cuûa giai caáp xaõ hoäi hieän ñaïi, hình thaønh quanh ‘bieåu töôïng sieâu vieät’ cuûa döông tính nam phaùi, thoáng trò bôûi Luaät maø hoùa thaân laø ngöôøi cha. Theá thì khoâng theå coù moät nhaø nöõ quyeàn hay moät ngöôøi theo phaùi nöõ quyeàn coù theå taùn tuïng moät caùch voâ phaùn ñoaùn traät töï bieåu tröng baèng caùi giaù phaûi traû laø ngaãu töôïng caû: ngöôïc laïi, thaät ra söï öùc cheá quan heä xaõ hoäi vaø tình duïc cuûa thöù cô cheá ñoù môùi chính laø muïc tieâu pheâ phaùn cuûa nöõ quyeàn. Nhö vaäy, trong cuoán La Reùvolution du langage poeùtique (1974), Kristeva ñaõ choáng ñoái caùi bieåu tröng aáy nhieàu hôn laø choáng ñoái ngaãu töôïng, baø goïi ñaáy laø ‘kyù ngöõ’. YÙ baø muoán noùi veà moät kieåu maãu hay troø chôi cuûa söùc maïnh maø ta coù theå nhaän ra maõi taän beân trong ngoân ngöõ, vaø nôi ñaáy cuõng phôi baøy phaàn coøn laïi cuûa giai ñoaïn Oedipus. Ñöùa treû thôøi tieàn Oedipus chöa bieát ñeán ngoân ngöõ (‘sô sinh’ coù nghóa ‘khoâng bieát noùi’) nhöng ta coù theå töôûng töôïng ra cô theå cuûa noù ñang bò troøng treùo bôûi söï chaûy lan cuûa ‘pulsions’ hay duïc höôùng loâi keùo töông ñoái raát hoãn ñoän luùc ñoù. Caùi maãu coù vaàn ñieäu naøy coù theå ñöôïc xem nhö laø moät hình thöùc cuûa ngoân ngöõ, maëc duø noù chöa coù yù nghóa naøo heát. Ñeå cho thöù ngoân ngöõ nhö theá xaûy ra, söï chaûy lan laém dò chaát naøy gioáng nhö bò chaët töøng khuùc roài raùp laïi thaønh duïng töø, nhö vaäy, ñeå böôùc vaøo traät töï bieåu tröng, caùi tieán trình ‘höôùng veà kyù hieäu’ naøy buoäc phaûi bò öùc cheá. Tuy nhieân, söï öùc cheá naøy khoâng phaûi laø toaøn theå: bôûi vì kyù ngöõ vaãn coù theå ñöôïc bieân bieät nhö moät loaïi aùp löïc trong chính ngoân ngöõ, qua gioïng noùi, vaàn ñieäu, phaåm chaát cuï theå vaø vaät chaát cuûa ngoân ngöõ, vaø aùp löïc trong caû maâu thuaãn, voâ nghóa, giaùn ñoaïn, im laëng vaø

230

•

TC THÔ 17

khieám dieän. Kyù ngöõ laø thöù ngoân ngöõ ‘khaùc’, dó nhieân, cuoän quaán vôùi ngoân ngöõ moät caùch thaân maät. Vì ngoân ngöõ kyù hieäu ñeán töø thôøi tieàn Oedipus neân bò giôùi haïn trong tieáp xuùc cuûa treû vôùi cô theå ngöôøi meï, trong khi kyù hieäu bieåu tröng, nhö ta ñaõ thaáy, lieân heä vôùi Luaät cuûa ngöôøi cha. Ngoân ngöõ kyù hieäu nhö vaäy, dính daùng nhieàu vôùi nöõ tính: nhöng noù hoaøn toaøn khoâng phaûi laø ngoân ngöõ daønh rieâng cho ñaøn baø vì noù khôûi töø giai ñoaïn tieàn Oedipus, laø giai ñoaïn khoâng phaân bieät phaùi tính.

Kristeva xem thöù ‘ngoân ngöõ’ cuûa kyù hieäu naøy nhö moät caùch ñeå xoaùy moøn traät töï bieåu tröng. Trong vaøi vaên baûn cuûa moät soá nhaø thô Töôïng Tröng Phaùp vaø vaøi taùc giaû caáp tieán, nhöõng yù nghóa töông ñoái an laønh cuûa ngoân ngöõ ‘bình thöôøng’ ñaõ bò quaáy nhieãu vaø phaân xeû bôûi söï traøn chaûy yù nghóa, thöù traøn chaûy ñaåy kyù hieäu ngöõ hoïc ñeán giôùi haïn cöïc ñoan, ñaùnh giaù nhöõng tính chaát veà gioïng, vaàn ñieäu, vaät chaát cuûa noù, vaø saép baøy moät vaän chuyeån cuûa nhöõng löïc ñaåy voâ thöùc trong vaên baøi, ñe doaï taùch phaân moïi yù nghóa xaõ hoäi ñaõ coù. Kyù ngöõ troâi chaûy vaø mang soá nhieàu, moät loaïi saùng taïo lyù thuù, vöôït quaù yù nghóa chính xaùc, vaø coù veû thích thuù daâm baïo khi taøn phaù hay voâ hieäu hoùa nhöõng kyù hieäu aáy. Kyù ngöõ naøy choáng laïi taát caû moïi yù nghóa sieâu vieät baát bieán; vaø vì heä tö töôûng cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi phaân giai caáp, chi phoái bôûi nam phaùi, döïa treân nhöõng thöù kyù hieäu xaùc ñònh aáy cho quyeàn löïc cuûa hoï (Thöôïng ñeá, ngöôøi cha, toå quoác, giai caáp, taøi saûn vaø v.v...), thöù vaên chöông nhö theá trôû thaønh moät loaïi caùch maïng trong ngoân ngöõ, töông ñöông vôùi caùch maïng trong moâi tröôøng chính trò. Ñoäc giaû cuûa nhöõng loaïi vaên baøi nhö theá cuõng bò phaân hoùa hay ‘huûy taâm ñieåm’ bôûi naêng löïc ngöõ hoïc, bò neùm vaøo maâu thuaãn, khoâng laøm sao löïa ñöôïc moät ‘choã ñöùng-chuû theå’ trong quan heä vôùi nhöõng taùc phaåm ña daïng naøy. Kyù ngöõ ñaåy moïi phaân chia chaët cheõ giöõa nam vaø nöõ tính vaøo laãn loän – moät hình thöùc vieát ‘nhò phaùi tính’ – vaø ñeà nghò huûy caáu moïi töông khaéc tæ mæ – hôïp caùch/baát hôïp caùch, bình thöôøng/reõ höôùng, tænh/ñieân, cuûa toâi/cuûa anh, theá löïc/tuaân leänh – nhöõng thöù maø nhieàu xaõ hoäi nhö xaõ hoäi cuûa chuùng ta döïa vaøo ñeå sinh toàn.

Moät taùc giaû vieát baèng Anh ngöõ vaø coù leõ laø thí duï noåi baät nhaát trong lyù thuyeát cuûa Kristeva laø James Joyce. Nhöng moät vaøi ñieåm cuûa lyù thuyeát aáy cuõng hieän roõ trong taùc phaåm cuûa Virginia Woolf, ngöôøi coù moät vaên phong troâi chaûy, daøi doøng, gôïi caûm ñaõ ñöa ra moät ñeà khaùng choáng theá giôùi sieâu hình nam tính maø hình aûnh tieâu bieåu laø trieát gia Mr. Ramsay trong cuoán To the Lighthouse. Theá giôùi cuûa Ramsay xoay vaàn bôûi nhöõng söï thaät tröøu töôïng, söï phaân chia roõ reät vaø caùc baûn theå ñònh hình: ñoù laø moät theá giôùi toäc tröôûng, bôûi vì daáu hieäu döông tính laø daáu hieäu cuûa söï thaät chaéc chaén töï moâ phoûng vaø khoâng phaûi ñeå bò ñoái ñaàu. Xaõ hoäi hieän ñaïi, moät nhaø haäu caáu truùc coù theå noùi, laø ‘döông taâm ñieåm’; noù coøn laø, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, ‘huy

TC THÔ 17

•

231

hieäu taâm ñieåm’, tin töôûng raèng nhöõng ñaøm luaän cuûa noù coù theå naûy sinh töùc thì cho chuùng ta caùch thöùc ñaït ñeán söï thaät ñaày ñuû vôùi hieän höõu cuûa nhieàu thöù. Jacques Derrida ñaõ goäp chung hai töø ngöõ treân vaøo ‘döông taâm ñieåm’ maø ta coù theå dieãn noâm laø ‘töï tin thaùi quaù’. Chính söï töï tin thaùi quaù naøy, ôû nhöõng ngöôøi naém giöõ söùc maïnh phaùi tính vaø xaõ hoäi trong tay, cuoán tieåu thuyeát ‘kyù ngöõ’ cuûa Woolf laø moät thaùch thöùc. Ñieàu naøy ñöa ra moät nghi luaän, vaãn ñöôïc tranh caõi trong lyù thuyeát vaên chöông nöõ quyeàn, raèng coù hay khoâng moät hình thöùc vieát rieâng bieät nöõ tính. ‘Kyù ngöõ’ cuûa Kristeva thì khoâng laø nöõ tính chæ ñònh, nhö chuùng ta ñaõ thaáy: ñuùng laø phaàn lôùn caùc nhaø vaên ‘caùch maïng’ maø baø baøn luaän ñeán ñeàu laø ñaøn oâng. Nhöng vì phaùi nöõ lieân heä maät thieát vôùi cô theå ngöôøi meï, vaø vì nhieàu lyù do phaân taâm phöùc taïp cho raèng hoï giöõ ñöôïc quan heä gaàn guõi ñoù hôn laø phaùi nam, ngöôøi ta deã cho raèng nhöõng taùc phaåm nhö theá, noùi chung, raát tieâu bieåu, vieát bôûi ñaøn baø. Vaøi nhaø nöõ quyeàn ñaõ deïp boû quyeát lieät luaän thuyeát naøy, e raèng noù chæ taùi phaùt minh moät vaøi ‘baûn theå nöõ tính’ loaïi voâ vaên hoaù, vaø coù leõ hoï cuõng nghi ngôø raèng noù khoâng hôn daïng thöùc kyø thò cho laø ñaøn baø noùi nhieàu, laø bao. Theo yù toâi thì caû hai ñieàu vöøa noùi treân khoâng caàn thieát ñaõ ñöôïc lyù thuyeát cuûa Kristeva aùm chæ. Ñieàu quan troïng caàn ñöôïc nhìn thaáy laø kyù ngöõ khoâng phaûi laø söï thay theá cho traät töï bieåu tröng, moät thöù ngoân ngöõ ngöôøi ta coù theå noùi thay cho ñaøm luaän ‘bình thöôøng’: ñuùng ra noù laø moät tieán trình noäi taïi cuûa nhöõng heä kyù hieäu thoâng thöôøng cuûa chuùng ta, tieán trình aáy ñaët caâu hoûi vaø vöôït quaù taàm giôùi haïn cuûa caùc heä kyù hieäu. Theo lyù thuyeát cuûa Lacan, baát cöù ngöôøi naøo hoaøn toaøn khoâng theå böôùc ñöôïc vaøo traät töï bieåu tröng, tìm caùch bieåu töôïng hoaù kinh nghieäm ñoù baèng ngoân ngöõ seõ bieán thaønh loaïn taâm thaàn. Ta coù theå xem kyù ngöõ nhö moät thöù giôùi haïn noäi taïi hay bieân giôùi cuûa traät töï bieåu tröng; vaø trong nghóa naøy ‘nöõ tính’ cuõng coù theå ñöôïc xem nhö ñaõ coù nôi bieân giôùi ñoù. Bôûi vì nöõ tính ñöôïc hình thaønh töùc thì ngay trong traät töï bieåu tröng, nhö baát cöù gioáng tính naøo khaùc, bò xua ra beân leà, ñaùnh giaù thaáp keùm so vôùi söùc maïnh nam tính. Ñaøn baø ñöùng vöøa ‘beân trong’ vöøa ‘beân ngoaøi’ xaõ hoäi gioáng ñöïc, vöøa laø moät phaàn töû ñöôïc lyù töôûng hoaù raát laõng maïn vöøa laø moät ngöôøi bô vô bò naïn nhaân hoaù. Ñoâi khi ñaøn baø laø nhöõng gì ñöùng giöõa ñaøn oâng vaø xaùo ñoäng, ñoâi khi ñaøn baø laïi laø hoaù thaân cuûa chính söï xaùo ñoäng aáy. Ñoù laø lyù do taïi sao ñaøn baø gaây trôû ngaïi cho nhöõng quan ñieåm ngaên naép cuûa thöù cheá ñoä nhö theá, boâi môø nhöõng bieân giôùi xaùc ñònh cuûa noù. Ñaøn baø ñöôïc tröng baøy trong xaõ hoäi nam trò, xaùc ñònh baèng kyù hieäu, hình aûnh, yù nghóa, tuy nhieân vì hoï coøn laø ‘thöù tieâu cöïc’ trong traät töï xaõ hoäi, thaønh thöû hoï luoân luoân nhö coù moät ñieàu gì caën thöøa, voâ duïng, khoâng bieåu tröng ñöôïc, vaø khoâng cho ai tìm hieåu ñieàu ñoù.

232

•

TC THÔ 17

Theo quan ñieåm naøy, nöõ tính -- moät caùch hieän höõu ñeå ñaøm luaän khoâng caàn thieát phaûi ñoàng daïng vôùi ñaøn baø - bieåu tröng moät naêng löïc naèm trong caùi xaõ hoäi ñang choáng ñoái noù. Vaø ñieàu naøy hieån nhieân coù nhieàu aùm chæ chính trò döôùi hình thöùc phong traøo phaùi nöõ. Ñieåm chính trò hoã töông vôùi nhöõng lyù thuyeát cuûa rieâng Kristeva -- veà moät naêng löïc kyù ngöõ laøm suïp ñoå moïi yù nghóa vaø cô cheá xaùc ñònh – gioáng nhö moät thöù voâ chính phuû. Neáu söï laät ñoå khoâng ngöøng moïi caáu truùc xaùc ñònh nhö theá laø caâu traû lôøi khoâng thoaû ñaùng trong ñòa haït chính trò, thì trong phaïm vi lyù thuyeát, caùi phoûng ñònh raèng moät vaên baøi phaù hoaïi yù nghóa töï ñoäng bieán thaønh ‘caùch maïng’, cuõng theá thoâi. Ñieàu naøy thì töông ñoái khaû thi cho moät vaên baøi döôùi teân tuoåi chuû nghóa phi lyù höõu phaùi, hoaëc khoâng nhaân danh thöù naøo heát. Lyù leõ cuûa Kristeva nguy hieåm veà hình thöùc vaø deã bò chaâm bieám: ñoïc Mallarmeù seõ laät ñoå ñöôïc boïn thöôïng löu tröôûng giaû? Dó nhieân laø baø khoâng heà noùi raèng ñoïc Mallarmeù seõ laøm ñöôïc ñieàu ñoù; baø cuõng khoâng maáy löu yù ñeán noäi dung chính trò cuûa baûn vaên, nhöõng ñieàu kieän lòch söû maø noù ñaõ duøng vaø suy dieãn.

Vaø cuõng khoâng ñeå yù maáy ñeán vieäc thaùo gôõ moät ñôn vò chuû theå, vieäc thaùo gôõ aáy rieâng noù cuõng ñaõ laø moät thaùi ñoä caùch maïng. Maëc duø Kristeva nhaän ñònh ñuùng raèng chuû nghóa caù nhaân thöôïng löu phaùt trieån treân thöù suøng baùi ñoù, nhöng taùc phaåm cuûa baø coù khuynh höôùng ñöùng laïi nôi chuû theå ñaõ nöùt raïn vaø böôùc vaøo maâu thuaãn. Ngöôïc laïi, ñoái vôùi Brecht, söï thaùo gôõ moïi lyù lòch coù saün cuûa chuùng ta qua ngheä thuaät khoâng taùch rôøi khoûi söï thöïc haønh, taïo neân moät loaïi chuû theå nhaân tính hoaøn toaøn môùi, thöù chuû theå khoâng phaûi chæ bieát ñeán nhöõng maûnh phaân taùn noäi taïi maø coøn bieát ñeán lieân ñôùi xaõ hoäi, thöù chuû theå khoâng phaûi chæ kinh qua nhöõng thoaû maõn cuûa ngoân ngöõ duïc tính maø coøn coù caû thoaû maõn tranh ñaáu choáng baát coâng chính trò nöõa.

Chuû nghóa voâ chính phuû ngaám ngaàm hay chuû nghóa töï do tuyeät ñoái trong nhöõng lyù thuyeát gôïi yù cuûa Kristeva khoâng phaûi chæ laø moät trong nhieàu thöù chính trò theo sau nhaän thöùc cuûa baø raèng phaùi nöõ vaø moät vaøi taùc phaåm vaên chöông ‘caùch maïng’, ñöa ra moät caâu hoûi caáp tieán chính xaùc cho xaõ hoäi ñöông thôøi bôûi vì chuùng ñaùnh daáu ñöôïc bieân giôùi maø caùi xaõ hoäi aáy khoâng daùm thaùm hieåm xa hôn.

Coù moät baèng chöùng lieân heä giaûn dò giöõa phaân taâm hoïc vaø vaên chöông raát ñaùng ñeå ta noùi ñeán trong keát luaän. Duø ñuùng hay sai, lyù thuyeát cuûa Freud löu yù ñeán nhöõng ñoäng löïc caên baûn trong moïi thaùi ñoä cuûa con ngöôøi, nhö traùnh neù ñau ñôùn vaø ñi tìm khoaùi laïc: ñoù laø moät hình thöùc ñöôïc bieát ñeán trong trieát hoïc, laø chuû nghóa khoaùi laïc. Caùi lyù do taïi sao coù moät soá ngöôøi raát lôùn ñoïc thô, tieåu thuyeát vaø kòch laø vì hoï nhaän ra chuùng raát lyù thuù. Söï kieän naøy roõ reät ñeán ñoä hieám coù ñaïi hoïc naøo nhaéc ñeán noù. Thaät ra ta phaûi

TC THÔ 17

•

233

nhìn nhaän, raát khoù ñeå boû ra vaøi naêm nghieân cöùu veà vaên chöông ôû moät soá lôùn ñaïi hoïc vaø sau cuøng vaãn giöõ ñöôïc lyù thuù: nhieàu lôùp vaên chöông baäc ñaïi hoïc döôøng nhö ñöôïc hình thaønh vôùi muïc ñích ngaên caûn khoâng cho ñieàu naøy xaûy ra, vaø nhöõng ngöôøi thoaùt ra töø nhöõng khoaù hoïc aáy maø vaãn coù khaû naêng thöôûng thöùc taùc phaåm vaên chöông coù theå ñöôïc xem laø anh huøng hay ngoan coá. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy töø ñaàu, noùi chung söï kieän ñoïc vaên chöông laø moät theo ñuoåi laïc thuù taïo ra vaán ñeà nghieâm troïng cho nhöõng ngöôøi thoaït ñaàu ñaõ saùng laäp noù nhö laø moät ‘qui luaät’ haøn laâm: raát caàn thieát ñeå bieán taát caû moïi vaán ñeà thaønh ra doïa naït vaø thoái chí nhieàu hôn neáu ‘Anh ngöõ’ muoán giöõ vöõng ñòa vò baø con danh giaù vôùi Coå ñieån. Trong luùc ñoù, ôû beân ngoaøi, ngöôøi ta tieáp tuïc ngaáu nghieán nhöõng taùc phaåm tình laõng maïn, tieåu thuyeát soâi ñoäng vaø truyeän lòch söû maø khoâng heà bieát ñeán caû ñaùm haøn laâm vieän ñang bò phong toaû bôûi nhöõng aâu lo phieàn toaùi kia.

Caùi trieäu chöùng cuûa tröôøng hôïp hieáu kyø naøy laø chöõ ‘laïc thuù’ ñaõ bieán ñieàu hoøa thaønh voâ vò; chaéc chaén chöõ naøy ít nghieâm troïng hôn chöõ ‘nghieâm troïng’. Neáu noùi raèng ta nhaän ra moät baøi thô cöïc kyø thuù vò döôøng nhö khoâng ñöôïc chaáp nhaän nhö moät phaùt bieåu pheâ bình baèng lôøi nhaän ñònh baøi thô coù nguï yù uyeân thaâm. Raát khoù ñeå khoâng nhaän ra raèng haøi kòch thì noâng caïn hôn bi kòch. Giöõa boïn ñaàu troøn Cambridge, nhöõng ngöôøi hay noùi moät caùch naûn chí veà ‘ñaïo ñöùc nghieâm troïng’, vaø boïn khinh khoaùi Oxford, nhöõng ngöôøi cho raèng George Eliot chæ ñeå ‘giaûi trí’, hình nhö coù moät choã raát beù daønh cho lyù thuyeát laïc thuù. Nhöng phaân taâm hoïc, giöõa nhieàu thöù khaùc, raát chính xaùc laø nhö theá naøy: lôùp aùo giaùp thoâng thaùi lôûm chôûm cuûa noù ñaõ bò cong oaèn trong vieäc thaùm hieåm tìm toøi nhöõng vaán ñeà caên baûn, laøm sao ngöôøi ta thoûa maõn vaø ñieàu gì laøm ngöôøi ta baát maõn, laøm sao con ngöôøi thoaùt khoûi khoán khoå vaø trôû neân haïnh phuùc hôn. Neáu chuû nghóa Freud laø moät khoa hoïc, löu taâm ñeán vieäc phaân tích khaùch quan veà nhöõng naêng löïc taâm thaàn, ñoù laø moät khoa hoïc daâng hieán cho vieäc phoùng thích nhaân loaïi thoaùt khoûi nhöõng gì ngaên caûn loøng thoûa maõn vaø haïnh phuùc. Ñoù laø moät lyù thuyeát vôùi söï giuùp ñôõ cuûa thöïc haønh bieán hoùa, vaø trong möïc ñoä ñoù, ñang song haønh vôùi chính trò caáp tieán. Chuû thuyeát Freud nhaän ra vui thuù vaø baát maõn laø nhöõng vaán ñeà voâ cuøng phöùc taïp, khoâng gioáng nhö thöù pheâ bình vaên chöông truyeàn thoáng ñaõ phaùt bieåu raèng yù thích hay khoâng thích cuûa caù nhaân chæ laø vaán ñeà ‘sôû thích’ vaø ñieàu naøy thì khoâng theå phaân tích xa hôn nöõa ñöôïc. Ñoái vôùi loaïi pheâ bình naøy, khi noùi raèng baïn thöôûng thöùc moät baøi thô laø ñaõ ñi vaøo ñieåm cuoái cuûa tranh luaän; ñoái vôùi moät loaïi pheâ bình khaùc, ñieàu naøy coù theå chính xaùc laø khôûi ñaàu cho tranh luaän.

234

•

TC THÔ 17

Nhö vaäy khoâng phaûi ñeå gôïi yù raèng moät mình phaân taâm hoïc coù theå cung caáp ñöôïc chìa khoùa khai môû nhöõng vaán ñeà veà giaù trò vaø vui thuù cuûa vaên chöông. Chuùng ta thích hay khoâng thích moät vaøi maûnh ngoân ngöõ khoâng phaûi chæ vì nhöõng taùc ñoäng voâ thöùc chuùng gaây ra trong ta, maø vì moät vaøi uûy thaùc vaø thieân vò ta chia seû vôùi chuùng. Coù moät phaûn öùng phöùc taïp giöõa hai vuøng vöøa noùi treân caàn ñöôïc chuù taâm qua nhöõng nhaän xeùt chi tieát veà moät vaên baøi rieâng bieät naøo ñoù. Vaán ñeà cuûa giaù trò vaø vui thuù vaên chöông hình nhö naèm ôû choã tieáp giaùp giöõa phaân taâm hoïc, ngöõ hoïc vaø heä tö töôûng, vaø ñöông nhieân laø coù raát ít nghieân cöùu veà ñieåm naøy. Tuy nhieân, chuùng ta cuõng bieát vöøa ñuû ñeå nghi raèng coøn coù nhieàu ñieàu khaùc coù theå noùi ñöôïc veà lyù do taïi sao coù ngöôøi thöôûng thöùc ñöôïc moät vaøi loaïi saép ñaët chöõ nghóa khaùc vôùi ñieàu maø chuû nghóa pheâ bình bình thöôøng vaãn tin töôûng.

Quan troïng hôn nöõa laø ñieàu naøy coù theå laøm ñöôïc baèng caùch hieåu ñöôïc töôøng taän veà nhöõng vui thuù vaø baát maõn maø ñoäc giaû coù ñöôïc töø vaên chöông, moät aùnh saùng khieâm toán nhöng coù yù nghóa coù theå roïi ñöôïc treân nhöõng vaán ñeà naëng neà cuûa haïnh phuùc vaø ñau khoå. Moät trong nhöõng truyeàn thoáng phong phuù nhaát coù ñöôïc töø chính taùc phaåm cuûa Freud vaø khaùc xa vôùi thieân kieán cuûa Lacan: ñoù laø hình thöùc cuûa nhöõng taùc phaåm chính trò-phaân taâm giao öôùc vôùi caâu hoûi veà aûnh höôûng cuûa haïnh phuùc vôùi toaøn theå moïi xaõ hoäi. Ñaùng chuù yù nhaát trong gioøng naøy laø taùc phaåm cuûa nhaø phaân taâm hoïc ngöôøi Ñöùc Wilhem Reich, vaø nhöõng baøi vieát cuûa Herbert Marcuse vaø caùc hoäi vieân cuûa thöù goïi laø tröôøng phaùi thaêm doø xaõ hoäi Franfurt. Chuùng ta soáng trong moät xaõ hoäi, moät beân thì aùp löïc hoùa chuùng ta vaøo vieäc tìm kieám söï hoûa maõn töùc thì, beân kia thì aùp ñaët leân taát caû moïi thaønh phaàn daân soá söï ñình hoaõn khoâng ngöøng söï thoûa maõn. Nhöõng moâi tröôøng ñôøi soáng kinh teá, chính trò vaø xaõ hoäi trôû neân ‘kheâu gôïi hoùa’, chaät choäi vôùi nhöõng tieän nghi caùm doã vaø caùc hình aûnh xa hoa, trong khi nhöõng quan heä tình duïc giöõa ñaøn oâng vaø ñaøn baø thì trôû neân beänh hoaïn phieàn nhieãu. Coâng kích trong moät xaõ hoäi nhö theá khoâng phaûi chæ laø vaán ñeà ganh ñua trong nhaø: noù ñaõ bieán thaønh moät khaû dó ngaøy caøng lôùn cuûa töï huûy kieåu nguyeân töû, söùc ñaåy cuûa cheát choùc ñaõ ñöôïc nhìn nhaän nhö moät chieán thuaät quaân söï. Nhöõng thoûa maõn quyeàn löïc daâm baïo töông xöùng vôùi khoái ñoàng daïng bieán thaùi cuûa nhieàu thöù voâ quyeàn haønh. Trong ñieàu kieän nhö theá, töïa saùch The Psychopathology of Everyday Life cuûa Freud gaùnh moät yù nghóa baát töôøng môùi. Moät lyù do taïi sao chuùng ta caàn tìm hieåu nhöõng cô naêng cuûa laïc thuù vaø baát maõn laø vì chuùng ta caàn bieát roõ söï aùp cheá vaø söï ñình hoaõn thoûa maõn trong moät xaõ hoäi ta coù theå chòu ñöïng ñöôïc, ñeán möïc ñoä naøo; caùch thöùc naøo ñeå öôùc muoán coù theå ñoåi töø choã ta cho laø coù giaù trò ñeán choã bieán thaønh voâ vò vaø giaûm giaù; nhö

TC THÔ 17

•

235

theá naøo ñaøn oâng vaø ñaøn baø, thænh thoaûng, söûa soaïn ñeå chòu ñöïng aùp cheá vaø sæ nhuïc, vaø ôû nhöõng ñieåm naøo thöù phuïc tuøng ñoù coù theå thaát baïi. Chuùng ta coù theå ñaõ hoïc ñöôïc nhieàu hôn töø lyù thuyeát phaân taâm hoïc vì sao phaàn lôùn moïi ngöôøi laïi chuoäng John Keats hôn laø Leigh Hunt; chuùng ta cuõng coù theå ñaõ hoïc ñöôïc nhieàu hôn veà ñaëc tính cuûa moät ‘neàn vaên minh coù quaù nhieàu phaàn töû baát maõn vaø ñaåy hoï vaøo choã noåi loaïn, [...] khoâng neân coù vaø khoâng ñaùng coù vieãn aûnh hieän höõu laâu daøi.’

Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung dòch Trích trong cuoán Literary Theory cuûa Terry Eagleton The University of Minnosota Press, 1996.

236

•

TC THÔ 17

Tin thô Nhieàu ngöôøi vieát Dòch giaû Thanh Taâm Tuyeàn Ñoïc “Thô Jazz: Tieát Taáu AÂm Thanh vaø Khoâng Khí Da Ñen” vaø “Chænh lyù vaø trao ñoåi yù kieán” (taïp chí Thô soá muøa Xuaân 99 vaø soá muøa Thu 99), toâi hôi ngaïc nhieân thaáy anh Hoaøng Ngoïc-Tuaán vaø anh Nguyeãn Hoaøng Nam khoâng nhaéc tôiù baûn dòch baøi “Homesick Blues” cuûa Langston Hughes do Thanh Taâm Tuyeàn dòch, ñaêng treân moät soá Saùng Taïo boä cuõ. Coù theå chính ngöôøi dòch cuõng ñaõ queân noù roài chaêng? Xin ghi laïi ñeå coáng hieán baïn ñoïc vaø giöõ laøm taøi lieäu. Hy voïng trí nhôù ñaõ khoâng phaûn boäi toâi.

Homesick Blues Caàu xe löûa laø Ñieäu haùt buoàn treân khoâng Caàu xe löûa laø Ñieäu haùt buoàn treân khoâng Moãi laàn chuyeán taøu qua Toâi theøm rôøi choã khaùc Toâi ñi xuoáng phiaù ga Traùi tim ngaäm trong mieäng Toâi ñi xuoáng phía ga Traùi tim ngaäm trong mieäng Tìm xe coøn ñoå beán Ñöa toâi veà mieàn Nam Ñieäu blues buoàn naõo nuoät Thöôïng Ñeá ôi khuûng khieáp

TC THÔ 17

•

237

Ñieäu blues buoàn naõo nuoät Thöôïng Ñeá ôi khuûng khieáp Ñeå ngaên mình khoûi khoùc Con haù mieäng cöôøi Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

Trieån Laõm 2000 taïi New York Hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang ñaõ döôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán qua nhieàu taùc phaåm hoäi hoïa mang tính Upside Down cuûa oâng. Trong thôøi gian 6-7 naêm tröôùc ñaây, töø ngaøy ñaët chaân ñeán Hoa Kyø, taïm truù ôû Seattle, vuøng Taây Baéc Myõ, oâng coäng taùc ngay vôùi moät soá baèng höõu thaønh laäp hoäi Hoïa só vuøng naøy. OÂng ñeå taâm vaøo vieäc saùng taùc ngheä thuaät töø ñoù.

Baèng vaøo nhöõng suy nghó veà cuoäc ñôøi ñaày daãy nhöõng nghòch ñaûo, baèng vaøo nhöõng baát traéc cuûa theá cuoäc xoay chieàu, baèng vaøo nhöõng ñôùn ñau cuûa moät ñaát nöôùc suoát caû chieàu daøi haèng bao theá kyû soáng trong löûa ñaïn vaø haän thuø, baèng vaøo nhöõng kinh nghieäm baûn thaân, ñaày daãy nhöõng “upside down” trong ñôøi, töø cuoäc soáng, töø gia ñình, töø moâi tröôøng xaõ hoäi... Taát caû nhö moät noãi cuoàng quay choùng maët... Hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang khoâng caûm thaáy höùng thuù khi khaéc ghi nhöõng hình töôïng, nhöõng caûnh trí, nhöõng sinh hoaït theo thöôøng tình, coù ñaàu coù ñuoâi, coù treân coù döôùi, cho coù trong coù ngoaøi ñöôïc, vì döôùi maét hoïa só, döôùi nhöõng taûng maøu, coù moät caùi gì ai oaùn, moät caùi gì xoùt xa, moät caùi gì vöôït thoaùt ra khoûi nhöõng hình töôïng, nhöõng caûnh vaät voâ hoàn ñoù, maø hôn theá nöõa, noù coù moät traùi tim, moät traùi tim khoâng coøn rung ñoäng theo moät nhòp ñaäp cuûa nhau, maø nhieàu taâm tö ñoái nghòch, va chaïm, vang voïng thaønh moät thöù aâm thanh ma aûo, ñoái choïi khoâng cuøng khieán cho tranh cuûa Nguyeãn Ñaïi Giang deã daøng ñi vaøo loøng ngöôøi thöôûng thöùc, vì moät lôøi deã hieåu, laø xem tranh cuûa oâng ai cuõng thaáy mình ñang töï nhìn chính mình ôû trong aáy, ai cuõng caûm nhaän ra töø ñoù coù moät maûnh ñôøi naøo ñoù cuûa mình, moät xeùo taâm tö mình ñang le loùi beân kia nhöõng hình aûnh, saéc maøu, nhö ñang lay ñoäng, ñang chôøn vôøn, trong moät khoaûng khaéc dó vaõng hay hieän taïi naøo ñoù, daøn traûi ra treân nhöõng böùc tranh soáng ñoäng ñaày sinh khí “upside down” cuûa ngöôøi hoïa só.

Töø ñoù, danh tieáng cuûa hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang ñöôïc nhieàu nhaø chuyeân moân ngheä thuaät bieát ñeán. Caùc CD-Rom Ngheä Thuaät Hoäi Hoïa Thôøi danh cuûa Hoa Kyø vaø theá giôùi ñaõ baét ñaàu coù nhöõng böùc tranh upside down tieâu bieåu cuûa hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang ñeå phoå bieán trong giôùi thöôûng ngoaïn ngheä thuaät ôû Myõ vaø caû theá giôùi.

238

•

TC THÔ 17

Tröôøng phaùi Upside Down ñaõ hình thaønh. Baét ñaàu töø naêm 2000, tranh upside down seõ xuaát hieän taïi thuû ñoâ ngheä thuaät Myõ quoác laø thaønh phoá New York. Nhôø nhöõng thaønh quaû lieân tieáp ñaït ñöôïc treân tröôøng quoác teá vaø taïi Myõ cuûa ngheä thuaät upside down neân tieåu söû cuûa hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang cuõng ñaõ ñöôïc tuyeån choïn vaøo caùc saùch Who’s who in the world and dictionary of international Biography England.

Hieän nay, hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang ñang chuaån bò moät soá saùng taùc môùi vì oâng ñöôïc môøi tham döï trieån laõm tranh quoác teá ôû New York vôùi teân laø: Emerging Artist 2000. Ñaây laø moät thaønh coâng lôùn cuûa hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang, moät ngöôøi Vieät löu vong, ñoàng thôøi cuõng laø nieàm töï haøo chung cho coäng ñoàng Vieä nam ôû haûi ngoaïi.

Baøi vieát cuûa Vöông Thaønh

Taäp Thô Ñaàu cuûa Hemingway WASHINGTON (AP) Nhöõng ngöôøi aùi moä nhaø vaên Ernest Hemingway hieám khi nghó veà oâng nhö moät thi só, nhöng con trai tröôûng cuûa oâng, John Hemingway, hoâm Thöù Tö tuaàn leã cuoái thaùng 10 ñaõ tôùi taëng Thö Vieän Quoác Hoäi Hoa Kyø cuoán saùch ñaàu tay cuûa Hemingway “Three Stories and Ten Poems.” (Ba Truyeän vaø Möôøi Baøi Thô). Cuoán naøy xuaát baûn taïi Paris naêm 1923 khi Hemingway, ngöôøi sau ñoù thaéng giaûi Nobel vaên chöông nhôø caùc tieåu thuyeát, môùi 24 tuoåi. AÁn baûn naøy ñeà taëng cho vôï ñaàu tieân, Hadley, meï cuûa John. John, 76 tuoåi, sinh cuøng naêm ñoù. Baây giôø oâng ñeå boä raâu baïc quanh haøm, nhieàu phaàn y heät Ernest Hemingway trong caùc naêm cuoái ñôøi.

John noùi trong buoåi hoïp baùo raèng boá cuûa oâng khoâng bao giôø noùi chuyeän thô vôùi con. “Nhöng quyù vò bieát raèng nhieàu taùc phaåm ñaàu ñôøi cuûa oâng laø thi ca,” John cho bieát nhö vaäy. Coù 6 baøi thô ñöôïc in trong taäp san “Poetry: A Magazine of Verse” vaø Chuû Buùt Harriet Monroe moâ taû taùc giaû luùc ñoù nhö laø “moät nhaø thô Chicago treû tuoåi hieän ñang soáng ngoaøi nöôùc, saép xuaát baûn taïi Paris taäp thô ñaàu tay cuûa oâng.” Thôøi gian sau, nhieàu baøi thô ñöôïc vieát taëng cho Mary, ngöôøi vôï thöù tö vaø laø cuoái cuøng cuûa Hemingway.

Moät baøi ñuøa giôõn haêm doïa seõ “töï treo coå treân caây Giaùng Sinh cuûa em” neáu baø khoâng nhaän oâng nhö moùn quaø tình yeâu Valentine. Moät baøi thô khaùc, ñöôïc vieát tröôùc ñoù, phuû ñaày yù nghó veà caùi cheát. Trong ñoù coù caùc doøng: “Vónh cöûu hieám hoi ñöôïc tìm gaëp “Cho tôùi khi chuùng ta naèm döôùi loøng ñaát “Nôi voù ngöïa seõ khoâng bao giôø aâm vang.”

TC THÔ 17

•

239

Ñoïc cho nhau baøi thô öa thích BOSTON (Daily Free Press). Ngoài beân nhau, Daniel McCall vaø Kara Richie troâng khoâng coù veû gì hôïp caû. McCall, gaàn 80 tuoåi, laø moät ngöôøi ñaøn oâng da traéng vôùi choøm toùc traéng vaø chieác aùo laïnh xanh laù caây vôùi chieác quaàn xaùm. Coøn Richie laø moät coâ beù da ñen 9 tuoåi töø Dorchester. Ñieàu hoï coù chung nhau chaêng laø loøng say meâ thi ca. Hai ngöôøi thuoäc nhoùm 20 ngöôøi Hoa Kyø vôùi ñuû chuûng toäc, tuoåi vaø quaù trình, hôïp nhau laïi, ñeâm Thöù Naêm taïi Ñaïi Hoïc Boston ñeå chia xeû nhöõng caâu thô hoï yeâu thích cho nhau vaø vôùi caùc theá heä töông lai. Ñeâm thô naøy laø moät phaàn trong Favorite Poem Project (Döï AÙn Baøi Thô Öa Thích) cuûa OÂng Truøm Thô Myõ Robert Pinsky, ngöôøi ñang giöõ chöùc vuï Poet Laureate, moät chöùc vuï kieåu nhö Boä Tröôûng Thi Ca Hoa Kyø. OÂng ñaõ khôûi söï döï aùn töø naêm ngoaùi ñeå tìm 1,000 ngöôøi Myõ ñoïc nhöõng doøng thô hoï thích. Tôùi giôø, chöông trình ñaõ khôûi leân hôn 400 buoåi ñoïc thô taïi caùc thö vieän vaø tröôøng hoïc khaép nöôùc. Nhöõng ngöôøi ñoïc thô ñeâm naøy traûi töø Pinsky, moät giaùo sö Ñaïi Hoïc Boston, cho tôùi chuû tieäm aên Michela Larson, cho tôùi em beù hoïc troø lôùp naêm Rebacca Bilodeau, cho tôùi thôï xaây caát John Doherty. Caùc nhaø thô ñöôïc ñoïc traûi töø Maya Angelou cho tôùi Robert Frost cho tôùi William Shakespear.

Giaùo sö Pinsky ñaõ baét ñaàu döï aùn töø naêm ngoaùi khi oâng keâu goïi daân Myõ göûi veà caùc baøi thô hoï thích vaø giaûi thích vì sao hoï thích baøi ñoù. Maëc duø khoâng ñöôïc quaûng caùo aàm ó, döï aùn ñaõ ñöôïc ñaùp öùng traøn ngaäp. Favorite Poem Project ñaõ nhaän khoaûng 18,000 emails, baûn ñieän thö fax vaø ñieän thô töø nhöõng ngöôøi mong muoán chia xeû caùc baøi thô hoï thích.

Truyeän in nhieàu kyø hoài sinh NEW YORK (AP) Baïn coù ngaïc nhieân khi thaáy baùo Myõ khoâng heà ñaêng tieåu thuyeát nhieàu kyø? Laàn naøy baïn seõ ngaïc nhieân hôn nöõa khi thaáy hoï “ñoùn gioù,” cho soáng laïi moät truyeàn thoáng ñaõ queân. Trong khi caùc nhaø xuaát baûn thaéc maéc laø nhöõng gì seõ baùn chaïy trong theá kyû 21, moät vaøi nhaø vaên ñang hoài sinh laïi moät caûm xuùc töø caùc naêm 1800s: tieåu thuyeát in nhieàu kyø. Caleb Carr, taùc giaû cuoán truyeän lòch söû caêng thaúng “The Alienist,” ñang cho in nhieàu kyø moät cuoán trung thieân treân Taïp Chí Time. Trong khi ñoù, cuoán tieåu thuyeát môùi cuûa John Grisham seõ xuaát hieän naêm tôùi nhieàu kyø trong The Oxford American, moät taïp chí coù toøa soaïn ôû Mississippi.

“Toâi caûm thaáy soác, vaø haïnh phuùc chaán ñoäng, khi baùo Time yeâu caàu toâi laøm nhö vaäy. Ñaây laø moät truyeàn thoáng toát ñeïp ñaõ bò maát ñi,” Carr noùi hoâm Thöù Naêm. Taùc phaåm cuûa oâng seõ xuaát hieän trong 5 aán baûn ñaëc bieät

240

•

TC THÔ 17

cuûa Time, taát caû ñeàu taäp trung vaøo chuû ñeà töông lai. Kyø in ñaàu tieân seõ coù trong soá baùo phaùt haønh Thöù Hai tuaàn naøy.

Truyeän in nhieàu kyø laø moät phaàn cuûa caû lòch söû vaên hoùa vaø xuaát baûn.

Thaäp nieân 1830s, khi kyõ thuaät môùi cho pheùp in haøng loaït, moät chuû nhieäm taïp chí ñaõ thuyeát phuïc chaøng trai Charles Dickens vieát moät cuoán saùch ñeå in nhieàu kyø treân nguyeät san cuûa oâng. Cuoán “The Pickwick Papers” laø moät thaønh coâng chöa taêng coù tröôùc ñoù, vôùi caùc ñoäc giaû say meâ theo doõi y heät nhö khaùn giaû TV Hoa Kyø baây giôø xem caùc phim tình caûm nhieàu taäp ly kyø gay caán theo taêng ngaøy moät. Moät soá caùc taùc phaåm lôùn cuûa nhaân loaïi cuõng ñöôïc in nhieàu kyø, trong ñoù coù “Chieán Tranh vaø Hoøa Bình” cuûa Tolstoy, “Toäi AÙc vaø Hình Phaït” cuûa Dostoevsky... Mark Twain vaø Herman Melville cuõng trong nhoùm nhieàu nhaø vaên coù tieåu thuyeát in nhieàu kyø treân caùc taïp chí.

Tuy nhieân, vì sau naøy truyeän ngaén ñöôïc öa chuoäng, vaø vì ñieän aûnh vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng khaùc laán leân, kieåu in tieåu thuyeát nhieàu kyø daàn daàn bieán ñi. Nhöng noù thöïc söï khoâng bao giôø bieán maát. Thí duï nhö cuoán “American Dream” cuûa Norman Mailer ñöôïc in nhieàu kyø treân Esquire thôøi thaäp nieân 1960s, vaø cuoán “The Bonfire of the Vanities” cuûa Tom Wolfe laàn ñaàu xuaát hieän laø in nhieàu kyø treân Rolling Stones thaäp nieân 1980s.

Trong thaäp nieân ‘90s, moät loaïi môùi in nhieàu kyø xuaát hieän: moät truyeän ñöôïc in nhieàu laàn trong daïng saùch; caùi naøy thì chæ laï vôùi daân Myõ, chöù ñoäc giaû Kim Dung thì quaù quen thuoäc. Nhö cuoán “The Green Mile” cuûa Stephen King goàm 6 cuoán tieåu thuyeát ngaén, moãi cuoán phaùt haønh caùch nhau moät thaùng. Nhaø vaên laõng maïn Jackie Collins vaø nhaø vaên kinh dò John Saul cuõng duøg caùch töông töï. Nhöng vì caùc taïp chí baây giôø ít giaønh choã cho truyeän hôn laø tình hình theá kyû tröôùc, neân truyeän in nhieàu kyø caøng ngaøy caøng hieám hoi hôn.

Nhaø pheâ bình vaên chöông AÛ Raäp Nhaø vaên Ai Caäp Shoukry Ayyad, moät trong nhöõng nhaø pheâ bình thô cuûa theá giôùi AÛ Raäp, ñaõ qua ñôøi ngaøy 23 thaùng 7 – 99 vì beänh tim, vaø ñaõ ñöôïc an taùng vaøi giôø sau ñoù, thoï 78 tuoåi. Ayyad ñaõ vieát khoaûng 20 cuoán saùch veà thô, ngoân ngöõ vaø kòch tröôøng, trong ñoù coù “The Hero in Literature and Fables”, “Music of Poetry” vaø “Language and Creativity”.

Nhaø thô danh tieáng Abdel-Moeti Hegazi ca ngôïi Ayyad nhö moät nhaø pheâ bình thô, moät ngöôøi thaät söï hieåu thaáu ngoân ngöõ thô ca. Ayyad ñaõ pheâ bình, ñònh giaù haàu heát nhöõng taùc phaåm vaên chöông AÛ Raäp töø khôûi ñaàu cho tôùi baây giôø. OÂng cuõng vieát moät taäp thô vaø tieåu thuyeát “Heavenly Bird.”

Chính phuû Ai Caäp ñaõ taëng thöôûng oâng giaûi vaên chöông quoác gia, nhöng

TC THÔ 17

•

241

khoâng cho pheùp oâng xuaát baûn moät taïp chí vaên hoïc haøng thaùng. OÂng ñaõ khaùng caùo nhöng khoâng thaønh coâng vôùi toång thoáng Hosni Mubarak, vaø sau ñoù ñaønh phaûi xuaát baûn nhöõng tuyeån taäp theo daïng saùch.

Nhaø thô Taây Ban Nha Rodriguez Nhaø thô Taây Ban Nha Claudio Rodriguez, noåi tieáng vì nhöõng chuû ñeà nhaïy caûm vaø ngoân ngöõ ñaày tính töôïng tröng, ñaõ maát taïi Madrid, 65 tuoåi, vì beänh ung thö ruoät, vaø ñaõ ñöôïc an taùng taïi nôi nguyeân quaùn Zamora, caùch Madrid 120 daëm veà höôùng Baéc.

Rodriguez sinh ra 2 naêm tröôùc khi xaûy ra cuoäc noäi chieán Taây Ban Nha 1936-39, moät thôøi kyø ñaày thöû thaùch, tìm kieám moät phoùng caùch thô ñôn giaûn vôùi nhöõng chi tieát cuûa ñôøi thöôøng. OÂng ñaõ xuaát baûn 5 taäp thô trong naêm 1953, dòch thô T.S. Eliot ra tieáng Taây Ban Nha, daïy taïi British university of Cambridge and Nottingham, vaø laø hoäi vieân cuûa Royal Spanish Academy. Ñöôïc giaûi thöôûng Prince of Asturias Prize nam 1993. Thô oâng saâu saéc vaø ñaày nhieät tình vôùi ngoân ngöõ trong saùng vaø moät noäi taâm saàu muoän.

Tranh Dali Moät böùc tranh cuûa hoïa só Salvador Dali bò maát caép caùch ñaây 25 naêm môùi tìm laïi ñöôïc trong moät boä söu taäp cuûa chính ngöôøi phuï taù cuûa hoïa só.

Caûnh saùt Taây Ban Nha, hoâm thöù ba 27 thaùng 7 – 99 ñaõ tòch thu böùc tranh treân taïi moät trung taâm ngheä thuaät do John Moore laøm chuû. Moore laø moät coâng daân Anh, ñaõ laøm vieäc cho Dali treân 20 naêm. Böùc tranh cuûa nhaø hoïa só sieâu thöïc danh tieáng, “The Double Image of Gala” ñaõ bò ñaùnh caép töø phoøng tröng baøy tranh Knoedler ôû New York vaøo naêm 1974, laáy höùng khôûi töø Gala, vôï cuûa hoïa só vaø trò giaù khoaûng 120 ngaøn Myõ kim ôû thôøi ñieåm 1975.

Moore, 80, ñaõ bò giöõ, sau ñoù ñöôïc thaû vì tuoåi taùc cuûa oâng. Böùc tranh, maø nhöõng ngöôøi coù thaåm quyeàn tin raèng ñoù chính laø böùc tranh bò ñaùnh caép ôû New York, ñaõ ñöôïc treo taïi phoøng tröng baøy tranh cuûa Moore vaøo thaùng tö 1999, nhöng döôùi moät caùi teân khaùc, “Dali Painting Gala”.

Moore, gaëp Dali taïi Rome, laø moät ngöôøi chuyeân gia veà tranh, ñaõ söu taäp haàu heát nhöõng böùc tranh quan troïng cuûa Dali, trong ñoù coù böùc “The Apotheosis of the Dollar,” ñaõ baùn cho cô sôû Gala-Dali. Dali ñaõ maát vì beänh tim, ñeå laïi moät taøi saûn khoaûng 87.7 trieäu.

Ltt ghi nhaän

242

•

TC THÔ 17

Tin Ngheä Thuaät töø UÙc Chaâu: Vôû kòch hieän ñaïi “Journeys West”, thöïc hieän bôûi söï hôïp taùc cuûa hai ñoaøn kòch Powerhouse Youth Theatre vaø Citymoon Theatre ñaõ ñöôïc coâng dieãn taïi Liverpool TAFE töø ngaøy 30/7 ñeán 14/8. Ñaây laø moät vôû kòch mang tính thí nghieäm (experimental) döôùi hình thöùc “saân khaáu moâi tröôøng” (enviromental theatre), söû duïng toaøn boä kieán truùc vaø khuoân vieân cuûa Liverpool TAFE (ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1825 nhö moät nhaø thöông thí). Dieãn vieân ñöôïc chia laøm nhieàu toaùn vaø trình dieãn ñoàng thôøi ôû nhieàu ñòa ñieåm khaùc nhau beân trong vaø beân ngoaøi toaø building lòch söû naøy. Khaùn giaû ñöôïc chia laøm 3 nhoùm, vaø ñöôïc höôùng daãn theo 3 haønh trình khaùc nhau ñeå chöùng kieán 3 caâu chuyeän khaùc nhau. Ñaây laø moät cuoäc trình dieãn ñoà soä goàm hôn 50 ngöôøi töø 5 ñeán 25 tuoåi ñoùng goùp coâng söùc trong caùc vai dieãn vieân, phuï taù ñaïo dieãn, phuï taù kòch taùc gia, phuï taù thieát keá vaø phuï taù ñieàu haønh. Trong soá ñoù coù caùc dieãn vieân ngöôøi Vieät nhö Ñoã Khoa, Jade Vuõ, Sôn Phaïm, David Leâ, Du Troïng Tieán, Hoaøng Khoâi, Hoaøng Ñaùn vaø Leâ Chaâu Quyø. Vôû kòch ñöôïc thöïc hieän döôùi söï höôùng daãn, taäp luyeän vaø ñieàu haønh cuûa moät löïc löôïng huøng haäu cuûa nhöõng ngheä só noåi danh nhö: Taï Duy Bình vaø Michael Mclaughlin (ñoàng ñaïo dieãn), Bruce Keller (kòch taùc gia), Annemaree Dalziel (thieát keá caûnh trí), Peter Kennard (thieát keá aâm thanh). Phaàn aâm nhaïc ñöôïc thöïc hieän vôùi söï goùp maët cuûa nhöõng nhaïc só tieàn phong noåi tieáng ôû Sydney nhö Peter Kennard (boä goõ vaø keyboard), Matthew Doyle (thoåi didgeridoo), Raspal Singh (troáng tabla) vaø Hoaøng Ngoïc-Tuaán (taây ban caàm).

- Thöôøng Quaùn laø nhaø thô Vieät duy nhaát ñöôïc môøi tham döï Melbourne Festival of Poetry naêm nay. Ñaïi Hoäi Thô naøy dieãn ra töø ngaøy 3 ñeán ngaøy 7 thaùng 9 naêm 1999. Teân thöïc cuûa nhaø thô Thöôøng Quaùn (Tien Hoang Nguyen) ñöôïc in leân taám poster chính cuûa ñaïi hoäi, beân caïnh teân cuûa nhöõng nhaø thô haøng ñaàu cuûa UÙc vaø quoác teá nhö Chris Wallace-Crabbe, Dorothy Porter, Michael Hofmann, Fay Zwicky, Anthony Lawrence, Anita Heiss, Merlinda Borbis, Deb Westbury, MTC Cronin, vaø Geoff Goodfellow. Tieåu söû cuûa anh cuõng ñöôïc in beân caïnh tieåu söû cuûa 76 nhaø thô ñeán töø nhieàu nöôùc treân theá giôùi. Ngoaøi phaàn khai maïc vaø beá maïc, chöông trình sinh hoaït cuûa ñaïi hoäi goàm gaàn 50 cuoäc hoäi thaûo vaø trình dieãn ñöôïc toå chöùc ñoàng thôøi taïi ba ñòa ñieåm khaùc nhau. Trong ñaïi hoäi, nhaø thô Thöôøng Quaùn xuaát hieän tröôùc cöû toaï hai laàn. Anh xuaát hieän laàn ñaàu taïi buoåi trình dieãn thô “Various Voice” (baét ñaàu luùc 4 giôø 30 vaø keát thuùc luùc 6 giôø chieàu ngaøy

TC THÔ 17

•

243

4/9/1999). Trong buoåi trình dieãn naøy, Thöôøng Quaùn ñaõ ñoïc nhieàu baøi thô Anh ngöõ cuûa anh, beân caïnh caùc nhaø thô Nancy Cato, Caroline Cañy, Bev Roberts vaø Ron Pretly. Thöôøng Quaùn xuaát hieän moät laàn nöõa trong cuoäc hoäi thaûo “Crossing Borders” (baét ñaàu luùc 10 giôø vaø keát thuùc luùc 11 giôø 30 saùng ngaøy 5/ 9/1999). Ñaây laø cuoäc hoäi thaûo veà vaán ñeà dòch thô, vaø Thöôøng Quaùn ñaõ ñoùng goùp tham luaän beân caïnh caùc dòch giaû Ouyang Yu, Judith Rodriguez vaø Peter Boyle. Sau ñoù, Thöôøng Quaùn ñaõ ñöôïc Radio Australia phoûng vaán vaø phaùt thanh.

- “Carnivale” laø ñaïi hoäi ngheä thuaät lôùn nhaát cuûa nöôùc UÙc, ñöôïc toå chöùc haèng naêm töø thaùng 9 ñeán thaùng 10 ñoàng loaït taïi raát nhieàu ñòa ñieåm treân toaøn tieåu bang NSW, vaø coù söï tham gia cuûa raát nhieàu ngheä só chuyeân nghieäp cuûa UÙc chaâu vaø theá giôùi thuoäc moïi ngaønh ngheä thuaät. Ñaïi hoäi “Carnival’ 99” naêm nay keùo daøi töø 11/9 ñeán 4/10 vaø coù söï goùp maët cuûa ba ngheä só Vieät Nam: Hoaøng Ngoïc-Tuaán, Nguyeãn Gia Haûi vaø Myõ Leä Thi. Vaøo chieàu ngaøy 11/9/1999, Hoaøng Ngoïc-Tuaán (nhaïc só kieâm nhaø lyù luaän vaên hoïc) ñaõ ñöôïc môøi trình dieãn ñoäc taáu taây ban caàm taïi Government House trong buoåi trình dieãn “Guitars at Government House”. Buoåi trình dieãn daøi 3 tieáng ñoàng hoà (1pm-4pm), trong ñoù phaàn ñoäc taáu cuûa Hoaøng Ngoïc-Tuaán daøi 1 tieáng ñoàng hoà. Toaøn boä phaàn trình dieãn cuûa anh laø nhöõng taùc phaåm ñoäc taáu taây ban caàm do chính anh saùng taùc, söû duïng nhieàu heä thoáng leân daây khaùc thöôøng (scordaturas) vaø nhöõng kyõ thuaät taïo aâm phaûn quy öôùc (extended techniques) ñeå theå hieän nhöõng aâm saéc vöøa mang ñaày tính caùch Ñoâng phöông vöøa tieàn phong. Ñaëc bieät trong chöông trình coù baûn ñoäc taáu daøi 10 phuùt vôùi nhan ñeà “Kieàu” ñaõ taïo neân moät khoâng khí hoaøn toaøn môùi laï vaø ñaày kinh ngaïc thuù vò. Hai tieáng ñoàng hoà coøn laïi laø phaàn trình dieãn cuûa caùc nhaïc só noåi danh ñöông ñaïi nhö Victor Parada vaø ban nhaïc taây ban caàm Hermanos Martinez töø Chile, Luis Grimaldi töø Taây Ban Nha, Bill Zankin töø Paraguay, vaø Jorge Campano töø Argentina. Troïn boä chöông trình ñaõ ñöôïc ñaøi truyeàn hình quoác gia SBS vaø ñaøi phaùt thanh Spanish Radio “Rio” thu tröïc tieáp.

Cuøng luùc ñoù, taïi Fairfield Regional Heritage Centre, coù buoåi trieån laõm cuûa nhieáp aûnh gia Nguyeãn Phuù Haûi, vôùi nhan ñeà “At Face Value”, baét ñaàu töø ngaøy 11/9 vaø keùo daøi ñeán ngaøy 22/9. Ñaây laø cuoäc trieån laõm solo ñaàu tieân cuûa anh, vaø ñeà taøi laø cuoäc soáng thöôøng nhaät vaø caùc leã hoäi. Haàu heát caùc taùc phaåm ñeàu taäp trung vaøo nhöõng neùt maët.

Vaøo ngaøy 15/9, laïi môû ñaàu cuoäc trieån laõm ngheä thuaät taïo hình vôùi nhan ñeà “Transformation” cuûa ngheä só Myõ Leä Thi, taïi Gallery 4A, Liverpool. Ñöôïc bieát chò cuõng laø ngheä só Vieät Nam duy nhaát ñöôïc giôùi thieäu trong

244

•

TC THÔ 17

ñaïi hoäi ngheä thuaät taïo hình toaøn quoác “Perspecta’ 99”. Taùc phaåm noåi danh nhaát cuûa chò laø “Black White Red & White”. Coù leõ chò laø moät trong soá raát ít nöõ ngheä só taïo hình goác Vieät Nam noåi leân taïi UÙc vaø theå hieän moät thaùi ñoä saùng taïo heát söùc trieät ñeå qua nhöõng taùc phaåm ñaày môùi laï vaø taùo baïo. Nhieàu taùc phaåm cuûa chò ñöôïc nhaø pheâ bình Tiffany Lee-Shoy nhieät lieät ca ngôïi.

Cuoäc trieån laõm tieáp tuïc keùo daøi ñeán 9/10, vaø sau ñoù seõ dôøi ñòa ñieåm sang Whitlam Library, Cabramatta, ñeå tröng baøy ñôït hai töø 14/10 ñeán 30/10.

- Theo lôøi môøi cuûa Migration Heritage Centre vaø Ethnic Affairs Commission cuûa chính quyeàn tieåu bang NSW, nhaø thô Traàn Ñình Löông ñaõ xuaát hieän vaø ñoïc thô cuûa anh trong buoåi trình dieãn “Songs of Flight” taïi ñaïi thính ñöôøng Eugene Goosen Hall cuûa ñaøi phaùt thanh quoác gia ABC vaøo luùc 8 giôø ñeâm 13/10/1999. Ñoù laø buoåi trình dieãn cuûa nhöõng ngheä só tieâu bieåu töø caùc coäng ñoàng tî naïn ôû Sydney. Nhaø thô Traàn Ñình Löông ñaõ ñoïc ba baøi thô Vieät ngöõ cuøng vôùi aùi nöõ laø Traàn Ñan Taâm ñoïc baûn dòch Anh ngöõ. Nhöõng baøi thô naøy ñöôïc ñoïc giöõa caùc tieát muïc aâm nhaïc soâi noåi cuûa caùc nhaïc só Miroslav Bukovsky (Tieäp Khaéc), Fabian Hevia (Chile), Ricardo Andino (El Salvador) vaø Ngoïc Anh (Vieät Nam). Ba baøi thô cuûa Traàn Ñình Löông ñaõ ñem ñeán moät khoâng khí traàm laéng vaø caûm ñoäng khoù queân trong loøng thính giaû. Cuoäc trình dieãn naøy ñaõ ñöôïc thu aâm tröïc tieáp vaø seõ ñöôïc chính phuû NSW phaùt haønh qua CD vaøo cuoái naêm nay.

- Moät hoäi nghò quoác gia meänh danh “Asian Australian Identities Conference” ñaõ ñöôïc toå chöùc taïi Australian National University töø ngaøy 27/9 ñeán 30/9. Thaønh phaàn tham döï laø 76 chuyeân gia vaên hoaù vaên ngheä vaø ñaïi bieåu cuûa nhieàu vieän ñaïi hoïc ôû UÙc vaø nhieàu nöôùc AÙ Chaâu. Trong soá dieãn giaû coù nhöõng khuoân maët Vieät Nam sau ñaây: kòch taùc gia Taï Duy Bình, ñaïi bieåu cuûa vieän ñaïi hoïc Western Sydney, thuyeát trình veà ñeà taøi “The Birth and Development of the CityMoon Theatre”; nhaø nhaïc hoïc Hoaøng NgoïcTuaán, ñaïi bieåu cuûa vieän ñaïi hoïc New South Wales, thuyeát trình veà ñeà taøi “Vietnamese-Australian Music: An Ironic Situation”; vaø kòch taùc gia Ñoã Khoa, ñaïi bieåu cuûa vieän ñaïi hoïc Sydney, thuyeát trình veà ñeà taøi “The NonIdentity of the Generation X”. Caùc baøi tham luaän cuûa caùc dieãn giaû ngöôøi Vieät ñeàu ñöôïc hoäi nghò nhieät lieät taùn thöôûng. Vieän ñaïi hoïc Queensland seõ xuaát baûn taát caû caùc tham luaän thaønh moät cuoán saùch vaøo cuoái naêm nay.

- Ngaøy 15/10 vöøa qua, chính phuû lieân bang UÙc, qua cô quan Literature Board thuoäc Australia Council for the Arts, trao taëng cho ba caây buùt ngöôøi Vieät, moãi ngöôøi moät taøi khoaûn 10 ngaøn ñoâ la ñeå thöïc hieän coâng trình saùng

TC THÔ 17

•

245

taùc cuûa hoï trong naêm 2000. Ba caây buùt ngöôøi Vieät taøi ba ñöôïc vinh döï nhaän taøi trôï laø: nhaø thô Uyeân Nguyeân (seõ thöïc hieän moät taäp thô Vieät ngöõ coù nhan ñeà laø “Tuïng Ca Xanh Cho Löûa”), nhaø thô Döông Xuaân (moät taäp thô Anh ngöõ), vaø nhaø vaên nöõ Phaïm Hoaø (moät taäp truyeän Anh ngöõ).

- Ñeâm 25/10 vöøa qua, taïi La Mama, Melbourne, coù cuoäc ñoïc thô “Poetica” do caùc nhaø thô UÙc toå chöùc. Nhaø thô Thöôøng Quaùn ñaõ tham gia vôùi hai baøi thô môùi cuûa anh: baøi “In Darkness The Winds” dòch töø nguyeân taùc Vieät ngöõ ra Anh ngöõ, vaø baøi “After Barbara” vieát thaúng baèng Anh ngöõ (vôùi caùc yeáu toá ña ngöõ). Sau khi Thöôøng Quaùn dieãn ñoïc, caû hai baøi ñeàu ñöôïc taát caû caùc thi só trong ñeâm thô cuøng ñoïc ñoàng thanh vaø nhieät tình thöôûng laõm. Chuùng toâi xin ñaêng laïi nguyeân taùc cuûa caû hai baøi döôùi ñaây:

Gioù Thoåi Qua Nhöõng Caùnh Röøng Toái Gioù thoåi qua nhöõng caùnh röøng toái gioù bieån caû gioù ñeán tröa nay toâi naèm döôùi nhöõng chuøm laù toái nhöõng boâng haïnh ñaày nhôù moät caên nhaø treân coàn bieån ngoù ra ñeâm toái voâ haïn gioù nhöõng chieác löôùi caù chìm ñeâm khoâng theå caùt trong toùc em caùt giöõa keõ ngöïc caùt khi chaân ñöa leân caên nhaø moät hoâm naèm döôùi moät ñoài coû moät loâ coát moät ñöôøng raày boû hoang thôøi chieán moät goong taøu naùt nhöõng coät khoùi khoâng ñaâu tröa khoâng chòu noåi gioù taám lieáp pheân daùn giaáy nhaät trình baøi thô naèm beân vuoâng ai tín gioù heïn chieàu moät tieáng coøi taøu ra ñi lôõ

246

•

TC THÔ 17

nhöõng caên nhaø thu nhoû khuaát caùt trong toùc nhöõng du khaùch trôû veà hoâm qua noùi hoï coøn thaáy nhöõng caên nhaø nhö theá treân ñöôøng taøu ra Baéc, giöõa tröa Nhöõng caên nhaø nhoû quaù laøm sao soáng moät ngöôøi hoûi, nhö ngaïc nhieân, nhö bình phaåm moät ngöôøi khaùc noùi: vaø gioù gioù lôùn baïo laøm nhö gioù chöù khoâng phaûi chieác ñaàu maùy ñaõ ñaåy con taøu ñi vaø nhöõng caên nhaø nhoû nhö nhöõng chieác noùn laïc giöõa nhöõng baõi gioù cöù muoán chaïy theo -- oâng nghó sao?

Ai coù theå noùi gì gioù thoåi qua nhöõng caùnh röøng toái ai naøo ñöôïc veà naèm trong buoåi toái cöûa ñaäp ñaâu ñoù trong toùc caùt hoûi nhö töø keõ ngöïc -coù nguû ñöôïc khoâng?

After Barbara At middle of the war a young lieutenant was dropped at a nondescript hill with thousand other young men.

The lieutenant named the foreign hill Barbara Barbara, after his sweetheart, or perhaps his young wife So Barbara Rains of Iron and Steel and Blood

TC THÔ 17

•

247

or as Jacques Prevert says it, in his poem Barbara ‘L’orage de fer, d’acier de sang’ In Lile in Paris boys walked through the nights cried out loud or read to their heartbeats: “Rapelle-toi Barbara Il pleuvait sans cesse sur Brest, ce jour-laø” remeber Barbara It rained non-stop on Brest that day Tomorrow boys will leave a street in Los Angeles a house in Arkansas, in Alabama They come, gather, dig up into a hill named, coded, tagged: Barbara They did nothing on Barbara but wait for the rains of iron, steel and blood A thousand of young, very young men, arrived there rather late after months trailing like ants, in the deep foliage of their motherland’s breasts They write the last letter home eat the last rice portion which have been dried and broken having lost the moistness of lips As the selected for the battlefield who ‘ve survived the carpetbombings from the Mouths of Death they know what to do at Barbara The last letter written in pencil they write: Huong yeu qui hom nay ngay thu 20 o B

248

•

TC THÔ 17

Dear Huong, today is the twentieth day since I arrived at B B for the Southern Battlefield and Huong: perfume, scents After the first line they would stop lingering for a short while let their mind run back to a window, a street, an early morning They uttered that loving sound: Huong Blushing “ Huong yeu qui”, my dear Huong as if they were holding a slender waist of a shaded street, a small breast secretly scented while the whole town, while everyone else was deep in sleep the war was not yet It was like the day before the summer recess the short brief moment of peace before Barbara, before Huong All the names All, out, altogether, in an animal roar BARBARA, BARBARA, HUONG, BARBARA, HUONG Iron, Steel and Blood Torn flesh, pieces of torn flesh Thousands of boys, in love with Huong Thousands, Barbara Thousands And the the errie silence and then an accidental song from an un-broken radio.

A line, not quite like that fine line of poem: “sous la pluie, sous la pluie, rapelle-toi Barbara” HNT ghi nhaän