Tctho 18[1] by Thơ Tân Hình Thức Việt

MUÏC LUÏC 3 4 40 67 93 139 161 190

Tieåu Luaän Thö toøa soaïn Vuõ Ñieäu cuûa Lôøi Chaân Phöông Chuoàn Chuoàn Kim (kòch) Vuõ Huy Quang Nguyeãn Ñaït, Nhaø Thô bò AÙm AÛnh Nguyeãn Löông Ba Chuù Giaûi veà Thô Taân Hình Thöùc Kheá Ieâm E. M. Cioran Noùi veà Nhaïc Phaïm Kieàu Tuøng dòch Noùi Chuyeän vôùi Nhaø Thô Cung Traàm Töôûng Thuïy Khueâ Lyù Thuyeát Vaên Chöông Niall Lucy-Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Taân Hình Thöùc, Cuoäc Chuyeån Ñoåi Theá Kyû

105 107 109 111 113 115 126 127 128 129 131 135

Taân Hình Thöùc vaø Caâu Chuyeän Keå Caâu Chuyeän Khoâng Ñoaïn Keát Jazz Tröa Kieàu Caûm Roài Cuùm Möøng Theá Kyû Ñoaûn Khuùc Ñeå Muøa Xuaân Ñeán Voäi Boán Thoâi Laïc An Ñöôøng Nöôùc OÁng Nöôùc Nhaø Toâi Nhìn Theo Chuøa Coå Queâ Nhaø

10 13 22 24 26 28 29 31 32 34 39 51 52 54

Phim Truyeän The Most Beautiful Word Baøi thô Göûi Thi Só Söï Trong Suoát cuûa Hoâm Qua Dò Hình Ngöôøi Con Gaùi Toùc Ñen Baøi Ca Treân Beán Baéc Thaàn Thoaïi Loái Thoaùt Cuoái Tieáng Goõ Phuï baûn Caàm Xuaân Ñeâm Vaït Naéng Hieàn

Thô

Kheá Ieâm Nguyeãn Thò Thanh Bình Phaïm Vieät Cöôøng Ñoã Kh. Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Jean Ristat Löu Hy Laïc Traàm Phuïc Khaéc Leâ Giang Traàn Ñoã Minh Tuaán Phan Taán Haûi Chaân Phöông Ñinh Linh Marc-Cuø An Höng J. Fanchette-Cuø An Höng Nguyeãn Quoác Chaùnh Phan Nhieân Haïo Dieãm Chaâu Traân Sa Nguyeãn Tieán Ñöùc Quyønh Thi Ngoïc Duõng Haûi Vaân Haï Thaûo Yeân Trang Chaâu

55 56 58 59 60 61 62 63 64 65 66 75 76 79 80 82 84 85 87 92 138 142 149 150 151 152 153 154 155 157 158 160 175 176 179 180 181 182 183 185 186 236

ÔÛ Phía Ñaàu Naêm Rong Chôi vôùi Giang Vaøo Muøa Caø Pheâ vaø Em Daáu Xuaân Chieác Löôùi vaø Keû Troäm Bìm Bòp Keâu Nöôùc Lôùn Heïn Naêm 2000 Ñeâm Siu Black Thieân Hình Vaïn Traïng Phuï baûn Buoåi Chieàu Thöù Tö Bình Minh Chaân Dung Noãi Nhôù Theá Naøo ta Cuõng Veà Baøi Thô Cuoái Cuøng Trong Ñoâi Maét Thôøi Gian Muøa xuaân Böõa Ñieåm Taâm Döôùc Coû Phuï baûn Phuï baûn Nhöõng Tam Ñoaïn Luaän Thaát Voïng Taïm Thôøi Kí ÖÙc Röøng Höông Chaïp Ngaïi Xuaân Vaøo Ñeâm Im laëng Troâi Ñoaûn Khuùc Caønh Khoâ Vôùi Anh Thôï Hôùt Toùc Thaân Theå Duy Nhaát Phuï baûn Coù Phaûi Nhöõng Haøm Oan! Xuaân Nöõ Tình Yeâu Giaû Ñònh cho Ngaøy Mai Tìm Tim Hai Ngöôøi Ñaøn Baø Phuùc Loäc Thoï Ñaàm Laày Thôøi Gian Ghi Cheùp Rôøi Tin Thô - Thô vaø Baïn Ñoïc

Hoaøng Xuaân Sôn Ñinh Cöôøng Nguyeãn Thò Khaùnh Minh Ñaøi Söû Nguyeãn Vaên Cöôøng Söông Mai Thaûo Chi Ñöùc Phoå Nguyeãn Tö Phöông Bieåu YÙ Nguyeãn Ñaïi Giang Nguyeãn Ñaït Nguyeãn Chí Hoan Leâ höõu Minh Toaùn Thanh Taâm Nguyeãn Hoaøi Phöông Baïch Cuùc Ngoâ Kha Marcelin Pleynet Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Nguyeãn Troïng Khoâi Horia Badescu-Dieãm Chaâu Phan Huyeàn Thö Inrasara Nguyeãn Thuïy Kha Nguyeãn Troïng Taïo Vaên Caàm Haûi Mai Vaên Phaán Traàn Tieán Duõng Trònh Thanh Sôn Nguyeãn Quyeán Leâ Thaùnh Thö N. P Nguyeãn Toân Nhan Ñaëng Taán Tôùi Khieâm Leâ Trung Ñoaøn Minh Haûi Lyù Lan Thu Töø Toáng Höõu Haïnh Huy Töôûng

Bìa: Coupons

Thô ra maét vaøo nhöõng naêm giöõa thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû 20, muøa Thu 1994, moät tôø baùo khoâng coù nguoàn taøi trôï naøo vaø ñoäc giaû daøi haïn raát ít, nhöng vaãn toàn taïi trong nhöõng hoaøn caûnh khoù khaên, thì thaät laø ñieàu khoù hieåu. Nhöng cuõng khoâng khoù hieåu vì TC Thô vôùi chuû tröông môû roäng, toân troïng tuyeät ñoái baïn ñoïc, khoâng coù tinh thaàn caù nhaân, phe phaùi, vaø moïi yù kieán ñoùng goùp cuûa ngöôøi vieát thuoäc veà ngöôøi vieát. Nhìn laïi nhöõng chaëng ñöôøng ñaõ qua, TC Thô maïnh veà saùng taùc, tuøy thuoäc vaøo noã löïc cuûa töøng caù nhaân, tuy môùi meû vaø ñoäc ñaùo nhöng cuõng chæ coù taùc duïng nhö moät kích thích. Nhöõng saùng taùc choïn ñaêng mang tinh thaàn, taïo cô hoäi cho moïi ngöôøi phaùt huy heát khaû naêng cuûa mình, neân ít choïn loïc. Böôùc vaøo thieân nieân kyû laø böôùc vaøo moät theá giôùi ñaày tình nhaân aùi, vò tha, chia seû vaø caûm thoâng, vaø cuõng laø thôøi ñieåm ñeå TC Thô baét ñaàu moät chaëng ñöôøng môùi, ñaåy maïnh nhöõng saùng taùc môùi. Moät taùc giaû sau ba kyø ñaêng, neáu thaáy khoâng coù gì thay ñoåi, chuùng toâi seõ haïn cheá bôùt. Nhöng thay ñoåi laø ñieàu khoù vì neáu cöù keâu goïi suoâng maø khoâng ai bieát ñoåi môùi nhö theá naøo, seõ chæ ñaåy moïi ngöôøi ñeán ngoõ cuït. Hôn nöõa, quan nieäm ñoäc quyeàn saùng taïo, ñoäc saùng caù nhaân ñaõ thuoäc veà quaù khöù vaø chaúng ñöa ñeán ñaâu. Chuùng toâi keâu goïi nhöõng nhaø nghieân cöùu, pheâ bình goùp söùc vôùi TC Thô, mang ñeán cho ngöôøi ñoïc vaø vieát, nhöõng kieán thöùc vaø hieåu bieát thieát thöïc, coù theå öùng duïng vaøo ñöôïc trong thöïc haønh cuûa hoï. TC Thô seõ laøm heát söùc mình, vaø mong söï hôïp taùc tích cöïc cuûa baïn ñoïc vaø thaân höõu, aùp duïng nhöõng phöông caùch môùi trong saùng taùc, ñeå thay ñoåi trong moät theá kyû ñaõ thay ñoåi. Vaø cuoái cuøng, xin baïn ñoïc tieáp tuïc baûo trôï cho dieãn ñaøn naøy vì ñaây laø moät vieäc laøm voâ vò lôïi. THÔ

•

TC THÔ 18

Vuõ Ñieäu cuûa Lôøi

Chaân Phöông

Poùesie... ,language humain rameneù aø son rythme essentiel. — Mallarmeù Le rythme traverse le langage. Il n’est pas dans les mots. — Henri Meschonnic

heá laø thô töï do Vieät nam ñaõ hieän dieän ñöôïc nöûa theá kyû, keá tuïc Thô Môùi tieàn chieán trong cuoäc ñoái thoaïi vaên hoùa Ñoâng-Taây vôùi truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. Khoâng nghi ngôø gì nöõa, thô töï do ñaõ daàn daàn chieám öu theá treân thi ñaøn; caùc nhaø thô haøng ñaàu trong nöôùc cuõng nhö ngoaøi nöôùc hoâm nay ñeàu saùng taùc baèng theå loaïi naøy. Vaø cuõng nhö ñôøi ngöôøi ñeán tuoåi nguõ thaäp baét ñaàu suy xeùt laïi quaù khöù, vaøi naêm gaàn ñaây moät soá nhaø thô VN ñaõ khôûi söï thaûo luaän veà doøng thô naøy. (1) Thô töï do laø gì ? Ñaây laø caâu hoûi khoâng ñôn giaûn maø hoaøn caûnh hoïc thuaät VN chöa theå giaûi ñaùp toát. (2) Vaán ñeà naøy cuõng laø moät thaùch thöùc cho giôùi pheâ bìnhVN. Ngoaøi moät vaøi teân tuoåi quen thuoäc trong nhoùm Nhaân Vaên ra, caùc nhaø thô caùch taân thuoäc theá heä sau 75 thöôøng xuaát hieän treân Taïp Chí Thô chaúng haïn vaãn coøn môùi laï vôùi phaàn lôùn ñoäc giaû. Coù leõ naêm 2000 laø moät daáu moác thôøi gian nhaéc chuùng ta – nhöõng ai quan taâm ñeán thô Vieät - nhìn laïi con ñöôøng ñaõ qua maø ruùt ra ñoâi ñieàu suy nghó.

TC THÔ 18

•

Boû vaàn (rhyme) vaø phaù theå (meter), töø choái caùc öôùc leä thi luaät thôøi tröôùc nhaø thô hoâm nay laø Ulysses phaûi laøm laïi töø ñaàu cuoäc haønh trình ngoân ngöõ. Ñoàng thôøi vôùi thi ca theá giôùi caùc nhaø thô VN cuõng phaûi chaát vaán trieät ñeå tieáng meï ñeû, vaät lieäu nguyeân sô cuûa ngheä thuaät ngoân töø. Khoâng ít ngöôøi ñaõ ngaàn ngaïi tröôùc böôùc ngoaët naøy, khoâng chæ vì tinh thaàn töï do laø moät troïng traùch khoù khaên maø coøn vì taäp quaùn. Bôûi nhöõng theå luaät (metrics) ñaõ aên saâu thaønh thieân tính thöù hai, töïa nhö caùc ñieäp khuùc giai ñieäu nghe maõi trôû neân thaân thuoäc. (3) Neáu khoâng ñeà caäp ñeán caùc tieàn boái nhö Milton, La Fontaine, vaøthi ca phöông Taây töø chuû nghóa laõng maïn Ñöùc-Anh veà sau, vôùi caùc theå nghieäm cuûa Hoelderlin, Goethe, Blake, Wordsworth... cho thaáy thi luaät coå ñieån (classical prosody) khoâng phaûi laø ñieàu kieän toái caàn thieát cho thi só. Vaø khi töø choái söï trôï löïc cuûa nieâm vaän vaø theå luaät öôùc leä ngöôøi laøm thô phaûi taäp ñi taäp loäi baèng chi theå cuûa chính mình theo doøng chaûy ngoân töø. Vöøa traàm tö veà khaû tính cuûa ngoân ngöõ vöøa ñoái thoaïi lieân tuïc vôùi aûnh höôûng ngaøy caøng saâu roäng cuûa caùc loaïi vaên xuoâi ñöôïc kyõ ngheä in aán hoã trôï, caùc nhaø thô hieän ñaïi nghieäm thaáy lôøi thô khoâng ñoái laäp vôùi lôøi noùi, cuõng nhö nhaïc tính cuûa thô chính laø nhòp ñieäu cuûa lôøi. Nhö nhaän ñònh thaâm traàm cuûa Octavio Paz: “Khi söùc hieäu trieäu vaø gôïi caûm cuûa theå vôùi vaàn truyeàn thoáng suy taøn, nhaø thô phaûi doác heát taâm trí truy tìm laïi ngoân ngöõ nguyeân thuûy vaø ñaõ thaáy ra coát loõi sô khai laø nhòp ñieäu.” (4) Hoïc thuaät, ñaêc bieät laø ngaønh nghieân cöùu vaên chöông truyeàn khaåu vôùi caùc teân tuoåi nhö Walter Ong, Eric Havelock, Paul Zumthoraø, cuõng ñaõ quay veà nguoàn coäi cuûa ngöõ vaên naèm trong tieáng noùi daân gian tröôùc khi coù chöõ vieát. (5) Henri Meschonnic, thi só vaø hoïc giaû loãi laïc ñaõ khôûi ñi töø trieát hoïc bieán dòch cuûa Heraklitus vôùi thi phaùp sô nguyeân trong Thaùnh Kinh ñeå xaây döïng moät thi hoïc caên baûn, nhaán maïnh vai troø chuû yeáu cuûa NHÒP (rythme, rhythm) trong thi ca, vai troø ñaõ bò sao laõng, boû soùt bôûi caùc phaùi hình thöc chuû nghóa vaø caáu truùc luaän.(6) Choáng laïi traät töï coá ñònh cuûa thi luaät vaø tu töø phaùp, choáng laïi söï thoân tính cuûa tieát taáu (mesure, cadence) laëp ñi laëp laïi nhaøm chaùn, nhòp ñieäu laø hoaït khí cuûa ngoân ngöõ, linh ñoäng phoái hôïp caùc chöõ, caùc veá, caùc cuïm töø trong caâu noùi sao cho haøi hoøa vôùi söï chuyeån ñoäng cuûa yù thöùc vaø tình caûm. Cuõng nhö yù kieán cuûa Paz: “ Tieát taáu cuûa theå luaät coù xu höôùng taùch lìa khoûi ngoân töø: nhòp ñieäu khoâng bao giôø rôøi xa lôøi noùi bôûi noù chính laø lôøi noùi.” (7) Maët khaùc, bieán hoùa nhö con roàng AÙ ñoâng nhòp ñieâu khoâng khi naøo naèm im moät choã cho caùc thi luaät tung löôùi chuïp baét. Nhö lôøi coâ ñoïng cuûa Meschonnic daãn nhaäp cho baøi vieát naøy: “Nhòp ñieäu xuyeân suoát ngoân ngöõ. Noù khoâng naèm trong caùc chöõ.”(8) Ñaây khoâng chæ laø vaán naïn laøm nhöùc ñaàu

•

TC THÔ 18

caùc nhaø thi hoïc AÂu-Myõ (9) maø coøn laø thaùch ñoá thöôøng tröïc cho giôùi saùng taùc. Chuùng ta ñaõ töøng nghe quaùi kieät Borges thuù nhaän sai laàm thôøi trai treû khi oâng baøy ñaët laøm thô töï do! Moät nhaø thô lôùn khaùc, Nobel vaên chöông Taây Ban Nha Juan Ramon Jimenez, ñaõ khuyeân ñeä töû Claribel Alegria khoâng neân ñuïng ñeán thô töï do khi chöa naém vöõng caùc theå thô truyeàn thoáng.(10) Caùi khoù cuûa thô töï do cuõng ñöôïc ngaønh vaên hoïc VN yù thöùc. Phan Ngoïc, nhaø phong caùch hoïc haøng ñaàu cuûa thi ca coå ñieån ñaõ trình baøy khaù roõ: Nhòp ñieäu laø xöông soáng cuûa thô, Thô coù theå boû vaàn, boû quan heä ñeàu ñaën veà soá chöõ, boû moïi quy luaät baèng traéc, nhöng khoâng theå vöùt boû nhòp ñieäu. Toâi khoâng thaáy coù moät theå thô naøo coù theå vöùt boû nhòp ñieäu, töï xaây döïng mình treân moät tình traïng tuøy höùng veà nhòp ñieäu... Cho neân noùi ñeán thô khoâng vaàn, laø noùi ñeán moät theå thô raát cao. Hình thöùc caøng noâm na bình thöôøng bao nhieâu, noäi dung caøng phaûi sieâu vieät baáy nhieâu, neáu khoâng chæ coù thaát baïi. Trong tröôøng hôïp töù thô khoâng sieâu vieät cho laém thì nhòp ñieäu laïi caøng caàn thieát... (11) Nhöng kinh nghieäm töø noã löïc caùch taân thi ca cho thaáy nhieàu nhaø thô ñaõ vaáp ngaõ maõi vaãn khoâng chuïp baét ñöôïc nhòp ñieäu. Nöõ thi só coù tieáng Levertov töøng vieát nhieàu khaûo luaän saéc beùn veà thô Hoa Kyø ñaõ boû coâng phaân tích thô töï do ñeå xaùc laäp caùc nguyeân taéc cho theå thô naøy ñaõ pheâ nhö sau: “Khoâng rieâng gì ñaùm thieáu nieân keùm may maén maø nhieàu thi só taøi naêng coù uy tín ñöôïc coâng nhaän chæ coù moät khaùi nieäm mô hoà veà caâu thô töï do vaø ñaõ raùp caâu moät caùch raát laø tuøy tieän khi saùng taùc nhöõng baøi thô hieän ñaïi phi theå luaät.”(12) Nguy cô cho ngöôøi muoán töø boû caùc thi luaät cuõ laø rôi vaøo khoaûng troáng voâ aâm thanh voâ hình theå, nhö lôøi caûnh giaùc cuûa Eliot: “Chæ coù nhaø thô toài môùi ñoùn möøng thô töï do nhö moät cuoäc giaûi phoùng khoûi caùc hình theå. Thô töï do laø söï noåi daäy choáng caùc hình theå cheát, vaø chuaån bò cho caùi môùi ra ñôøi hoaëc canh taân caùi cuõ; noù chuù troïng ñeán tính nhaát quaùn beân trong ñaëc thuø cho töøng baøi thô, choáng laïi caùi voû thoáng nhaát beà ngoaøi”(13) Ñeå minh hoïa cho ngheä thuaät ñuùc chöõ ñuùc caâu cuûa thô töï do, Levertov ñaõ daãn chöùng maáy caâu ngaén goïn cuûa W.C.Williams:

They taste good to her. They taste good to her. They taste good to her.

Ñaây laø ñoaïn keát cuûa baøi ñoaûn thi dung dò veà moät baø laõo môû tuû laïnh thaáy maáy traùi maän tím maùt ngoït vaø thong thaû aên töøng traùi moät ñeå thöôûng

TC THÔ 18

•

thöùc höông vò cuûa chuùng. Caâu thô ngaén laëp laïi ba laàn treân ñaây, moãi laàn moãi ngaét caùch khaùc ñeå nhaán maïnh yù nghóa chöõ cuoái nhö ba bieán theå cuûa moät ñieäp khuùc duy nhaát, moãi laàn ñoïc leân laø nhaïc ñieäu ñoåi khaùc, buoäc ngöôøi ñoïc phaûi döøng laïi ñeå suy gaãm vaø chia seû noãi söôùng khoaùi cuøng baø laõo. (14) Thí duï nhoû naøy cho thaáy khaû tính voâ taän cuûa thô töï do naèm trong töøng caâu. Bôûi moãi caâu laø moät ñôn vò sinh ñoäng cuûa nhòp ñieäu. Neáu ví baøi thô nhö moät böùc tranh thì moãi caâu laø moät hoa vaên haøi hoøa vôùi caùc ñöôøng neùt maøu saéc, taát caû toå hôïp thaønh moät toaøn theå thaåm myõ môùi. (15) Taïm gaùc moät beân bí maät vaø ñoäng cô cuûa saùng taïo, thao taùc cô baûn cuûa nhaø thô goàm caùc vieäc: choïn chöõ, ñaët caâu, kieán truùc toaøn baøi. Neáu caâu vaên chæ caàn cuù phaùp, caâu thô coøn caàn theâm cuù ñieäu. Khoâng chæ laø phuø thuûy ngöõ phaùp (ñaõo ngöõ, kieäm töø, ngaét caâu, vaét doøng...) thi nhaân coøn laø nhaïc sö cuûa tieáng noùi (thanh ñieäu, ngöõ ñieäu, tröôøng ñoä, troïng aâm, tieát nhòp...). Trong kieán truùc cao caáp vaø phöùc hôïp cuûa moãi baøi thô hoaøn haûo, chöõ goïi chöõ, caâu goïi caâu, yù goïi yù, töôïng goïi töôïng, taát caû môøi nhau tham döï vaøo vuõ ñieäu cuûa lôøi. Ñieàu khoù khaên vaø nieàm haøo höùng cho nhaø thô töï do laø moãi laàn öùng khaåu moät baøi thô laø phaûi saùng taïo moät vuõ khuùc ngoân töø môùi, ñoäc ñaùo chöa töøng thaáy.

Thô töï do khoâng phaûi laø caùi gì ñoái laäp trieät ñeå vôùi truyeàn thoáng thi ca. Trong ñôøi soáng nhaân vaên tuyeät nhieân khoâng coù caùi gì treân khoâng trung rôi xuoáng caû! Vaø nhaø thô cuõng phaûi oân coá tri taân nhö baát cöù ai, neáu ñaàu oùc coøn bieát nghó suy. (16) Thaät ra caùc thi luaät cuõng chæ laø öôùc leä cuûa nhöõng thôøi kyø lòch söû nhaát ñònh. Ai cuõng bieát Homer laøm thô khoâng vaàn vaø thi phaåm cuûa oâng cuõng laø xeáp ñaët laïi nhöõng caâu daân gian truyeàn khaåu töø xöa! Thô Phaùp, Ñöùc, Anh thôøi phoâi thai cuõng chaúng coù vaàn. Thi ca AÙ raäp xöa thì coù vaàn nhöng khoâng coù theå. Coøn nhöõng baøi thô Nhaät thôøi sô khai thì chöa bieát caû theå laãn vaàn! ÔÛ Trung Hoa cho duø OÂng Khoång san ñònh Kinh Thi vaø vua chuùa laäp ra caùc nhaïc phuû ñeå kieåm duyeät phong dao , thô ca vaãn ít khi nguû yeân trong caùc khung nieâm luaät: thi luaät ñôøi Ñöôøng vöøa ñònh hình thì Toáng töø ñaõ xuaát hieän, keâu ñoøi töï do... Neáu tieáng noùi laø taëng vaät cuûa taïo hoùa cho gioáng ngöôøi, thi nhaân coøn taëng theâm cho ñoàng loaïi tieáng Thô, phaû Nhòp ñieäu vaøo ngoân ngöõ, phoå Nhaïc cho caûm xuùc, tình töï, vaø taâm linh. Phaûi chaêng yù thöùc laøm ngöôøi giöõa thieân nhieân vaïn vaät ñaõ hình thaønh töø ñoù? Vaø vaên minh ñaõ ra ñôøi cuøng vôùi ñieäu haùt lôøi ca, nhö daân Hy laïp ñaõ suy toân thaàn thoaïi Orpheus — thi nhaân oâm ñaøn haùt giöõa hai bôø cuûa Töû Sinh? Töø ñoù thi ca vaø lòch söû ñaõ saùnh ñoâi

•

TC THÔ 18

trong vuõ ñieäu cuûa ngoân ngöõ, khoâng theå rôøi nhau moät böôùc treân haønh trình veà Nhaân tính töï do. Töø hôn hai traêm naêm qua keå töø hai cuoäc caùch maïng Hkyø vaø Phaùp, caùc doøng thô theá giôùi ñaõ hoøa vaøo vuõ ñieäu hieän ñaïi aáy. Nhöõng baøi thô töï do caát tieáng môøi goïi taát caû moïi ngöôøi, moïi coâng daân treân quaû ñaát höôûng öùng. Caùc thi só VN coøn chôø gì nöõa?

Cambridge, Thaùng 1-2, 2000

Chuù thích 1- Xem Taïp Chí Thô soá 9, 10 veà cuoäc trao ñoåi yù kieán veà thô vaàn hoaëc khoâng vaàn. Ñoïc theâm baøi Kheá Ieâm, “Thô töï do, moät tieáng goïi khaùc” treân Taïp Chí Thô soá17. 2- Traùi laïi, neáu muoán tìm hieåu veà thô töï do phöông Taây,ngöôøi ta coù theå ñoïc töø yù kieán, nhaän ñònh cuûa caùc nhaø thô nhö Pound, Eliot, Paz, Olson,aø chöa keå nhöõng chuyeân khaûo coâng phu veà theå töï do trong töông quan vôùi lòch söû thi luaät Anh, Phaùp, Ñöùc, cuûa Charles Hartman, Harvey Gross, Clive Scott, Kibeùdi Varga, Andreù Spire, Otto Paul 3- Khoa hoïc thaàn kinh soi saùng phaàn naøo tính baûo thuû thaåm myõ cuûa giôùi yeâu thô: do söï phaân coâng cuûa hai baùn naõo caàu, beân traùi lo giaûi maõ ngöõ phaùp,ngöõ nghóaaø trong khi beân phaûi xöû lyù phaàn thaåm myõ cuûa baøi thô:theå luaät ,caáu truùc, tính ñoái xöùng,vv.. Khi ñoïc hay nghe thô, hai baùn naõo caàu hoaït ñoäng ñoàng thôøi nhöng chuyeân bieät khaùc nhau. Beân traùi naëng veà lyù tính, beân phaûi thieân veà caûm quan neân deã bò taäp quaùn ñieàu kieän hoùa. (Phaàn phaân tích naøy aùp duïng cho ngöôøi thuaän tay maët). Ñieàu naøy giaûi thích vì sao coù nhöõng giai ñieäu toài teä nghe maõi thaønh quen, thaäm chí thaáy thích! Vì treû em caùc nöôùc ñeàu lôùn leân vôùi vaàn ñieäu neân thô töï do ñaõ vaáp phaûi söï ñeà khaùng roäng raõi laø ñieàu deà hieåu. Xem töø SOUND trong The New Princeton Handbook of Poetic Terms,1994; vaø tham khaûo theâm James H.Austin, Zen and the Brain,MIT Press,1999. 4- The Bow and The Lyre, xb laàn 2, Austin,1973,62. 5- Orality&Literacy, 1982, cuûa Walter J. OÂng hieän nay laø saùch goái ñaàu cho nhöõng ai muoán hieåu thaáu nguoàn coäi cuûa tieáng noùi vaø chöõ vieát; Paul Zumthor laø taùc giaû Introduction aø la Poeùsie Orale,Paris,1983, ñöa ra moät toång quan cuûa hoïc thuaät quoác teá veà thô truyeàn mieäng daân gian. 6- Choáng laïi quan ñieåm nhò nguyeân cuûa caáu truùc luaän phaân chia giaû taïo tín hieäu (sign) vôùi yù nghóa (meaning), Meschonnic ñaõ giaûi thoaùt thi hoïc hieän ñaïi Phaùp khoûi aûnh höôûng caùc phaùi hình thöùc chuû nghóa nhö Tel Quel ñaõ cöïc ñoan hoùa phöông phaùp cuûa Jakobson coäng theâm ngöõ hoïc Chomsky. Vì chuû nghóa hình thöùc Nga Trung AÂu ñeø naëng treân lyù luaän vaø pheâ bình vaên hoïc ôû Myõ (Reneù Wellek ñaàu ñaøn

TC THÔ 18

•

nhoùm New Criticism cuõng thuoäc phaùi naøy), nhöõng ai chæ ñoïc taøi lieäu tieáng Anh ít coù cô hoäi nghe ñeán Henri Meschonnic vaø caùc khaûo cöùu neàn taûng veà thi hoïc cuûa oâng nhö Critique du Rythme , Pour la Poeùtique I,II,III,IV,V. Söï baát ñoàng ngaøy caøng taêng trong giôùi hoc thuaät Hkyø vôùi tinh thaàn hoaøi nghi cöïc ñoan cuûa thuyeát haäu hieän ñaïi ñaõ thuùc giuïc nhöõng tìm toøi môùi cho lyù luaän vaên hoïc, vaø gaàn ñaây moät vaøi hoïc giaû ñaõ baét ñaàu chuù yù ñeán Meschonnic. Ñaây laø moät böôùc ngoaët quan troïng cuûa lòch söû tö töôûng nhaân vaên AÂu-Myõ. Coù theå tham khaûo Donald Wesling&Tadeusz Slawek, Literary Voice, Albany,SUNY Press,1995.

7- Paz, sñd,59.

8- Henri Meschonnic, Les Etats de la Poeùtique ,Paris, PUF, 1985,77. 9- Tìm ñoïc tham luaän cuûa Benjamin Hrushovski, “On Free Rhythms in Modern Poetry”, trong Style and Language, MIT Press,1960 ñeå thaáy söï luùng tuùng baát caäp cuûa thi hoïc AÂu-Myõ sau gaàn moät theá kyû hieän dieän cuûa doøng thô töï do khôûi ñi töø Whitman. 10- Xem baøi phoûng vaán Claribel Alegria do Bill Moyers thöïc hieän trong The Language of Life, NY, Doubleday,1995. 11- Phan Ngoïc, Tìm hieåu Phong Caùch Nguyeãn Du trong Truyeän Kieàu, Haø Noäi,1985,213-214. 12- Denise Levertov, New&Selected Essays, NY,1992; xem baøi “On the Function of the Line” 78-87. 13- Style and Language, 176. 14- Denise Levertov, sñd,82. 15- Taùc giaû baøi naøy heïn baïn ñoïc moät dòp khaùc ñeå coù theå doâng daøi veà nhöõng baøi thô tö do VN vôùi caùc phaân tích cuï theå. 16- Chuù thích cuoái cuøng naøy khoâng caàn thieát vôùi caùc baïn ñaõ töøng ñoïc baøi vieát löøng danh cuûa T.S.Eliot, “Tradition and the Individual Talent”. Nhöõng ai khoâng theå tìm ñöôïc taøi lieäu naøy neân yeâu caàu Taïp Chí Thô cung caáp baûn dòch gaáp.

•

TC THÔ 18

CHAÂN PHÖÔNG

1. PHIM TRUYEÄN

caø vaït aùo veùt nhuoäm toùc traùm raêng caùi ngaùp ñaàu tuaàn tröông muïc cuoái naêm phim truyeän tha höông thaém thoaét maáy chuïc muøa ñoâng nhö ñoâng baùo cuõ ngaøy thaùng voâ vò chaát choàng nhaït môø moäng mò chieâm bao chaúng coøn thaéc maéc ai soáng soùt

ai ñaém taøu ?

vaø töøng buoåi saùng troâi ngang

nhö hoang ñaûo

TC THÔ 18

2. GIÖÕA HAI CÔN SAY

baøn gheá goùc phoá hoïp phieân toøa coät ñeøn vóa heø laøm nhaân chöùng baøi thô dôû dang laø tôø bieân baûn

nôi caùc coâng vieân baêng giaù töôïng goã töôïng ñaù traàm ngaâm

giaáu bieät chai röôïu tang vaät toâi choáng aùn cho ñeán muøa chim tôùi

•

TC THÔ 18

3. ARS POETICA

gaáu soùc chui heát vaøo hang

gioù baác laøm toäi laøm tình luõ caây giaø thaáp khôùp

treân maøn aûnh xaùm caïn daàn chai röôïu taøn naêm

laøm sao hô aám boùng traêng treân trang baûn thaûo giaù baêng ?

keùo gheá xeáp duø che ra giöõa ñeâm ñoâng

löu ñaøy bieät xöù chuyeän taàm phaøo !

mang kính maùt maëc quaàn taém

naèm khoå luyeän oùc traøo loäng

TC THÔ 18

•

ÑINH LINH

LTS: Baét ñaàu töø 1988, vôùi John Ashberry laøm chuû bieân, moãi naêm The Best American Poetry ra moät tuyeån taäp, goàm nhöõng baøi thô ñöôïc tuyeån choïn ra töø nhöõng taïp chí vaên hoïc noåi tieáng cuûa Hoa Kyø. Tuyeån taäp The Best American Poetry naêm 2000 do nhaø thô Rita Dove laøm chuû bieân, ñaõ choïn moät baøi thô “The Most Beautiful Word” cuûa nhaø thô Ñinh Linh. Tuyeån taäp goùp maët 75 nhaø thô, seõ phaùt haønh vaøo thaùng 9, 2000. Nhaø thô Ñinh Linh cuõng ñöôïc yeâu caàu vieát moät vaøi daãn giaûi cho baøi thô naøy, chuùng toâi taïm chuyeån dòch ñeå giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc TC Thô sau ñaây.

THE MOST BEAUTIFUL WORD

I think “vesicle” is the most beautiful word in the English language. He was lying face down, his shirt burnt off, back steaming. I myself was bleeding. There was a harvest of vesicles on his back. His body wept. “Yaw” may be the ugliest. Don’t say, “The bullet yawed inside the body.” Say, “The bullet danced inside the body.” Say, “The bullet tumbled forward and upward.” Light slanted down. All the lesser muscles in my face twitched. I flipped my man over gently, like an impatient lover, careful not to fracture his C-spine. Dominoes clanked under crusty skin: Clack! Clack! A collapsed face stared up. There was a pink spray in the air, then a brief rainbow. The mandible was stitched with blue threads to the soul. I extracted a tooth from the tongue. He had swallowed the rest.

•

TC THÔ 18

Commentary After reading “The Most Beautiful Word,” a friend asked me if it had anything to do with my growing up in Vietnam during the war. I thought for a moment and said, What war? The only casualties I saw growing up, aside from the black and white trophies laid out daily in the newspapers, were bodies lying prone after traffic accidents. (And the traffic situation in Saigon is still awful, let me tell you: folks don’t stop at red lights and, just the other day, I saw a drunk fell off the back seat of a motorcycle, bounced his face on the pavement, then nearly choked on his own vomit, a la Jimi Hendrix.) The true genesis of this poem was a manual for field medics I bought at the US government bookstore in Philly. (It’s odd but each time I was in that fine bookstore, where you could buy anything from the CIA report on Botswana to the latest on Bull Run, I was the only customer.) The book cost me 45 bucks and I hesitated before buying it because I wasn’t sure I wanted to pay that much for a poem.

TC THÔ 18

•

CHÖÕ ÑEÏP NHAÁT

“Vesicle” coù leõ laø chöõ ñeïp nhaát trong tieáng Anh. Haén uùp maët, aùo raùch böôm, löng boác hôi. Toâi cuõng chaûy maùu. Treân löng haén, moät muøa muïn boïc. Thaân theå khoùc. “Yaw” coù theå laø xaáu nhaát. Ñöøng noùi, “Vieân ñaïn ñi treäch.” Noùi, “Vieân ñaïn khieâu vuõ trong cô theå.” Noùi, “ Vieân ñaïn loän nhaøo vaø höôùng leân.” AÙnh saùng xieân xeùo. Nhöõng baép thòt nhoû treân maët toâi co quaép. Toâi laät haén nheï nhaøng, nhö ngöôøi tình noân noùng, coi chöøng gaõy ñoát xöông coå. Nhöõng quaân côø laùch caùch döôùi lôùp da doøn: Taùch! Taùch! Khuoân maët xì hôi, tröøng tröøng. Trong khoâng khí öûng hoàng, caàu voàng thoang thoaùng. Haøm döôùi ñöôïc khaâu baèng chæ xanh vôùi linh hoàn. Toâi nhoå chieác raêng töø löôõi. Haén ñaõ nuoát phaàn coøn laïi. Chuù giaûi Sau khi ñoïc “The Most Beautiful Word,” moät ngöôøi baïn hoûi toâi laø baøi naøy coù lieân quan gì ñeán vieäc toâi lôùn leân ôû Vieät Nam trong thôøi chieán tranh. Toâi nghó moät luùc roài noùi, Chieán tranh naøo? Caùi cheát choùc duy nhaát toâi thaáy khi lôùn leân, ngoaøi nhöõng chieán tích ñen traéng ñöôïc phoâ baøy haøng ngaøy treân nhaät baùo, laø nhöõng thaân ngöôøi naèm uùp maët sau nhöõng tai naïn giao thoâng. (Vaø tình traïng giao thoâng ôû Saøigoøn vaãn coøn kinh khieáp: ngöôøi ta khoâng heà ngöøng laïi khi ñeøn ñoû vaø, moät ngaøy noï, toâi thaáy moät ngöôøi say röôïu ngaõ xuoáng töø yeân sau moät xe gaén maùy, ñaäp maët vaøo maët ñöôøng, suyùt nöõa bò ngoäp thôû bôûi chính noân möûa cuûa mình, nhö laø Hendrix.) Caên nguyeân chính cuûa baøi thô naøy laø moät caåm nang quaân y toâi ñaõ mua töø nhaø saùch chính phuû Myõ taïi Philly. (Thaät laø kyø quaëc: moãi laàn toâi vaøo caùi nhaø saùch tuyeät vôøi ñoù, nôi maø anh coù theå mua baát cöù thöù gì töø baùo caùo cuûa CIA veà Bostswana tôùi tin môùi nhaát veà Bull Run, toâi laø khaùch haøng duy nhaát.) Cuoán saùch giaù 45 ñoâ vaø toâi do döï tröôùc khi mua vì toâi khoâng chaéc toâi muoán traû nhieàu tieàn nhö vaäy cho moät baøi thô.

•

TC THÔ 18

CONVERSION TABLE

A stick of carrot is equal to a gillyflower. A gillyflower is equal to a drum of gasoline. A drum of gasoline is equal to a stick of carrot. For the sake of my offspring, I think I ll marry an outsider. Tamerlane has been sighted in Northern Italy. Jesus has broken out in Inner Mongolia. They like to kiss outside and piss inside. We like to kiss inside and piss outside. A mosquito has a mouth but no asshole. After three drops of blood, he falls asleep. He only gets up to bite another mosquito. He sucks and he sucks. Inside this balloon are ten thousand mosquitoes. In my left fist is a fossil of the first butterfly. In my right fist is a theory on why blood trickles down men’s legs. A man gains a drop of blood per day from eating. Each night, he gets up to slash himself Across the face and wrist. He must be bitten by ten thousand mosquitoes. He sucks and he sucks. Where would all that blood go otherwise? Once a month, a woman drops a teacup on the floor, A fine teacup with bones inside it. Vietnamese and Germans now speak the same language. Prussians and Bavarians cannot understand each other.

TC THÔ 18

•

ÑEÀ MUÏC ÑOÅI

Maåu caø roát baèng hoa queá tuùc. Hoa queá tuùc baèng thuøng xaêng. Thuøng xaêng baèng maåu caø roát. “Vì töông lai con chaùu, toâi seõ keát hoân vôùi moät ngöôøi ngoaïi.” Tamerlane ñöôïc thaáy ôû baéc YÙ. Jesus ñaõ phaùt sinh töø Moâng Coå. Hoï thích hoân ngoaøi vaø ñaùi trong. Mình thích hoân trong vaø ñaùi ngoaøi. Con muoãi coù moàm nhöng khoâng coù loã ñít. Sau ba gioït maùu, noù laên ra nguû, Noù chæ thöùc daäy ñeå caén moät con khaùc. Noù huùt vaø noù huùt. Trong quaû bong boùng naøy coù möôøi ngaøn con muoãi. Trong naém tay traùi cuûa toâi laø hoùa thaïch cuûa con böôùm

ñaàu tieân. Trong naém tay phaûi laø lyù thuyeát taïi sao maùu ræ xuoáng chaân ngöôøi. Moãi ngaøy ngöôøi ta ñöôïc moät gioït maùu vì aên. Moãi ñeâm haén thöùc daäy ñeå töï cheùm mình Ngang maët vaø coå tay. Haén phaûi bò möôøi ngaøn con muoãi caén. Haén huùt vaø haén huùt. Neáu khoâng thì maùu seõ veà ñaâu? Moãi thaùng ngöôøi ñaøn baø ñaùnh rôi taùch traø treân saøn nhaø, Taùch traø lòch söï beân trong coù xöông. Ngöôøi Vieät Nam vaø ngöôøi Ñöùc baây giôø noùi moät thöù tieáng. Ngöôøi Prussian vaø ngöôøi Bavarian khoâng theå hieåu nhau.

Ltt chuyeån dòch

•

TC THÔ 18

AT THE MARKET “We like to paint our toenails red because misery always get in between the toes.” Through a darkened doorway: someone’s bare behind. The woman to my right resembles Nelson Mandela. “Seeded oranges are cheaper because you have to spit the seeds into your hands, then you have to go wash your hands.” The blind woman’s head nods to one side. Her cane probes left, then right. She mumbles: “Sister number two, help me get something to eat!” “So sad, so sad, so sad, Night and day Without a piece of bread! Two loaves for a 1,000 Right here!” Under six-sided umbrellas, vendors squat behind woven baskets and aluminum trays. On display are every item known to man. There are melons and cassavas. Shoes made of real and fake leather; sandals made of real and fake plastic; contrabands smuggled across guarded borders; hollowed-out lobsters mounted on seascapes; improbable merchandises without names; extinct or yet-to-be-invented thingamajigs. There are also globe fish, squids, tunas, puffers, salmons, blowers, whales, beluga, pimelodes, dace, mullets, dipnoans, spinibarbus caldwebli and ochetobius elongatus. Lavished with this surfeit of choices, the shoppers stumble about in a daze, angry and ecstatic. Here comes a woman whose face has gone slack. Her muscles are on strike. She wears the expression of the recently dead. Here comes another wearing six conical hats, one on top of another. And here comes a child who is the image of concentration. She is a

TC THÔ 18

•

locus of madness and vitality. She wants to suck the entire world into her 54-lbs. body. A thin young man with purple pimples on his face is sitting on the ground sleeping, his mouth open, his back propped against a wall. Next to him is a dirty musette bag with rags in it. Two girls walk by, one pretty, one not so pretty. The prettier one says, “Look, your boyfriend is waiting for you!” The girls laugh. The man with the purple pimples on his face is startled awake. He looks up and shouts: “Crazy cunts!” And he keeps on cursing even after they have disappeared. “I know this one: she was impregnated by an old man inside a bus. She was seventeen. He was arrested. Her father’s a bus driver.” “And I know this one: she dumped her husband to take off with a Taiwanese. He kicked her in the stomach, causing a miscarriage.” The eels lie intertwined inside an aluminum tray. These creatures, so shy that they spend their entire lives hiding in mud and crevices, are now exposed to sunlight for the first time. Even after decapitation, they writhe coyly, as if blushing. The blind woman’s huge head is listed to one side. Her cane probes left, then right. She mumbles: “Sister number two, help me get something to eat!” An old man walks up to her and gives her 2,000 dong. “Buddha blesses you,” she says. The old man stares into her murky eyes: “You are quite blind, that’s for sure, but quite fat also! A lot of meat on this forearm!” He begins to knead her improbably large forearm. “That is not very becoming of you, beggar woman, to have such a large forearm! You’re wearing a filthy hat, which is appropriate, but your blouse looks brand new, with red threads embroidered on it!” “Sister number two, help me get something to eat!” “Your daily caloric intake is twice as much as mine! Your nutritive value is twice as much as mine! Why, yesterday, I only had a banana!”

•

TC THÔ 18

CHÔÏ

“Chuùng toâi thích sôn moùng chaân ñoû vì noãi khoán khoù luoân baùm vaøo keû ngoùn chaân.” Xuyeân qua caùnh cöûa toái môø: ñaèng sau ai ñoù côûi truoàng. Ngöôøi ñaøn baø phía beân phaûi toâi töøa töïa Nelson Mandela. “Loaïi cam hoät thì reû hôn bôûi vì aên phaûi nhaû hoät vaøo tay, roài ñi röûa tay.” Ñaàu ngöôøi ñaøn baø muø ngoeïo veà moät beân. Chieác gaäy doø daãm beân traùi roài phaûi. Baø ta laàm baàm: “Chò Hai ôi, cho em moät mieáng gì aên!” “Buoàn quaù, buoàn quaù, buoàn quaù Ngaøy ñeâm Chaúng coù moät mieáng baùnh mì! Hai oå 1000 ñoàng Baùn ôû ngay ñaây!” Döôùi moät taùn duø saùu caùnh, caû moät ñoäi quaân haøng rong ñaèng sau roå ñan, khay thieác. Baøy ñuû moïi thöù treân ñôøi. Döa taây vaø khoai mì. Giaøy da thaät vaø giaøy da giaû; sandals nhöïa thaät vaø sandals nhöïa giaû; haøng laäu tuoàn qua bieân giôùi; voû toâm huøm roãng treân nhöõng böùc veõ ñaïi döông; ñuû loaïi haøng hoùa khoâng thöïc khoâng teân; dieät chuûng hay coøn chöa kòp phaùt kieán. Coù caû caù loùc, möïc nang, caù ngöø, caù noùc, caù hoài, caù thoåi, caù voi, ca heo, caù ñaùc, caù pheøn, caù phoåi, caù chaát ñaày vaø caù chaày traøng. Ñöôïc nöông chieàu bôûi nhöõng moùn haøng haäu hó naøy, ngöôøi mua ñi laûo ñaûo, vöøa giaän döõ, vöøa söôùng vui. Moät ngöôøi ñaøn baø veû maët raén ñanh. Cô maët caêng laïi. Daùng veû cuûa moät ngöôøi môùi cheát. Moät ngöôøi ñaøn baø khaùc ñoäi saùu noùn laù treân ñaàu, caùi noï choàng leân caùi kia. Vaø ñaây laø moät beù gaùi hình aûnh cuûa söï chaêm chuù. Taâm ñieåm cuûa ñieân khuøng vaø söùc soáng. Noù muoán huùt caû theá giôùi vaøo caùi cô theå 54 lbs cuûa noù. Moät thanh nieân gaày oám maët ñaày muïn tím nguû ngoài treân ñaát, mieäng haù

TC THÔ 18

•

roäng ra, löng döïa vaøo töôøng. Caïnh moät ba loâ gieû raùch. Hai coâ gaùi ñi qua, moät coâ xinh vaø moät coâ khoâng xinh. Coâ xinh noùi, “Nhìn kìa, boà maøy ñang ñôïi maøy ñoù!” Caû hai phaù leân cöôøi. Thanh nieân maët muïn böøng tænh. Nhìn leân vaø quaùt: “Loàn ñieân!” Haén ta tieáp tuïc chöûi theà thaäm chí hai aû ñaõ ñi khuaát. “Toâi bieát con nhoû naøy: noù bò moät laõo giaø laøm cho coù chöûa trong moät chieác xe. Noù möôøi baûy tuoåi. Laõo giaø bò baét. Boá noù laø moät taøi xeá.” “Vaø toâi cuõng bieát nhoû naøy: boû choàng chaïy theo moät gaõ Ñaøi Loan. Bò ñaù voâ buïng xaûy thai.” Nhöõng con löôn naèm cuoän vaøo nhau trong khay thieác. Loaøi vaät theïn thuøng naøy caû ñôøi giaáu mình döôùi buøn giôø ñaây bò phôi baøy döôùi aùnh maët trôøi laàn ñaàu tieân. Chuùng coøn uoán eùo theïn thuøng, nhö theå ñoû maët, thaäm chí sau khi bò chaët ñaàu. Chieác ñaàu khoång loà cuûa ngöôøi ñaøn baø muø ngaû haún veà moät beân. Chieác gaäy doø daãm beân traùi beân phaûi. Baø ta laàm baàm: “Chò hai ôi, cho em moät mieáng gì aên!” Moät laõo giaø böôùc laïi cho baø 2000 ñoàng “Trôøi phaät phuø hoä oâng,” baø ta noùi. Laõo giaø nhìn vaøo ñoâi maét ñuïc lôø: “Baø thaät söï muø, nhöng sao coøn maäp quaù vaäy! Caùnh tay ñaày thòt!” Laõo giaø naén vaøo caùnh tay nung nuùc. “Baø khoâng neân maäp quaù nhö vaäy, baø aên xin! Caùi noùn taû tôi baø ñoäi thì ñöôïc, nhöng caùi aùo thì troâng môùi quaù, coù caû chæ theâu maøu ñoû!” “Chò hai ôi, cho em moät mieáng gì aên!” “Baø aên moãi ngaøy gaáp hai laàn toâi! Chaát boå trong ngöôøi gaáp hai laàn toâi! Toâi ñaây hoâm qua chæ aên coù moät traùi chuoái, roài sao!”

PHAN NHIEÂN HAÏO dòch töø nguyeân baûn Anh ngöõ.

•

TC THÔ 18

MARC ALYN

BAØI THÔ GÖÛI THI SÓ

Xoùa nöõa! Haõy daãn nhòp xa hôn nöõa Hoøng naém baét maây vaø löôõi caøy, Ñeâm voán chaäm vaø nhìn qua maét ngöôøi thô. Tröôùc söï vaät haõy canh chöøng vaø buoâng rôi vaøo baãy Nhö chim vuøng baêng giaù trong göông. Haõy cöôùi trang giaáy, haõy taùi sinh, Caän chieán töø töøng caùi queät buùt, töøng chöõ, Ñöøng trong aùnh chôùp chæ hoøa cuøng leänh côn mô. Toâi khoâng hieän höõu khi em ñeø naëng, toâi laø ñoàng minh Giöõa nhöõng ñieàu bí maät khoâng ai roõ Vaø nhöõng ñænh chôø. Trong taäp thô Deùlibiles

TC THÔ 18

•

ÑEÂM

Ñeâm laø moät sôïi chæ laï nôi tieáng keâu vaø haønh vi quaèn quaïi nhö caù. Toaøn thieän toaøn myõ ñeâm vôùi löôõi caâu cho caùi sôï, phao cho tim, thuyeàn cho moäng, toaøn thieän toaøn myõ nhöng ñaùng sôï. Ñeâm laø moät haûi ngaïn, moät caùi tai, moät con maét, moät voû soø giaät ñoäng trong ve vuoát cuûa bieån moäng ñoàng thôøi moät maïng nheän moác meo, moät caùi chaân caàm thuù lôûm chôûm moùng, moät haøm raêng taøn baïo. Ñeâm voán hai maët; nhö chuùng ta – töøng ngöôøi moät – ñeâm laø nôi truù nôi ñaàu tö cuûa moät con thuù hay gaøo theùt. Phaûi coi chöøng noù, phaûi caån thaän, chôù nguû queân khi noù ra ngoaøi daïo chôi treân theá giôùi. Em gaùi noù ñeïp bao nhieâu noù aùc ñoäc baáy nhieâu. Ñeâm laø ngöôøi tình ñaàu tieân cuûa toâi, ngöôøi tình toâi haèng nhôù. Hoài nhoû ham hoïc toâi ñi tìm naøng trong nhöõng taám drap baèng caùt baèng pha leâ cuûa naøng. Naøng laøm sai leäch caûm giaùc toâi veà naéng vaø ñeå laïi cho toâi – nhö nhieàu gaõ tình nhaân khaùc – moät thöù thò duïc taøn khoác veà möa, ñaàm laày, nhöõng caùi göông maøu luïc vaø löûa taâm ñòa caàu. Ngaøy nay chuùng ta khoâng heà nhaéc ñeán nöõa. Naøng soáng baèng nhöõng tình-söï khaùc trong luùc toâi gaéng heát söùc vónh cöûu hoùa kyû nieäm naøng. Theá nhöng ñoâi khi chuùng ta cuõng tình côø baét gaëp nhöõng phoøng khaùch trang hoaøng baèng nuï cöôøi röïc rôõ naøng vaø nghi thöùc buoäc toâi goïi ñuùng teân naøng: meänh phuï phu nhaân.

Cuø An Höng dòch

töø Jean Rousselot, Les Nouveaux poøetes francais

•

TC THÔ 18

JEAN FANCHETTE

SÖÏ TRONG SUOÁT CUÛA HOÂM QUA

Loøng baøn tay aùp loøng baøn tay Nhöng khoaûng giöõa coøn söï trong suoát ngoaøi taàm vôùi Bieån nôi aáy haún bieån nôi aáy Nhöõng con taøu – nôi chuùng ta trôû laïi – ñang maéc caïn Khoùm hoa vaøng va ñaäp thaân Ngay muõi taøu: tình traïng thieáu vaéng Phía beân kia maët trôøi nhôït laø ñeâm toâi tìm kieám Ñeâm khoâng haún ñaâm Xa hôn tieáng noùi ñang run vaø vôõ naøy Toâi caàn gì ñi theo daïng ñænh nhö ngöôøi töôûng Toâi chæ ñi boä Coù thôøi Khi moïi rìa coû ñeàu canh giöõ Toâi laïi taïc nhöõng khuoân maët trong ñaát seùt cuûa ngaøy Boït xaùm ban mai voâ voïng ñaäp cöûa soå Toâi ñaõ toàn taïi Toâi töøng men doøng vaø chieàu toái hieåu ñöôïc raèng söï troâi daït naøy döôøng daãn tôùi ngöôõng cöûa vuøng aùnh saùng ngaøy

TC THÔ 18

•

Hoâm nay toâi khoâng coøn bieát loái naøo doøng chaûy Caùch xa bieån toâi voäi vaøng vôùi nhöõng thöù taàm thöôøng Coû AÙnh sao laáp laùnh cuûa boâng hoa leû baêng qua nhöõng naêm aùnh saùng Hoâm qua caûnh ñuû roõ cho ngoùn tay moät keû muø Cho toâi hay, hôõi ñöùa con cuûa boán chaát Toâi ñaõ boû laïi bieát bao chaâu baùu trong khu vöôøn kheùp-kín-bò-laõng-queân naøo treân ñoâi bôø cuõng doøng soâng aáy

Cuø An Höng dòch Chuù thích

Jean Fanchette: Sinh 1932 taïi Mauritus. Töø naêm 1951 sinh soáng taïi Paris, nôi oâng hoïc vaø haønh ngheà Y. Ñaõ coâng boá taäp thô Les Midis du Sang (1956, giaûi thöôûng Valeùry), Archipels (1959, giaûi thöôûng Feneùon), Identiteù Provisoire (1965, giaûi thöôûng Feneùon)... Chuû tröông taïp chí song ngöõ Two Cities.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN QUOÁC CHAÙNH

DÒ HÌNH

Trong tuùi quaàn hai baøn tay aån daät ñang baøy troø neùm ñaù vaø taêng daân soá. Chuùng nhaøo naën boùng toái thaønh nhöõng teân saùt thuû doïa nhöõng baøn tay khaùc baèng nhöõng ngoùn ñaõ cheát. Nhöõng ngoùn ñang xoøe ra caàm naém xoâi vaø raùo rieát moïc theâm nhaùnh moãi ngaøy. Söï ngöùa ngaùy ñoàng loõa thöùc daäy. Nhöõng con saâu chui töø hoùc moùc traán giöõ caùc cöûa khaåu thaân theå . Caùi löôõi ranh ma tuyeân boá giaûn tuoàng. Hai haøm raêng ñaïo maïo kheùp laïi. Ngoïn löûa chui vaøo buïng vaø bò gieát ôû ñaùm khoùi döôùi ruùn. Treân quaû ñoài giöõa haùng moät röøng döông vaät khoâng thaép saùng aâm hoä baàu trôøi. Nöôùc vaãn chaûy thaønh soâng nhöng sinh vaät beân bôø vaãn laàn löôït cheát khaùt. Vaø nhöõng ñöùa treû ñang thay nhau laøm nhöõng con coùc ngoùc moû leân trôøi. Khi trí nhôù khoâng coøn raêng ngöôøi giaø baét ñaàu hoài töôûng veà nhöõng côn möa öôùt quaàn thôøi treû. Söï laûng tai ñaõ giuùp hoï thoaùt khoûi tieáng ñoäng tích ñieän trong nhöõng khoái caàu ñaày gai. Nhöõng caùi gai mang maàm beänh. Nhöõng con chöõ suït caân laàn löôït ñi xeùt nghieäm. Chuùng ñaõ aên naèm böøa baõi vôùi nhieàu con chöõ ñó. Nhöõng con chöõ luoân ngoù xuoáng trinh tieát qua taám göông Thuyù Kieàu. Nhöõng con chöõ hai laàn laàu xanh maø khoâng heà laây nhieãm. Nhöõng con chöõ môùi lôùn haõy coi chöøng caùc anh chò. Nhöõng anh chò hay ñi ñeâm vaø sieâng ñi phu. Sau moãi bieán coá nhöõng caùi coå ruït laïi ngaùp noãi sôï ñaõ thaønh maõn tính. Nhöõng con saâu cöûa khaåu buoâng khí giôùi cuoán theo tieáng lít

TC THÔ 18

•

nhít chim seû. Nhöõng con seû no caøo caøo nghæ caùnh treân daây ñieän haï theá. Vaø trong khoâng khí caên phoøng öôùp laïnh khoâng moät caùi ñaàu naøo ngoác daäy. Giaác nguû nôû hoa trong mieäng cuûa giaác mô tieät truøng. Giaác mô coù maøu xanh chaûy töø vuù nhöõng con boø caùi. Giaác mô xoå gheøn vaøo maét cuûa tieáng gaùy nhöõng con gaø troáng vöøa laép pin. Moãi ngaøy nhöõng caùnh cöûa kim loaïi nghieán vaøo da thòt. Moãi ngaøy loaøi truøng ñaát loaèng ngoaèng boø trong oùc vaø baøi tieát hieäu leänh 1.5 voân qua caùi ñoàng hoà baùo thöùc. Môû maét nghe tieáng buùa doäng beâ toâng vaøo gaùy. Nhai baùnh mì nhìn buoåi saùng kim loaïi uoáng chaát deûo vaø aên nhöõng con truøng ñaát. Buoåi saùng cuûa tieáng gaùy bò nhoát trong ñoà vaät. Nhöõng ñoà vaät ñang ung thö khoâng khí vaø nghóa ñòa hoùa caùc ñoàng töû. Nhöõng con ñóa cuûa côn buoàn nguû xaâm nhaäp dai daúng. Noù laøm maát maùu ñoàng hoà vaø teo troøng maét. Tieáng gaùy ñaõ tan vaøo kim loaïi tan vaøo chaát deûo vaø thòt da. Cô theå maát nhieät löôïng thoaùt khoûi côn co ruùt qua con ñöôøng cuûa nhöõng caùi loã. Hieän taïi chia ñeàu cho hai baøn tay hai tuùi quaàn vaø nhöõng con saâu nhöng khoâng theå roùt ñaày moät loã thuûng.

•

TC THÔ 18

PHAN NHIEÂN HAÏO

NGÖÔØI CON GAÙI TOÙC ÑEN VAØ TOÂI

Toâi môû cöûa böôùc vaøo ngöôøi con gaùi toùc ñen bieán maát vaøo luùc cuoái caùc anh seõ thaáy coâ ta quay trôû laïi chæ ñeå laêng maï toâi coâ ta laø moät bí maät tænh leû coøn toâi bieát ñoïc tieáng Latin Hai tay khaâu vaøo tuùi quaàn toâi khoâng ruùt ra ñöôïc ñeå vaãy chaøo moät thieân thaàn ñi ngang gioáng nhö moät con böôùm khoång loà vôùi cô phaän sinh duïc ñöôïc phoùng ñaïi naøng bay thaät dòu daøng ñuoåi theo naøng laø moät chieác phi cô gioáng nhö moät con böôùm khaùc baèng saét khoâng coù loâng vaø raát oàn aøo Toâi nhaän ra giöõa Ñoâng vaø Taây coù moät ngöôøi ñi xe ñaïp ñoù laø ngöôøi con gaùi toùc ñen chaïy ñuoåi theo maët trôøi roài caùc anh seõ thaáy coâ ta quay trôû laïi chæ ñeå laêng maï toâi coâ ta laø moät bí maät tænh leû coøn toâi bieát ñoïc tieáng Latin Nhöng toâi tin chaéc ñoù phaûi laø moät ngaøy nhaät thöïc...

TC THÔ 18

DIEÃM CHAÂU

BAØI CA TREÂN BEÁN BAÉC

Toâi ñi tìm con toâi treân chieác xe ñaïp naøy chieác xe coøn laïi cuûa caû moät ñôøi toâi hôn 80 naêm... toâi khoâng coøn nhôù mình ñaõ aên saùng aên tröa hay chieàu toái toâi ñi tìm con toâi, ñeo taám baûng: “Toâi ñi tìm con toâi...” * ngaøy tröôùc toâi ñaõ mô nhöõng coät baùo chaïy daøi ñeán voâ taän treân soùng bieån ì aøo ngaøy ñeâm cuûa nhöõng daøn maùy loan baùo vôùi moïi ngöôøi moïi theá giôùi giaác mô toâi toâi ñaõ mô moät con ngöïa traéng cao hôn haøng bao lôn cuûa cha toâi moät vöôøn cam baùt ngaùt nhöõng ñöùa treû xoay voøng voøng quanh moät ve saáu daàm vaø nhöõng traùi nhoùt moïng hoàng ñeå laïi aùnh baïc treân tuùi aùo len ních nhöõng keïo bi toâi ñaõ mô caû ñeán nhöõng gì raát hieän thöïc treân traùi ñaát vaø luùc naøy toâi mô nhöõng daáu chaân chim phai daàn ñeå laïi moät nuï cöôøi laëng leõ treân khoùe maét giaác mô toâi

•

TC THÔ 18

CA NGÔÏI BAÛN THAÂN

Toâi noùi vôùi khoâng khí: tình trong vaø tình noaøi cuõng laø tình caû... toâi ñang ñi giöõa caùnh ñoàng muøa ñoâng caû ñeán baày quaï chieàu nay cuõng troán reùt luõ thoû aån kín döôùi hang saâu vaøi maûng tuyeát treân ñöôøng rung rinh nhö kyû nieäm toâi böôùc tôùi chaàm chaäm nhöõng taàng maây cuõng chaäm laïi theo toâi moät löôõi dao giaûi phaåu luøa qua nhöõng vaùch maây toâi laø moät ngöôøi bò phaân xeû giöõa nhöõng gì toâi yeâu & nhöõng gì toâi yeâu toâi noùi tôùi moät ngöôøi, — moät ngöôøi troïn veïn nhöng troïn veïn toâi coøn coù nhieàu toâi... toâi ñi giöõa nhöõng buïm coû muoän phieàn nhôù mình laø moät loaøi deá aùnh saùng ñuøa rôõn treân vai: nhöõng saéc hoàng saéc thaém maët trôøi ñaûo loän muøa tím than coøn ñoïng maõi treân ngöôøi toâi caát lôøi ngôïi ca toâi vaø khoaûng khoâng raèng tình trong vaø tình ngoaøi cuõng laø tình caû

TC THÔ 18

•

TRAÂN SA

THAÀN THOAÏI

Thaùng aáy ngöôøi ñaøn baø vuù naâu veà Ñaàu moät voøng hoa moät vaàng traêng vaøng aùnh Mieäng ngaäm chuøm haït trai Tim ñính kim cöông loùng laùnh Thaùng aáy ngöôøi ñaøn baø maét ñen veà Côûi vaùy giöõa nguoàn tình ngaøn naêm trong vaét Naøng taém röûa hoan meâ Trong voøng tay ngöôøi yeâu aám nhö löûa than maùt nhö nöôùc suoái Thaùng aáy leân ngoâi Hoa söù ña tình raéc töø buoåi saùng Thaàn thoaïi eâm aùi buoâng reøm Ngaøn chim phöôïng chim loan veà ñaày saân aên cöôùi Nhöõng chuù caù voi ngoaøi khôi ñang ghen Chaúng bieát laøm gì Laïi oâm ghì nhau hoân ñaém ñuoái. 2.2000

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN TIEÁN ÑÖÙC

LOÁI THOAÙT CUOÁI

anh maát maët trôøi phöông ñoâng raát mau töøng buoåi saùng vaø boùng toái kheùp daàn. anh chæ coøn loái thoaùt cuoái. nôi coù tieáng em laø gioù baõo dong caùnh buoàm saùng taïo tôùi nhöõng vuøng bieån laï boàng beành giaác mô xanh. nôi coù nhöõng ngoùn tay em tìm ñeán loøng tay anh nhö nhöõng con eùn trôû laïi nhöõng toå buøn ôû tu vieän Capistrano ñuùng kyø heïn muøa Xuaân ngoùn tay em thaùo tung töøng sôïi xích buoàn. nôi coù nuï cöôøi em raêng em nhö ñaøn boà caâu traéng ñöôïc thaû töø Coâng Tröôøng Maùng Coû ôû Jeùrusalem trong ñeâm thaùnh möøng ngaøy Chuùa ra ñôøi nuï cöôøi em mang naéng töøng doác xaùm muø söông.

TC THÔ 18

nôi coù maét em thaép nhöõng ñoùa hoa löûa cuøng nhòp thaân nhö nhöõng ngoïn phaùo boâng ñöôïc baén leân baàu trôøi Paris töø taùm ngaøn vò theá treân thaùp Eiffel trong ñeâm möøng ngaøn naêm tinh caàu. nôi coù roán em anh veõ thaønh nuï magnolia maø moät con chim ruoài coå bieác bay ñeán huùt nhuïy sau chieác hoân öôùt. nôi coù nhöõng ngoùn chaân em ñöôïc nuoâng chieàu baèng nhöõng chieác vôù moûng aùm aûnh em böôùc treân nhöõng haït caùt coâ tòch cuûa moät baõi bieån oâ nhieãm vôùi nhöõng xaùc chim beát daàu ñen naèm cheát maét môû kinh hoaøng cuøng vôùi nhöõng chieác giaøy cuûa treû thô troâi daït töø moät chieác phi cô laâm naïn. nôi coù moâi em nhö moät daâng hieán toái haäu cho nghi leã hoa cuûa ñôøi. 2/2000

•

TC THÔ 18

QUYØNH THI

TIEÁNG GOÕ VAØO CÖÛA NÖÔÙC THIEÂN ÑAØNG CUÛA CHUÙA

Ñeå kính daâng linh hoàn cha toâi

1_ Thaøy naèm ñaây thaøy ñaõ naèm ôû ñaây treân chieác giöôøng traéng toaùt theå xaùc aùnh leân döông quang cuûa nhöõng boùng ñeøn nhaân theá chæ chít chung quanh laø cuoäc ñôøi ñang thôû hôi thoi thoùp khi taát caû khoâng yù thöùc ñöôïc maàm soáng naøo ñang chaûy ra leânh laùng moãi giaây moãi phuùt — moãi con ngöøôi thôø ô laø luùc hoï khoeû maïnh trong ñieàu kieän taát yeáu ñöa ñaåy hoan laïc giaây leo baåm sinh trong moïi thôøi tieát suoái nöôùc chaûy noàng naøn nhö doøng tinh dòch moãi vieäc laøm lôøi noùi hay rong chôi ñieàu laø ñôøi soáng ñöôïc tính töø luùc con ngöôøi sinh ra cho ñeán khi traùi tim ngöøng ñaäp laàn cuoái ít coù söï nhaén nhuû ñeàu ñaën bao nhieâu laø naêng löôïng bao nhieâu ñieàu toát laønh daønh cho con ngöôøi keå caû ñau khoå vaø baát haïnh laøm cho hoï lôùn hôn cao hôn...

TC THÔ 18

•

neáu khoâng coù söï ñau khoå thì haïnh phuùc laø moät thöù gì khoâng ñaùng khaùt khao vaø ñaây roài naïm kim cöông quí giaù trong moãi taâm hoàn tìm kieám 2_ thaøy naèm ñaây hai maét nhaém nghieàn töøng gioït nöôùc trong oáng chaûy vaøo tónh maïch naøo ñaâu nghe ñöôïc roùc raùch söï soáng ñaõ ñeán roài thöù reäu raõ beøo maây chaäp chuøng moät ñaùy vöïc hö voâ chôø saün con ngöôøi ñang chöùng kieán söï baát löïc cuûa mình tröôùc thôøi gian vaø vónh cöûu söï hoài töûông ñang ray röùc nhöõng ngöôøi coøn tænh trí oâ hay nhöõng thoáng khoå buoàn baõ laïi daønh cho nhöõng ngöôøi con thaân yeâu cuûa thaøy ñang ñöùng ôû ñaây xuùc caûm laø lôøi noùi cuûa yeâu thöông coäi nguoàn cuûa moät doøng huyeát thoáng thaøy bieát khoâng con tim cuûa con ñang ñaäp laø chaát maùu cuûa thaøy ñang nuoâi döôõng theå xaùc vaø trí tueä nhöõng tieáng naác laãn thô cuûa con cuõng ñang vieát baèng maùu cuûa thaøy chaûy leânh laùng caû cuoäc ñôøi thaám ñaãm tình yeâu vaø con ñang ñöùng ñaây ngaém nhìn moät taâm hoàn trong caùi thaân xaùc baát ñoäng thanh tònh ñeïp ñeõ thaøy bieát khoâng suoái nguoàn cuûa ñôøi con laø moät chuoãi daøi traøng haït ñau ñôùn con muoán göûi gaám cho thaøy noù troän vaøo côm cuûa con aên moãi ngaøy vaøo thô cuûa con cöù hoaøi naêm thaùng... daøi giaèng giaüng chaúng bieát khi naøo ngöøng

•

TC THÔ 18

oâi thaøy naèm ñaây trong giôø haáp hoái xa caû moät queâ höông meânh moâng chaát naëng nhöõng chim con lìa toå thôû than... hay ñang troán bieàn bieät moät muøa ñoâng chöa bieát khi naøo heát laïnh töø tröôùc cho ñeán luùc bay xa nguùt ngaøn vónh vieãn heát thaûy ñeàu laëng caâm chôø moät cuoäc töû naïn laàn cuoái giôø khaéc cuûa moät ñònh meänh ñang saép dieãn ra moâi ñöùc haïnh chaát chöùa khoâng bao giôø thöøa thaõi rung vang lôøi thaùnh hoùa ngoït ngaøo trong con nôi ñaët ñeå moät ñeàn thôø toäi loãi — ngoaøi kia naéng vaãn hanh vaøng xin hôi noùng thieâu tan loøng sôï haõi trong coõi naøo ñieáng teâ thaøy coù nghe con noùi hoaøn toaøn tónh laëng aâm thaàm ñeán moät theá giôùi naøo ngöôøi saép ñi qua giöõa bôø vöïc töû sinh huùt saâu thaêm thaúm soáng ôû thaùc veà nhöng doøng chaûy cuûa noù laø hai chieàu khaùc bieät giöõa yù thöùc vaø voâ tri chæ coù hoàn thô laø trong suoát söï dim leä nhö ngaøy linh hieän maät ñoä toái taêm nhöõng gì coøn laïi nhöõng suy luaän roái raém lyù luaän khoâng sao noùi heát tröôùc khung cöûa vónh haèng vaø cöûa töû cung böôùc vaøo ñaõ kheùp quaû ñaát chæ laø moät tinh caàu voâ tri khoâng coøn heûo laùnh söï soáng saéc maøu ôû ñaâu loøng tham laãn giaøu coù baây giôø thaønh voâ nghóa ñeâm toái reùo goïi thaát thanh maëc nieäm moät laàn cho ñieàu baát löïc vaø heát thaûy moät ñoáng choân vuøi ô nôi ñoù höùa heïn söï töï do tuyeät ñoái

TC THÔ 18

•

Môùi ngaøy hoâm qua aùnh taø döông nôi chaân trôø maàu ñoû caùi nhaûy töø beân naøy vöïc thaúm naèm goïn loûn hai chaân vaøo nöôùc thieân ñaøng khoâng moät khinh ñoäng naøo ngaên kòp laèn ranh vôùi bieân giôùi con ngöôøi mong manh moät laøn hôi thô maø caû moät ñoáng trieát lyù giaõi baày taét ngheïn con bieát noùi laøm sao vieát laøm sao keû yeáu ñuoái moäng mô ngoài ô ñaây nghe hö voâ reùo goïi gioù ngoaøi trôøi khoâng coøn mieân man maø chæ töøng ñôït gaàm ruù giöõ doäi treân nhöõng ngoïn caây phong muøa haï mieäng löôõi con khoâ ran noãi thoáng khoå ñang laøm teâ lieät töøng giaùc quan chæ coøn hai con maét trôïn troøn kinh ngaïc 3_ Thaøy ñang naèm ôû ñaây lôøi ca thaùnh vaø kinh nguyeän saáp mình kính caåm hoâm nay laø ngaøy möôøi taùm thaùng taùm ñuùng ngaøy naøy chín naêm tröôùc ñöùa con trai duy nhaát cuûa con ñaõ vónh vieãn ra ñi trong löôõi haùi cay nghieät cuûa ñònh meänh giöõa chao ñaûo khoán cuøng tuyeät voïng töû thaàn taøn baïo gioáng moät teân khoán kieáp veà gieát ngöôøi giöõa ban ngaøy con chôùi vôùi reäu raõ caû ñöùc tin ....................................................................................... thaèng beù vöøa chôùm tuoåi thanh xuaân........................

•

TC THÔ 18

4_ Nhöõng ñoùa hoa trong vöôøn ñang guïc heùo tröa heø döôùi khung cöûa soå buoàn raàu vaéng laëng thaøy naèm ñaây kyù öùc coù kòp nhìn veà queâ höông nôi choán xöa moät thôøi noàng aám .................................................................... chung quanh ñaây daày ñaëc röøng thoâng... gioáng nhö ôû Ñaølaït queâ nhaø gioù treân nhöõng ngoïn thoâng Conroe rì raøo quaën thaét trong con treân chieác giöôøng traéng tinh kia thieân ñaøng vaø ñòa nguïc hay nieát baøn hay gì gì ñi nöõaï.. chæ ñuû caûnh tænh nhöõng ngöôøi coøn soáng hay laø ñieàu thaùnh hoùa nhöõng taâm hoàn caèn coãi u meâ ñoái vôùi thaøy taát caû trôû neân voâ nghóa Thaøy naèm ñaây trong theá giôùi huyeàn moäng bình an chæ mình con vôùi nhöõng ñieàu khoâng sao noùi heát thaàm thì vôùi thaøy nhö nhöõng gioït dòch truyeàn chaûy vaøo doøng maùu thòt yeâu thöông.

TC THÔ 18

Phuï baûn Ngoïc Duõng

•

TC THÔ 18

Chuoàn Chuoàn Kim (kòch) Vuõ Huy Quang

DAÃN NHAÄP — Theo Bertolt Brecht, “ñeå cho khaùn giaû tröøng tröøng nhìn leân saân khaáu nhö bò boû buøa…laø moät hình thaùi döïng kòch thôøi Trung Coå.” Nay, kòch laø khoâng ñeå cho khaùn giaû khoùc cöôøi theo dieãn vieân treân saân khaáu nöõa: Hoï coù theå cöôøi khi saân khaáu ñang khoùc, vaø khoùc khi saân khaáu ñang cöôøi. Thuû dieãn moät vai laø toû söï ñaáu tranh noäi taâm cuûa vai troø. Neáu khoâng, seõ khoâng coøn dieãn vieân – chæ coøn thöông taâm hay choïc cöôøi. Aáy laø phöôøng tuoàng – töùc tuoàng coå ñieån. Kòch naøy khoâng theo truyeàn thoáng tuoàng cuõ, maø vôùi söï hieän thöïc cuûa taâm lyù ñöông ñaïi -- theo nghóa kòch laø vaêên noùi, laø vaên chöông theå hieän ñôøi soáng — trong ñoù ngoân ngöõ vieân maõn nhaát khi vaên chöông ñöôïc theå hieän qua hình thöùc vaên noùi treân saân khaáu. (Moät sinh hoaït toái haäu cuûa vaên chöông treân ñôøi soáng, trong ñoù, bieåu tröng ñi caëp vôùi thöïc taïi.) Kòch baûn hai ngöôøi naøy, döïng theo yù töôûng laø ñôøi thöôøng voán ñaày ñuû kòch tính. Kòch vieát theo theå Romantic Comedy: Khoâi haøi khoâng

TC THÔ 18

•

cay nghieät, ñaày khoan dung. Söï roäng löôïng theå hieän — khoâng chæ hai dieãn vieân ñoái taùc, maø caû theå hieän qua tieáng chuoâng, coäng vôùi hieän dieän cuûa coäng höôûng khaùn gæa - laø chuû ñeà kòch baûn naøy. (Soïan nhö caùch theå hieän cuûa nhaø soaïn kòch ñöông ñaïi Hoa Kyø, David Ives, trong vôû “Sure Thing”.) Nhaân Vaät Döông, khoaûng 40 Dung, khoaûng 30-40. Khoâng gian: Baát cöù ôû ñaâu. Trang trí: Moät goùc baøn nôi coâng coäng, vaøi caùi gheá. Moät baøn troøn. Thôøi gian: Baát cöù luùc naøo. Aùnh saùng ñuû laøm nhaân vaät nhìn roõ nhau. Döông: (böôùc vaøo) Chaøo coâ. Gheá coù ai ngoài chöa? Dung tieáp tuïc ñoïc Döông: Khoâng bieát toâi coù ñöôïc ngoài khoâng? Toâi ngoài nheù. Dung: Gheá coù ngöôøi roài.

chuoâng rung.

Döông: Toâi…Toâi… Dung ngaång ñaàu. Döông : Khoâng bieát gheá coù ai ngoài khoâng? Coâ cho pheùp… Dung: Khoâng. Tuøy oâng. Döông: (ngoài xuoáng) Trôøi ñeïp nhæ. Dung: Toâi muoán ngoài moät mình. tieáp tuïc ñoïc. Döông: Coâ coi boä nghieâm nghò döõ.

chuoâng rung.

Dung: OÂâng ngoài thì cöù ngoài. Xin oâng maëc toâi. Döông: Coi boä coâ baän? Dung: Hôi hôi. Döông: Coâ baän hoïc?

•

TC THÔ 18

Dung: Khoâng phaûi saùch hoïc Döông: Theá maø coâ chaêm chuù ñoïc nhö ñang nghieân cöùu danh saùch öùng vieân tranh cöû. Dung Im laëng. Döông: Coâ ñoïc gì vaäy? Coi boä coâ ñôïi ai? Dung: OÂâng ngoài thì cöù ngoâì. Oâng hay hoûi quaù. Maëc toâi. Döông: OÂÂ. Toâi chæ hoûi thaêm. Dung: Toâi muoán moät mình. Oâng baét chuyeän laøm chi?

chuoâng.

Döông: Xin loãi. Coâ ñoïc saùch gì vaäy? Dung: Oâng coù ngoài thì cöù ngoài. Coi boä oâng thích baét chuyeän vôùi ngöôøi ta. Döông: Neáu laø saùch vaên chöông…Toâi ñaõ hoïc Vaên. Sau roài laïi laøm ngheà khaùc. Toâi… Dung: Coi boä oâng muoán baét chuyeän vôùi ngöôøi khaùc. Döông: Vôùi coâ thoâi. Khoâng bieát coù ai laïi hoûi khaùch ôû ñaây? (Noùi to) Coù ai khoâng?

chuoâng.

Döông: Toâi öôùc coù theâm thì giôø ñoïc saùch…Nhö coâ vaäy Dung: Oâng baét chuyeän vôùi toâi ñaáy aø? Döông: Thì thaáy coù hai ngöôøi ôû ñaây. Dung: Ngöôøi kheùo nhö oâng, ñeå laøm quen, quen roài thì sao naøo?

chuoâng rung.

Dung: Oâng laøm quen ñeå laøm gì? Döông: Neáu sôû thích gioáng nhau…Toâi chæ hoûi thaêm. Dung: Sôû thích gioáng nhau thì sao? Oâng coù ngoài thì cöù ngoài. Döông: (Noùi to, nhìn quanh) Coù ai chaïy baøn ôû ñaây?

chuoâng rung maïnh.

Döông: Coâ …xinh laém. Ngöôøi nhö coâ coù veû deã chòu. Sao coâ khoâng ñi vôùi ai? Dung: Toâi khoâng phaûi ngöôøi deã daõi. Caùi loaïi cho ai muoán laøm quen thì laøm quen. Coi boä oâng muoán laøm quen. Sao oâng cuù thích toâi noùi chuyeän vôùi oâng?

TC THÔ 18

•

chuoâng.

Dung: Ñeå sau roài oâng kieám côù ruû toâi ñi chôi vôùi oâng aáy aø? Döông: Neáu hôïp nhau. Caøng hay chöù sao? Dung: Sau roài gì nöõa? Roài oâng taùn tænh. Roài oâng ñoøi naøy ñoøi noï. Caùi töôùng oâng chuyeân taùn tænh ñaøn baø con gaùi.

chuoâng.

Döông: Coâ ñi nhanh quaù. Dung: Xin loãi. Nhöõng ngöôøi laøm quen nhanh choùng…. nhö oâng, khoâng tin. Döông: Coâ coù veû khoù. Dung im laëng. Döông: Coù ai baùn haøng ôû ñaây khoâng!

toâi

chuoâng rung.

Dung: Toâi ngaùn ngöôøi laøm quen nhanh choùng nhö oâng. Döông: Khoâng laøm quen laøm sao quen. Laøm quen coù toäi gì? Dung: Laøm quen roài, mai moát oâng cuõng laøm quen vôùi coâ khaùc…y nhö theá. Döông: Nhöng maø ñaâu phaûi ngöôøi naøo cuõng nhö coâ? Dung: OÂi daøo. Ñaøn oâng chuyeân moân duï ngöôøi ta vaøo troøng. Döông: OÂ hay duï vaøo troøng …laø sao? Dung: Roài laáy nhau. Roài sinh con ñeû caùi. Gôùm.

chuoâng rung.

Dung: Roài laáy nhau. Roài cho oâng coù dòp laøm quen ngöôøi khaùc. Y nhö baây giôø. Döông: Toâi…toâi chöa coù vôï. Cuõng chaû coù baïn gaùi. Dung: Oâng chaéc coù thieáu gì ngöôøi quen? Nhöng chaéc dang dôû………. Döông: Coù. Nhöng … Dung: Chaéc caùi kieåu dang dôû Lan vaø Ñieäp chaéc?

chuoâng rung.

Dung: Thì ai maø chaû vaäy. Döông: Coâ tính. Chaéc coâ cuõng dang dôû.

•

TC THÔ 18

Dung im laëng. Döông: Ñôøi maø. Môùi nhìn töôûng laø hôïp. Sau roài môùi thaáy sôû thích khaùc nhau. Dung: Caùc oâng ñaøn oâng laø…Ñuû côù ñeå laøm hoûng baát cöù moái tình naøo. Naøo khoâng hôïp tính, naøo khoâng hôïp tình. Toâi thích ngoài moät mình. chuoâng rung. Döông: Coâ troâng traïc tuoåi em toâi. ..Em toâi, coù leõ baèng tuoåi coâ. Dung: Oâng ngoài thì cöù ngoài. Toâi thích moät mình

chuoâng rung.

Döông: Xem ra coâ baän hoïc. Chaéc coâ hoïc baøi. Saùch hoïc, phaûi khoâng coâ? Dung: Khoâng. Saùch thöôøng thoâi. Döông: Toâi nhieàu khi tieác mình khoâng nhieàu thì giôø ñeå ñoïc. Dung: Muoán ñoïc thì ñoïc. Ñaâu coù ai nhieàu thì giôø hôn ai. Khoâng ñoïc saùch thì ñoïc baùo. Döông: Baùo hoài naøy chaû coù gì hay, phaûi khoâng coâ? Dung: Baùo hoài naøo môùi hay? Döông: Coâ hoûi khoù toâi roài. (Quay qua quay laïi) Coù ai chaïy baøn ôû ñaây khoâng nhæ?

chuoâng rung.

Döông: Baùo hoài naøy khoâng bieát coù gì? Dung: Laém khi phaûi bieát caùch löïa baùo. Döông: Coâ laø nhaø giaùo ? Hay laø nhaø baùo, vieát vaên? Nhaø coâ ôû gaàn ñaây khoâng? Dung: Toâi chaû laø nhaø gì caû. Oâng hoûi nhaø toâi laøm gì? Döông: Thænh thoaûng toâi gheù ñaây luoân. Theá maø hoâm nay môùi gaëp coâ… Hoûi nhaø coâ ñeå… Dung: Thì oâng laøm gì naøo? Toâi muoán ñöôïc yeân maø.

chuoâng rung.

Dung: Oâng coi boä muoán laøm quen. Döông: Khoâng laø nhaø vaên nhaø baùo maø phuï nöõ ham ñoïc nhö coâ … thaät laø ít coù Dung: Coi boä oâng khi deã phuï nöõ. Döông: Ñoái vôùi toâi nam nöõ bình ñaúng. Xöa toâi thích ñoïc tin thôøi söï, bình luaän, sau roài thoâi.

TC THÔ 18

•

Dung: Sao vaäy? Döông: Ñoïc moät hoài môùi thaáy thöïc teá theá naøy, nhaø baùo vieát theá kia. Dung: (quay laïi vaøo trang saùch) OÀ. chuoâng rung. Dung: Chính ra…ñieàu naøy ñieàu kia laø do mình. Maø ñoïc saùch baùo cuõng nhö ñi hoïc vaäy. Caøng hoïc caøng khoâng bieát Döông: Caøng hoïc caøng khoâng bieát? Dung: Ñuùng. Kh6ng bieát môùi thích chöù. Döông: Khoâng bieát maø thích laøm sao ñöôïc. Bieát môùi thích chöù? Dung: Chaéc oâng thích noùi chuyeän vôùi caùc coâ ñi mua saém. Nhöõng ngöôøi khoâng coøn gì ñoøi bieát caû. Nhöõng ngöôøi caùi gì cuõng bieát caû roài. Döông: Theá theo coâ neân ñoïc saùch naøo? Dung: Tuøy ngöôøi Döông: Saùch Tieàn chieán…saùch hieän ñaïi…saùch coå ñieån. Bình Ngoâ Ñaïi Caùo cuûa Quang Trung chaû haïn.

chuoâng rung nhieàu.

Dung: Cuûa Quang Trung? Döông: Cuûa Nguyeãn Traõi. Dung: Caùi gì anh cuõng bieát………… Döông: Nhöng maø noùi coå vaên phaûi thoâng caû Tieáng Haùn tieáng Taây. Noùi kim vaên phaûi bieát baøn tieáng Nhaät tieáng Myõ.

chuoâng rung.

Döông: Hay laø tieáng Nga

chuoâng.

Döông: Hay laø tieáng Quan thoaïi

chuoâng.

Döông: Hay laø tieáng Haùn Vieät

chuoâng.

Döông: Hay laø phim boä Hoàng Koâng

•

TC THÔ 18

chuoâng.

Döông: Thaät ra mình chaû neân phaân bieät caùi gì. Phaûi khoâng coâ? Dung: Ñaáy. Chaû neân phaân bieät saùch nöôùc mình, saùch nöôùc ngoaøi, saùch phieân dòch nöõa. Döông: Cuõng chaû neân phaân bieät trong ngoaøi, Nam Baéc nöõa môùi phaûi. Nhö toâi…toâi noùi tieáng Baéc, maø laïi sinh trong Nam. Hay khi ra nöôùc ngoaøi, nhö khi ñi Meã chaû haïn, ngöôøi ta töôûng toâi laø ngöôøøi Baéc. Ngöôøi ta baûo toâi Baéc kyø xaïo. OÂ. Xin loãi. Teân toâi laø Döông. Dung: Em…Toâi teân Dung. Toâi sinh ôû Baéc, lôùn ôû Nam, meï ngöôøi Trung. Boá ngöôøi Hueá. Döông: Coâ vui tính nhæ. Dung: Naêm ngoaùi em ñi chôi xa. Ra tuoát Vònh Haï Long. Coù ngöôøi ôû ñoù thaáy nöôùc da em khoâng gioáng hoï, ngöôøi ta goïi em laø Ma Ñaøm. Döông: Cuõng tuøy. Coù ngöôøi Vieät du lòch veà nöôùc, aên noùi ñi ñöùng nhö Taây cho khaùc ngöôøi .

chuoâng rung.

Döông: Hay baøn chuyeän chính trò nôi coâng coäng

chuoâng rung.

Dung: Hay laø thaép nieàm tin

chuoâng rung.

Döông: Chính nghóa…sao laïi thaép? Hai ngöôøi cöôøi.

chuoâng.

Dung: Chính trò? Chuyeän chaùn. “YÙ thöùc heä thôøi ñaïi laø yù thöùc heä cuûa giai caáp thoáng trò” Em khoâng hieåu. Döông: Hay “Giaûi thích taâm lyù thôøi ñaïi khoâng baèng giaûi thích töông quan phaân phoái vaø saûn xuaát.” Hay, “Chuyeân chính daân chuû khoâng laø chuyeân chính voâ saûn”. Anh cuõng khoâng hieåu. chuoâng. Döông: Hình nhö saùch baùo Vieät mình, ít pheâ bình ít nhaän loãi. Dung: Em khoâng hieåu. Anh noùi sao?

TC THÔ 18

•

Döông: ÔÛ beân Ñöùc, coù oâng ñöôïc giaûi Nobel vaên chöông, Guenter Grass, oâng aáy daùm tuyeân boá laø nöôùc Ñöùc ñaõsau nhieàu naêm bò moät neàn vaên hoïc sa laày, caû ngoân ngöõ laãn tinh thaàn bò taøn phaù. Dung: Theá laø? Döông: Töùc laø oâng Gunther khoâi phuïc noù. Neân môùi ñöôïc Nobel. Dung: Theá laø? Döông: Coâ thöû töôûng töôïng, nöôùc mình coù ai daùm nhaän ñang beá taéc vaên chöông xem. Caùc oâng nhaø vaên nhaø baùo tru treùo leân ngay.

chuoâng rung maïnh.

Döông: Nhö laø thaáy caùi dôû thì môùi thaønh caùi hay. Thôøi naøo coù vieäc thôøi ñoù. Thôøi naøo coù nhaïc thôøi ñoù. (Haùt nhoû ) “Haø Noäi ôi ta nhôù khoâng queân. Haø Noäi ôi…trong traùi tim ta…”

chuoâng rung maïnh.

Döông: Nhö coâ ñaây. Thôøi xöa caùc cuï nhuoäm raêng, buùi toùc. Nay khaùc roài. Vaãn ñeïp. Dung: Coi boä anh saép taùn. Döông: Ngöôøi thanh lòch nhö coâ. Ai khoâng muoán laøm quen? Dung: Ñeå sau roài heïn hoø, ghen töông, sinh con ñeû caùi, phuï baïc…nhau? Roài caùc anh ra ngoaøi than phieàn laø coâ ñôn coâ lieâu gì ñoù. Ñaøn oâng laø ñoà deâ cuï raùo.

chuoâng rung nhieàu laàn.

Döông: Ngöôøi thanh lòch nhö coâ, ai chaû muoán laøm quen? Dung: Caùm ôn. Caùm ôn. Caùm ôn.

chuoâng.

Dung: Caùm ôn. Döông: Toâi coù baø cuï, hình hoài nhoû troâng nhö coâ vaäy. Dung Thaät ö? Cuï coøn khoâng? Döông: Thaät. Hoâm naøo coâ seõ gaëp. Nhöng cuï vaát vaû laém. Chieán tranh maø. Cuï cöù ñoøi toâi coù gia ñình. Maø ñaõ quen ai. Dung im laëng. Döông: Toâi chöa gaëp ngöôøi cuøng sôû thích.

•

TC THÔ 18

Dung: Cho neân anh tìm caùch baét chuyeän vôùi toâi? Anh thích baét chuyeän vôùi baát cöù ai? chuoâng. Dung: Cho neân anh tìm caùch laøm quen? Lôõ cuøng sôû thích roài chaû ai thích laøm aên gì caû thì sao? Döông: Laøm aên chöù. Khoâng bieát coâ theá naøo? Coâ coù thích lòch söû khoâng? “Ngheøo khoå taïo baïo löïc.”

chuoâng.

Döông: (chæ taám poster sau löng) Che Guevara?

chuoâng.

Döông: Mc Namara ? Hoà Chí Minh ?

chuoâng.

Döông: Ngoâ Ñình Dieäm? Kennedy?

chuoâng.

Döông: Daân Chuû? Daân chuû coù nhieàu loaïi! Daân chuû chuyeân chính! Nhaân Quyeàn? Cuõng vaäy!

chuoâng.

Döông: Mao Traïch Ñoâng?

Stalin? Troát ky?

chuoâng rung nhieàu laàn.

Dung: Em thích soáng ñôøi giaûn dò. Thanh nieân thôøi nay… chæ bieát noùi chuyeän tieàn.. vôùi aên chôi. Em nhieàu chuyeän lo. Döông: Lo? Y nhö baát cöù ai sinh ra trong ñôøi. Nhöng, yeâu nhau maø chæ tìm caùch lo chuyeän höôûng thuï cuøng nhau cuoäc ñôøi…thì khoâng beàn. Chung lo vôùi nhau, môùi tri kyû. Coâ…Dung ñaõ quen ai chöa? Dung: Em coù quen anh kia. Lo gì maø lo. Lo chôi thì coù. Sau roài anh ta baét caù hai tay. Döông: Anh cuõng vaäy. Coù quen moät coâ. Laâu roài. Coâ aáy cuõng chæ ham chôi.

TC THÔ 18

•

Dung: Anh noùi hay gheâ. Cöù thaáy ngöôøi khaùc theá naøo thì anh y nhö theá. Theá…Anh coù tính ñoäc taøi khoâng? Döông: Ñoäc taøi? Ñoá Dung naøy. Nhaø vaên vaø nhaø ñoäc taøi gioáng nhau, khaùc nhau theá naøo.? Dung: Caû hai ñeàu chaùn caû. Döông: Hoï cuøng gioáng nhau laø ñeàu coâ ñôn. Khaùc nhau laø moät beân coù quyeàn löïc. Moät beân khoâng. Dung: Sao hoï bò coâ ñôn? Döông: Vì hoï khoâng chòu tin ai caû. Oâng nhaø vaên naøo cuõng ñinh ninh mình laø oâng trôøi con. Oâng ñoäc taøi cuõng theá. Caùc quyù vò aáy khoâng vò naøo coù baïn.Ngöôøi thöôøng nhö chuùng ta môùi coù baïn. Dung: Ñuùng ñaáy. Döông: Hoï nhaø anh coù oâng nhaø vaên. Luùc naøo oâng aáy cuõng khoe saép coù moät ñaïi taùc phaåm saép vieát. Chaû bao giôø coù. Dung: Sao vaäy? Döông: Tröôùc khi saép vieát, oâng ta noác moät chai voátka laáy höùng… vôùi Tonic. Oâng aáy say bí tæ. Theá laø chæ coù caùi chai khoâng…ñeå laïi cho ñôøi. Hai ngöôøi cuøng cöôøi. Döông: Hoï coâ ñôn, nhöng ta neân thöông hoï. Nhöng chuùng ta neân thöông nhau hôn. Dung: Lyù Toeùt! Sao thöông noåi caùc oâng ñoäc taøi? Coi boä anh nöôùc maét caù saáu. Ñaøn oâng môùi gaëp ñaøn baø maø ñeà cao yeâu vôùi thöông, ..laø coù aâm möu. Döông: Dó nhieân ñoäc taøi vôùi nhaø vaên maø aâm möu…môùi khoù thöông. Dung …sau naøy coù ñoäc taøi khoâng? Dung: Em …em cai trò ai maø ñoøi ñoäc taøi? Chæ coù ñaøn oâng. Laøm phaùi yeáu ñoäng loøng roài sau löøa doái ngöôøi ta. Phaùi yeáu laø thieät thoøi. Döông: Nhieàu ngöôøi cuõng coù haïnh phuùc chöù? Haïnh phuùc laø ngay luùc naøy, luùc…naøo…maø caïnh nhau. Xa thì nhôù, muoán coù beân caïnh. Giaûi trí cuõng chung nhau. Dung coù thích xem ca kòch khoâng? Dung: Laâu laém em chöa ñi. Thöïc ra, chaû bieát caùi gì hay. Döông: Hay laø theá naøo? Theá naøo laø hay?

chuoâng rung.

Döông: Thì mình xem ñaâu coù phim naøo, nhaïc kòch naøo môùi ra. Anh coøn nhôù coù nhöõng phim veà tuoåi thô, veà thoân queâ. Phim naøo cuõng hay. Dung: Tuoåi thô em khoâng ôû thaønh phoá. Nhaø em gaàn caùnh ñoàng. Döông: Nhaø anh cuõng ôû nhaø queâ. Nhaø anh coù caùi vöôøn roäng. Luùc coøn beù anh ñaõ bieát ngaém caây coû. Anh nhôù anh thích chaïy ñuoåi maáy con

•

TC THÔ 18

chuoàn chuoàn nhoû xíu, ñuoâi daøi nhö caây taêm, maøu xanh bieác. Goïi laø chuoàn chuoàn kim. Dung: Con to hôn, maøu ñoû goïi laø chuoàn chuoàn ôùt. Döông: Anh thích con beù. Noù bay khoâng xa, hoài nhoû, chaïy theo noù hoaøi, theá naøo cuõng baét ñöôïc moät con. Baây giôø mình ñi nheù. Dung: Ñi vôùi anh haû. Theá mai moát anh coù nhôù luùc mình môùi quen nhau, anh noùi gì vôùi em khoâng. Döông: Nhôù. Mai moát…mai moát…em thích coù gia ñình ñoâng khoâng? Dung: Mai moát…em thích coù ít ra ba ñöùa. Ñaët teân cho chuùng noù laø Tí. Tí Tí. Tí Cuøn. Mình ñi naøo. Döông: Khoâng thaáy coù ai ra tính tieàn…… Hai ngöôøi: (ñoàng thanh) Coù ai cho traû tieàn naøo. Blackout.

TC THÔ 18

HAÛI VAÂN

CAÀM XUAÂN

Caàm treân tay muøa Xuaân maây hoàng Veà phöông moâ hoàn ta meânh moâng Cung ñaøn ai xa ñöa nao loøng So vai gaày tình naøo nhö khoâng? Caàm treân tay muøa Xuaân lang thang Ta nhö Xuaân ñi treân hoang taøn Coøn ñaây thaønh xöa con soâng xöa Coøn vang vang loøng ta caâu hoø... Caàm treân tay moät thôøi thanh bình Hình nhö laø côn mô leânh ñeânh Queâ Höông ôi nôõ naøo söông khoùi Caàm treân tay coøn bao nhieâu queân? Ta hoài höông hay ta ñi theâm Naøy anh yeâu sao khoâng beân em? Muøa Xuaân treân tay meàm nhö nhung Cung ñaøn ai xa ñöa nao loøng! Loøng nghe buoàn theo muøa leân cao Nghe gioù ru treân loái reõ naøo Ta mô hoà naâng niu coâ ñôn Muøa Xuaân ôi traàm kha Queâ Höông!

•

TC THÔ 18

HAÏ THAÛO YEÂN

ÑEÂM

ñeâm seõ khoâng coøn laø giaác nguû eâm ñeàm bôûi chuùng ta khoâng coøn laø tuoåi treû oâi! ñeâm xanh vaø huyeàn bí vaø noãi sôï haõi taøn phaù khuoân maët em töø moät ñeâm maây xanh moät tình yeâu huyeàn hoaëc vaø moät töông lai mong manh trong voøng tay vaø lôøi voã veà aám dòu cuûa anh vôùi moät laàn laàm loãi anh töôûng mình ñang nguû côn moäng du veà mieàn ñaát laï töøng con soùng ñang ru thaàm vaøo trí nhôù anh seõ khoâng coøn gì hôn töø noãi bi thöông ñoù ñeâm seõ khoâng coøn laø giaác nguû eâm ñeàm vaø ñeâm cuõng khoâng coøn mang chaøng veà vôùi em ngoaøi noãi lo aâu trong boùng toái vaø söï coâ ñoäc treân khuoân maët cuøng vuøng laëng im cuûa dó vaõng ñeâm baây giôø seõ khoâng coøn laø ñeâm chæ coøn dö aâm tieáng thôû daøi cuûa anh vaø cuûa em oâi! ñeâm xanh vaø huyeàn bí

TC THÔ 18

TRONG CÔN BEÄNH ñaäp tay taâm beänh kinh hoaøng voø tai böùt toùc thaân traøn töû sinh mòt muø maét moûi u minh thaáy tình xanh möôùt quanh mình hö voâ thaáy tay xöa laïnh mô hoà thaáy ta toùc cheû ngoâi chôø aâm ty thoâi ñôøi coøn böôùc vaân vi thoâi ta cuõng vaäy coù gì hôn thua Taâm Khuùc

•

TC THÔ 18

TRANG CHAÂU

VAÏT NAÉNG HIEÀN

Baïn ruû ta veà thaêm xöù baïn: Chaân maây, suoái nuùi, nöôùc soâng hoà. Ta veà, moät saùng möa Xuaân aám, Tìm laïi hoàn thô thuôû aáu thô. Thaáy vöôøn xanh coû, caây xanh laù, Thaáy baïn hoàn nhieân nhö khoùm hoa Loøng ta, xöa, moät caønh khoâ ruõ, Boãng vöôn leân maïch soáng chan hoøa. Baáy laâu ta soáng cuø lao kheùp, Ta soáng nhö loaøi oác ñaûo hoang. Taâm baïn, taâm ta cuøng roäng môû, Chaøo nhau tay naém chaët thieân ñöôøng. OÂ hay! quaù nöûa ñôøi phong vuõ Maø sao chöa thaáy maët hoà yeân? Saùng nay vöôøn baïn xanh töôi quaù! Sao ta chöa laø vaït naéng hieàn? New Jersey 8/8/99

TC THÔ 18

HOAØNG XUAÂN SÔN

ÔÛ PHÍA

ÔÛ phiaù maët trôøi töû vong queâ ñau kieàn ñaát neû buïi cöôøng toan phuû chìm soùng luùa nhöõng ñuïn rôm traù hình con chim chích tuyeät tình ñieäu haùt quan hoï xoaén vaøo maät thaát leâ leát nhöõng cao oác nieàm xa hoa lì lôïm ôû phía em ñaønh loøng boâi maët haùt tuoàng ñoàng baïc xanh chaûy traøo loã thuûng baùt röôïu môøi khum ñaùy voâ chung ÔÛ phiaù hoâ haøo thuyeát ngoân naùo naû taát caû xong vaøo ñaáy ngaøy vaãn coøng löng treân gioït haõn khoâ khuùc haùt xöa ngöôøi-giaø-em-beù ñöôøng cong oaèn theâm væa heø maét ñoû ôû phiaù ñaù hoa laùt rôïp quaûng tröôøng caùi raùc chui ruùc moà huyeät toái ÔÛ phiaù taát caû thöøa dö chæ caàn moät taám moä bia töû teá .

•

TC THÔ 18

ÑINH CÖÔØNG

ÑAÀU NAÊM RONG CHÔI VÔÙI GIANG

Chieàu, möa buïi ñaõ bay aø ôi côn gioù aåm ngaøy N.T.G Rong chôi vôùi Giang moät ngaøy möa muø haøng caây öôùt suõng gôïn buoàn khoùi soâng moät ngaøy ñaàu ñoâng nhö laø möa xuaân nhaéc laïi queâ cuõ moät bôø ñeâ xöa Caåm Giaøng queâ noäi veà laïi buoàn khoâng beán phaø ì aïch noân nao trong loøng moät thôøi treû daïi boán möôi naêm xa tìm laïi quaû traùm boùng hoaøng lan xöa xaùc hoa gaïo ñoû lung linh chieàu möa ñeâm traêng hoa söõa beân ai baây giôø

TC THÔ 18

beân ai Hoà Taây maùi nhaø xöa coå maùi nhaø meï Leâ theo gioøng, nhôù boá... trôû laïi New York taøu ñeâm qua nhanh ngöôøi ñaøn oâng buoàn sôø leân toùc baïc rong chôi vôùi Giang moät ngaøy möa suoát traàm mình goùc quen neùm maøu leân toile moät maøu xaùm nhôù.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN THÒ KHAÙNH MINH

VAØO MUØA

Luùa muøa anh naéng ñaãy Nhòp ñoàng hoa em maåy haït xuaân thôm Thaùng Gieâng aên chôi ñaáy Haùt theä chieàu em laãy thaém taø buoâng Ñeâm anh caâu maùi ñaåy Dòu doøng queâ soâng laùy hoäi em höông

TC THÔ 18

ÑAØI SÖÛ

CAØ PHEÂ VAØ EM

Quaùn caø pheâ cuoái tuaàn Ta ngoài nhìn quaù khöù Tuyeát töøng haït rôi rôi Cho ly caø pheâ aám Em khuaáy caû noãi buoàn Toùc buoâng töøng caâu hoûi Gioït coâ ñôn ñaéng loøng Theâm tò ñöôøng ai hoûi Gheá troáng kia ai duøng Cöûa ñoùn theâm vaøi khaùch Gioù hieän taïi reùt caêm Muøi höông naøo, ta nhôù Gioït leä naøo, ta yeâu Daùng thaâm traàm, ta giöõ Bôø moâi naøo, ta mong Traû lôøi em khoâng ñuû Tuyeát sa vaøo nôi ñaâu Boït caø pheâ phuø phieám Ngaøy tan treân ngoïn ñeøn.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN VAÊN CÖÔØNG

DAÁU XUAÂN

Em veà ñeå queân höông toùc Moãi ñeâm toâi öôùp vaøo thô caát muøi nôû. Xuaân Na-Uy truyeát traàn truoàng khaép ngoõ Traûi hoàn thô toâi ñaép daáu em qua. Buoàn trôû mình thöùc noãi xa Höông boång caùnh Goái chaên thöông muøi cuõ.

TC THÔ 18

SÖÔNG MAI

CHIEÁC LÖÔÙI VAØ KEÛ TROÄM

Toâi ñaõ thaät söï maéc vaøo chieác löôùi Coá vuøng söùc vuøng vaãy toâi vaãn khoâng thoaùt khoûi Chieác löôùi Moãi ngaøy moãi xieát chaët toâi hôn Noù ñaõ laøm toâi ngeït thôû, töøng côn Roài moät hoâm Toâi thaáy chính mình laø keû troäm Duø chaúng töøng ñaùnh caép baát cöù moät thöù gì, cuûa ai Toâi laïi thaáy mình chæ laø keû ñi möôïn, ñi vay Boãng nhieân chieác löôùi kia ñaõ trôû thaønh böùc hình giaû taïo Nhöõng muø söông cuûa loïc löøa, Nhöõng chieác maøn cuûa giaû doái... Toâi ñaõ quay löng vaø kheùp laïi caùnh cöûa Chæ mang theo traùi tim, moät nöûa Toâi thaáy chieác löôùi ñaõ daõn ra Vaø keû troäm môùi vöøa thay aùo. 12/3/99

•

TC THÔ 18

THAÛO CHI

BÌM BÒP KEÂU NÖÔÙC LÔÙN

Bìm bòp keâu nöôùc lôùn anh ôi Buoân baùn khoâng lôøi cheøo choáng moûi meâ Ca Dao Bìm bòp keâu hoài saùng giaät mình toâi ngaån ngô nöôùc ñang roøng hay lôùn? Coøn ai mong... ai chôø? Laø toâi: Thöông nhôù laém caâu hoø ai ru con... giöõa tröa höøng höïc naéng ñoâi maét kheùp no troøn! laø anh: Treân soùng bieån côït ñuøa vôùi baõo gioâng, nhöõng chuøm hoa tan bieán ñöa anh vaøo meânh moâng... Queâ höông thaønh coå tích. Haêm laêm naêm... xa xöa! toâi moät ñôøi, maáy kieáp? Boû troán roài... trong thô! Bìm bòp trong kyù öùc, goïi nöôùc nhö goïi ñoø... ñeâm töøng ñeâm thao thöùc moûi moøn moät giaác mô! Bìm bòp keâu hoài saùng toâi voã veà caâu thô. Bìm bòp keâu... nöôùc lôùn, tìm anh, ñaâu? Baây giôø!

TC THÔ 18

ÑÖÙC PHOÅ

HEÏN NAÊM 2000

Mai veà thaép ngoïn tình ñeâm kheâu tim ngaøy cuõ noàng men xuaân thì. Gioït buoàn ñoïng uûng bôø mi Möa ñeâm tieàn kieáp laêng trì tuoåi toâi. Nuï hoàng em chín moïng moâi Naêm hai ngaøn Heïn beân bôø coá höông.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN TÖ PHÖÔNG

ÑEÂM SIU BLACK

toâi xeù gioù böôùc vaøo ñeâm ñaëc quaùnh maøu röôïu ñoû ñieáu thuoác chaùy hôø treân nhöõng ngoùn tay than ñen ngoøm, ñen ngoøm laøm nhôùp nhuùa aùnh traêng (maøu luïa cuõ) ñeâm lung lay con maét traéng tieáng haùt quaäy quaät chaäp chuøng muøi caø pheâ Ban Meâ ngöôøi gom heát nhöõng côn gioù nuùi ñem laøn hôi ra ñuøa giôõn vôùi ñôøi toâi ngoài nghe, tim laéc lö nhòp ñoâi loøng thoån thöùc quaùi laï chaäc! quaùi laï laàn ñaàu tieân toâi thaät thaø, cöôøi, vôùi chính toâi.

TC THÔ 18

BIEÅU YÙ

THIEÂN HÌNH VAÏN TRAÏNG

OÂâng laõo saùu möôi sau taùm naêm caûi taïo tuø qua Myõ nhaân ñaïo ñi löôïm lon. Coâ gaùi lai veà ñeán ñaát cha boû choàng baén ngöôøi yeâu baám 911 khoùc roøng: “Toâi coøn con daïi vôùi ngöôøi choàng cuõ...” Thieáu phuï ba con khoâng moät laàn thaêm choàng tuø taïo troán kinh teá môùi vöôït bieân möôøi laêm naêm sau truøng phuøng qua dieän ñoaøn tuï con ñaõ coù ñöùa laøm baùc só Vôï choàng tò naïn tieàn baïc goïi laø cöûa nhaø ñeå maëc taát baät ñeâm ngaøy ca hai ca moät laøm tuoát ca ba chaùy nhaø khoâng bieát caùi cheát ngoäp con! Töông öng öùng hieän thieân hình Hieån baøy vaïn traïng chæ mình vôùi ta.

•

TC THÔ 18

Phuï baûn Nguyeãn Ñaïi Giang

TC THÔ 18

•

Nguyeãn Ñaït nhaø thô bò aùm aûnh Nguyeãn Löông Ba

hoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhaø thô Nguyeãn Ñaït xuaát hieän ñeàu treân caùc taïp chí vaên hoïc ôû haûi ngoaïi. Ngöôøi ñoïc raát quen thuoäc vôùi teân tuoåi cuûa anh nhö moät nhaø thô ñaëc saéc luoân daáu mình trong nhöõng doøng chöõ buoàn, coâ ñôn vaø cuoái cuøng laø moät noãi aùm aûnh naøo ñoù khoâng roõ veà thaân phaän, veà cuoäc soáng nhö tieáng keâu vang leân trong thô anh. Anh soáng vaø ñöôïc nuoâi döôõng trong doøng vaên hoïc mieàn Nam vaøo giai ñoaïn taïp chí Saùng Taïo ñaåy maïnh phong traøo thô töï do. Naêm 1960 anh göûi baøi thô ñaàu tieân ñeán tôø Ngaøn Khôi (cuûa thi só Traàn Daï Töø) nhöng baøi thô ñaõ khoâng ñöôïc ñaêng. Töø ñoù anh khoâng vieát nöõa. maõi ñeán naêm 1963, anh môùi sinh hoaït vaên ngheä trôû laïi treân tôø ñaëc san cuûa tröôøng trung hoïc Chu Vaên An ôû Saøigoøn vôùi baøi thô ngaén 5 chöõ. Nhaø thô Vieân Linh khi laøm tôø Ngheä Thuaät ñaõ ñoïc ñöôïc thô cuûa anh ñaêng treân tôø Ñaëc san cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøigoøn, ñaõ goïi anh göûi baøi. Töø ñoù anh böôùc vaøo sinh hoaït vaên hoïc mieànNam nhö moät nhaø thô treû coù tieáng noùi u uaån, ñaày bi kòch trong thô cuûa anh. Vaø laàn löôït anh ñaõ coù thô treân caùc taïp chí noåi tieáng nhö Ngheä Thuaät, Khôûi Haønh, Vaên... Anh theo hoïc ban Trieát Taây taïi tröôøng Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøigoøn vaø ñaõ cuøng moät nhoùm baïn chuû tröông tôø taäp san Vaên Chöông goàm: Joseph Huyønh Vaên, Nguyeãn Töû Loäc, Nguyeãn Quoác Truï, Phaïm Kieàu Tuøng, Nguyeãn

•

TC THÔ 18

Töôøng Giang, Nguyeãn Nghieäp Nhöôïng, Phaïm Thieân Thö, Phaïm Hoaùn. Chuû tröông bieân taäp: Joseph Huyønh Vaên (ñaõ töø traàn). Taïp san Vaên Chöông ra ñöôïc 5 soá. Soá ñaàu tieân ra vaøo thaùng 5/1973 vaø soá cuoái cuøng thaùng 11/1974. Vaø cuõng töø taïp san Vaên Chöông, Nguyeãn Ñaït baét ñaàu vieát truyeän. Truyeän ngaén “Ñaïi Hoà Caàm” cuûa anh ñaêng trong taïp san Vaên Chöông soá cuoái cuøng ñaõ gaây ñöôïc tieáng vang thôøi ñoù. Veà cuoäc soáng caù nhaân, anh thích lang thang ñaây ñoù, baïn beø haøng quaùn. Nhìn anh coù veû khinh khænh beà ngoaøi nhöng loøng anh luoân ñaày aép nhöõng tình töï vieãn mô. Anh thích soáng maïo hieåm, phieâu löu, bung tìm nhöõng caûm giaùc maïnh ñaày baáp beânh. Tröôùc khi ñeán vôùi vaên chöông, anh ñaõ theo hoïc lôùp quyeàn anh, thuï giaùo ôû loø voõ cuûa voõ sö ngöôøi Vieät goác Hoa Löông Keá Chính. Anh ñaõ thöû thöôïng ñaøi moät hai laàn nhöng oâng thaày khoâng muoán cho anh tieáp tuïc vì cho raèng anh khoâng coù caùi traùn nhoâ ra, caëp maét hôi bò loä, coù nguy cô neáu truùng ñoøn seõ vôõ con ngöôi. Nhaø thô Vieân Linh trong moät baøi vieát ñaêng treân Khôûi Haønh soá 20 (thaùng 6/98) coù cho raèng Nguyeãn Ñaït tuy taøi hoa nhöng coù veû hôi khinh baïc. Toâi hoûi anh nghó theá naøo? Nguyeãn Ñaït traû lôøi nhö sau: “Toâi nghieäm veà toâi thaáy mình chöa töøng nhö vaäy. Taát nhieân trong moät chuyeän cuï theå naøo ñaáy, qua moät haønh vi bieåu hieän naøo ñaáy, coù theå toâi ñaõ gaây ngoä nhaän. Nhöng baûn chaát con ngöôøi toâi, toâi khoâng phaûi laø keû khinh baïc.” Nguyeãn Ñaït chuyeân veà thô töï do vaø thô ñeàu chaân (neùo-classic). Raát ít laøm thô luïc baùt. Anh quan nieäm chæ vôùi thô töï do môùi mang tính trieät ñeå saùng taïo. Thô anh thöôøng chaát chöùa nieàm u aån, nhieàu taâm söï hay daèn vaët naøo ñoù aùm aûnh suoát treân nhöõn chaëng ñöôøng thi ca cuûa anh. Anh thöôøng noùi veà chính mình trong thô maø ngöôøi ñoïc raát khoù nhaän bieát bôûi ñaâu anh ñaõ mang moät taâm traïng u hoaøi nhö vaäy. Veà söï coâ ñôn anh töï mang laáy giöõa moät vuøng röøng nuùi hoang daõ:

Röøng thoân Ñaïi Ninh xanh soát reùt Co ro cuøng toâi beân chaân caàu Nöôùc thaùc thöôïng nguoàn naøo ai bieát Tan cuøng vôõ vuïn döôùi loøng saâu Tan cuøng hoàn thi só nghieâm saâu Côn ñau loøng ñaù nöôùc doàn daäp Nuùi vôõ leân röøng thoâng chaát ngaát Toâi veà co cuùm beân chaân caàu Toâi veà ai bieát bôûi vì ñaâu Bôûi ñaâu röøng Ñaïi Ninh soát reùt Moät ñeâm lieâu vaéng löng chöøng ñoài Ngöôøi thieáu phuï bí maät boán hai Vaø röøng Ñaïi Ninh thoâng soát reùt

TC THÔ 18

•

Vaø nuùi Ñaïi Ninh ñau thaáp khôùp Buoát reân chæ coù moät mình toâi Moät mình toâi moät mình toâi thoâi Vôùi giaác phuø du vôùi moäng aûo Nhöõng taàng maây vaø nhöõng ñænh trôøi Cao ngaát nhö Ñaïi Ninh soát reùt Co ro ngöôøi thi só ai hay Cho daãu ngöôøi goùa phuï boán hai Môû cöûa lieâu vaéng nhìn huyeãn hoaëc Bôûi ñaâu röøng Ñaïi Ninh chaát ngaát Chaát Ngaát Röøng Ñaïi Ninh

Tieáng keâu hay tieáng la ñoù aét haún laø khoâng chia seû vôùi baát cöù ai. Anh oâm laáy co quaép giöõa côn buoát laïnh cuûa nuùi röøng. Vaø ôû moät khu röøng khaùc: Röøng Giaù Tî suoát moät muøa truùt laù Caây laù xöông naéng löûa chaùy thaâu ngaøy Vaãn toâi lô ngô kieám tìm chi theá Vaãn naéng löûa kia thieâu ñoát röøng caây Vaãn ñaùy gieáng soi maët ngöôøi thuôû noï Maïch nöôùc khoâ laâu muøa haï naêm naøo Vaø laù lôùn nhö chieác taøn che phuû Chöa daáu xong caâu chuyeän cuõ buoàn ñau Sao toâi gheù veà ñaây röøng Giaù Tî Tìm kieám chi trong lôùp buïi muø bay Khoâng moät tieáng duø thì thaàm cuûa gioù Ñang löôùt qua röøng Giaù Tî tröa nay Gheù Laïi Röøng Giaù Tî

Trong thô anh, hình aûnh thaät xa vaéng, quaïnh queõ. Khu röøng khoâng coù ai, moät nôi ñeán ñeå tìm kieám söï maát maùt, ñeå khôi daäy moät kyû nieäm naøo ñoù ñaõ laøm nhöùc nhoái con tim taùc giaû. Ngöôøi ñoïc baøng hoaøng vaø xuùc ñoäng tröôùc caùi veû ñeïp buoàn baõ ñöôïc phaùc hoïa taøi tình qua nhöõng vaàn thô coát loõi naém baét ñöôïc söï soáng trong moät khu röøng ñaõ cheát. Ñoïc taäp thô “Nôi Giaù Baêng” cuûa anh, raát nhieàu baøi noùi veà Ñôn Döông, moät vuøng röøng nuùi ôû cao nguyeân Laâm Vieân (Ñaø Laït). Nguyeãn Ñaït sinh quaùn ôû mieàn Baéc nhöng anh vaãn thích töï nhaän mình nhö moät ngöôøi mieàn Nam sinh quaùn ôû Ñôn Döông. ÔÛ anh coù nhieàu kyû nieäm saâu saéc veà moät moái tình dang dôû vôùi moät coâ gaùi ngöôøi Thaùi traéng teân Uyeân. Chính moái tình naøy ñaõ

•

TC THÔ 18

ñaåy anh vaáp ngaõ. Day döùt vaø aùm aûnh vì ñoaïn keát oaùi oaêm cuûa cuoäc tình: Gioù Than Uyeân veà buoát ñeâm Ñôn Döông Sao mai oâm tòch mòch caây röøng Leû loi linh hoàn hai möôi taùm tuoåi Hai möôi taùm naêm ñau ñôùn thoáng khoå Nhö nuùi röøng vôøi vôïi ñieâu linh Em cöù thaû toùc maõi Uyeân Em cöù thaû toùc keùo tuoät ñôøi anh Khoâng hôøn oaùn khoâng than van Bôûi nieàm an uûi moät ñeâm traêng röøng Baày thoâng reo hoø cho anh chaïy tôùi Cho ñôøi thoâi teâ buoát gioù Than Uyeân Cho em thoûa daï tình yeâu anh OÂi vì sao mai coøn ñöùng ñoù Maõi maõi röøng Ñôn Döông chöùng kieán Anh quyø xuoáng ngaøn laàn thuù toäi Y xoâ ñaåy em töø choùp ñænh haïnh phuùc Y xoâ ñaåy em xuoáng loøng thaùc OÂi vì sao mai gioù Than Uyeân Y ñaép moä y treân ñoài Ñôn Döông Gioù Than Uyeân

Anh rôøi Ñôn Döông roài trôû laïi Ñôn Döông nhö moät noãi cheát khoâng rôøi. Vì theá: Ñeâm toái nhö röøng caây röøng caây Ñoám löûa ñoû soi treân maët buoàn phieàn Naèm nguû khi khoâng traøn nöôùc maét Naèm nguû co tay oâm laáy mình Ñeâm Ñôn Döông

Cuoäc tình thaàm vôõ ñoù, trong moät giai ñoaïn ñaõ laøm thô anh ñieâu ñöùng. Anh luoân bò chìm ngaäp trong nhöõng thao thöùc daøy voø veà moät nôi choán. Nôi choán naøo ñeå thô cö nguï. Anh ñaõ choïn Ñôn Döông. Vaø thô anh ñaõ öùa maùu: Em thô ngaây raïng rôõ Em ngoài ngoan thô thaån tröôùc ñaøn Em run raåy nhöõng cuoäc tình thaàm vôõ Em nghe thaáy chaêng Nhöõng ñeâm hoang vu gioù loùc thòt xöông

TC THÔ 18

•

Döôùi moät caønh thoâng buoát nhoïn ôû Ñôn Döông Anh ñöùng traàm mình trong noãi töï saùt vaø yeâu em Trích ñoaïn Ñôn Döông

Ñaây laø ñoaïn ñôøi gay go cuûa nhaø thô Nguyeãn Ñaït. Anh soáng laãn loän giöõa thöïc vaø moäng, keát hôïp töø baûn tính soâi noåi vaø nhöõng öôùc muoán töï thaân. Maø keû soâi noåi thì laïi laém khi uû ruõ, buoàn raàu. Hoaøn caûnh roài cuõng qua ñi, ñoåi khaùc nhöng con ngöôøi laïi raát khoù chuyeån ñoåi: Laøm sao toâi gioáng ñöôïc moïi ngöôøi Toâi Taät nguyeàn troïn veïn coâ ñaëc töø Thuôû sô nguyeân naøo chaû bieát Ngoä Nhaän

Taät nguyeàn troïn veïn cuûa chính anh laø söï vuøng vaãy baát taän trong caùi bi ñaùt ôû ñôøi: Toâi bôi Hoùa ra ngöôïc doøng gaëp voâ soá coïc ngaàm Toâi vôõ ñoâi Nöûa toâi ñieân cuoàng côn loác Quay nhanh caùi truïc hieän taïi Nöûa toâi chia möôøi Phieâu taùn caùc mieàn Toâi moø Nhöõng coïc ngaàm Söùc beàn cuûa chuùng hay söï ngoä nhaän Chuùng beàn nhö muøn röõa ñeå toàn taïi sau cuøng Toâi ñöôïc sinh Ñöôïc ñaët teân nhö baøi thô töï do Ñöôïc nuoâi naáng giöõa baêng giaù Töï Söï

Sau 75, cuoäc soáng cuûa anh gaëp khoù khaên hôn, anh phaûi ñi ñaây ñoù ñeå kieám soáng. Coù thôøi gian anh laïi luaån quaån ôû vuøng röøng nuùi Ñôn Döông, ñem nhaët nhöõng traùi thoâng khoâ ñem baùn:

•

TC THÔ 18

Taøn hôi taøn hôi khoâng raõ naùt Quaû khoâ haèng kieáp vaây linh hoàn Toâi veà nghe ngoùng muøa thieâu ñoát Toâi veà theo heïn vôùi röøng thoâng Quaû khoâ quaû khoâ khoâng chôø mong Muøa daãn toâi veà nhaët traùi rôùt Naêm xöa heïn naêm sau hoùa kieáp Linh hoàn heïn linh hoàn phuïc sinh Toâi veà Ña Thoï leân Ñôn Döông Chieác guøi naêm xöa mang treân löng Nhaët nhaët quaû khoâ loøng chaúng chaät Rôi rôi linh hoàn khoâng nguoâi ngöng Khuùc Haùt Quaû Thoâng

Anh khoâng coù laøm vieäc gì khaùc ngoaøi coâng vieäc taän tuïy vôùi vaên chöông. Vì heá anh vaãn luoân soáng trong khaéc khoå vaø ñaïm baïc. Anh phaûi soáng coù nghóa laø anh seõ tieáp tuïc vieát duø anh bieát raát roõ anh seõ ngheøo bieát laø chöøng naøo. Keå töø khi anh laäp gia ñình (1984) anh môùi thaáy roõ hôn söï baát löïc cuûa chính mình trong möu sinh. Vôï anh laø moät coâ giaùo ñaõ ñaûm ñang moïi coâng vieäc trong gia ñình. Haõy nghe anh noùi veà gia caûnh cuûa mình: Chaùn maûnh deû nhö saäy Con theâm tuoåi theâm gaày Dung nhan nhoøa buïi phaán Coâ giaùo aáy laø ai Toâi rong reâu ngaøy thaùng Trôn ñaåy böôùc theâm sai Con ngoù cha hoát hoaûng Coâ giaùo queân chaám baøi Coâ giaùo aáy laø ai Toâi laø ai nöõa vaäy May ñaõ coù caên nhaø Nhieàu naêm che daáu hoûi Söï thaät ôû trong kia Söï thaät ôû ngoaøi kia May ñaáy coù caên nhaø Chia ñeàu hai maùi che Caûm Thaùn Môùi

TC THÔ 18

•

Tuy söï thaät laø nhö theá nhöng maët khaùc hình nhö anh cuõng muoán laøm laïi vôùi thô nhö moät khoaûnh khaéc khaùc. Khoaûnh khaéc cuûa söï toàn taïi phôi môû ñöông nhieân: Buoåi saùng oøa vôõ treân maùi ngoùi Ñaøn chaân chim môùi tinh Noãi buoàn bieán thaønh tieàn kieáp Hoàn sô sinh Phuû truøm chieác aùo muøa ñoâng Anh nhaän chaúng ra em Cöôøi tung loàng ngöïc Môû cöûa tim Thieät tình anh chaúng nhaän ra em Cuøng chaám buïi ñen Ñaõ laãn vaøo voâ taän Khuùc Haùt Sôùm Mai

Vaø nhöõng lôøi thô giöõa moät ñeâm thaät khuya: Ñeâm Caùc thöù ñeàu im laëng Tröø gioù Nieàm an uûi dòu daøng Gioù töø mieàn hiu quaïnh cuûa trôøi Nôi vì sao run raåy Traøn vaøo mieàn hiu quaïnh ñôøi toâi Thaáy em Nhö moät lôøi thuù toäi Tình yeâu ôû ngoaøi bieân giôùi ÔÛ voâ cuøng Ñeâm coøn gioù noåi Nôi vì sao ñaõ nguoäi taét Traøn vaøo hoàn toâi maõi

Duø ñeâm hay ngaøy, ngay caû khi taùc giaû coù veû höng phaán, noãi coâ ñôn vaãn bao truøm. Nhö vaäy traûi qua giai ñoaïn khuûng khoaûng ray röùt cho ñeán thôøi kyø an taâm hôn, thô Nguyeãn Ñaït vaãn laø tieáng noùi cuûa noãi coâ ñôn baát keå traïng thaùi taâm lyù cuûa taùc giaû. Loang öôùt thaâm nhaäp laøm buøng vôõ leân nhöõng lôøi thô ñôùn ñau ñaày aùm aûnh, truy hoûi veà thaân phaän, veà cuoäc soáng maø söï bi

•

TC THÔ 18

thaûm ñaõ bò ñoùng ñinh. Noùi moät caùch khaùc, thöïc teá cuoäc soáng vaø noãi chòu ñöïng cuûa con ngöôøi khoâng ñoàng ñeàu taïo neân doøng thô Nguyeãn Ñaït. Vaø treân caùc chaëng ñöôøng phieâu löu cuûa anh, Nguyeãn Ñaït ñaõ laø moät thi só maø lôøi thô coøn vaán vöông loøng ngöôøi, tuy thoaùng nheï maø phaûi nghó suy.

TC THÔ 18

•

NGUYEÃN ÑAÏT

BUOÅI CHIEÀU THÖÙ TÖ & CHIM EÙN

Haén luoân luoân laø toâi Duø toâi coù ít khi laø haén Nhö chieàu nay Treân chieác xe ñaïp Haén chôû toâi tôùi gaëp naøng Ñôïi naøng bay leân cao , taàng cao cuûa traàn gianm , luïc tìm ôû ñaáy nhöõng gì ñeå tham khaûo ñeå nghieân cöùu ñeå trích dòch , cho cuoäc toàn taïi , cho möu toan cöùu vaõn nhoïc nhaèn , loaïi nhoïc nhaèn baùm truï vaø sinh soâi ñaày maët ñaát Naøng maát huùt ôû ñaáy Bieát laøm sao ñöôïc nhöõng haøng ngang loái doïc vaên hoùa traàn gian Ñeå ngôõ ñaâu ñoù thieân ñöôøng , mang maùng nhôù ra moät thieân ñöôøng chöa heà thaáy , ngôø ngôï saép baét gaëp. Haén ñôïi naøng Nhö theå naøng khoâng coù thaät Haén tieán thoaùi löôõng nan Chæ coøn moãi moät nöôùc laø nhìn leân Ngay tröôùc maët chim eùn chen chuùc Chuùng naøo bay löôïn nhö nhöõng caùnh chim huyeàn dieäu , töï do trong baùt ngaùt khoâng gian, vuùt cao tieáng haùt thieân thaàn Chuùng chen chuùc nhöùc buoát Chuùng gaïch xoùa baàu trôøi töôûng töôïng Taát caû roãng , ngoaøi khoaûng heïp ñeå chuùng ñieân cuoàng nhö haén thaáy, nghieâng ñaûo nhö haén thaáy , nhö haén thaûng thoát , nhö haén roái ñaày, nhö haén khoâng tìm ra loái naøo troán chaïy. Naøng ñaùp xuoáng töø taàng cao ñeå chen chuùc treân maët ñaát Ñeå tìm moät nôi thôû ra hoài möu toan cöùu vaõn nhoïc nhaèn Ñeå ngaém nhìn chim eùn trong baàu trôøi saãm xuoáng Ñeå noùi buoåi chieàu Thöù Tö ñeïp voâ cuøng.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN CHÍ HOAN

BÌNH MINH

Noãi nhôù trong nhö pha leâ vôùi nhöõng caønh cuùc tím Trong nhö cöûa kính nhö boùng toái khi aùnh ñeøn soi Con ñöôøng laï luøng cuûa giaác mô ta khoâng kòp theo vaø tænh thöùc Coøn ôû ñaâu ñoù phía beân kia maøu tím Tieáng ñaäp chaäm cuûa traùi tim ñoái dieän Mæm cöôøi nhö naøng Moâna Lida nhö 1 con Nhaân sö oâi nhöõng ñieàu dieäu vôïi Ñôn giaûn laø boùc ñi moät tôø lòch Caàm moät maûnh thinh khoâng Thaáy taát caû laëng im nhö moät sôïi chæ caêng moät con ñöôøng hun huùt. 2 Trong nhö thaúm saâu tieáng noùi aáy Moãi luùc bình minh loang moät veát gôïn loøng Moãi bình minh nhö ñaàu ñôøi nhö 1 quaõng hö khoâng Moät con chim vuït bay caû ñaøn chim vuït bay vaø troáng traûi meânh moâng vuït maát. 3 Naéng ngaøy laäp xuaân hay con luõ ñaàu muøa Trong tónh mòch nghe töông lai gaøo theùt Khi ngöôøi haùt rong chaên raùch quaán tuøm lum beân væa heø nguû meät Troáng roãng böôùc chaân rôi chieác ñoàng hoà ñöùt daây ñeâm hoa ñaêng vuït taét.

TC THÔ 18

•

Doïc phoá toái om döôùi boùng caây ñaùm ngöôøi ñi lao xao lao xao Treân nhöõng ñænh nhaø cao aùnh leâ minh baét ñaàu nhôït nhaït Vaêng vaúng tieáng chuoâng giöõa moät khoaûng döøng côn gioù ngöôïc Ñaày moät noãi haõi huøng aån daáu nhöõng öôùc mong traù hình luaån khuaát nhöõng côn ñau nhoùi thoaùng qua vaø suoát ñôøi bí aån Töïa nhö moät nguoàn xanh cuoän leân treân soùng ngoùi nhaáp nhoâ nhö côn loác tuoåi thô laù xoay troøn boác cao nhö 1 con chim thình lình bay maát Ñaày trong khoâng gian moät hình daùng mô hoà chaúng bao giôø ngoaûnh laïi. Moãi bình minh laø moät laàn chôø ñôïi Duø naéng laäp xuaân hay con luõ ñaàu muøa Moät maûnh thö hoàng trong gioù ñung ñöa Moät tieáng coøi taøu moät nöûa bieät ly nöûa kia ñoaøn tuï Moät chieác laù xanh pha vaøo ngoïn gioù muøa nhöïa caây thôm chua haêng haéc dieäu vôïi moät laøn hôi aám aùp xa ñöa xa ñöa Moät con ñöôøng vaø moät giaác mô töïa moät giaûi maây xa bay vuùt Moät chuyeán taøu ban mai gaàm leân taêng toác moät chôùi vôùi hoa bay laàn cuoái röïc leân moät haøo quang thoaùng choác moät baøn tay vaãy leân moät vaïn laàn thieát tha moät vaïn laàn xoùt xa moät vaïn laàn nuoái tieác moät ñieäu keøn vuùt leân caû taâm can xao xuyeán moät haønh khuùc giöõa cao traøo baát ngôø choùi saùng coù caû naéng laäp xuaân vaø con luõ ñaàu muøa caû bình nguyeân vaøng loäng laãy trong möa caû ñoùi reùt khoâng neà haø vó ñaïi caû chuyeân chính vaø löông taâm caû luùa vaø coû daïi caû trôøi sao treân ñaàu vaø nguïc toái trong tim caû moät hoïng ñaày vôùi moät mieäng cöôøi ung dung töï taïi moät haønh khuùc cuûa ñoâi chaân nhaãn naïi moät ñoâi chaân ngaïo ngheã tieáng than oâi moät tieáng than nhö luoàng saùng haûi ñaêng söøng söõng beân trôøi.

•

TC THÔ 18

Khoâng coù gì ñaõ ñoåi thay trong con maét ta nhìn Nhöõng keû môùi haùt rong vaø nhöõng nhaø môùi xaây haùt nhöõng baøi haùt cuõ Nôi ñaàu ñöôøng baùn maáy tôø giaáy ñoû Vaøo luùc bình minh laïi moät thaèng choáng gaäy chaøo ñôøi. Vaøo luùc bình minh nhö löûa môùi nhen soi Chaäp chôøn gioù nhöõng nhaø cao haét boùng Ngöôøi baùn hoa göông maët nhaên nheo moät nuï cöôøi baát ñoäng thaàm laëng gaùnh ban mai moät gaùnh thôm töôi xua tan meät moûi moät gaùnh hy voïng laùt nöõa seõ heùo ruõ laùt nöõa seõ tan taùc laùt nöõa seõ chæ coøn daêm ba sôïi laït moät gaùnh nheï teânh moät gaùnh mæm cöôøi. Vaøo luùc bình minh treân væa heø gaïch laùt tinh khoâi ta nhaët quaû saáu vaøng ngaøy xöa möøng rôõ tung moät boù

hoàng vaøng hoân leân ngoïn gioù ñaáy laø baèng chöùng thöù hai veà caùi ta toàn taïi laø caùi con ngöôi trong maét nhìn mong ñôïi laø sôïi chæ vaøng treân gaùy saùch laø muøi höông trong bình khi röôïu ñaøo caïn heát. Vaøo luùc bình minh coù caû naéng laäp xuaân vaø con luõ ñaàu muøa coù moät ngöôøi haùt rong nguû queân döôùi haøng hieân khoâng che noåi oâng ta baèng moät maûnh ni-loâng cöùng queøo vaø caùu baån coù moät con choù Nhaät loâng xuø ruõ röôïi nhôùp nhaùp lang thang nhö moät con choù hoang coù moät con hoïa mi hoaûng hoát nhaûy treân töôøng noù ñaõ caét loâng caùnh cuûa mi roài vaø toïng cho mi nhöõng con saâu Taøu beùo muùp Vaøo luùc bình minh Coù caû naéng laäp xuaân vaø con luõ ñaàu muøa Coù moät sôïi rôm vaøng ñaõ chaùy thaønh tro. 13.2.1999 28 Teát Kyû Maõo

TC THÔ 18

LEÂ HÖÕU MINH TOAÙN

CHAÂN DUNG NOÃI NHÔÙ Ta ñöa leân baøn caân Maáy traêng taøn traêng röõa Hoûi ta ñoâi ba laàn Traêng naøo ta choïn löïa Ñöøng baét ta ngoài ñeám Töøng vuõng traêng raõ rôøi Ñeå yeân ta tìm kieám Veát son hoàng treân moâi Em hieän veà ñaùy ly Boït bia maøu traéng ñuïc Quanh ta chaúng coøn gì Ngoaøi tieáng buoàn khoâ khoác Hoàn ta, con nöôùc caïn Traêm nhôù vôùi nghìn thöông Boán phöông ñeàu haïn haùn Chôø em, côn möa nguoàn Khoùi thuoác veõ ñöôøng maây Löôïn lôø quanh trí nhôù Hôi men veõ tieáng cöôøi Xaäp xình côn tuùy vuõ Ta say roài, say roài Noùi naêng chi cuõng vaäy Em giôø quaù xa xoâi Ta buoàn nhö theá ñaáy Ta khoâng laø hoïa só Veõ chaân dung ngöôøi ñôøi Ta chæ laø cuoàng só Veõ noãi nhôù maø chôi.

•

TC THÔ 18

THANH TAÂM

THEÁ NAØO TA CUÕNG VEÀ

Baïn hoûi ta bao nhieâu tuoåi ñôøi Ta giaø nhö coû uaù ngöôøi ôi Nghóa lyù chi tuoåi ñôøi naêm thaùng Boùp thöû tim ta vaãn chôi vôi Nhöõng sôùm mai baây giôø leû baïn Ta ñoäc aåm cuøng cheùn traø xanh Soi ñôøi tuoåi treû qua khe naéng Coù tieáng ai cöôøi roän thieân thanh Em moät thuôû maét moâi tình aùi Ta ñoaïn ñaønh quaùn gioù ñeøo maây Thôøi du töû moäng trai heà gaùc laïi Moäng-thieân-loâi ñeå haäu theá mieät maøi Roài boãng choác thaønh teân löu laïc Ta ñaõ giaø taäp noùi ai nghe Cuõng khoâng caàn vaøo coâng daân Meõo Chæ choû hoaøi gioáng keû ñieác caâm Ngaøy môùi ñoù maø toùc ñaõ hoa raâm Voù giang hoà nay laøm thaân ngöïa queø Naéng hoâm qua roài mai möa laâm raâm Coù gì ñaâu giöõa muoân vaøn quaïnh queõ Saàu muoán khoùc khi hoaøng hoân laëng leõ Ta vaø maây ruû nhau lang thang Haõy bay qua ñoù cuøng ta nheù Goùp noãi khoâng nhaø maáy cuïm hoang

TC THÔ 18

Goùp laïi cho ta maøu maây traéng Quaán chaët ngang ñaàu buoåi chia phoâi Maát em ngaøy thaùng daøi ñaèng ñaúng Tim buoát thaân gaày laïnh hôn voâi Khoâng coù em ta thaáy mình thaät toäi Ta heùo haét nhö saép taøn hôi Ngöôøi nôi ñaây hoàn vía xa xoâi Xeáp laïi cho roài moûi cuoäc chôi Seõ moät laàn ta laø ñoùm ma trôi Raát tha thieát veà cuøng em nghóa ñòa Bao nhieâu naêm lôøi heïn vôùi sao trôøi Xin trôû laïi hoân em trong loøng ñaát Nôi huyeät saâu tình yeâu veà baùo moäng Döôùi ñaù vaøng mình chaúng theå xa nhau.

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN HOAØI PHÖÔNG

BAØI THÔ CUOÁI CUØNG

Töøng gioït möa rôi töøng gioït buoàn... — Lôøi moät baøi haùt.

Möa rôi thaät buoàn Vi vu — Gioù Vaån vô — Maây Laõng ñaõng — Tuyeát bay Thaät buoàn Thaät buoàn... Caø pheâ ñaéng ngaét Khoùi thuoác laù Traø Röôïu ñaéng ngaét Buoàn ñaéng Vaø Chaùn ngaét Vì sao? Vì sao? Vì sao? Vì nhöõng hoác mieäng ñen ngoøm Haù hoác Tuoân Nhöõng caâu chöõ voâ nghóa

TC THÔ 18

Hay vì nhöõng maét traéng daõ Voâ hoàn khoâng ñieåm nhìn Nhöõng maët saùp nhaõo nhoeùt Baát ñònh dò daïng Hay vì lôøi chaøo môøi Giaû doái Vì lôøi nònh bôï Voâ duyeân Thôù lôï Vì nuï cöôøi Nhaït nheõo Vì lôøi noùi cho qua chuyeän Roài queân ngay Hay vì nhöõng ñaàu oùc u aùm Nhöõng suy nghó taêm toái Nhöõng möu ma chöôùc quyû ñeâ tieän Nhöõng thuû ñoaïn heøn haï cay ñoäc Hay vì loøng tham lam khoâng ñaùy Muoán vô veùt heát cuûa caûi nhaân loaïi Vì maùu ghen tuoâng voâ leõ Muoán thieân haï khoâng ai hôn mình Vaø coøn vì nhöõng gì nöõa? Baïn ôi Baïn ôi Baïn ôi... ./.

•

TC THÔ 18

BAÏCH CUÙC

TRONG ÑOÂI MAÉT THÔØI GIAN

haõy cho toâi ñoùn nhaän cuoäc haønh trình daøi trong ñôøi soáng theá kyû môùi giaõ töø ngaøy qua hy voïng laø quyeàn naêng öôùc voïng laø mong ñôïi khoâng boû queân töông lai khi ngaøy chöa taän theá ñeâm chöa laø hoá saâu ngaäp phuû loaøi ngöôøi toâi ñöùng leân maët trôøi ñoû toâi nhìn xuoáng traùi ñaát quay baùm theo nhòp thôû söï soáng giöõ tuoåi ñôøi moïi ngaøy roài seõ qua coøn laïi gì toâi nhaän dieän ra toâi kieáp ngöôøi troâi noåi trong ñoâi maét thôøi gian...

TC THÔ 18

NGoâ KHA

MUØA XUAÂN AÙNH LÖÛA MAËT TRÔØI

bôûi tình yeâu ñaõ mang veà vôùi gioù thoåi töø thung luõng cuûa baïch döông nôi ngoïn ñoài töû thaàn ta ñaõ baêng qua cuøng kyù öùc veà xaùc cheát ôû khoaûng trôøi ñieâu taøn ñang chaáp caùnh hay treân caùc khoùm reâu muø nhöõng böôøc chaân khoâng veà ñaõ thuû aán xanh vaøo thaùng ba trôøi ñang öôm tô traéng vieàn leân nhöõng thaûm naéng hoàng em treo ngöôïc noãi buoàn treân löng caùnh dieàu ñöa öu phieàn ta ñi thaät xa ôû moät bìa röøng côn soát ñaép leân mình laù thaàu daàu yeân laëng xeáp caùc tröôøng canh treân maët ñaù vôùi coã xe naèm cheát ôû cuoái ñöôøng ñaøn boø khoang ñeo luïc laïc vaøng khua leâng keng lôøi rao giaûng ñeå xua ñuoåi côn hoân meâ trong loøng goác coå thuï xin em nhôù haøng baïch döông ñoù ñang phi ngöïa treân ñænh caùc taøng caây coøn ta thì tónh mòch treân con ñöôøng vôùi veát thöông môø daàn aán töôïng trong tieáng keâu nghe vôõ ñoäng thôøi gian baày chim ñaàu caønh cöùu xeùt nieàm hy voïng moãi ngaøy beân ñoám coû tranh ngöôøi khaát só ñôïi chôø töøng gioït söông voâ ñònh khi tieàm naêng ñaõ hieän thaønh yù thöùc theo lôøi höùa muøa xuaân quaåy goùt hoài höông

•

TC THÔ 18

ta troâng thaáy luõ treû muïc ñoàng mang tuø vaø vaø chieác ñieáu caøy treân ñöôøng ñi ngöôïc veà thaønh phoá ta baét gaëp nieàm thanh thaûn cuûa khu röøng söï voâ caàu cuûa gioøng suoái khi nuùi bieác cuõng aâm thaàm vaän chuyeån ñöa thanh xuaân veà nhöõng thoân xa khi côn ñau chín muoài taäp taønh vuõ khuùc ta môû cöûa huy hoaøng cho saân khaáu moät bình minh baèng traùi tim noân nao hay baèng öôùc voïng ngöôøi ñaõ ra ñoàng gieo nhöõng haït boâng ta troâng thaáy ñaát ñai hieàn thuïc soâng nuùi tröõ tình ngöôøi oám ñau cuõng leân ñöôøng cuøng ngoâ khoai ngoû yù khi caùnh quaït môû tung muøa naéng ngöôøi lính canh veà trong lôùp aùo noâng phu khi tình yeâu thoåi buøng leân côn gioù giöõa muøa xuaân ngoïn ñuoác maët trôøi. Thaùng 2-70 (Ñinh Cöôøng söu taàm)

TC THÔ 18

•

MARCELIN PLEYNET

BÖÕA ÑIEÅM TAÂM DÖÔÙI COÛ

Toâi nghó tôùi nhöõng con maõnh thuù trong chuoàng ñang ñi veà höôùng bieån Nôi ñaây nhöõng doøng soâng khoâng coù teân — xöù sôœ coøn ñang truy tìm aùnh saùng — chuùng toâi baët tin töùc cuœa toå tieân Chuùng toâi döøng böôùc nôi ñaây — Khoâng quen bieát nhau chuùng toâi hoäi tuï — chuùng toâi trao ñoåi nhöõng kyœ nieäm veà chieán tranh — nhöõng veát thöông cuœa chuùng toâi khoâng gioáng nhau chuùng ñaõ baét ñaàu laønh — chuùng toâi khoâng coâ ñôn Chuùng toâi ñang soáng treân moät xöù sôœ giaù buoát ÔŒ moãi böôùc chaân caœnh trí bò giaùn ñoaïn — muøa thu ñoùn nhaän nhöõng giaõ töø — roài chuùng toâi thieáp nguœ trong côn buoàn baõ Nôi ñaây nhöõng doøng soâng ñaùnh maát caœ danh teân — chuùng toâi taém röœa trong moät gioøng nöôùc voâ danh — chuùng toâi queân soáng — chuùng toâi coâ ñôn Ngöôøi con gaùi quay nhìn laïi phía sau trong caùi laïnh cuœa höøng ñoâng — moät côn gioù xaùm töø ngoaøi khôi xa thoåi veà daïy cho naøng muoân ngaøn ñieàu cuœa moät thôøi ñaïi khaùc — moät söï naùo nöùc vaø saàu thaœm môùi laï trong ngöôøi naøng luùc aáy truy nieäm nhöõng keœ ñaõ khuaát boùng Run raåy beân nhöõng loï daàu maøu möïc Ao nöôùc buoát giaù neùm traœ laïi nhöõng voïng aâm vöøa môœ heù treân lôùp hoaøng kim cuœa moät tieáng keâu AÙnh löœa phuœ choaøng vai em

•

TC THÔ 18

khi lôøi noùi chöa kheùp kín khoâng thoaùt khoœi caùc goùc caïnh cuœa caên buoàng ngheøo naøn ñeâm len leùn böôùc vaøo nhaø em qua caùi ngoõ thaáp cuœa loø söôœi ñeâm nhai nuoát aùnh saùng vaø löôùt ñi nhö ngoïn löœa nhöõng taøn tro seõ phuœ laáp bieån vaø maây treân thaân theå cuœa ñeâm toái boùng toái xanh xao aùp ñaët ñeâm toái leân nhöõng ñoà vaät ñaõ cheát em khoâng coøn bieát xöœ duïng teân em vaø em caát böôùc em böôùc ñi maø chaúng buoàn nghó ñeán thôøi gian em laàn theo caùi höôùng toái taêm nhaát cuœa ñeâm coœ ñaõ phuït taét trong em lôøi noùi thaáp hôn tìm veà ñaát vaø thaáp hôn caœ maët ñaát laø trí nhôù moät chieác reã baùm níu baøn chaân em maëc duø noù treœ hôn caùi caây moät lôùp söông mai coøn ñoïng laïi trong ñeâm noùi veà moät caùi moät theá giôùi naøo khaùc voâ nghóa Moät lôøi noùi trong laøn khoùi muø cay tro taøn cuœa moät lôøi noùi keà beân moät ngoïn löœa coœ moät lôøi noùi cho trí nhôù cuœa moät oâng hoaøng Khi chuùng toâi ra tôùi bieån noãi tuyeät voïng ñaõ daâng cao. Söï thoáng khoå huyeàn thoaïi cuœa chuùng toâi ngaên caùch chuùng toâi vôùi caùc daân

TC THÔ 18

•

toäc khaùc khi gaëp gôõ nhau — Lôøi noùi khoâ khan cuœa chuùng toâi laøm moïi ngöôøi khieáp sôï, nhöõng khuoân maët chuùng toâi töø moät nôi xa ñeán seõ khoâng bao giôø trôœ thaønh quen thuoäc vôùi nhöõng keœ ñaõ tieáp ñoùn chuùng toâi Chuùng toâi ñaõ boœ troán moät khí haäu eâm aùi — nhöõng thung luõng phì nhieâu Moät baõi caùt cuõng ñaõ ñuœ ñeå cho chuùng toâi roài Moät caùi rìa ñaát ñeå chuùng toâi ñöôïc vinh danh nhöõng keœ ñaõ khuaát nuùi Hoa traùi seõ khoâng chín. Nhöõng boâng tuyeát rôi sôùm xoùa tan nhöõng neáp nhaên treân taám maøn. Ñaøn quaï keâu la ñeå phaœn ñoái moät muøa ñoâng nghieät ngaõ. Moãi buoåi saùng chuùng toâi taát taœ chaïy ra ñoùn chaøo moät quaœ ñaát khoâng coù thaät toâi coøn nhôù nhöõng giaây phuùt laõng phí ngoài laéng nghe khu röøng xaøo xaïc döôùi côn möa — ñeå phaân bieät tieáng noùi cuœa moät goác caây vaø söï xanh xao cuœa höøng ñoâng — ñeå daäp taét nhöõng böùt röùt trong loøng tröôùc böôùc tieán cuœa muøa haï. Moät tieáng keâu hay boùng laù treân tuyeát vaø trong khoaœnh khaéc troïn cuoäc ñôøi ñaõ xa lìa toâi toâi caém ñaàu chaïy maõi mieát — toâi ñaõ chaïy ñi tìm caùc anh phía sau caên nhaø caùnh ñoàng traéng xoùa trong giaác nguœ daãn tôùi moät doøng soâng ñoâng ñaëc ngoïn löœa chuùng toâi ñaõ baét gaëp ngoïn löœa aáy ñang bay leân — ngoïn löœa ñaõ laøm choùa maét chuùng toâi… ngoïn löœa thieâu ñoát aáy vaø aùnh saùng vaø boùng toái ngoïn löœa ñaõ ñöôïc phuïc sinh aáy giöõa nhöõng ngöôøi ñaõ cheát Chuùng toâi seõ nhôù maõi caùi tieáng keâu cuœa con chim aáy coøn nguœ meâ trong söï raïng rôõ cuœa moät ngoïn löœa xa xoâi

•

TC THÔ 18

Chuùng toâi seõ coøn nhôù maõi caùi xöù sôœ aáy ñaõ bò buoåi höøng ñoâng veà ngaáu nghieán Gaàn bôø soâng luõ treœ con aên nhöõng chieác baùnh maät ôœ nôi xa hôn laø moät ñaøn nhaân maõ ñang ve vaõn naøng Junon ñoan trang ñeâm seõ khoâng chaäm ñeán soáng thieät laø söôùng

luùc aáy

chuùng toâi khoâng chuyeän troø vôùi nhau — chuùng toâi tröïc dieän vaø thaúng tieán veà phía nhau chuùng toâi roài ra cuõng phaœi töø bieät nhau — moät ngaøy naøo ñoù chuùng toâi seõ xa laùnh nhau nhö nhöõng keœ chöa töøng quen bieát — chuùng toâi seõ ra ñi moät caùch raát voâ ích quaœ ñaát mang trong ngöôøi moät doøng maùu anh duõng — nhöõng baïo taøn ñöôïc chaáp nhaän seõ hoùa thaønh eâm dòu chuùng toâi nhai nuoát nhöõng cuïc than hoàng ñang chuyeän vaõn beân trong chuùng toâi baèng ngoân ngöõ cuœa ñaát — ñaây caùi aùnh saùng toâi ñaõ tìm thaáy ñang ñaäp phaù caùnh cöœa cuœa moät buoåi sôùm mai khoœa thaân — duïc tình seõ naåy nôœ vaø trôœ thaønh söùc maïnh — trong côn gioâng baõo ñaây caùi xöù sôœ ñaãm maùu toâi nhaët laáy ñöa leân mieäng söï baát taän sao laïi khoâng theå laø con ñöôøng coœ naøy nhæ Chuùng toâi böôùc raát kheõ nhö trong ñeâm khuya nhöõng chieác boùng nheï nhaøng löôùt — heát söùc caån thaän ñeå traùnh va chaïm caùi nhìn thaàn thaùnh trong con maét cuœa ngaøy ñi kieám tìm nhöõng xöù sôœ aáy nôi maø aùnh saùng nhö tuyeát traéng tinh töï mình vöôn tôùi nhöõng vaät ôœ treân cao trong luùc ñôïi chôø nhöõng caœnh thoå ngöôøi ta seõ khoâng bao giôø ñöôïc bieát roõ tieáng cuœa ai ñang noùi trong ñeâm khuya

TC THÔ 18

•

Quaù khöù cuœa chuùng toâi cuõng töïa nhö nhöõng ngoâi ñeàn hoang pheá coøn la caø trong giaác nguœ caùi ñeïp vaø caùi linh thieâng nguœ yeân trong trí nhôù nhöõng phieán ñaù — chuùng toâi giaœi khaùt beân bôø moät con suoái gaày vaø caùi maœnh linh hoàn tuyeät voïng cuœa chuùng toâi … Chuùng toâi khoâng theå soáng gaàn caän caùc anh — ôœ moät choán naøo xa xaêm hôn — chuùng toâi coøn suïc saïo ñeå kieám tìm — caùc anh coøn böôùc maõi theo goùt chaân cuœa chuùng toâi cho tôùi luùc cheát vaø nôi aáy caùc anh seõ bò thieâu ñoát nhö chuùng toâi caùc anh seõ ñöôïc bieát caùi noãi buoàn cuœa ngöôøi löõ khaùch bò buoåi mai ñang chaäm chaïp trôœ veà baéùt phaœi döøng chaân laïi

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch Chuù thích

Marcelin Pleynet laø moät thi só Phaùp, sinh naêm 1933 taïi Lyon. OÂng thuoäc nhoùm taïp chí Tel Quel do Fernand du Boisrouvray chuœ tröông, goàm caùc nhaø vaên, nhaø thô, nhaø pheâ bình tieân phong vaø teân tuoåi nhö Philippe Sollers, Jean-Edern Hallier, Julia Kristeva, Bernard-Henri Leùvy… Ñöôïc coi nhö laø keœ muoán tieáp noái doøng thô cuœa nhaø thô ñieân Holderlin, Pleynet cuõng chòu aœnh höôœng cuœa Pound, Joyce, Lautreùamont, Artaud, Rimbaud. Caâu thô môœ ñaàu, Toâi nghó tôùi nhöõng con maõnh thuù trong chuoàng ñang ñi veà höôùng bieån, cho baøi thô Böõa ñieåm taâm döôùi coœ / Le petit deùjeuner sous l’herbe (trong taäp Provisoires amants des neøgres), laø ñeå nhaéc nhôœ tôùi cuoäc vieáng thaêm nhaø thô ñieân, vaøo naêm 1822, do Wilhem Waiblinger keå laïi. Nxb du Seuil ñaõ aán haønh caùc thi phaåm Provisoires amants des neøgres (1962), Paysages en deux, Stanze… (NÑT)

•

TC THÔ 18

Phuï baûn Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

TC THÔ 18

•

Chuù Giaûi veà Thô Taân Hình Thöùc Kheá Ieâm

rong nhöõng tuyeån taäp thô Hoa Kyø nhö “Poems For the Millennium” hay “Postmodern American Poetry”, sau moãi baøi thô ñöôïc tuyeån choïn, thöôøng coù moät ñoaïn chuù giaûi (commentary) veà baøi thô hay quan ñieåm veà thô cuûa taùc giaû, do chính ngöôøi laøm thô vieát hay cuûa nhaø xuaát baûn. Ñoái vôùi thô Vieät, nhaát laø nhöõng baøi thô mang tính thöû nghieäm, coù leõ cuõng laø caùch hay, ñeå ngöôøi ñoïc coù theå tieáp nhaän vaø deã ñaùnh giaù. Trong hai baøi thô “Taân Hình Thöùc vaø Caâu Chuyeän Keå” vaø “Giöõa Ai vaø Ai”ø, toâi thöû aùp duïng moät soá yeáu toá cuûa thô Taân Hình Thöùc Hoa Kyø (New Formalism) vaøo thô Vieät, choïn theå taùm chöõ, mang gioïng keå laø thi phaùp töï nhieân cuûa ñôøi thöôøng (tính truyeän), xöû duïng kyõ thuaät vaét gioøng (enjambment), ñoïc lieân tuïc töø doøng (line) naøy sang doøng khaùc, laäp laïi nhöõng nhoùm chöõ (nhö nhaïc Rap) ñeå taïo thaønh ñieäp vaän vaø vaàn khoâng hôïp caùch. Gioáng nhö moät vaät tìm ñöôïc (found object), chuùng ta vaøo moät caùi kho chöùa, tìm kieám, luïc loïi ñöôïc moät moùn ñoà cuõ, laáy ra duøng laïi. Nhöõng nhaø thô Taân Hình Thöùc ñaõ choïn ra moät theå sonnet (khoâng quaù 16 doøng), iambic pentameter, gaàn vôùi ngoân ngöõ noùi thöôøng ngaøy, keát hôïp vôùi chaát lieäu hieän ñaïi (thô töï do) ñeå taïo neân moät theå loaïi hoaøn toaøn môùi, hoùa giaûi luaät taéc

•

TC THÔ 18

nhaán iambic (khoâng nhaán, nhaán) vaø caùch ñoïc pentameter (moät doøng coù 5 foot). Hoùa giaûi, thaät ra laø söû duïng nhöõng luaät taéc ñoù nhö nhöõng duïng cuï, tæa bôùt nhöõng aâm röôøm raø cuûa ngoân ngöõ noùi, ñeå laøm ra thi phaùp cuûa ñôøi thöôøng (a poetics of the everyday). Nhöng thi phaùp ñôøi thöôøng vì goïi nhö theá neân bieán hoùa vaø khoâng döøng laïi ôû baát cöù ñònh nghóa naøo, vaø chæ coù theå ñònh nghóa qua haøng loaït nhöõng thaùch ñoá, naém baét vaø thöïc haønh khaùc nhau, bôûi moät ñieàu, khoâng phaûi deã laáy thô vaø phaùt hieän nhöõng bí aån töø nhöõng thöù teû nhaït vaø taàm thöôøng cuûa ñôøi soáng. Ñoái vôùi ngoân ngöõ Vieät thì laïi caøng môùi meû, vaø caàn nhöõng thöû nghieäm cuûa nhieàu ngöôøi, vaû laïi, nhöõng dò bieät trong caùch phaùt aâm vaø dieãn ñaït giöõa hai heä ngoân ngöõ (tieáng Anh vaø Vieät), taïo ra nhöõng dò bieät trong phöông caùch vaø phong caùch thô. Neáu thô Tieàn chieán, ñaõ caùch taân baèng caùch, duøng caûm xuùc ñeå thoaùt ra khoûi nhöõng luaät taéc cöùng nhaéc cuûa thô coå ñieån, thì thô Taân Hình Thöùc (taïm goïi nhö vaäy) söû duïng ngoân ngöõ ñôøi thöôøng, keát hôïp vôùi moät soá yeáu toá vaø kyõ thuaät cuûa thô töï do, phaù vôõ nhöõng aâm höôûng Tieàn Chieán, chaám döùt nöûa theá kyû daäm chaân taïi choã cuûa thô Vieät. Thô coå ñieån, theo pheùp laøm thô cuûa Thô Ñöôøng, vôùi luaät baèng (level tone), traéc (deflected tone), vaàn (rhyme) vaø cao ñoä (pitch, goàm 4 tone), lao taâm khoå töù vì chöõ (duøng vaø choïn chöõ) thì thô Tieàn Chieán chæ coøn giöõ laïi vaøi yeáu toá nhö vaàn (thöôøng laø cöôùc vaän), trau chuoát chöõ vaø caùch ñoïc ngöøng ôû cuoái doøng. Thô chuû vaøo caûm xuùc, nheï phaàn noäi dung, neân khoâng ra ngoaøi caûm xuùc vaø aûo giaùc, ñoâi khi laïi laø nhöõng caûm xuùc mô hoà, khoâng thöïc, ñöôïc taïo ra töø nhöõng vaàn ñieäu du döông. Thô keùo ngöôøi ñoïc ra khoûi ñôøi soáng, vaø chính ngöôøi laøm thô cuõng laùnh xa ñôøi soáng. Coù leõ vì vaäy neân nhieàu ngöôøi töôûng laàm raèng thô chæ coù theå caûm, chöù khoâng theå giaûi thích vì laøm sao giaûi thích caùi khoâng theå giaûi thích, khi aâm ñieäu vaø caûm xuùc ñöôïc coi nhö ñieàu kieän thieát yeáu ñeå ñaùnh giaù laø thô hay. Thô trôû neân bí aån, thuoäc veà moät theá giôùi moäng aûo, vaø nhaø thô gioáng nhö moät nhaø soaïn nhaïc, vieát kyù aâm baèng chöõ (nhieàu baøi thô vaàn phoå nhaïc raát thaønh coâng cho thaáy, hai theå loaïi naøy gaàn guõi trong caùch saùng taùc). Ñaõ coù nhieàu nhaø thô, coá gaéng thoaùt khoûi aûnh höôûng Tieàn Chieán baèng caùch laøm môùi ngoân ngöõ vaø caûm xuùc tuy nhieân vì vaãn söû duïng phöông phaùp thô Tieàn Chieán, neân khoâng nhöõng khoâng ra khoûi, maø coøn laøm maïnh theâm nhöõng aûnh höôûng ñoù. Ngay caû nhöõng nhaø thô töï do sau naøy, phaù boû theå loaïi vaø vaàn, nhöng vaãn nöông vaøo caûm xuùc, aâm vaø nghóa chöõ, chæ khaùc laø caûm xuùc trong thô Tieàn Chieán döïa vaøo nhaïc tính cuûa vaàn ñieäu thì trong thô töï do, hoaëc döïa vaøo yù töôûng vaø aâm chöõ, hoaëc vaãn döïa vaøo caùch taïo nhaïc cuûa Tieàn Chieán. Caû hai caùch ñeàu khoâng qua khoûi Tieàn Chieán, coù leõ chính vì vaäy maø thô töï do ñaõ rôi vaøo khuûng hoaûng, laøm naûn loøng vaø ñaåy ngöôøi ñoïc quay veà Tieàn Chieán.

TC THÔ 18

•

Khi söû duïng thi phaùp ñôøi thöôøng thay theá thi phaùp caûm tính (neáu coù theå goïi nhö vaäy), laø ñöa haún thô qua moät thôøi kyø khaùc. Nhöõng yeáu toá cuûa thô truyeàn thoáng nhö lieân töôûng, hoaùn duï hay aån duï... vaø haøng loaït caùc yeáu toá khaùc, chaéc khoâng coøn ñaát soáng vì moãi thi phaùp ñoøi hoûi nhöõng yeáu toá thích hôïp, ñöôïc phaùt hieän trong quaù trình saùng taùc. Thô khuaáy ñoäng vaø khích ñoäng bôûi nhöõng cuoäc phieâu löu ñuùng lyù vaø ñuùng nghóa, chaúng khaùc naøo, theá giôùi ñang ñi tìm moät traät töï môùi ñeå thay theá moät traät töï ñaõ cuõ. Thô khoâng coøn tuøy thuoäc vaøo noã löïc cuûa töøng caù nhaân, maø laø nhöõng vaän ñoäng roäng lôùn cuûa caû moät theá heä, nhö moät traøo löu, xaùc ñònh tieáng noùi vaø baûn chaát cuûa moät neàn vaên hoùa ôû moät thôøi ñieåm ñaëc bieät cuûa lòch söû thi ca. Nhöng nhöõng nhaø thô khi choïn moät ngoân ngöõ bôûi söï quyeán ruõ vaø loøng yeâu meán, vaø laø ngoân ngöõ hoï coù khaû naêng nhaát ñeå bieåu hieän thô, ôû ñaây laø tieáng Vieät, côù gì khoâng hôïp quaàn, nhieàu phong caùch laøm moät phong caùch, nhieàu tieáng noùi laøm moät tieáng noùi, thaønh moät phong traøo ñaày töï tin vaø haøo höùng. Ñieàu naøy ñoøi hoûi chuùng ta, phaûi xoùa boû nhöõng ñònh kieán vaø töï maõn caù nhaân, chia seû kieán thöùc vaø kinh nghieäm, trong tinh thaàn gioáng nhö thi phaùp ñôøi thöôøng, coù gì laø quan troïng vaø gheâ gôùm ñaâu. Chuùng ta cöù thoaûi maùi sao cheùp (copy), caøng nhieàu caøng toát, vaø khoâng ai caám ñöôïc chuùng ta baét chöôùc laãn nhau trong troø chôi nhieàu thuù vò naøy. Moät nhaän xeùt khaù phoå bieán veà thô: “Poetry is fun – serious often, but fun. It is also communal.” Nhöõng phaân tích ñôn giaûn treân coù theå chöa ñuùng hoaëc khoâng ñaày ñuû, chæ laø chuû quan cuûa ngöôøi vieát, daãn tôùi moät nhaän xeùt, moãi thôøi kyø thô, coù moät luaät taéc taïo nhaïc khaùc nhau, taïo neân nhöõng loaïi nhaïc tính khaùc nhau. Nhaïc trong thô coå ñieån khaùc vôùi Tieàn Chieán, vaø Tieàn Chieán khaùc vôùi thô baây giôø. Ñoåi môùi thô, chính laø ñoåi môùi phöông caùch taïo nhaïc, luaät taéc vaø phöông phaùp bieåu hieän. Thô coå ñieån vaø Tieàn Chieán phaûi ngaâm, thô Taân Hình Thöùc chæ ñeå ñoïc, nhöng khaùc vôùi thô töï do tröôùc ñoù, coù nhöõng luaät taéc caên baûn ñeå taïo thaønh nhòp ñieäu, vaø ngöôøi laøm thô theo ñoù phaùt huy ñöôïc nhaïc tính cho thô. Khi ñoïc, chuùng ta caûm thaáy thanh thoaùt töï nhieân, nhö ñang hít thôû khoâng khí, gaëp gôõ ngoaøi ñöôøng phoá, giao tieáp vôùi baïn beø, vaø vôùi moïi ngöôøi. Ñoù laø thöù aâm nhaïc troø chuyeän (music of conversation), phong phuù vaø haøm suùc, moãi luùc moãi khaùc, vaø laø nhöõng khoaûng khaéc coù thöïc cuûa thöïc taïi. Thô ñöôïc chaét loïc vaø böôùc ra töø thöïc taïi, maø thöïc taïi thì, khoâng naèm ôû trong muø söông, thuoäc veà quaëng moû chöùa ñaày chaát ñôøi. Nhöng baây giôø coù leõ coøn quaù sôùm ñeå tieân ñoaùn, thô coù ra khoûi vaø laøm moät böôùc ngoaët môùi, tuøy thuoäc vaøo nhöõng nhaø thô coù daùm döùt khoaùt vôùi nhöõng giaác moäng ñeâm qua hay khoâng. (Ñeà caäp tôùi thô coå ñieån, Tieàn chieán hay thô töï do Vieät khoâng phaûi laø ñeå phaùn ñoaùn, maø ruùt ra töø kinh nghieäm cuûa chính toâi. ÔÛ thôøi kyø ñaàu, toâi

•

TC THÔ 18

laøm ñuû theå loaïi töø thô vaàn tôùi töï do, chuû yù laøm môùi caûm xuùc vaø ngoân ngöõ, vaø thaáy raèng, cuõng chæ laø laøm môùi Tieàn Chieán, vaø neáu coù moät chuùt giaù trò thì ñoù laø giaù trò cuûa moät chaëng ñöôøng ñaõ qua. Tôùi thôøi kyø hai, toâi thoaùt haún ra baèng caùch söû duïng doøng ñoäng löïc vaø söï chuyeån ñoäng cuûa ngoân ngöõ. Tieáp theo ñoù laø nhöõng keát hôïp giöõa thô vaø nhieàu nguoàn khaùc nhau nhö thô vaø kòch, keå caû baèng graphic... vaø töôûng raèng ñaõ ñi khaù xa so vôùi thôøi kyø ñaàu. Nhöng vaán ñeà khoâng phaûi ñi xa hay gaàn maø toâi nhaän ra, thô coù quyeàn naêng, vaø chæ coù thô maø thoâi, cho chuùng ta bieát giôùi haïn vaø thaát baïi cuûa mình. Nhöõng nhaø thô ñeàu laø nhöõng keû thaát baïi, vaø neáu khoâng nhaän ra ñöôïc ñieàu ñoù, coù leõ chaúng bao giôø hoï trôû thaønh nhöõng nhaø thô. Thaát baïi laøm cho nhöõng nhaø thô nhaän ra ñöôïc chính mình vaø moïi ngöôøi, thuùc duïc hoï phaûi ñi tôùi maõi, cho ñeán bao giôø thoâi khoâng coøn ñi ñöôïc nöõa. Phuû nhaän chaúng qua laø phuû nhaän nhöõng thaát baïi ñeå laøm laïi moät thaát baïi khaùc. Vaán ñeà laø thaát baïi lôùn hay nhoû, vaø chuùng ta coù daùm ñoái maët vôùi noù hay khoâng. Nhöõng ngaønh khaùc coù theå ñöa chuùng ta ñeán vinh quang, nhöng thô ngöôïc laïi, ñöa chuùng ta trôû laïi ñôøi thöôøng, maø ñôøi thöôøng thì coù caû nhöõng dò thöôøng). Thaät ra, khoâng phaûi thô töï do khöôùc töø hình thöùc cuõ cuûa truyeàn thoáng, maø moät caùch saâu xa, do nhöõng qui öôùc vaên hoïc vaø thaùi ñoä xaõ hoäi, chæ hôïp thöùc hoùa, vaø ñeå noù vaøo ñuùng choã. Laøm môùi laø ñi tìm nhöõng hình thöùc môùi. Thoaùt khoûi hình thöùc, phaûn öùng laïi hình thöùc, laø dieãn ñaït baèng haøng loaït nhöõng hình thöùc khaùc nhau. Khoâng coù hình thöùc, khoâng coù tieáng noùi, bôûi tieáng noùi vaãn naèm trong qui luaät cuûa ngoân ngöõ, vaû laïi duø laø khoâng hình thöùc (formless) thì ñoù vaãn laø hình thöùc. Thô töï do vaø truyeàn thoáng tuy hai maø moät, chæ laø choïn löïa caùch dieãn ñaït. Vaø khi, cuøng moät luùc, nhöõng thaùi ñoä vaø giaù trò cuõ ñaõ hoaøn toaøn bieán maát, maát taêm nhö nhöõng neàn vaên minh coå ñaïi, thì nhöõng nhaø thô, treân böôùc ñöôøng tìm kieám, baét gaëp truyeàn thoáng, nhö tìm ñöôïc thôøi gian ñaõ maát. Nhö vaäy, duøng laïi hình thöùc thô truyeàn thoáng, cuõng chaúng khaùc naøo laøm môùi, theo ñuùng nghóa cuûa nhöõng nhaø thô hieän ñaïi. Nhöng nhöõng nhaø thô Taân Hình Thöùc chaúng döøng ôû quan nieäm laøm môùi, vì ñoù laø phöông caùch cuûa thôøi hieän ñaïi, maø duøng theå truyeàn thoáng hoøa troän vôùi chaát hieän ñaïi (thô töï do) gioáng nhö kieán truùc haäu hieän ñaïi, taïo thaønh moät theå lai, hoaøn toaøn khaùc, khoâng nhöõng hoùa giaûi vaø laøm tan bieán truyeàn thoáng, maø caû hieän ñaïi. Thô töï do (trong ngoân ngöõ tieáng Anh) laøm khoù ngöôøi ñoïc, vì tuøy thuoäc vaøo söï caêng thaúng hay söùc eùp giöõa vaên phaïm vaø chieàu daøi cuûa doøng, cuûa ñoaïn thô. Moãi ñaëc tính coù nhöõng caùch duøng rieâng bieät vaø ñöôïc caân nhaéc beân trong baøi thô, vaø ngöôøi ñoïc phaûi phaûi taïo ra tieán trình ñoïc, bôûi nhöõng bieán coá ñöôïc laäp laïi trong caáu truùc, ngaãu nhieân vaø tình côø, töø nhöõng aâm vang daày ñaëc cuûa ngöõ phaùp vaø nhöõng hieäu quaû

TC THÔ 18

•

thò giaùc. Hoùa giaûi, cuõng coù nghóa laø giaûi phoùng kyõ thuaät, duø coù moät thôøi laø nhöõng caùnh cöûa ñoùng, phaûi môû ra tröôùc khi ñi vaøo coõi thô. Chöõ nghóa, hình aûnh boùng baåy vaø caàu kyø khoâng coøn, chæ coøn söï ñôn giaûn, töï nhieân nhö moät doøng ñôøi soáng. Vaàn vaø choã ngaét khoâng baát di baát dòch chæ ôû cuoái doøng, maø cuõng gioáng nhö thô töï do, xuaát hieän ôû nhöõng choã khoâng theå ñoaùn tröôùc. Nhaø thô Ba Lan Wyslawa Symborska khi noùi raèng: “Trong vaên xuoâi coù khoâng gian cho thô, nhöng trong thô chæ coù khoâng gian cho thô.” Vaäy thì theá naøo laø moät baøi thô vaên xuoâi (a prose poem)? ÔÛ ñieåm naøo noù laø thô vaø ôû ñieåm naøo khoâng phaûi laø thô? Cöù ñaët thaønh nhöõng caâu hoûi töông töï, daàn daàn töø choã mô hoà, chuùng ta chaïm tôùi moät thöïc teá, trôû veà vôùi nhöõng yeáu toá caên baûn, ñaâu laø doøng (line) vaø ñaâu laø caâu (sentence)? Doøng thô coù theå laø moät caâu (a self-enclosed line), cuõng coù theå chæ laø moät phaàn cuûa caâu (phrase), vaø phaûi caàn nhieàu doøng môùi hôïp thaønh caâu. Khi duøng caùch vaét doøng (enjambment) phaù ñi caùch ñoïc döøng laïi ôû cuoái doøng, ngöôøi ñoïc bò thuùc ñaåy ñi tìm laïi phaàn ñaõ maát (cuûa caâu), toác ñoä ñoïc nhanh hôn, vaø phaûi ñoïc baèng maét. Ñieàu naøy gôïi tôùi yù nieäm thôøi gian vaø khoâng gian trong thô. Caùi phaàn maát ñi aáy laø phaàn gì, phaûi chaêng laø moät phaàn ñôøi soáng, cuûa quaù khöù hay cuûa töông lai, vaø nhö theá, hieän taïi khoâng leõ chæ laø caùi troáng khoâng? Nhöng caùi troáng khoâng aáy laïi chaúng troáng khoâng vì nhöõng chuyeån ñoäng khoâng ngöøng cuûa caùi bieát vaø chöa bieát, ñeø laáp leân nhau. Thô baät leân töø söï vaën veïo vaø phöùc taïp cuûa vaên phaïm vaø cuù phaùp (syntax), taïo thaønh nhòp ñieäu vaø nhaïc tính. Ñieàu roõ raøng laø, baøi thô vaø tri giaùc veà nhòp ñieäu (perception of rhythm) khoâng naèm ôû nôi ngoân ngöõ (chöõ), maø naèm ôû noäi dung ngoân ngöõ (the content of the language). Noäi dung ngoân ngöõ chính laø nhöõng chuyeån ñoäng cuûa caûm xuùc trong phaïm truø vaên phaïm vaø cuù phaùp cuûa ngoân ngöõ. Noùi nhö theá, chaúng khaùc naøo chuùng ta ñi ñeán moät keát luaän, ngöôøi laøm thô, tröôùc khi laøm thô phaûi raát gioûi veà vaên xuoâi. Chöõ coù theå cheát ñi, vaø khai sinh nhöng vaên phaïm vaø cuù phaùp thì khoâng, gioáng nhö moät doøng taâm tình, coù tính phoå quaùt, chuyeân chôû chaát soáng cuûa ñôøi soáng, duø raèng chuùng ta coù soáng ôû baát cöù thôøi naøo vaø nôi choán naøo. Nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ Hoa Kyø laø nhöõng ngöôøi ñöôïc tinh luyeän trong cuù phaùp, ñaõ töøng ñaåy tôùi cuøng cöïc, duøng cuù phaùp ñeå phaù vôõ cuù phaùp vaên xuoâi, xoùa boû ranh giôùi giöõa thô vaø vaên xuoâi. Thô rôi vaøo söï toái taêm khoù hieåu, nhieàu khi chaúng phaûi vì tö töôûng cao sieâu gì, maø vì söï luûng cuûng cuûa cuù phaùp, cuõng nhö neáu thieáu nhaïc tính, thô seõ chæ coøn laø moät ñoáng yù töôûng vaø ngöõ nghóa, laøm thaát voïng ngöôøi ñoïc. Nhöng nhaïc tính trong thô khoâng gioáng vôùi nhaïc tính trong aâm nhaïc. Baøi thô nhö moät böùc tranh noùi. Chuùng ta ñoïc moät baøi thô, khoâng gioáng nhö nghe moät baûn nhaïc, bôûi nhöõng aâm thanh cuûa tieáng noùi baát qui luaät (irregular),

•

TC THÔ 18

trong khi aâm nhaïc, naèm trong qui luaät. Trong nhaïc laø moät chuoãi aâm thanh lieân tuïc töø khôûi ñaàu ñeán chaám döùt, trong khi thô thì khoâng. Ngoân ngöõ sôû höõu ngöõ nghóa, taïo thaønh nhöõng doøng chaûy, cuøng vôùi caáu truùc cuù phaùp, leä thuoäc vaøo baûn vaên vaên hoùa vaø baûn saéc caù nhaân. Söï taùc ñoäng hoå töông giöõa hình aûnh vaø ngöõ nghóa traøn ñaày vaø quyeän laïi, khaùc vôùi nhöõng chuyeån ñoäng khoâng ngöøng cuûa aâm thanh trong aâm nhaïc. Chuùng ta ñoïc, döøng laïi, roài laïi ñoïc, hình aûnh vaø yù töôûng doäi ngöôïc, choàng chaát leân nhau; tieáp tuïc ñoïc, ñònh höôùng (thematic direction), keát hôïp theâm hình aûnh vaø yù töôûng môùi, döøng laïi ñeå naém baét nhöõng chuyeån ñoäng; ñoïc laïi ñeå ghi nhôù, tieáp tuïc ñoïc vaø laäp laïi ngay töùc khaéc ñeå keát hôïp taát caû nhöõng khaùc bieät trong ñoäng taùc ñoïc. Ñoïc, tröø ra trong moät khoaûng khaéc taïm thôøi, thì khoâng coù ñöôøng noái. Chuùng ta ñaåy caùc chöõ, vaø nhoùm chöõ (phrase) ra xa, roài laïi daøn döïng laïi treân caùi neàn trí töôûng, trong caùi caùch maø taùc giaû cuõng khoâng theå naøo tieân ñoaùn tröôùc, ngay caû khi taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc laø moät. Thô Taân Hình Thöùc coù moät vaøi teân goïi khaùc, nhö Thô Môû Roäng (Expansive Poetry), thô Haäu Ngoân Ngöõ (Postlanguage Poetry), vaø moãi thuaät ngöõ, nhö moät caùnh cöûa môû, noái (link) thô vôùi nhöõng truyeàn thoáng vaø caùc boä moân khaùc (aâm nhaïc, kòch, ñieän aûnh...). Thô Taân Hình Thöùc cuõng gioáng nhö Hyper Poetry, Hyper Text Poetry, laø moät ngaõ reõ, phaûn öùng vaø keát hôïp, thoaùt xaùc vaø hoài sinh muïc ñích laø tìm ra moät neàn thô cho thôøi ñaïi môùi. Goïi laø thô Haäu Ngoân Ngöõ laø muoán thô tieáp nhaän nhöõng ñoùng goùp lôùn lao cuûa phong traøo thô Ngoân Ngöõ tröôùc ñoù ñeå laøm nguoàn söùc maïnh. Goïi laø thô Môû Roäng laø ñöa theâm vaøo thô hieän ñaïi nhöõng yeáu toá nhö vaàn (rhyme), theå thô (meter), nhaïc tính, kòch tính (dramatic), caáu truùc truyeän keå (narrative structure), deã trình dieãn vaø thích öùng vôùi kyõ thuaät (technology) vaø aâm nhaïc bình daân... Thô khoâng theå ñònh nghóa hay ñònh nghóa naèm trong tieán trình ñi tìm ñònh nghóa, phaù boû moïi giôùi haïn, dung chöùa moïi thôøi kyø vaø gaáp leân nhieàu laàn, traùnh ñi nhöõng khuùc maéc tu töø baèng caùch ñöa vaøo thi phaùp ñôøi thöôøng. Moät trong nhöõng luaän cöù maïnh meõ nhöõng nhaø thô Taân Hình Thöùc ñöa ra, laø treân hai thaäp nieân qua, thô töï do (free verse) ñaõ trôû thaønh nhaøm chaùn, nhaït nheõo, ngheøo nhaïc tính, khoâng coù gì noåi baät, laøm maát nhieàu ñoäc giaû, vaø cuoái cuøng thì thô thu heïp laïi, khoâng ra khoûi phaïm vi nhöõng tröôøng ñaïi hoïc. Chuû yù vaãn laø tìm ra moät neàn taûng nhaïc tính môùi, nhö aâm nhaïc ñaõ lieân tuïc bieán theå, ñeå phuø hôïp vôùi khung caûnh vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa thôøi ñaïi. Baøi thô laø tieáng noùi cuûa söï thöïc, nhö nhöõng caâu truyeän phaûi nghe haøng ngaøy vaø nhieàu laàn trong ñôøi, vaø nhöõng chöõ laäp ñi laäp laïi, chaúng ñaõ laéng trong ta, aâm thanh vaø yù nghóa, moãi luùc moãi khaùc hay sao. Thô ñoøi hoûi phaûi ñònh nghóa laïi moïi theå loaïi, ñeå khoâng bao giôø döøng laïi caùi ñònh nghóa khôûi ñaàu. Thô Taân Hình Thöùc, duø sao cuõng chæ laø moät maët tích cöïc trong nhieàu maët cuûa thô haäu hieän ñaïi, moät neàn thô luoân luoân baát

TC THÔ 18

•

ñònh. Töøng ngaøy qua, chuùng ta tieáp nhaän quaù taûi nhöõng thoâng tin, hình aûnh, vaø nhöõng maãu truyeän baèng maét qua truyeàn hình, caét chính chuùng ta thaønh nhöõng phaàn maûnh, phaàn maûnh kinh nghieäm, yù nghóa vaø caû phaàn maûnh vaên hoùa. Söï rôøi raïc laø trieäu chöùng cuûa thôøi haäu hieän ñaïi khi ñaõ phaù vôõ tính sieâu truyeän keå (metanarrative) cuûa thôøi hieän ñaïi. Nhöõng caùi gì lôùn vaãn lôùn ñaáy, nhöng coâ ñôn vaø voâ tích söï, chæ coøn laø moät caùch noùi, naøo coù mang theâm thi vò vaø yù nghóa cho ñôøi soáng. Vaø coù leõ thi phaùp cuûa thôøi haäu hieän ñaïi laø thöù thi phaùp khoâng theå bieän giaûi (non-apologetics), vì noù luoân luoân bieán ñoåi vaø noái keát phöùc taïp vôùi nhieàu loaïi thi phaùp khaùc nhau. Vaû chaêng, thô Taân Hình Thöùc coù taïo ra ñöôïc gì ñaâu (enjambment laø kyõ thuaät cuûa thô töï do), chæ taùi söû duïng (recycle) nhöõng gì ñaõ coù saün, chaúng khaùc naøo troø caét daùn, nhöng laø troø caét daùn tinh vi vaø ñaày ngheä thuaät, cung caáp vaø laøm phong phuù theâm phöông phaùp theå hieän cho thô. Neáu thaäp nieân ’80, laø nhöõng hoaït ñoäng soâi noåi cuûa thô Ngoân Ngöõ thì thaäp nieân ’90, laø nhöõng tranh luaän gay gaét giöõa nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ vaø Haäu Ngoân Ngöõ Hoa Kyø. Böôùc sang theá kyû môùi, laø thôøi kyø xaây döïng vaø khai phaù moät neàn thô cho theá kyû. Dó nhieân, coù nhöõng yeáu toá, chuùng ta coù theå aùp duïng vaøo thô Vieät, vaø coù nhöõng yeáu toá khaùc, chuùng ta phaûi taùi ñònh nghóa cho phuø hôïp vôùi ngoân ngöõ Vieät. Nhìn laïi moïi thôøi kyø, töø truyeàn thoáng ñeán töï do vaø Taân Hình Thöùc, thô nhö sôïi chæ xuyeân suoát, luoân luoân ñoåi thay, phuø hôïp vôùi nhòp ñaäp cuûa moãi thôøi ñaïi. Chuùng ta vöøa böôùc qua moät ngöôõng cöûa, boû laïi ñaèng sau, nhöõng cuoäc caùch maïng naåy löûa, nhöõng bieân giôùi ngaên caùch, nhöõng bieán coá kinh hoaøng ñeå böôùc vaøo moät kyû nguyeân ñaày nhaân baûn, quay veà vôùi con ngöôøi, vôùi ñaùm ñoâng. AÙp duïng ngoân ngöõ töï nhieân cuûa ñôøi thöôøng, tính truyeän, quaûng caùo, Pop Art... chaúng phaûi laø chæ tìm kieám ngöôøi ñoïc, laáy laïi söùc maïnh cho thô giöõa nhöõng öu theá cuûa TV vaø ñieän aûnh, maø cuõng laø phaûn öùng ñoái vôùi moät neàn vaên minh, ñang chia caét vaø ñaåy con ngöôøi tôùi bôø vöïc aûo. Moãi yeáu toá trong thô, ñeàu ngaàm chöùa moät yù nghóa. Moãi ñôøi soáng caù nhaân ñöôïc keå nhö moät caâu truyeän vôùi khôûi ñaàu vaø keát thuùc, vaø khoâng coù ai laø taùc giaû hay laø chính caâu truyeän cuûa ñôøi hoï. Chaúng phaûi nhöõng ngöôøi keå truyeän lang thang töø nhöõng thôøi xa xöa, ñaõ mang nhöõng haønh ñoäng vaø nhaân vaät soáng laïi, vaø neáu khoâng coù hoï thì moïi thöù ñeàu voâ nghóa. Tính truyeän laøm chuùng ta trôû thaønh coù thöïc, ñoái vôùi ngöôøi khaùc vaø ñoái vôùi chính mình, cho chuùng ta bieát laøm sao thích hôïp vaø soáng trong moät theá giôùi, vaø neáu khoâng coù chuùng ta, caùi theá giôùi aáy chæ laø moät haønh tinh xa laï. Neân nhôù raèng, haønh ñoäng vieát, laø nhìn thaáy nhöõng ñieàu khoâng theå nhìn thaáy, ñöa ñoâi maét cho moãi ngöôøi ñeå coù theå nhìn thaáy nhau, vaø cho theá giôùi bieát veà söï hieän höõu cuûa con ngöôøi. Hai baøi thô chæ coù chöùc naêng nhö moät daãn chöùng ñeå laøm noåi baät leân moät vaøi yeáu toá khaû dó coù theå aùp duïng vaøo thô Vieät. Phöông phaùp hay nhöõng

100

•

TC THÔ 18

yeáu toá thô ñeàu mang tính duy nhaát, nhöng moãi ngöôøi aùp duïng seõ coù nhöõng hieäu quaû khaùc nhau. Baøi vieát coá traùnh toái ña nhöõng ngoä nhaän, nhöng cuõng khoâng theå naøo khoûi khieám khuyeát. Mong raèng baïn ñoïc, ñoïc trong tinh thaàn chia seû. Chuùng ta haõy cuøng böôùc treân moät con ñöôøng, daãn daét nhau, chaúng phaûi vì moät caù nhaân mình, maø cho söï höng thònh cuûa thô. Söï thaát baïi hay thaønh coâng khoâng phaûi laø ñieàu quan troïng, maø laø moät daáu moác cho nhöõng theá heä mai sau, ñôõ ñi nhöõng vaáp ngaõ. Nhìn laïi trong suoát moät chieàu daøi lòch söû vaên hoïc, töø thô coå ñieån, Tieàn Chieán ñeán töï do ñaõ coù nhöõng taùc phaåm ñònh hình cho neàn thô Vieät. Ngay baây giôø, chuùng ta vaãn coøn phaûi trôû laïi nhöõng thôøi kyø ñoù, ñeå hoïc hoûi, ruùt tæa kinh nghieäm vaø laøm khaùc ñi, môû ñaàu cho moät neàn thô taân kyø. Chuùng ta chæ xöùng ñaùng, vaø tieáp noái ñöôïc vôùi nhöõng coâng söùc lôùn lao cuûa nhöõng theá heä tröôùc, neáu tìm ra ñöôïc nhöõng phöông caùch bieåu hieän, taïo thaønh moät chuyeån tieáp, vaø chöùng toû, thô Vieät vaãn laø moät neàn thô traøn ñaày söùc soáng. Lòch söû ñaõ sang trang, vaø moät thôøi kyø môùi cuõng ñaõ baét ñaàu, coù moät yù nghóa voâ cuøng chuaån xaùc. Chuaån xaùc vì ai cuõng bieát, chuùng ta khoâng theå soáng vôùi moät taâm tö cuõ, nhöõng thoùi quen cuõ. Chaøo ñoùn moät thieân nieân kyû hay moät taân theá kyû khoâng phaûi chæ laø moät lôøi noùi suoâng, maø moãi chuùng ta caàn phaûi chaáp nhaän söï loät xaùc. Söï hoïc hoûi chæ coù ích neáu giuùp cho chính chuùng ta vaø moïi ngöôøi aùp duïng vaøo ñöôïc trong söï thöïc haønh. Chuùng ta caàn nhieàu ngöôøi tham gia vaøo coâng cuoäc chung, coù nhö theá môùi thay ñoåi ñöôïc, vaø chính thöùc böôùc vaøo moät thieân nieân kyû môùi.

TC THÔ 18

•

101

Taân Hình Thöùc cuoäc chuyeån ñoåi theá kyû

uaát hieän ñoàng thôøi vôùi nhöõng nhaø thô Ngoân Ngöõ (phong traøo naøy ñöôïc taùn thöôûng cuûa haàu heát giôùi pheâ bình vaø haøn laâm), moät soá raát ít nhöõng nhaø thô keát hôïp vôùi theå thuyeàn thoáng, bò coi nhö ñi ngöôïc doøng thôøi ñaïi (unfashionable), sau naøy tuï taäp trong tuyeån taäp “Nhöõng Thieân Thaàn Noåi Loaïn (Rebel Angels), 25 nhaø thô Taân Hình Thöùc”. Tuyeån taäp xuaát hieän laàn ñaàu vaøo naêm 1996, vaø taùi xuaát baûn vaøo naêm 1998 do Mark Jarman vaø David Mason chuû bieân. Nhaø thô lôùn tuoåi nhaát laø Frederick Feirstein sinh naêm 1940, vaø treû nhaát laø Rachel Wetzsteon sinh naêm 1967. Trong lôøi noùi ñaàu, nhöõng ngöôøi chuû bieân cho raèng: “Caùch maïng, nhö nhaø pheâ bình Monroe Spears nhaän xeùt, ñaõ thaám trong xöông coát caù tính Hoa Kyø, ñaëc bieät trong thô thôøi hieän ñaïi.” Vaø nhöõng nhaø thô hieän dieän trong tuyeån taäp naøy, khoâng nhöõng laø “söï khai phaù coù yù nghóa nhaát trong thô” maø laø “ñaïi dieän khoâng gì khaùc hôn laø moät cuoäc caùch maïng, thay ñoåi taän caên, ngheä thuaät thi ca Hoa Kyø.” Duøng laïi theå thô, hay kyõ naêng (technique) cuûa thô töï do (phaàn lôùn nhöõng nhaø thô trong

102

•

TC THÔ 18

tuyeån taäp naøy duøng kyõ thuaät enjambment), cuõng chæ laø nhöõng phöông tieän ñeå ñaùnh thöùc caûm xuùc vaø yù thöùc, taïo thaønh moät vieãn aûnh thi ca môùi (new poetic vision). Ñöôïc söï höôûng öùng noàng nhieät cuûa theá heä nhöõng nhaø thô treû hôn, thô Taân Hình Thöùc ñaõ mau choùng trôû thaønh moät phong traøo chuû yeáu trong thô Hoa Kyø, chaúng phaûi chaám döùt hieän ñaïi (free verse) maø hoøa troän vaø laøm sinh ñoäng hieän ñaïi. Coù leõ vì theá maø theo nhöõng nhaø phaân tích, loaïi thô naøy khoù laøm hôn thô töï do vì ñoøi hoûi ngöôøi laøm thô phaûi naém chaéc caû truyeàn thoáng laãn hieän ñaïi. Ñoái vôùi thô Vieät laïi coøn cam go gaáp boäi, vì ñaây laø moät neàn thô haàu nhö khoâng coù truyeàn thoáng hoïc thuaät, vaø sau nhieàu thaäp nieân quay maët vôùi Thô Môùi tieàn chieán, ngöôøi laøm thô nhö böôùc vaøo moät khoaûng khoâng, thieáu taøi lieäu nghieân cöùu vaø hoïc hoûi coù neàn taûng veà thô töï do, neân söï am hieåu vaø naém baét coøn raát nhieàu haïn cheá. Khoâng thieáu nhöõng nhaø thô töøng gaén boù vôùi thô töï do gaàn suoát moät ñôøi, vaãn khoâng theå traû lôøi nhöõng caâu hoûi ñôn giaûn nhaát veà theå loaïi naøy. Moät vaán ñeà gai goùc nöõa, thuoäc veà baûn chaát cuûa ngoân ngöõ Vieät, laøm sao moät caâu noùi bình thöôøng coù theå laøm ñöôïc thaønh thô? Ñieàu naøy tuøy thuoäc kinh nghieäm vaø nhaïy beùn cuûa töøng caù nhaân nhaø thô. Nhöng khoâng phaûi vì theá maø chuùng ta khoâng daùm thaùch ñoá, phaùt ñoäng moät phong traøo môùi, neáu moãi ngöôøi, coù ñuû tinh thaàn khieâm nhöôïng trong hoïc hoûi, chia seû vôùi nhau nhöõng kinh nghieäm ñeå cuøng vöôït qua nhöõng khoù khaên. Nhöõng saùng taùc döôùi ñaây, chæ laø böôùc ñaàu, nôi moät soá nhaø thô Vieät, coù leõ ñaõ nhìn ra ñöôïc nhöõng töông ñoàng, phuø hôïp vôùi vaên hoùa vaø ngoân ngöõ Vieät, khi thô Tieàn Chieán vaø töï do ñaõ heát hôi vaø cuøng kieät, ñang tieáp nhaän nhöõng aûnh höôûng naøy ñeå laøm thaønh moät luoàng gioù môùi. Tuy nhieân, trong khôûi ñaàu, khoâng khoûi nhöõng thieáu soùt, chöa ñuùng vôùi tinh thaàn vaø höôùng ñi cuûa thô, vì töø caùi môùi ñeán caùi hay, vaãn phaûi caàn coù moät thôøi gian daøi. Thô “Taân Hình Thöùc” khoâng phaûi laø moät thöù “bình cuõ röôïu môùi”, hay moät “troø ñeám chöõ” maø thaät ra laø duøng thi phaùp ñôøi thöôøng, phaù vôõ nhöõng yeáu toá truyeàn thoáng, giaûi phoùng hieän ñaïi (thô töï do) khoûi söï giaû taïo tu töø vaø luûng cuûng cuù phaùp (vôùi thô töï do Vieät). Thô nhaán maïnh vaøo nhaïc tính môùi laï, loâi cuoán ngöôøi ñoïc bôûi baøi thô khoâng coù

TC THÔ 18

•

103

ngöôøi ñoïc laø baøi thô cheát. Nhìn laïi thô Vieät, caùc noã löïc caùch taân cho thô saùu taùm, daøi daøi vaø cöù teo daàn suoát maáy thaäp kyœ qua, chæ laø nhöõng côn gioâng trong cheùn traø luïc baùt. ÔŒ choã thaønh coâng nhaát, caùc baøi luïc baùt bieán theå vaãn laø nhöõng khaâu vaù taïm bôï, nhöõng chieác bình (töông ñoái) môùi nhöng coøn chöùa ñeá, sakeâ, mai queá loä, keå luoân loaïi thô “taùi taïo sinh”. Neáu thænh thoaûng coù baøi thô goïn gaøng deã thöông, thì chæ laø moät thoaùng ngaát ngaây vôùi höông vò ngaøy cuõ, ngay ngöôøi ñoïc cuõng khoâng muoán döøng laïi quaù laâu, vaø gôïi nhôù ñeán nhöõng chai uyùt-ky, coå nhaùc beù tí maø caùc haõng haøng khoâng, moät thôøi, ñaõ taëng cho du khaùch treân nhöõng chuyeán bay xa. Nhöng cuõng khoâng thieáu loaïi thô keå treân chæ laø kieåu taân trang vuïng veà, luaån quaån, vöøa toái taêm vöøa ao tuø nöôùc ñoïng. Thô trôû thaønh queø quaët, xaáu xí, laø nhöõng ñöùa con hoang cuûa truyeàn thoáng, vaø roài cuõng heùo uùa vaø taøn phai thoâi. Thô Taân Hình Thöùc ruùt nhöõng yeáu toá ñöôïc khai phaù töø nhöõng nhaø thô Hoa Kyø, khaû dó coù theå öùng duïng vaøo ngoân ngöõ Vieät, môû ra cô hoäi ñoàng ñeàu cho moïi ngöôøi, töï giaûi thoaùt khoûi nhöõng boùng ma, döùt khoaùt boû laïi ñaèng sau caû truyeàn thoáng laãn hieän ñaïi, baét ñaàu cuoäc haønh trình cuûa theá kyû, vì duø coù ñuùng hay khoâng, chuùng ta cuõng ñang soáng ôû moät thôøi kyø khaùc. Nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, taùc giaû baøi thô “Böu AÛnh cuûa Ngöôøi Anh ôû Myõ”, trong moät laù thö vieát: ... Coù söï truøng hôïp laø toâi cuõng ñaõ thöœ nghieäm moät baøi “Taân Hình Thöùc” maáy naêm tröôùc, sau khi ñoïc baûn dòch baøi thô “Ñoaûn Khuùc Ñeå Muøa Xuaân Ñeán Voäi” cuûa Jean Ristat, do anh Ñoã Kh. dòch. Baøi “Nhöõng Nuï Hoàng Cuûa Maùu” (ñaõ ñaêng treân Theá Kyû 21 soá 27, 1991), toâi ñaõ choïn theå “thaát ngoân töù tuyeät” khoâng vaàn. Maët khaùc, truyeän ngaén ñaàu tieân theo kieåu “tieåu thuyeát môùi” cuûa toâi cuõng keå laïi “caâu chuyeän ñaõ ñöôïc keå ñi keå laïi nhieàu laàn” veà “hai meï con”... ñaêng trong soá Xuaân ñoäc nhaát cuûa tôø Trình Baøy, hình nhö vaøo naêm 1972 thì phaûi. “Ñoaûn Khuùc Ñeå Muøa Xuaân Ñeán Voäi” laø moät baøi thô daøi cuûa Nhaø thô Phaùp Jean Ristat, do nhaø thô Ñoã Kh. dòch, vaø ñaõ ñöôïc trích ñaêng moät ñoaïn treân TC Thô soá 2, muøa Ñoâng 1994. Veà hình thöùc, baøi thô moãi caâu möôøi hai laïi xuoáng haøng, baát keå ñang ôû ñaàu, cuoái hay giöõa cuûa moät chöõ Phaùp, voán laø moät ngoân ngöõ ña aâm. Baûn dòch Vieät

104

•

TC THÔ 18

duøng caâu saùu vaø caâu taùm (ngoaïi tröø nhöõng choã coù theå ñeám laàm.) Chuùng toâi xin trích ñaêng theâm moät ñoaïn nöõa, cuøng vôùi baøi thô “Nhöõng Nuï Hoàng Cuœa Maùu” cuûa nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng. Ñieàu naøy cho chuùng ta thaáy, moät baøi thô duø coù môùi meû maáy chaêng nöõa, neáu chæ xuaát hieän leû loi, deã rôi vaøo soá phaän haåm hiu, vaø bò thôøi gian queân laõng. Chuùng toâi cuõng traân troïng giôùi thieäu moät soá saùng taùc cuûa 11 nhaø thô sau ñaây: Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Kheá Ieâm, Phan Taán Haûi, Ñoã Kh., Phaïm Vieät Cöôøng, Traàm Phuïc Khaéc, Nguyeãn Thò Thanh Bình, Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung, Löu Hy Laïc, Leâ Giang Traàn, vaø Ñoã Minh Tuaán, nhö nhöõng tieáng noùi ñaàu tieân goùp phaàn trong cuoäc vaän ñoäng roäng lôùn naøy. Chuùng toâi seõ giöõ nguyeân muïc naøy cho nhöõng soá tôùi, ñeå môøi goïi söï tham gia ñoâng ñaûo cuûa thaân höõu vaø baïn ñoïc, ñaùp öùng vôùi nhöõng chuyeån ñoåi cuûa theá kyû. THÔ

TC THÔ 18

KHeá IEÂM

TAÂN HÌNH THÖÙC VAØ CAÂU CHUYEÄN KEÅ

Khi toâi ngoài uoáng caø pheâ ngoaøi leà ñöôøng vaø keå laïi caâu chuyeän ñaõ ñöôïc keå laïi, töø nhieàu ñôøi maø ñôøi naøo cuõng gioáng ñôøi naøo, maø lôøi naøo cuõng gioáng lôøi naøo, veà ngöôøi ñaøn baø vaø ñaøn con nheo nhoùc (nôi goùc phoá ñöôïc goïi laø choã cheát, nôi goùc phoá ñöôïc goïi laø choã soáng), keû nhöõng ñöôøng keû baèng than ñen; gaõy goùc, xaáu xí nhö caùi boùng trong taám hình cuõ, nhö dó nhieân hoâm nay ngaøy mai ngaøy moát, nhö theá thoâi thì theá thoâi, bieát ñaâu chöøng nhöng ngöôøi ñaøn baø vaø ñaøn con nheo nhoùc, vaãn keå laïi caâu chuyeän ñaõ ñöôïc keå laïi, nhö ngöôøi khaùc ñaõ töøng keå laïi, duø chaúng ñeå laïi gì ngoaøi caâu chuyeän ñaõ keå, bôûi caâu chuyeän ñang töï keå laïi, vaø khoâng ai, ngay caû ngöôøi ñaøn baø vaø ñaøn con nheo nhoùc, böôùc ra ngoaøi caâu chuyeän ñaõ ñöôïc keå laïi.

•

105

106

•

TC THÔ 18

GIÖÕA AI VAØ AI Thaät ra, thaät ra, thaät ra toâi khoâng bieát baét ñaàu nhö theá naøo, töø khi nhaän ra khoaûng caùch giöõa chieác gheá khoâng ai ngoài vaø chieác gheá toâi ñang ngoài, maø chieác gheá khoâng ai ngoài, toâi cuõng ñaõ töøng ngoài vaø chieác gheá toâi ñang ngoài, coù luùc toâi ñaõ khoâng ngoài, vaäy thì khoaûng caùch giöõa chieác gheá khoâng ai ngoài vaø chieác gheá toâi ñang ngoài, chaúng ñaùng baän taâm, huoáng chi ngay toâi, toâi cuõng khoâng bieát toâi coù khoâng hay toâi khoâng coù, toâi ngoài khoâng hay toâi khoâng ngoài; toâi noùi thöù tieáng gì trong cuøng moät luùc vaø trong cuøng luùc aáy, ñoâi khi gaëp toaøn tai bay vaï gioù vaø taïi sao toâi cöù noùi nhieàu thöù tieáng trong cuøng moät luùc, vôùi toaøn tai bay vaï gioù maø khoâng daùm truïc xuaát heát chuùng ra khoûi con ngöôøi toâi, nhöng ñoù laø chuyeän sau roát, toâi seõ keå noát; ngay baây giôø, toâi vaãn chöa bieát baét ñaàu nhö theá naøo, baét ñaàu nhö theá naøo; ñôïi ñaáy, moät laùt nöõa thoâi; phaûi gom cho ñuû lôøi ñaõ chöù, ñuùng khoâng!

TC THÔ 18

•

NGUYEÃN THÒ THANH BÌNH

CAÂU CHUYEÄN KHOÂNG ÑOAÏN KEÁT

1— Hình nhö toâi vöøa phaùt hieän ra moät ñieàu khaù kyø dò, ñoù laø ngöôøi ñaøn oâng ôû tuoåi chöa giaø nhöng dó nhieân khoâng coøn treû nöõa vaø nhaát laø oâng ta böôùc ra töø giaác mô ñeâm qua cuûa toâi ñeå ñeán beân caïnh choã toâi ngoài ñeå hoûi raèng toâi coù nhaän ra oâng aáy laø ai, laø ai khoâng phaûi roài, ñuùng luùc ñoù caâu chuyeän khoâng ñaàu khoâng ñuoâi môùi baét ñaàu 2— Chæ khaùc laàn naøy toâi nhaát ñònh chaïm thöû vaøo baøn tay vaøng thuoác xanh xao aáy, ñeå thaáy giaác mô thaønh söï thaät. Vaø ngöôøi ñaøn oâng cuõng laø moät boùng hình coù thaät nhö khi toâi buoät mieäng traû lôøi oâ, coù theå naøo mình ñaõ gaëp ôû ñaâu ñoù, ít laø moät laàn... hai laàn... Töùc thì toâi bieát ngay seõ coøn voâ soá laàn khaùc nöõa töùc thì moïi ñieàu ñeàu coù veû ñeïp laõng maïn nhö moät giaác mô, giaác mô cuûa ngöôøi ñaøn baø boán möôi voán khoâng bao giôø thích daáu chaám heát, chæ thích loøng voøng ôû nhöõng

107

108

•

TC THÔ 18

daáu hoûi, nhöõng meänh ñeà hoang mang thieân ñaøng ñòa nguïc noãi cheát tình yeâu... OÀ, nhöng lieäu ñaây coù phaûi laø ñieàu ñaùng keå. Hoaëc chieác aùo, ngöôøi ñaøn oâng ñaõ maëc noù trong giaác mô cuûa toâi. Chieác aùo maøu xí muoäi, vieân xí muoäi hay laøm eâ raêng nhöng vaãn theøm aên. Vaø laøm toâi boãng nhaän ra oâng ta oâi, thaät khoù maø bieát taïi sao toâi laïi gaëp ñuùng nhaân daùng aáy trong moät buoåi chieàu raát muoän. Toâi ñeán ñoù cuõng quaù muoän vaø söï coù maët cuûa ngöôøi ñaøn oâng trong cuoäc ñôøi toâi thì laïi caøng muoän, muoän maøng voâ cuøng! Nhö theå khi oâng ta môøi toâi cuøng tham döï troø chôi bowling treân moät chieác saøn boùng loaùng, cuøng vôùi nhöõng traùi banh cuõng heát söùc boùng loaùng, toâi bieát ngay moïi ñieàu seõ ñoå aäp xuoáng moät caùch... boùng loaùng, trôn tru vaâng, chæ vôùi nhöõng ngoùn tay thaàn dieäu ñuùt vaøo, ñuùt vaøo loã hoång ñen. Cuûa moät traùi banh duy nhaát 3— Nhö theá ñoù cuõng ñuû laøm toâi kinh ngaïc, laøm baïn deã nghi hoaëc cuoäc ñôøi voán quaù roäng cho nhöõng tình nhaân tìm thaáy nhau nhö mô toâi cuõng phaûi tieác reû bieát maáy neáu vì cuoäc ñôøi, toâi seõ phaûi chia tay vôùi giaác mô cuûa toâi.

TC THÔ 18

PHAÏM VIEÄT CÖÔØNG

JAZZ TRÖA

thaùng hai meâ meâ qua maáy phoá tröa coøn im ñôïi chuùt naéng run meàm döôùi baàu trôøi maây baïc öôùt xæn kính xe môø caêm toâi ñöa em ñi vaån vô ngoù maáy choùp nhaø moác cuõ coøn soùt laïi beân nhöõng cao oác moïc leân nhö naám daïi ngaém nhöõng nuï ñaøo hoàng vöøa troå beân ñöôøng nhöõng haøng caây truïi laù nhö naém xöông taøn cuûa muøa xuaân tröôùc laàn ñaàu chính em daãn toâi xuoáng phoá keå chuyeän ñôøi trong quaùn tröa vaéng tanh röng röùc nhaïc Jazz hoûi toâi sao khoâng coù ai huû hæ khi taét ñeøn toái löûa

•

109

110

•

TC THÔ 18

KHOÙI

Taûng saùng chaïy loøng voøng Hoà Göôm ngôø ngôï caùi muøi toâi ñaõ bieát ñaõ hít thôû töø thuôû ñôøi naøo roài nhöng chæ ñeán khi qua heát voøng thöù hai ngöôïc xuoâi trong söông môø chaäp chuøng quaù chöøng ngöôøi raûo böôùc nhö nhaûy löûa ñieäu vuõ thaàn bí quanh ngoïn Thaùp Ruøa nhaáp nhaù aùnh ñeøn coå tích xöa soi vaøo lòch söû göôm thieâng maø nhöõng keû ñöùng ngoaøi khoâng theå nghe troáng côm tröõ tình baäp buøng trong gioù sôùm maët hoà baøng baïc hôi thôû kinh thaønh roài chæ ñeán heát voøng thöù ba gaàn taét hôi chôït nhôù ra ñoù laø muøi laù chuïm ñoáng ñoát ñaâu ñoù nhö nhöõng con maét ngun nguùt ñoû röïc naêm naøo giöõa meânh moâng nuùi ñoài Long Khaùnh hay ruoäng pheøn Thaùi Myõ hai möôi maáy naêm xöa luùc tuoåi treû uû eâ chaám döùt cuøng cuoäc chieán ñaåy toâi vaøo moät lòch söû dò kyø buoàn thaûm vôùi chieác tuùi chaïy loaïn em may cho toâi töø vaït aùo daøi con gaùi ñeå baây giôø saùu giôø saùng toâi bieát chôø ai hai möôi gioø daøi cao raùo coøn chìm trong moäng ñeïp

TC THÔ 18

Ñoã KH.

KIEÀU

Em ñaâu bieát noùi tieáng Anh, chæ baäp boõm vaøi caâu ñaâu hieåu heát. Thieät ra tuïi em gaëp nhau chæ coù hai laàn trong quaùn buùn rieâu, sau ñoù cöôùi luoân. — Anh aáy laøm gì? — Thaát nghieäp. — Bieát vaäy sao vaãn laáy? — Em môùi hoïc heát lôùp 5, khoâng vieäc laøm, nhaø ngheøo, em ñoâng. Daïo ñoù, em nghó chæ laáy Taây laø coù theå giuùp gia ñình, ñaâu ngôø khoù aên ñeán theá! — Sao khoâng veà Myõ? - Khoâng ngheà ngoãng, laøm gì coù tieàn ñeå baûo laõnh em! — Hieän giôø cuoäc soáng theá naøo? — Thì phaûi soáng nhôø! Moãi ngaøy aûnh phaùt 30 ngaøn, baûo: Phaûi xaøi heát, khoâng thöøa cuõng khoâng ñöôïc thieáu. Vì phaûi giuùp gia ñình, em nhòn buoåi saùng; tröa côm hoäp, toái côm buïi væa heø. Taèn tieän laém môùi dö ñöôïc ít ngaøn nhöng nhôø ngöôøi khaùc giöõ giuøm, ñeå anh ta thaáy laø bò phaït ngay. — Baèng caùch naøo? Döôøng nhö nhôù laïi nhöõng traän phaït ñoøn khuûng khieáp, X. rôm rôùm leä: — Chaúng haïn nhö cho ngöûi muøi toa-leùt, caét khaåu phaàn aên haøng ngaøy, côûi heát aùo quaàn vaø ñi voøng quanh phoøng luø luø saün ñuùc 1 toaø thieân nhieân* cho aûnh xem. (trích Thuyû Tieân, baùo Coâng An soá 783, ngaøy 16-10-99) * Ñieàn T. Nguyeãn

•

111

112

•

TC THÔ 18

KHANH

Em giaän anh thì cuõng ñaõ phaûi. Em coøn nhìn anh thì em roäng raõi. Ñam meâ chaúng coù bao nhieâu, ñôøi ngöôøi, ñuï maø söôùng cuõng chaúng coù nhieàu, ñöôïc vaäy, thaät tình laø anh ñaõ khoâng bieát yeâu em nhöng maø cuõng ñaõ coù bieát meâ, heát chuyeän roài, xin loãi thì em khoâng caàn, vaø cuõng khoâng ñuùng, nhöng maø phaûi bieát ôn. Moät laàn cuõng phaûi bieát, noùi gì vaøi naêm ñoù, ñaâu phaûi nhoû. Anh nhôù raát roõ. Caùi löôõi, caùi loàn, caùi vuù, baøn tay. Caùm ôn em vöøa roài beân caïnh xe, ñaõ ñeå anh oâm, ñaët baøn tay leân ñít aám. Ñeå nhaéc laïi, nhôù ñeán, ñònh giaù ñuùng, buïng suït suøi vaø ñaàu ngöïc rung ñoäng. Chaúng phaûi ñeå yeâu em laàn nöõa, chaúng ai chòu vaø chaúng ai cho, ñeå nhìn laïi ñuùng taàm möùc caùi ñaõ qua, ñaõ coù, baáy nhieâu trong moät ñôøi laø ñaõ ñuû ñaõ nhieàu. Nhöõng cô baép aâm ñaïo co daõn, moät caùi chôùp maét, ñaâu phaûi laø deã kieám, daày hay moûng haøng mi. Baáy nhieâu trong ñôøi laø ñaõ quaù thöøa. Caùi thöøa laø caùi sang troïng. Thöøa cô leûn böôùc ra ñi. Caùi thieáu laø caùi khoán cuøng. Anh khoâng coøn thieáu em nöõa, thaät laø vaäy, luùc khoù ñaõ qua. Anh khoâng coøn ngheøo em töø daïo ñoù, töø laâu. Giôø anh giaøu em. Caùm ôn em ñaõ cho anh sang. Caùm ôn em ñaõ cho anh ôø coâng töû vung vaõi chaúng bieát ñieàu. Anh nhôù.

TC THÔ 18

NGUYEÃN THÒ NGOÏC NHUNG

CAÛM ROÀI CUÙM

Saùng môû maét naëng neà, goïi caùo beänh. Haï gioïng thì thaøo khaûn ñuïc bi thaûm. Hoâm nay toâi beänh, khoâng theå ñi laøm. Hoâm nay toâi thaát tình, khoâng theå ra ngoaøi. Maët maøy phôø phaïc, moâi beäch baïc, maét söng huùp khoâng ai hoûi ñeán, ñieän thoaïi cuõng khoâng reo duø chæ môøi chaøo ñoåi vieãn lieân. Tình, caûm roài bò cuùm naëng. Soát ñeán roài ñi, ngöôøi laïnh daàn. Khaên giaáy lau maét lau muõi voø vieân boû quanh giöôøng. Caûm cuùm khoâng coù thuoác chöõa. Chæ coù thuoác dòu nhöùc ñaàu, thoâng muõi, bôùt ho vaø chòu khoù naèm nghæ. Roài ñuû ngaøy, seõ heát, ñuùng luaät chôi. March 8th

•

113

114

•

TC THÔ 18

TÌM VAÄT ÑAÙNH MAÁT Toâi ñaùnh maát moät bao thö nhoû maøu vaøng ñaâu ñoù trong, ngoaøi, treân loái ra vaøo moät cao oác y khoa. Toâi ñaõ tìm loanh quanh trong xe. Toâi ñaõ luïc döôùi gheá. Toâi ñaõ ñöùng nhìn quanh quaát suoát baõi ñaäu xe. Toâi ñaõ trôû vaøo thang maùy. Toâi ñaõ ñi laïi, laàn töøng böôùc doø veát. Nhöng, vaãn khoâng tìm ra bao thö nhoû maøu vaøng luùc trao cho toâi coâ y taù ñaõ noùi, laàn ñaàu coù yeâu caàu laï. Toâi trôû laïi cao oác khi chieàu ñaõ ngaõ maøu vaøo toái. Nhöïa traûi maët baõi ñaäu saäm hôn vaø chæ coøn mình xe toâi. Thaån thôø toâi ñi tìm moät bao thö nhoû maøu vaøng ñöïng boán caùi raêng khoân coøn dính chuùt maùu, trong ñoù coù moät caùi beå ñoâi. Toâi ñi tìm boán caùi raêng vöøa ñöôïc moå laáy ra, yeâu caàu giöõ laïi, cuûa con toâi.

TC THÔ 18

NGUYEÃN ÑAÊNG THÖÔØNG

MÖØNG THEÁ KYÛ

daõ traøng xe caùt boãng ñieân nhöõng ñieáu gauloises xanh ñaõ gieát moät thieân taøi bieån vaãn nguïy bieän veà caùi cheát cuœa 1 sieâu sao mi meàm moâi maù moäng mò môœ maét chæ thaáy 1 caùi beán baéc con soâng buøn xaùm töôi luïc bình tím tim boùi caù ñaát trôøi ôi 1 keœ chôùi vôùi 1 ngöôøi coøn ñôïi baøi thô laø vaùn côø cuœa nhöõng ngaøy voâ caœm — “thi só khoâng ñieân boïn chôi côø môùi ñieân” (GK Ches terton) — sau nhöõng traän möa bom ñaïn tieáng kara-oâ-keâ vaãn chöa aùt haún ñöôïc tieáng ñaøn quaï treân queâ höông cuœa boá giaø (chieàu muøng ba laùi bus hai taàng xuoáng chinatown chaøo thieân kyœ) —— caønh ivy baønh tröôùng vöøa phuœ laáp maët göông tuoåi 6 möôi haét hiu nhöõng tieáng cöôøi vay möôïn chieác hoover huùt daàn nhöõng kyœ nieäm caên buoàng buoàn lim dim goïi

•

115

116

•

TC THÔ 18

LE SQUARE

ngaøy sinh nhaät cuœa baø ñaàm giaø duras noù lang thang tôùi 1 quaœng tröôøng tónh mòch rôïp boùng maùt ngoài xôù rôù dó nhieân laø moät mình treân chieác baêng gheá laéng nghe chim choùc treân laù caønh xanh xao xí xoâ xí xaøo baèng tieáng aêng-leâ khieán noù chôït nghó tôùi cuoán phim kinh dò cuœa oâng giaø Hitch buïng pheä maø phaùt gheâ nghe toaøn thaân anh haøo noåi da heo treân caùi square trôøi vaøo muøa haï / heø heät nhö trong muøa ñoâng winter / hiver trôøi thì dó nhieân luùc naøo cuõng phaœi xanh maøu thieân thanh cho noù neân tranh ma tít xô nhöng lô ciel bleu khoâng hieåu sao boãng khieán noù mô thaáy nhöõng haït löïu ñoœ hoàng trong cheùn cheø xuaân sa hay söông xa (?) ngöôøi thaày vieät vaên treœ oám ñoùi ho lao teân nguyeãn khoa ngaøy xöa ôœ ngoâi tröôøng kieán thieát cuõ lôïp maùi toân xi maêng noùng böùc naèm treân con ñöôøng nancy nhö tröôøng peù trus kyù (ñöôøng nancy sau nôùi roäng thaønh ñaïi loä coäng hoøa döôùi thôøi

TC THÔ 18

ñeä I coäng hoøa) ngoâi tröôøng tö thuïc ñoù cuõng nhö caên nhaø noù ôœ gaàn caùi chôï choàm hoåm cuõng teân laø nancy ngöôøi thaày cuõ ñaõ thao thao baát taän giaœng caâu “ (laâm) baïch vaân” — teân cuœa moät thaèng baïn ñaõ ñöôïc gia ñình giaøu sang cho sang phaùp du hí — “ (laâm) baïch vaân taây taùn (gaùi) thuœy ñoâng löu (bò) “ gioù thoaœng raát nheï vaø naéng roœ nhöõng gioït naéng raát buoàn xuoáng muõi giaày noù da ñen size 5 mua sale £4.99 oâ hay sao naéng laïi buoàn nhæ chaéc laø taïi vì hi hi noù ñang maàn thi vaø paùc xô côø ñeâm hoâm tröôùc noù ñaõ taém douche nöôùc suoái vaø soi kieáng ngaém nhìn boùng mình thaáy hình ta oâi raát laø xeách xy

•

117

118

•

TC THÔ 18

CHÆNH HÌNH ÑOÙN MUØA PHUÏC SINH vôùi caùi thaân theå vöøa ñöôïc khaâu vaù laïi ñeâm qua gheùp tim heo phoåi boø toùc ni-loâng raêng giaœ & ñoâi tay töø caùi thaây ma cuœa 1 thaèng mó traéng serial killer & da maët laø da ñít & töù chi baèng xöông baèng thòt plastic hoàng vôùi con maét cao ñaøi ñoäc nhaõn & khoái oùc laø 1 con chíp toâi thaœo nhöõng program haïnh phuùc daøi haïn cho mai sau toâi ngoù laïi ñôøi mình oâi noù môùi tinh oâi noù tuyeät xinh oâi noù toät ñænh oâi caùm ôn oâi danke scho¨n herr doktor frankensto¨n

TC THÔ 18

CHÔI KHOÂN

laøm boä maøy laø tao vaø tao laø tao nhö theá ñeå tao ñöôïc hai tao laøm boä maøy laø tao laø maøy vaø tao laø maøy laø tao nhö vaäy seõ coù 3 tao vôùi 3 maøy ñeàu laø tao caœ thoâi maøy ñöøng thuùt thít khoùc nöõa tao khoâng xuùi maøy chôi daïi khoâng baét maøy laøm baäy hoång theøm yœ lôùn chôi khoân aên hieáp maøy hoaøi tuïi mình haõy laøm tao laø maøy maøy laø tao ñeå maøy vôùi tao tuy hai maø moät tao vôùi maøy tuy moät maø hai vaø giaœ boä nhö trôøi ñoå möa phuøn treân con loä vaéng luùc naøy ñaëng tao oâm maøy ñöùng nuùp döôùi goác maây

•

119

120

•

TC THÔ 18

NHÖÕNG NUÏ HOÀNG CUÛA MAÙU

möôøi ngaøn leœ moät ñeâm möa tröôùc ngaøy chuùa bò ñoùng ñinh treân caây vó caàm buoåi tröa hoâm ñoù coù moät tia naéng khaúng khiu chieáu doïi qua khung cöœa toø voø rôi truùng ngay treân ñaàu con maggie 2 ñöùa toâi maëc y phuïc cuœa toå tieân nhaân loaïi a dong vôùi eâ vaø trong vöôøn ñòa ñaøng khoâng raén khoâng maän ñoœ chæ coù 2 ñöùa toâi bô vô treân taám neäm ñaët treân neàn xi maêng buïi caên haàm squatter laøm choã truù taïm ñeå nhai caàn sa uoáng bia lon ngoán cuoán saùch hình tintin tôùi taây taïng caœ chuïc röôõi laàn hôõi mieáu ñình chuøa thieâng maùi toân reâu phuœ khoâng coøn chim choùc bay veà ñaáu hoùt ñöøng coi nhöõng gì boïn caùc chuù noùi haõy cam nhöõng gì boïn caùc baùc naøm hoà hôœi thoån thöùc nhaïc jazz töng böøng phaùo boâng ñeâm daï hoäi chuùng toâi naèm ngöôïc thoåi keøn lòm cheát oâi haïnh phuùc tuyeät vôøi giöõa paris möa tô ñuøa phaát phô aùo nhung meàm moâi ñaøo gaùi haø noäi baêm saùu phoá phöôøng xöa cuõ trong töôœng töôïng ñaõ cheát haõy töôœng töôïng moät chieàu heø eâm aœ beân bôø xa loä bieân

TC THÔ 18

hoøa tôø chính luaän môùi ra loø loan tin moái tình bí maät cuœa rupert brooke ñaõ bò baät mí dó nhieân khoâng phaœi tôø laù caœi ta maø moät tôø xaø laùch taây vöøa ñaêng caùi tin giöït gaân aáy hôõi em khoâng laø con beù tuoåi 15 noel olivier toùc vaøng soùng muõi doïc döøa cuœa chaøng thi só laõng maïng yeåu meänh toäi nghieäp cho em toâi chæ coù 1 caùi mieäng cöôøi nhaït nheõo voâ duyeân & 1 maùi toùc xô döøa cöùng ngaét ñen thui nhöõng caønh gai nhoïn ñaâm vaøo ngöïc toâi ñau nhöõng nuï hoàng cuœa maùu & bôœi ôœ beân kia bôø ñaïi taây döông hay ôœ beân naøy bôø thaùi bình döông thôøi cuõng theá thoâi maùu huyeát vaãn laø maùu huyeát moà hoâi nöôùc maét vaãn laø moà hoâi nöôùc maét ñoàng tieàn baùt gaïo vaãn laø baùt gaïo ñoàng tieàn nghieän ngaäp röôïu cheø thaát nghieäp vaãn laø thaát nghieäp nghieän ngaäp cheø cheùn saùng chuœ nhaät ngon roài seõ laø bloody sunday & palm beach seõ laø napalm for each dó nhieân ngaét laù ñuïng caây böùt maây ñoäng röøng baœn dòch 1 taäp thô tieáng nga cuœa nhaø thô laõo aáy coù nhieàu vieân ngoïc quí hôn chieác voøng vöông mieän cuœa nöõ hoaøng anh tröng baøy trong toøa thaùp coå london coù lính canh maëc aùo ñoœ quaàn ñen tay caàm caây

•

121

122

•

TC THÔ 18

thöông cuœa thôøi phuïc höng & coù cöœa saét ñieän töœ töï ñoäng ñoùng saäp xuoáng khi gaëp bieán nhöõng keœ thöøa tieàn & vaên minh nhaát theá giôùi coäng theâm ñaùm du khaùch nhaät vai ñeo toøng teng maùy aœnh maùy chæ maùy oång maùy baœ noái ñuoâi chen laán daãm leân chaân nhau oh i’m soly vaøo ñöùng xem traàm troà moãi tröï ñoä vaøi ba giaây dó nhieân daãu raát muoán chuùng toâi vaãn khoâng theå laø 1 nöõ hoaøng khaœ aùi ñeå buø laïi anh xin ca em nghe vaøi caâu noâm na cuœa oâng cuï nguyeãn khuyeân nguyeãn duï gì ñoù naøy môï noù nghe nheù 1 mai 1 moát 1 ngaøy xöa thô thaån kìa ai aên baùnh coøng tui raïi tui rôø raêng raén reát baø lanh baø laét löôõi laâu la dó nhieân gaày maäp ñoùi no raùch laønh ñau maïnh giaø treœ buoàn vui cuø chôùn caø laàn haøo nhaõ phong hoa chi chi hay gì gì thì 2 ñöùa toâi cuõng vaãn laø 2 ñöùa tui nhö töø thuœa môùi choïc ñaát gheïo trôøi hay vaøo luùc oâng taây nhaø ñeøn döïng nöôùc an nam ta & con maggie 1 böõa noï noù leœn vaøo sieâu thò sieâu thöïc sieâu aên cuoãm maát meï cuœa chaøng 1 khuùc thòt doài to toå boá noù ngaäm maõi ngaäm hoaøi maø chaúng teo moøn meœ söùt thì noù vaãn laø con maggie ñaùng thöông

TC THÔ 18

noù cuõng khoâng theå laø sieâu sao liz / maggie trong cuoán phim maøu meøo caùi treân maùi thieác noùng ñoá em bieát maùn ôœ ñaâu bieát mao maáy tuoåi bieát möa maáy ñoài ñoá anh bieát khæ laø ai dó nhieân laø toâi & taát caœ baø con ôœ ñaây ai cuõng bieát maët caùi con ngöïa ñoù hôõi ngöôøi anh em moãi ñeâm khoaùc blouson ñen muø xoa ñoœ nheùt loù moät goùc cheùo ra ngoaøi meùp tuùi sau quaàn jeans ñöùng töïa quaày quaùn khuya ñaãm muøi bia ñaéng nöôùc tieåu maën moà hoâi noàng hôi thôœ thoái tha thuoác laù marlboro cao boài giaœ hieäu 1 ngaøy naøo ta seõ côõi har ley davidson tay trong tay hoø hô hoø daét nhau veà queâ toâi ñoùi thaêm nöông ngoâ thaêm ñoàng luùa treân beán ñoø thuœ thieâm vôùt caønh rong öôùt leân chuøi nhöõng gioït leä khoâ 1/ 4 theá kyœ töø chieàu xuaân xöa em qua ñaây laøm thuyeàn ngöôøi dó nhieân thaønh hoà roài seõ coù caùi teân môùi laø saøi goøn dó nhieân treân ñöôøng traàn ruoåi dong daïi nhôø khoân chòu cuoäc ñôøi laø manh chieáu raœi nhöõng nuï hoàng chôø ta khi ta khoâng buoàn nguœ tình yeâu laø suoái maät bôø xoâi ñôïi ta khi ta chöa muoán aên dó nhieân ñeâm phaœi traéng ngaøy phaœi ñen bieån treân cao trôøi döôùi thaáp khi thuôœ beù toâi thuœ daâm

•

123

124

•

TC THÔ 18

oâm röøng thu khieâu vuõ dó nhieân em khoâng bao giôø thuoäc veà toâi coøn toâi chaúng khi naøo laø cuœa em & tuïi mình eâ coùc caàn caùi chuyeän khoâi haøi laåm caåm khoái tình tröông mÿ cheùn nhöïa em cöôøi vôõ tan aáy xin quí vò cho 1 traøng phaùo mieäng thaät roøn nhö coøn ngoài raïp quoác thanh coi vôœ con gaùi chò haèng hay ñöùng trong raïp haùt boä beân hoâng tröôøng toân thoï töôøng coi coïp tuoàng trieäu töœ long ñoaït aáu chuùa kính thöa quí ñoäc giaœ chuùng toâi laø nhöõng keœ lang thang trong caùc haønh lang taøu ñieän ngaàm treân nhöõng thieân ñöôøng giaœ taïo soáng baèng dao buùa cuœa aùc moäng haèng ngaøy neân chæ ñöôïc bieát nhöõng cuoäc tình 100 naêm trong buïi coœ luøm caây ñeâm nôœ saùng taøn luõ chuùng toâi & con maggie London, thaùng 5 - 1991 LÔØI BAØN Baøi thô naøy ñaõ ñaêng treân taïp chí Theá Kyœ 21 (soá 27 thaùng 7 - 1991) vaø ñaõ ñöôïc taùc giaœ söœa chöõa theâm ñeå in laïi treân Taïp chí Thô. Nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng ñaõ taâm söï vôùi chuùng toâi qua email: Baøi thô khaù daøi (doøng), vì toâi raát mong muoán vôùi vaøi ba ngöôøi noù seõ laø moät thöù “Chanson du Mal-Aimeù” hoaëc “Giaây phuùt chaïnh loøng” hay “Le condamneù aø mort”… cuœa moät thôøi kyø / thôøi ñaïi nhieãu nhöông. “Nhöõng nuï hoàng…” laø moät ca khuùc ñaày “aâm thanh vaø cuoàng noä”; laø thô tình, thô laõng maïng, thô haøi, thô chaâm, thô hieän thöïc / sieâu thöïc, thô haïng nhaát, thô haïng beùt hay khoâng thô (tuøy ôœ ngöôøi ñoïc); laø tieåu thuyeát ba xu, laø soap opera, laø film noir, caœi löông, haùt boä, TV, phim thôøi söï; laø moät

TC THÔ 18

•

125

böùc tranh caét daùn “haàm baø laèng” hay “ñaày ngheä thuaät” (tuøy vaøo ngöôøi xem) vôùi nhöõng hình aœnh coùp nhaët töø ñoâng taây kim coå. Caùm ôn nhaø thô NÑT ñaõ “leùc-tuya” (lecture) cho chuùng ta veà caùi “magnum opus” (taùc phaåm chính yeáu) cuœa oâng. Hy voïng seõ coøn coù nhöõng “sequel” hay “prequel”, “Nhöõng nuï hoàng…” part 2, 3 ñeå chuùng ta ñöôïc bieát theâm veà quaù khöù / töông lai cuœa “con beù maggie-toùc-gai-xô-döøa” ñaùng thöông maø cuõng raát ñaùùng yeâu cuœa nhaø thô! (Kheá Ieâm)

126

•

TC THÔ 18

JEAN RISTAT

ÑOAÛN KHUÙC ÑEÅ MUØA XUAÂN ÑEÁN VOÄI

Toâi nghe raàm rì toái ôû Trong ngöôøi nhö tieáng saám löôõi cuûa em ÔÛ trong mieäng laên troøn laèn Seùt daáu raêng em aên vaøo thòt nhö Veát caén cuûa maët trôøi ñang Thôû haét toâi coù muoán cöôõng laïi em Cuõng khoâng ñöôïc chaúng caùch naøo Cho duø ngaøy ñeán ñaõ töø laâu chuoâng Baùo thöùc ñaõ vung leân löôõi Dao nhoïn goïi toâi nghe ôû beân ngoaøi Böôùc chaân thôï thuyeàn lao ñoäng Voäi raûo veà phía nhöõng nhaø ga toâi Keå cho em nghe caùi nhoïc Nhaèn chen trong nhöõng toa taøu hoûa nhöõng Khuoân maët nhôït nhaït phaán ñaép Vuïng veà muøi nöôùc hoa bình daân reû Vaø nhöõng thaân theå ñaøn baø Ngöôøi ta yeâu voäi vaõ giöõa buïi muø Cuûa côn ngaùi nguû nhö laø Moät sa maïc nôi thung luõng coù nhöõng Nuï hoàng ñeán heùo uùa vaø Toâi caâm taát caû caùc ñôùn ñau cuûa Cuoäc ñôøi daäp ôû beân trong Buïng naøy beù con haõy uùp tai naèm Ñeå laéng nghe tieáng chuoâng khuûng Khieáp cuûa baát haïnh vaø coâ ñoäc.

TC THÔ 18

LÖU HY LAÏC

BOÁN THOÂI*

ngaøy naøo giaùp maët nhau toâi seõ leân gioïng thaày chuøa, naøy em ôi, nhoû nheï duøm, ñi ñöùng phaûi bieát daáu caùi gioïng thaày ñôøi, naøy, ai cuõng bieát deø xeûn ñuùng luùc, tay baét maët möøng möøng tuûi tuûi, caùi gioïng thaày chuøa naøy, tuoåi naøy teân naøy, sao coøn môû mieäng leân gioïng thaày ñôøi, naøy, ai cuõng phaûi bieát aên mieáng traû mieáng, laïi cuõng gioïng thaøy ñôøi naøy, coøn khoå hôn choù, toùm laïi hôn thua chaû aên thua gì, thì ngaøy naøo giaùp maët nhau, nhaéc nheï duøm ñi, ñöùng leân ñi veà cuõng phaûi bieát, ñöøng töôûng bôû, caùi gioïng thaày chuøa, ôû ñaâu ñaáy ôû yeân ñi. * teân moät nhaân vaät tieåu thuyeát cuûa Voõ Phieán.

•

127

128

•

TC THÔ 18

TRAÀM PHUÏC KHAÉC

LAÏC AN ÑÖÔØNG

Thuoác tröôøng sinh coù baùn ôû Laïc An Ñöôøng. – Anh baûo gì? – Tröôøng sinh hay cöôøng döông? – Khoâng, toâi ñang noùi chuyeän tröôøng sinh. — Taïi sao anh laïi ñi tìm moät ñieàu thaät ra laø khoâng coù. – Khoâng, baây giôø toâi chæ caàn moät caùi toa thoâi. – Moät khoâng ñuû ñaâu, coù leõ phaûi ba toa. — Nhöng ôû Laïc An Ñöôøng chæ coù toa soá moät. – Thì cöù ñi ñi. Ñi tìm thoâi cuõng ñuû vui roài, tìm ôû trong hay ôû ngoaøi cuõng ñöôïc.

TC THÔ 18

LEÂ GIANG TRAÀN

NÖÔÙC

Göûi thaøy Thieän Hyû

Coù ngöôøi thaáy nöôùc töø treân thöôïng nguoàn coù ngöôøi thaáy nöôùc phaúng laëng trong hoà meânh moâng, coù ngöôøi thaáy nöôùc im lìm trong ao vuõng, coù ngöôøi thaáy nöôùc roùc raùch theo suoái khe, coù ngöôøi thaáy nöôùc tuoân ñoå duõng maõnh nôi thaùc cao huøng vyõ, coù ngöôøi thaáy nöôùc xoaùy cuoän cuoàn nôi cöûa soâng. Coù khi thaáy nöôùc löõng lôø treân doøng soâng uoán khuùc, coù khi laéng ñoïng loøng theo con nöôùc ñöùng ban tröa, coù khi thaáy hoàn xoân xao theo dôïn soùng laên taên, coù khi ôû ñoâ thò chæ thaáy nöôùc söôùt möôùt theo haøng möa, thaáy nöôùc chæ laø nhöõng bong boùng phaäp phoàng troâi xuoâi væa heø goùc phoá. Laøm sao ngöôøi ta coù theå thaáy nöôùc nhö moät haønh trình, thaáy nöôùc laø söùc soáng tuoân chaûy maõi chaûy maõi laø nhöõng leân ñöôøng, ñi maõi ñi maõi, laø ngoïn soùng thaàn oai döõ ngoaøi truøng döông, laø nguïm nöôùc ngoït ngaøo ngoaøi sa maïc, laø nhöõng gioït söông mong manh, laø taát caû nhöõng gì khôûi leân söï soáng, laø côn hoàng thuûy kinh hoàn tieâu dieät sanh linh,

•

129

130

•

TC THÔ 18

laø söï hoài sinh cho khoâ caèn khao khaùt. Vieát nhö moät haønh trình chöõ nhö nöôùc leân ñöôøng ra ñi, ra ñi, ra ñi maõi, coù luùc laø thaùc coù luùc laø soâng coù luùc traøn treà nhö cöûa bieån, coù luùc vôõ nhö bong boùng mong manh, coù luùc ñuïc nhö söông, trong nhö möa, xanh nhö bieån, coù luùc mòt môø nhö tuyeát rôi, coù luùc laïnh luøng nhö baêng taûng, coù luùc soâi suïc nhö phuùn thaïch, reo raéc nhö suoái nguoàn buoàn, nhö doøng soâng ñöùng nöôùc... Coù leõ hieåu mình coâ ñôn — noãi coâ ñôn lôùn... neân Van Gogh hieån thò caùnh ñoàng löûa, veõ höôùng döông im laëng cuùi ñaàu... Ta thì cöôøi sang saûng, yeâu nhöõng con ñoùm laäp loøe trong söông, yeâu nhöõng beù thô ñuøa doïc nöôùc, yeâu nhöõng thoân nöõ daàm möa, yeâu con ñoø lung linh trong traêng nöôùc, yeâu ñaùm treû taém soâng, yeâu con caù hoàng vöôït thaùc, yeâu gaùo nöôùc döøng chaân uoáng doïc ñöôøng, yeâu caùnh buoàm ngoaøi trôøi nöôùc moâng meânh... Nhöõng cuïm maây ñaõ hoùa thaân, nhöõng con ngoãng trôøi bay Nam veà Baéc, nhöõng gioït söõa meï, nhöõng haït nöôùc maét kim cöông, vaàng nguyeät xanh xao khoâ khaùt, khoâng keå cho ai nghe bao giôø veà bí maät nöôùc hoùa...

TC THÔ 18

ÑOÃ MINH TUAÁN

OÁNG NÖÔÙC NHAØ TOÂI TRÖÔÙC THEÁ KYÛ 21

I. Ñaàu naêm nhaø toâi laép ñaët laïi ñöôøng oáng daãn nöôùc maùy bôm leân taàng hai, choân ngaàm phi tang nhöõng maïch nöôùc vaø che nhöõng aâm möu cuûa boï cai thaàu. Tuaàn ñaàu, nöôùc chaûy leânh lang leánh laùng, phun traøo, thaám loang. Ñieân tieát ! Voâ tình noùi caâu gì xuùc phaïm ngaønh nöôùc? Hay Lieân xoâ cuõ suïp roài thieáu vít, oác? Hay luõ luït nhieàu, xi maêng aåm moác, muïc röõa oáng gang? Hay baùo chí truyeàn hình saùch vôû thôøi nay laøm hoûng heát maét vaø tay. Vaø phim Nam Haøn leâ theâ caûi löông moâi ñaøn baø son ñen huùt hoàn chuùng noù laøm, maûi baøn taùn queân sieát buloong. Tieân sö thôøi choù cheát ! Taét tivi ñi, caùch maïng caùi cuïc cöùt! Höû? Caùi gì? Xaùch nöôùc leân ngay! Daân chuû nhaân quyeàn deïp heát, xaùch nöôùc leân cho em röûa ñít. Caát ngay troø chôi ñi! Muoán baït tai caû nöôùc vì taát öôùt. Khoâng coù leõ laät heát neàn nhaø leân. Ñaõ baûo ñöøng nhaûy nhoùt muùa haùt hoïc ñoøi nhaêng nhít. Baùc ôùi ! Coâng ty khuyeán maïi daàu goäi,môøi baùc thöû duøng! Cuùt ñi! Nhaø ñang öôùt! nöôùc

•

131

132

•

TC THÔ 18

ræ buoàn teânh. Baùc, Caäu ôi, queâ toâi bò luït ... Giôøi ôi, ñaây! Cuï thoâng caûm, nhaø toâi ngaäp nöôùc. Alo! Moät, hai, ba,boán. Ñaây ñaøi truyeàn thanh phöôøng ta. Toáp ca trong hoäi dieãn gioïng haùt nhöõng ngöôøi giaø coù ba con lieät só vaø thô cuûa nhöõng ngöôøi bò siña. Höø, ø ñöa tao khaåu suùng baén chim tao naõ vaøo loa leânh laùng nöôùc maø noù oâng oång haùt. II. haùt treân loa. Keä meï noù naêm tuoåi, cöù laät heát gaïch leân xem choã naøo oáng thuûng, roø. Tieân sö boïn löu manh! Khoâng laép noát moät moät moät chieác joaêng ñeå coøn mong kieám vieäc tieáp. Gaïch men vöøa laùt laïi, thôû phaøo qua qua haïn roài, baïn beø ñoøi khao môû tieäc möøng, mua theâm ñoà chôi cho treû. Mua luoân maáy loï nöôùc goäi ñaàu, mua ñeå giuùp sinh vieân ngheøo vöôït khoù ñi tieáp thò cho tieàn ñaùm aên maøy, khoâng ñaén ño hoaøi nghi. Theá laø yeân, ñôøi vaãn ñeïp sao. Nhöng...boãng ...ñaøi phöôøng oâng oång ñoïc chuû tröông thaønh phoá trieån khai döï aùn oáng nöôùc môùi. Nhaø nöôùc chi ra ba tyû baûy vì cuoäc soáng caùc taàng cao. Tieân sö noù! Ñoàng hoà nöôùùc cuûa mình mua noù ñoøi loâi ra haønh lang ñeå noù deã quaûn. Höø, boïn cöûa quyeàn, khoán kieáp, böu ñieän, nöôùc vaø...cöù nhaéc ñeán boïn chuùng laø laïi ñieân tieát leân. Khoâng ñöôïc! Nöôùc cuõ ñang duøng toât! Phaûn ñoái! Khaép nôi daân göûi caû choàng ñôn. Sao baét daân boû tieàn cho coâng ty nöôùc saïch kinh doanh? Khoâng baøn vôùi daân? Sai quy cheá daân chuû cô sôû. Chuùng toâi seõ kieän leân, seõ vieát baøi cho baùo , truyeàn hình, keå caû internet, ñöøng

TC THÔ 18

ñuøa vôùi coâng luaän thôøi nay, caû phoù Thuû töôùng cuõngbò noù vaät ñoå laên quay. Cuùt ngay A khoâng thì chuùng tao B, roõ raøng C, toùm laïi, thì Y , Z. Laïi ñieân ñaàu, xoeøn xoeït tieáng maùy caét gaïch haønh lang ruù rít, caét beâ toâng caét ñöông nhöïa doïc ngang ñöùt daây ngaàm telephon ñöùt phöït heïn, taâm tình, oáng nöôùc xuyeân qua cuoäc ñaøm thoaïi vieãn lieân, Vieät Kieàu Myõ ñang noùi say söa veà thöông öôùc Myõ Vieät. Toå höu keùo ñeán toaø baùo Nhaân Daân xin ñaêng yù kieán cuûa caùc laõo thaønh caùch maïng veà höu ít löông, phaûn ñoái thaùi ñoä cöûa quyeàn cuûa coâng ty kinh doanh nöôùc saïch thaønh phoá baét daân chòu nhöõng khoaûn tieàn voâ lyù traán loät. Chuû tòch Thaønh phoá cuõng pheâ phaùn: “ Xeû haønh lang, ñaët oáng nöôùc ngay tröôùc cöûa nhaø toâi raát chöôùng, toâi noùi, vaãn laáp xi maêng vaøo, coi nhö xong! Thaät laø khoâng coù kyû cöông pheùp nöôùc.” Chuû tòch chæ caøu nhaøu, chòu cheát. Laõo toå tröôûng nhaø toâi tai bò ñieác ñeo maùy nghe, thì thaàm doaï ai khoâng boû tieàn xeû nhaø ñaët oáng nöôùc môùi thì khoâng coù nöôùc phaûi duøng nöôùc gieáng daân laïi la où, giuïc nhau boû tieàn mong coâng nhaân ñeán xeû nhaø, moùc tuùi, tuy nöôùc vaãn xoái xaû tuoân theo ñöôøng oáng cuõ . Ñ... meï daân, ngu theá thì thoâi, töï mình xin chòu baát oâng voâ lyù traán loät. Chuû tòch Thaønh phoá cuõng leân tieáng pheâ phaùn: “Xeû haønh lang, ñaët oáng nöôùc tröôùc cöûa nhaø toâi raát laø chöôùng, toâi noùi, vaãn laáp xi maêng vaøo, coi nhö xong! Thaät laø khoâng

•

133

134

•

TC THÔ 18

coù kyû cöông pheùp nöôùc.” Chuû tòch chæ caøu nhaøu, chòu thua chuùng vaø baùo, ti vi cuõng queân tieät. Nöôùc oáng môùi khoâng ñuû duøng vaø aên maøy laïi qua treû vaáp haønh lang xeû oáng nöôùc loài leân, leân vì nghe treân loa gioïng caùc cuï toáp ca coâng nhaân nhaø maùy nöôùc veà höu non. Laõo toå tröôûng ñieác ñaëc ñeo maùy nghe vaø nöôùc khoâng coù . Chuû tòch thaønh phoá than phieàn sao khoâng giöõ ñöôøng oáng cuõ ñang toát. Baét daân chòu tieàn voâ lyù. Ñ..meï daân ngu ñeán theá thì thoâi...

Haø noäi 3-2000

TC THÔ 18

PHAN TAÁN HAÛI

NHÌN THEO CHUØA COÅ QUEÂ NHAØ

ñi xuoáng phoá nöûa ñeâm tìm laïi nhöõng caùi toâi naøo cuûa ngaøy tröôùc vôùi ngaøy sau loái mòt muø trí nhôù maét cay seø ñeâm haïnh ngoä göông xöa muøa coå ñoä ngöôøi moät thuôû uøa veà chaân dung laï coøn ai ñi giöõa traàn gian soi laïi goïi nöûa ñôøi laï laãm gioù hö voâ ñeâm cuõng laàm laïc maõi chöa veà tôùi thaép ñuoác chôø ngöôøi maõi nhöõng muøa xuaân chuùt tình côø maø gaëp gôõ moät ñôøi ñeå höông löu giöõ xanh vaàng toùc traéng Vaø ñeâm vaø em vaø trí nhôù vaø nhôù naéng möa moät thôøi thaät xa xöa maø thaät gaàn nhö hôi thôû.

•

135

136

•

TC THÔ 18

HAØ NOÄI (AP) - Ñoù chæ coøn laø nhöõng boùng hình, theo lôøi ngöôøi phaùt ngoân cuûa nhaø nöôùc hoâm Thöù Ba khi ñöôïc caùc phoùng vieân quoác teá phoûng vaán veà ngoâi chuøa coå töøng laø nôi Tueä Trung Thöôïng Só ngoài nhìn traêng vaø laøm thô maø baây giôø oâng Peterson vaãn thöôøng xaùch xe gaén maùy chôû coâ vôï Vieät vaøo chôi. Trong toâi vaãn coå moät vaàng traêng giaø töø saùch hoïc moät thôøi aáu thô maùt laïnh moät laàn söõng nhìn ñeå ngaøn naêm teâ ngaát lòm nhö maây tìm ñeán queâ nhaø SAØI GOØN (Reuters) - Baây giôø laø nôi du lòch, theo lôøi ngöôøi phaùt ngoân cuûa Thaønh Hoäi Phaät Giaùo hoâm Thöù Hai khi ñöôïc hoûi veà Xaù Lôïi Töï nôi moät thuôû toâi ngoài hoïc vuøi ñaàu vaøo trang saùch coå nghe gioù nghìn naêm xao xaùc nhìn hoaøi khoâng thaáy chaân dung. Ñeâm coå töï queâ nhaø coù laïnh buoát nhö toâi taän Mieàn Baéc Hoa Kyø coøn trong loøng soät soaït giaáy vôû xöa thö kieám ñaõ nhaït nhoøa trang kyù öùc thaät xöa coå.

TC THÔ 18

LITTLE SAIGON (UPI) - Coù nhöõng ngöôøi trung nieân vaãn ngoài beân gheá ñaù nhìn cao leân caùc ñaùm maây vaø öa noùi lung tung veà chuøa coå queâ nhaø, theo lôøi ngöôøi phaùt ngoân cuûa thò xaõ Westminster hoâm Thöù Baûy, vaø chuùng toâi lo ngaïi cho söùc khoûe cuûa caùc cö daân naøy. Neáu hoï ngoài ñaùnh côø töôùng ñeå aên tieàn thì chuùng toâi chaéc chaén laø an taâm hôn, ngöôøi phaùt ngoân noùi theâm. Khi ñeâm xuoáng söông daøy mòt loái toâi ngoài nghe chuoâng moõ ñeám canh thaâu maø raát laï cuõng raát quen buoåi toái cho maét môû nhìn thaáu suoát nghìn naêm.

HEÁT PHAÀN THÔ TAÂN HÌNH THÖÙC

•

137

138

•

TC THÔ 18

Phuï baûn Nguyeãn Troïng Khoâi

TC THÔ 18

•

139

E.M. Cioran noùi veà nhaïc

Trích töø Nhöõng Cuoäc Noùi Chuyeän giöõa Cioran vaø Sylvie Jaudeau, naêm 1988 (naêm Cioran ñaõ 77 tuoåi - töø “vous” ñeå chæ Cioran leõ ra phaûi dòch laø “cuï”) S. J.: Nieàm laïc thuù lôùn nhaát ñeán vôùi oâng baét nguoàn töø aâm nhaïc. OÂng ñaõ soáng traûi nhöõng khoaûnh khaéc tuyeät vôøi khi nghe nhaïc Brahms, Schumann hoaëc Schubert. Ñoái vôùi oâng, aâm nhaïc bieåu thò cho caùi gì ? E.M. Cioran: Ñoù laø ngheä thuaät duy nhaát gaùn ñöôïc moät yù nghóa cho töø tuyeät ñoái. Ñoù laø caùi tuyeät ñoái ñöôïc soáng traûi, tuy nhieân ñöôïc soáng traûi qua trung gian cuûa moät aûo töôûng lôùn roäng meânh moâng, bôûi noù [caùi tuyeät ñoái] tan bieán ngay khi söï im laëng ñöôïc taùi laäp. Ñoù laø moät tuyeät ñoái phuø du, toùm laïi, moät nghòch lyù. Kinh nghieäm ñoù ñoøi hoûi phaûi ñöôïc laëp laïi voâ cuøng taän ñeå ñöôïc toàn taïi maõi maõi, noù gaàn guõi vôùi kinh nghieäm thaàn bí maø ngöôøi caûm nghieäm ñöôïc noù laäp töùc maát huùt daáu tích noù ngay khi ngöôøi aáy taùi hoäi nhaäp cuoäc soáng thöôøng ngaøy. — Coù nhöõng khoaûnh khaéc thuaän tieän, thích hôïp hôn heát ñeå thöôûng thöùc aâm nhaïc ?

140

•

TC THÔ 18

— Vaøo ban ñeâm, aâm nhaïc coù ñöôïc moät chieàu kích thaät khaùc thöôøng. Söï ngaây ngaát do aâm nhaïc mang laïi [extase musicale] theo kòp söï xuaát thaàn thaàn bí [extase mystique]. Trong caû hai, ngöôøi ta caûm nghieäm laø ñaõ chaïm tôùi ñöôïc nhöõng ñaàu cöïc, khoâng theå ñi xa hôn nöõa. Khoâng coøn gì ñaùng keå nöõa, cuõng chaúng coøn gì toàn taïi nöõa. Ngöôøi ta caûm thaáy bò nhaän chìm trong moät vuõ truï thanh khieát tôùi möùc khieán choùng maët, quay cuoàng. AÂm nhaïc laø ngoân ngöõ cuûa söï sieâu vieät. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao aâm nhaïc gôïi ra ñöôïc nhöõng söï coäng thoâng saâu xa giöõa moïi ngöôøi. AÂm nhaïc nhaän chìm ngöôøi ta vaøo moät vuõ truï trong ñoù moïi bieân giôùi bò xoùa boû. Thaät ñaùng tieác laø Proust, duø ñaõ phaân tích kyõ veà nhöõng taùc duïng cuûa aâm nhaïc, laïi khoâng bieát tôùi khaû naêng naøy cuûa aâm nhaïc : noù coù theå daãn ñöa baïn tôùi beân kia bôø caûm giaùc. Ñieàu naøy chöùng toû raèng Proust ñaõ khoâng tìm hieåu kyõ veà Schopenhauer [chuù thích], vaø Proust döøng laïi ôû Bergson. Proust ñaõ khoâng vuôït qua ñöôïc taâm lyù hoïc. — Ñoù laø taát caû söï khaùc bieät giöõa moät nhaø sieâu hình hoïc vaø moät nhaø duy myõ. Proust vaãn laø nhaø duy myõ cho duø ñoâi khi oâng ta chaïm tôùi moät chieàu kích vöôït khoûi theá giôùi cuûa caùc hình theå. — OÂng ta thieáu caùi khaéc khoaûi sieâu hình ñích thöïc. Nhöõng kinh nghieäm aâm nhaïc cuûa Proust bao giôø cuõng lieân heä tôùi cuoäc soáng traûi caù nhaân cuûa oâng ta. Nhöõng kinh nghieäm ñoù khoâng daãn oâng ta tôùi beân kia bôø cuoäc soáng cuûa oâng ta, tôùi beân kia bôø cuoäc soáng noùi chung. Ngöôøi ta chæ hoaøn toaøn ñaït tôùi ñöôïc theá giôùi cuûa aâm nhaïc khi ngöôøi ta vöôït khoûi baûn chaát con ngöôøi. AÂm nhaïc laø moät theá giôùi voâ cuøng thöïc nhöng cuõng laø theá giôùi khoâng theå naém baét ñoàng thôøi laø moät theá giôùi môø daàn, tan bieán. Moät ngöôøi khoâng theå thaâm nhaäp vaøo theá giôùi ñoù, vì voâ caûm tröôùc ma löïc cuûa noù, seõ bò töôùc ñoaït ngay caû caùi lyù do toàn sinh. Anh ta khoâng theå ñaït tôùi caùi traùc tuyeät. Chæ theå hieåu ñöôïc aâm nhaïc nhöõng ai, maø vôùi ho,ï aâm nhaïc laø khoâng theå thieáu, khoâng theå mieãn tröø. AÂm nhaïc phaûi khieán baïn cuoàng ñieân, neáu khoâng, noù seõ chaúng laø gì heát. — Toùm laïi aâm nhaïc buoäc chuùng ta phaûi ñoái maët vôùi nghòch lyù naøy : vónh cöûu ñöôïc thoaùng nhaän trong thôøi gian. — Thaät vaäy, ñoù laø thöù tuyeät ñoái ñöôïc naém baét trong thôøi gian, theá nhöng laø nôi ta khoâng theå truù nguï laïi, laø cuoäc tieáp caän vöøa traùc tuyeät vöøa thoaùng qua. Ñeå noù ñöôïc toàn taïi, caàn moät caûm xuùc aâm nhaïc lieân tuïc. Söï xuaát thaàn thaàn bí cuõng coù tính mong manh heät nhö vaäy. Trong caû hai tröôøng hôïp, vaãn laø cuøng moät caûm thöùc veà caùi khoâng hoaøn taát, keøm theo moät söï luyeán tieác xeù loøng, moät nieàm hoaøi voïng voâ haïn.

TC THÔ 18

•

141

— Nieàm hoaøi voïng ñoù chính laø neàn taûng cuûa thò kieán cuûa oâng veà theá giôùi. OÂng ñònh nghóa noù nhö theá naøo ? — Tình caûm naøy phaàn naøo coù lieân heä tôùi nguoàn goác Hung-ga-ry cuûa toâi. ÔÛ Hung-ga-ry, caû moät neàn thi ca daân gian ñeàu thaám ñaãm noãi nieàm hoaøi voïng. Ñoù laø moät tình töï xeù loøng khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc, tieáng Hung goïi laø “dor”… — OÂng ñaõ vieát :”Coù ba thöù u saàu : Nga, Boà vaø Hung”. — Daân toäc u saàu nhaát maø toâi bieát, laø daân toäc Hung, chæ rieâng nhaïc Di-gan cuõng ñuû ñeå chöùng thöïc cho noãi u saàu ñoù. Hoài coøn treû, Brahms ñaõ bò huyeãn hoaëc bôûi nhaïc Di-gan. Ñoù laø lyù do giaûi thích taïi sao aâm nhaïc cuûa Brahms laïi coù söùc loâi cuoán deã xieâu loøng ngöôøi nhö theá. Sau ñoù, Cioran ñeà caäp ñeán moät neùt chung cuûa nhaïc vaø thô. Theo Cioran, “nhaïc vaø thô giuùp baïn tieáp caän moät caùi gì raát thieát yeáu vaø giuùp baïn ñöôïc phæ nguyeän : moät thöù aân suûng, moät söï coäng thoâng sieâu töï nhieân vôùi caùi khoâng theå xaùc ñònh. Thôøi gian bò gaït ra, baïn bò neùm ra ngoaøi voøng tieán trieån. Nhaïc vaø thô, hai söï leäch laïc traùc tuyeät [deux aberrations sublimes].”

Phaïm Kieàu Tuøng dòch Chuù thích: Schopenhauer : … moïi ngheä thuaät khaùc ñeàu laø söï sao cheùp cuûa caùc YÙ Töôûng [theo nghóa cuûa trieát hoïc Plato], coøn aâm nhaïc thì hoaøn toaøn khaùc, laø söï sao cheùp cuûa chính YÙ Löïc. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao taùc duïng cuûa nhaïc laïi maïnh meõ vaø saâu sa ñeán theá, so vôùi caùc ngaønh ngheä thuaät khaùc ; bôûi leõ khi caùc ngaønh ngheä thuaät khaùc chæ noùi veà caùc boùng daùng [cuûa söï theå] thì aâm nhaïc noùi veà chính söï theå. Trích The World as Will and Idea, Book III, ñoaïn 52 (trang 201 aán baûn Modern Library, New York, 1928

142

•

TC THÔ 18

HORIA BAÊDESCU

NHÖÕNG TAM ÑOAÏN LUAÄN CUÛA CON ÑÖÔØNG taëng Geùrard Bayo

Con ñöôøng khoâng tôùi töø ñaâu heát vaø cuõng chaúng ñi ñaâu bao giôø. Töø khoâng ñaâu heát sinh ra khoâng tìm thaáy ôû ñaâu caùi cheát: moïi con ñöôøng ñeàu tôùi vaø ñi töø baûn thaân. Ruùt ra töø baûn thaân töø Höõu theå aáy con ñöôøng; keû böôùc beân treân vaø khai saùng noù laø lôøi ñaùp. Yeáu tính cuûa con ñöôøng laø baát ñoäng khoâng phaûi vaän haønh, söï ñi qua chæ laø traïng thaùi moäng mô cuûa con ñöôøng. Söï ñi qua chaúng laø gì khaùc hôn laø kyù öùc cuûa söï ñi qua, vaø nhö theá con ñöôøng chæ laø kyù öùc cuûa con ñöôøng: con ñöôøng cuûa söï ñi qua phaûn aùnh

TC THÔ 18

trong taám göông. Vaø nhö theá say meâ chính baûn thaân con ñöôøng trong chính söï ñi qua cuûa mình tìm thaáy moä phaàn, vaø nhö theá kyù öùc töôûng nhôù tôùi caùi cheát chöù khoâng phaûi söï soáng. Khoâng ai böôùc treân ñöôøng chính con ñöôøng laø keû tieán böôùc nôi moãi ngöôøi, traïng thaùi cuûa con ñöôøng laø traïng thaùi hieän höõu cuûa söï vaät. Khoâng coù gì khaùc laø con ñöôøng ngoaøi söï daãn tôùi cuûa noù, nhöng töø ñaàu naøy tôùi ñaàu kia chaúng coù gì heát; ôû nôi con ñöôøng phaûi chaám döùt ôû ñoù noù sinh ra, vaø ôû nôi noù sinh ra noù ñaõ tôùi töï bao giôø. Giöõa baûn thaân vaø baûn thaân con ñöôøng tieán böôùc, giöõa nhöõng gì khoâng coøn nöõa vaø nhöõng gì seõ coù noù tìm thaáy lyù do, trong phi-theå hieän toàn cuûa noù tieâu tan, noù khoâng coù theå chaát — thöïc theå cuûa noù khi phaù taùn nhuoám ñöôøng neùt; noù ôû ngoaøi thôøi gian — thôøi gian cuûa noù troâi ñi tröôùc khi trôû laïi.

•

143

144

•

TC THÔ 18

ÔÛ nôi con ñöôøng gaëp gôõ moät con ñöôøng khaùc moät thaäp giaù naåy sinh; thaäp giaù cuûa con ñöôøng laø söï baát an haèng cöûu cuûa noù, ôû nôi giao nhau moät söï khoâng-ngôi nghæ choàng leân moät söï khoâng-ngôi nghæ khaùc, ôû nôi giao nhau Thöôïng ñeá caät vaán noãi quaïnh hiu cuûa noù, ôû nôi giao nhau noãi quaïnh hiu ñaùp lôøi. ÔÛ moät ñaàu con ñöôøng laø söï sinh ra, ôû ñaàu kia laø caùi cheát, neáu giöõa baûn thaân vaø baûn thaân con ñöôøng tieán böôùc thôøi söï soáng chæ laø cuoäc vieãn du khoâng cuøng cuûa caùi cheát vaøo luùc sinh ra cuûa chính mình. Moïi söï dôøi xa töø boùng mình; duy coù con ñöôøng dôøi xa töø boùng nhöõng keû khaùc, duy coù noù ôû ngay giöõa ban ngaøy, duy coù noù ngôøi saùng töø chính phi-theå cuûa noù. Khoâng coù leà ñöôøng ôû nôi leõ ra noù phaûi coù môû ra moät caùnh cöûa, ôû nôi môû ra moät caùnh cöûa moät con ñöôøng khaùc ñöôïc taïo laäp, ôû nôi moät con ñöôøng khaùc ñöôïc taïo laäp voâ taän baét ñaàu chung cuoäc.

TC THÔ 18

Töøng böôùc moät con ñöôøng ñöôïc taïo laäp vaø moãi moät böôùc tìm thaáy lyù do cuûa mình ôû ñieàu ñoù ; ôû moãi moät böôùc khôûi söï vaø chaám döùt moät con ñöôøng, giöõa böôùc ñaàu vaø böôùc cuoái con ñöôøng vaãn laø moät. Böôùc chaân laø caùch thöùc cuûa con ñöôøng ñeå noùi vôùi mình, im laëng cuûa noù baèng tro cuûa nhöõng böôùc chaân hieän höõu, buïi cuûa noù oá buïi cuûa moät ngoân ngöõ ñaõ maát tích. Ñöôøng loái * laø moät con ñöôøng muoán laø chính baûn thaân, khi ñeå loä ñöôøng loái aáy laø vôùi chính mình noù tieát loä söï thaät. Khoâng theå hoûi con ñöôøng ñöôøng loái cuûa noù, bôûi chính noù cuõng khoâng bieát. Nhö ngöôøi muø baèng ñui muø sôø soaïng boùng toái, con ñöôøng trong ñöôøng loái cuûa mình ñi tôùi; ñöôøng loái cuûa con ñöôøng khoâng bao giôø ñi con ñöôøng cuûa noù.

•

145

146

•

TC THÔ 18

Moïi söï ñeàu coù loái rieâng duy caùi cheát khoâng coù loái naøo heát moät mình noù ôû chung cuoäc cuûa moïi loái. Khoâng bao giôø döøng laïi aáy söï khoân ngoan cuûa con ñöôøng, nhöõng con ñöôøng cuûa khoân ngoan thöôøng khi vaáp vaùp; trong khinh suaát cuûa noù con ñöôøng töïa vaøo voâ taän; trong khinh suaát khoân cuøng con ñöôøng ñi tôùi khoâng vaáp vaùp. Töø döï caûm moät loái ñi naûy sinh con ñöôøng. Döï caûm laø hoâm tröôùc cuûa gaëp gôõ baûn thaân; hoâm tröôùc laø söï troâng chôø moät ñieàu ñaõ töø raát laâu döï caûm. Ñöôøng loái cuûa moät ñieàu coù theå ñoaùn bieát vaøo hoâm tröôùc cuûa ñieàu aáy. Duy nhöõng ñöôøng loái cuûa Thöôïng ñeá laø bí aån; ôû hoâm tröôùc ñôøi ñôøi chuùng duy trì con ñöôøng cuûa chuùng. Treân con ñöôøng cuûa mình moãi ngöôøi möôïn moät loái rieâng, nhöng thöôøng thöôøng khoâng raønh reõ laém. Moãi ngöôøi trong loái rieâng tìm kieám con ñöôøng cuûa mình, nhöng thöôøng thöôøng khoâng tìm ra.

TC THÔ 18

•

147

Ñònh ñöôøng neùt cho nhöõng gì khoâng coù khuoân maët aáy laø moãi loái rieâng, vaø queân mình aáy laø moãi con ñöôøng. Ñeå traû laïi söï chính ñaùng cuûa baûn thaân con ñöôøng töï taùch lìa baûn thaân; ôû ñoù ôû nôi noù taùch lìa baûn thaân laø khôûi ñieåm khoâng phaûi chung cuoäc, ôû ñoù, traïng thaùi cuûa con ñöôøng khieán noù queân ñi traïng thaùi cheát choùc. Baøi thô töï baûn thaân laø moät con ñöôøng. Con ñöôøng cuûa baøi thô laø chính baøi thô. Treân con ñöôøng cuûa baøi thô keû caát böôùc khoâng phaûi laø baøi thô ; treân con ñöôøng cuûa baøi thô lang thang caùt buïi sinh ra döôùi ñoâi chaân cuûa caùi cheát.

Baûn dòch Dieãm Chaâu * «ñöôøng loái» ôû ñaây (la voie) xin hieåu laø «phöông thöùc / caùch thöùc». (DC) HORIA BAÊDESCU sinh ngaøy 24. 2. 1943 taïi Aref-treân-Arges, mieàn Valachie, Ru-ma-ni. Khôûi söï söï nghieäp vaên chöông vaøo ñaàu nhöõng naêm 1970 vôùi taäp thô Marile Eleusii (Nhöõng ngaøy hoäi lôùn cuûa Euleusis, nxb Dacia, 1971); tôùi nay ñaõ coù khoaûng hai chuïc taùc phaåm vöøa thô, vöøa tieåu thuyeát vaø nghieân cöùu vaên hoïc. OÂng ñaõ ñöôïc taëng nhieàu giaûi thöôûng vaên chöông trong nöôùc nhö cuûa Hieäp hoäi caùc nhaø vaên, cuûa caùc taïp chí «Arges», «Poesis» vaø cuûa Haøn laâm vieän Ru-ma-ni; ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng nhö Anh, Phaùp, Ñöùc, Nga, Hung-ga-ri, Bun-ga-ri, Serbie, Armeùnie, Vieät-nam,....

148

•

TC THÔ 18

Vôùi baèng tieán só vaên chöông, oâng coøn laø moät giaùo sö, moät nhaø baùo, moät dòch giaû vaø nhaø ngoaïi giao. Trong cuoäc soáng bình nhaät, Baêdescu laø moät tín ñoà chính thoáng giaùo... Trong baøi töïa moät tuyeån taäp thô cuûa Horia Baêdescu ñöôïc dòch sang Phaùp vaên, nhaø pheâ bình Liviu Petrescu vieát: «Horia Baêdescu ôû trong soá nhöõng nhaø vaên tieâu bieåu nhaát cuûa vaên chöông Ru-ma-ni trong nhöõng naêm gaàn ñaây.» Nhaø pheâ bình coøn cho bieát: «Thô Horia Baêdescu, phaàn tieâu bieåu nhaát trong caùc taùc phaåm cuûa oâng, khoâng phaûi laø moät thöù thô tieàn phong theo nghóa thoâng thöôøng cuûa töø naøy, maø ñuùng hôn laø moät thöù thô quan taâm tôùi vieäc thu hoài yù nghóa nguyeân thuûy cuûa noù. (...) Ñoái vôùi Horia Baêdescu, thô tieáp tuïc môû ra cho moät soá kinh nghieäm cuûa ñieàu thaùnh thieâng. » (...) Petrescu coøn phaân bieät hai giai ñoaïn trong thô Baêdescu: ôû moät giai ñoaïn ñaàu, thô Baêdescu ñöa ra moät vieãn aûnh toång quaùt, moät thöù «chuû nghóa nhaân baûn môùi», trong ñoù »söï hieän höõu cuûa con ngöôøi ñöôïc coi nhö khoâng phaûi laø ñoái nghòch vôùi thieân nhieân maø laø döï phaàn vaøo thieân nhieân, hoøa mình vaøo moät thöù traät töï vuõ truï...»; nhöng trong nhöõng naêm gaàn ñaây, Baêdescu ñaõ cho thaáy moät khuynh höôùng ngöôïc laïi: oâng «khai trieån vieãn aûnh cuûa moät vuõ truï maéc trieäu chöùng suy ñoài, moät vuõ truï ñang nguoäi daàn, ôû ngöôõng cöûa cuûa moät thôøi baêng giaù khaùc...» Vôùi «Nhöõng tam ñoaïn luaän cuûa con ñöôøng» (1999), thi phaåm môùi nhaát cuûa oâng, toâi möôøng töôïng thô Horia Baêdescu ñang trôû laïi quyõ ñaïo cuûa traàm tö, töï ñaøo saâu vaø khai trieån cho mình moät con ñöôøng theânh thang môùi. Toâi ñaõ giôùi thieäu Horia Baêdescu vôùi baïn ñoïc Vieät-nam laàn ñaàu qua thi phaåm Khuoân maët thôøi gian & muõi gai (Tuû saùch thô, Trình baày, 1996). Toâi trôû laïi vôùi oâng laàn naøy trong haân hoan cuûa moät mong öôùc ñaõ trôû thaønh söï thöïc : Horia Baêdescu khoâng phaûi chæ laø moät trong nhöõng tieáng thô «tieâu bieåu nhaát cuûa Ru-ma-ni», oâng ñaõ böôùc moät böôùc thaät vöõng vaøng treân con ñöôøng cuûa nhöõng nhaø thô lôùn cuûa theá giôùi... Loä traán, 22. 12. 1999

TC THÔ 18

PHAN HUYEÀN THÖ

THAÁT VOÏNG TAÏM THÔØI

Moãi saùng, anh ñi laïi trong yù nghó cuûa em. Khaên taém truøm ñaàu baát ñoàng öôùt nheïp ñeâm baàu cöû moûi meät. Em khoùc caâm baïch laïp Khoâng nhaän ñöôïc anh. Moãi saùng. Ngöôøi ñi möa bay ñaøn oâng vung tay maëc caûm loàng ngöïc leùp ñaøn baø laéc lö moâng xöông chaäu heïp che ñaäy ganh ñua. Moãi saùng anh dao ñoäng yù nghó em moãi saùng, nhaït - daàn - ñeàu kí öùc ñeâm. Moãi saùng yeâu moät thaát voïng taïm thôøi. 11-99

•

149

150

•

TC THÔ 18

INRASARA

KÍ ÖÙC RÖØNG

Coøn ngoïn löûa ñaùm thieâu cha nôi goùc toái cöûa röøng lay kí öùc tuoåi thô con ñoäng cöïa. boùng cha xöa ñi laån boùng ñoài ñoài oâm mang doaï naït. meï gaày khoâ daùng böôùc röøng hoâm nay ñaâu cuõng loái moøn. chæ coøn noãi traéng hoang thaûng thoát chaát ñaày tieáng chim khuya. thoåi baït taøn löûa ñaám thieâu cha neùn kí uùc tuoåi thô con nín laëng mai con luùt laån vaøo röøng phoá.

TC THÔ 18

NGUYEÃN THUÏY KHA

HÖÔNG CHAÏP

Toâi vaét kieät töøng bình minh Leân giaáy Vaét kieät moät ngaøy daøi sau ñaáy moät ñôøi lang thang. Tuoåi taùc cöù nhích daàn töøng xuaân chaäm vaø traàm tích taéc giaø tröôùc nhaát ôû toâi laø maét caëp kính ñeo tróu naëng noãi nieàm Roài ñeán toùc töøng sôïi buoàn traéng leân ñeâm hai giaác nguû Giaác mô hình nhö cuõng giaø ñi hôn cuõ öôùc voïng xöa beù nhoû laïi ñaàn Ngoâ non quaït than laäp loeø væa heø hoaøng hoân Treân töôøng lôøi nhaén chuyeån ñòa chæ nhöõng haøng caét toùc trong möa xaâm xaãm. Caùi gì ñang maát ñi hay chính thôøi gian nhoïn Em thaûn nhieân keùo xöôùc thaùng naêm. Em thaûn nhieân traéng moät maûnh vai traàn Cheùm toâi guïc ñaàu xuoáng maõi Höông da thòt maét xanh man daïi Caâu ruùt caû trôøi cao. Caâu haùt em sao buoàn ngoït ngaøo Chaéc ñaõ phaûi tình yeâu maø baét toâi say cheát Roài laïi hoài sinh laïi cuoàng ñieân yeâu tieáp Laïi vaét kieät mình. Laïi cheát. Laïi hoài sinh.

•

151

152

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN TROÏNG TAÏO

NGAÏI XUAÂN

ngaïi vaøo quaùn xaù ngöôøi ñoâng ngaïi ñi ñaùm cöôùi vöôøn hoàng ngaïi qua ngaïi ngoài laâu vôùi tuoåi giaø ngaïi rong ruoåi choán ñöôøng xa ñeøo boøng. ngaïi baøi dieãn thuyeát daøi doøng ngaïi con chim hoùt trong loàng veùo von ngaïi ly röôïu nhaït pha coàn ngaïi ngöôøi voâ côù nhôn nhôn khoùc cöôøi. tôùi giôø ngaïi caû boùng toâi yù thô chöa caïn ngoù lôøi ñaõ khoâ ngaïi caây truùc ñöùng beân hoà bieát ñaâu sô yù baát ngôø saåy chaân! ngaïi laøm thô taëng muøa xuaân ngaïi chuoâng ñieän thoaïi baát thaàn nöûa ñeâm ngaïi ngöôøi nhö theå ngöôøi quen töôûng em laïi hoaù Ngöôøi Tieân giaùng traàn.

TC THÔ 18

•

153

VAÊN CAÀM HAÛI

VAØO ÑEÂM NAY NHÖÕNG NAÊM 2000

Vaøo ñeâm nay nhöõng naêm 2000, ngöôøi coøn leã aùo môùi thaân hình giaø coãi phaùt soùng phoá hieän sinh khoång loà bao tay so gaêng khaát thöïc tim beân phaûi ñoát leäch ñòa ñaøng ong ong muoãi ghìm chaân daäp dôøn rôi nhöõng naêm 2000 chieán tranh ngaùi nguû bieân ñaïo muùa giöõa haït vaø maàm oå kieán tha moû khoaùng khai thaùc toâi haèng ñeâm moùng tay baïc khoùi chai röôïu maëc ñoà daøi suûi boït chæ traéng em ngöûi röôïu nhö ña ñoan nöôùc, thanh baïch caû lôøi meâ röùt saïch ñoäc toá vaøo ñeâm nay nhöõng naêm 2000, thaân hình caïn aùo möa naèm im nghe töøng teá baøo ñaïi baùc thaép saùng nghòch caûm treân moâi raèm xoaù ñoùi giaûm ngheøo khoâng laãn loän kích thöôùc naêm chaâu.

154

•

TC THÔ 18

MAI VAÊN PHAÁN

IM LAËNG TROÂI

Trong hoác ñen im laëng toâi vuøn vuït troâi vôùi bao ngöôøi aùp tai vaøo ñöôøng vieàn saùng chaúng nghe ñöôïc ñieàu gì nhöõng cöû ñoäng co giaät run raåy qua aùnh maét khoeù mieäng ñoaùn ra söï saùm hoái hay tuyeân ngoân Kyù öùc caâm ñaëc chaäm chaïp döïng daäy vaùch ñen söøng söõng söông muø traøn bôø ñöùt nhöõng ñoäng maïch hình nhaân saùp neán maét boác löûa ñen Böùc töôøng caùch aâm ñaõ cuõ vaø caû söï uø ñaëc hoâm nay daãu coù nhìn xuyeân thaáu caøng goïi laïi caøng xa Em vaø toâi nhìn nhau vuøn vuït troâi lay ñaäp khoaûng khoâng tröôùc maët.

TC THÔ 18

TRAÀN TIEÁN DUÕNG

ÑOAÛN KHUÙC CAØNH KHOÂ

Nhöõng caønh khoâ treân ñaát traéng vaïch loái chieàu heø tìm raâu deá Ñaát ñoàng kia loaøi deá ñaõ doïn nhaø Caønh khoâ roãng daáu ham muoán ban ngaøy vaø thao thöùc veà ñeâm chôø buoâng hình theå Coû laáp kín nhöõng khe ñaát, nhöõng ngaùch hang Ñaùm treû ôû quaù xa noãi buoàn heø chieàu khoâng ñuoåi kòp aùnh saùng vaét ngang ngoïn caây chieác caàu moûng ñaùm treû khoâng luøa ñaøn deâ veà loái naøy Ñaát ñoàng ngaäm cöùng ñaù soûi Run daùng roi chieàu heø haèng veát se thaét thoâi troán chaïy töï gaõy chaân nhöõng ñoaûn khuùc caønh khoâ baät ruùc

•

155

156

•

TC THÔ 18

Ñaát ñoàng ñeâm tröôùc vaø ngaøy sau cuûa caønh khoâ khoâng khaùt voïng gì khaùc Ruùc tieáng khoâng aâm löôïng khoù hieåu ôû ngoaøi noù khuoân maët than vaø löûa ñöôïc che daáu cuûa caønh khoâ khuoân maët haïnh phuùc cho nhöõng ai khoâng tìm hình theå aâm vang nhöõng ai tha thieát laëng nghe nhö nghe tieáng haùt sau söï phaân raõ cuûa nhöõng ngöôøi veà tröôùc tieáng löûa ruùc treân ñaát troàng söông giaù Thaùng 10-1999

TC THÔ 18

•

157

TRÒNH THANH SÔN

VÔÙI ANH THÔÏ HÔÙT TOÙC

Anh caét toùc cho toâi, xòt goâm cho toâi, trang hoaøng cho toâi theâm ñónh ñaïc ñöôøng hoaøng ñeå toâi coù theå böôùc vaøo cô quan ñöôøng hoaøng ñónh ñaïc Moãi ngaøy anh coù theå laøm cho ba möôi ngöôøi ñaøn oâng trôû neân löông thieän baèng raâu toùc, vôùi ñieäu nhaïc buoàn nguû taùch taùch, chieác keùo trong tay anh coù theå hoaøn löông nhöõng göông maët töôùng cöôùp thaønh göông maët Phaät. Khi côûi taám vaûi choaøng ra khoûi vai toâi, anh ñaõ laøm cho thieân haï phaûi yeâu toâi. Vôùi boä maët thaùnh thieän ñeán nhaün nhuïi, toâi ñi vaøo Hoäi nghò nhö ñi vaøo choã khoâng ngöôøi. Nhöõng caùi baét tay, nhöõng tieáng chaøo môøi, vaø bia nöõa, sao nhieàu bia quaù theå? Nhöng ñeán toái veà nhaø, con Möïc nhaø toâi cöù choàm leân suûa. Thaät khoán naïn khi choù khoâng nhaän ra chuû. Toâi ñi ñeán keát luaän chaéc chaén raèng: Choù laø moät loaøi raát ñaùng khaû nghi!

158

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN QUYEÁN

THAÂN THEÅ DUY NHAÁT

Taâm hoàn naøng ôû ñaâu khi chuùng mình caïnh nhau Trong boùng toái meânh mong cuûa caên phoøng nhoû Baèng ñoâi chaân thon daøi, ñoâi tay uyeån chuyeån vaø caùi löôõi aám cuûa naøng Khieán da thòt naøng treân xaùc thaân ta traøn ngaäp Cöù maõi meâ nhö soùng taùp vaøo bôø Ñoät ngoät hai côn soùng thaàn troãi daäy Töø hai phía nhaøo xoâ tôùi nhau Nhö hai töû thuø hai ngöôøi anh em thaân thieát Söï hoøa hôïp laï kyø giöõa hai xaùc thaân Daãu chæ dieãn ra trong giaây laùt Chuùng ta soáng baèng chính xaùc thaân cuûa nhau Khi hoan laïc traøn ñaày moïi phía Nhöõng rung ñoäng saâu kín nhaát cuûa da thòt naøng Tuoân chaûy trong maùu toâi döõ doäi Chuùng ta cuøng keát thaønh moät xaùc thaân Moät xaùc thaân ngaäp traøn vui söôùng Nhöng giôø khaéc aáy taâm hoàn naøng ôû ñaâu Cuõng coâ ñoäc vaø ñaày giaù laïnh Vaø yù nghó nhö ñaøn chim taûn maïn Bay ñeán tan bieán ñi? Vaø khi chuùng ta chaäm chaïp dôøi nhau Noãi hoå theïn daâng traøn moïi neûo Cuõng nhö ta, taâm hoàn naøng ngaùc ngô Nhö boùng ma nhaït môø tôi taû?

TC THÔ 18

Nhö heù loä cuoäc soáng töông lai Moãi laàn naøng quay laïi vôùi moät göông maët khaùc Cuûa moät ngöôøi ñaøn baø moät ngöôøi trinh nöõ Nhö theå tuï hôïp töø khaép theá gian Taát caû caùc naøng, moãi ngöôøi laø moät nieàm ñaém meâ Treân cô theå khoång loà duy nhaát aáy Bao truøm vaø phaân taùn khaép nôi Cho ñeán thôøi haïn trôû neân duy nhaát Naøng cuoán moïi vaät thaâm nhaäp vaøo naøng Baèng tieáng goïi, aùnh nhìn, neùt chuyeån dôøi meàm maïi Vaø moïi vaät trôû thaønh aùnh saùng Chaùy ngôøi leân trong ñaùy tim naøng Coøn nhöõng ñöùa con trai ngoã nghòch ñieân roà Naøng cuoán qua moät khe cöûa heïp Ñöôïc kheùp chaët baèng caëp ñuøi trinh nöõ Treân khaép cô theå bí aån cuûa naøng Cuoäc soáng cuûa naøng laø thòt laø da Laø ñam meâ troän hoøa cuøng aùnh saùng Töø ñaùy loøng naøng coù theå töï traøo daâng Moät nieàm say meâ voâ haïn Trong thaân theå ñam meâ duy nhaát aáy Caùi lyù trí maø loaøi ngöôøi gìn giöõ muoân ñôøi Nhö moät baùu vaät voâ duïng Seõ ñöôïc loaïi khoûi ñôøi soáng cuûa naøng

•

159

160

•

TC THÔ 18

Phuï baûn Leâ Thaùnh Thö

TC THÔ 18

•

161

Noùi chuyeän vôùi nhaø thô Cung Traàm Töôûng Thuïy Khueâ

Buø em goùp nuùi chung ñoài, thieâu nöông ñoát laù cuõng roài hoang sô ...

Thô Cung Traàm Töôûng. Phaïm Duy phoå nhaïc. Thaùi Thanh dieãn taû maø xöa tieáng goïi nghe döôøng thieân thu. Caâu thô doäi leân nhö moät gaén boù coå aâm vôùi hieän taïi, nhö moät bieät saéc Cung Traàm Töôûng. Ñoù laø Cung Traàm Töôûng nhöõng naêm 55-60. Cung Traàm Töôûng coøn ñuùc keát nieàm ñau löu vaõng cuûa ngöôøi tuø caûi taïo. Tình yeâu, hieän sinh, tuø nguïc trôû thaønh nhöõng thöïc taïi trong thô Cung Traàm Töôûng vaø nhaø thô, trong dòp gheù Paris ñaõ daønh cho thính giaû RFI hai buoåi noùi chuyeän veà haønh trình thô vaø ñôøi cuûa oâng. Trong phaàn ñaàu, Cung Traàm Töôûng noùi veà thôøi kyø Tình ca Paris trong haønh trình saùng taïo cuûa mình.

162

•

TC THÔ 18

Thuïy Khueâ: Thöa anh Cung Traàm Töôûng, trôû laïi Paris sau gaàn nöûa theá kyû xa caùch, anh thaáy theá naøo? Coù bôõ ngôõ khoâng? Cung Traàm Töôûng: Tröôùc khi ñeán Paris caùch ñaây khoaûng 47, 48 naêm, toâi ñaõ ñöôïc haáp thuï neàn vaên hoùa Phaùp bôûi vì toâi xuaát thaân töø moät tröôøng trung hoïc Phaùp; cho neân khi trôû laïi Paris, toâi cuõng bôõ ngôõ nhöng khoâng bôõ ngôõ nhö nhöõng ngöôøi khoâng bieát gì veà quaù trình vaên hoùa Phaùp. Nhöng ñoàng thôøi toâi laø ngöôøi Vieät Nam, cho neân toâi vaãn nhìn Paris töø choã ñöùng cuûa moät ngöôøi Vieät Nam. Toâi khoâng thaáy maâu thuaãn giöõa hai ñieàu ñoù. Leõ dó nhieân thôøi treû, boàng boät, toâi chæ nhìn - Paris - phaûng phaát qua boái caûnh moät tình queâ höông -toâi khoâng daùm noùi laø tình yeâu nöôùc - töø xuaát phaùt ñieåm ñoù, toâi coù theå noùi laø toâi yeâu Paris voâ vaøn. Yeâu Paris naøo? Caûnh vaät? Ñoàng yù. Nhöng coøn yeâu Paris qua con ngöôøi. Luùc aáy toâi môùi tröôûng thaønh, ñaày söï soáng, toâi chæ nhìn thaáy tình yeâu ñoâi löùa. Ñoù laø xuaát xöù thaàm kín nhaát, bí maät nhaát cuûa nhöõng Chöa bao giôø buoàn theá, Muøa Thu Paris... TK: Nhöõng «Chöa Bao Giôø Buoàn Theá» (töùc laø Tieãn Em), «Muøa Thu Paris», «Kieáp Sau» vaø «Khoaùc Kín» (töùc laø Chieàu Ñoâng) laø nhöõng baøi thô cuûa anh maø anh Phaïm Duy ñaõ phoå nhaïc. Nhöõng taùc phaåm naøy phaàn naøo ñaõ ghi daáu moät thôøi kyø, thôøi kyø maø nhöõng nhaø thô nhö Nguyeân Sa, Cung Traàm Töôûng... töø Phaùp, ñem theo tö töôûng Taây phöông veà nhö moùn quaø taëng cho lôùp treû. Vaø nhöõng tö töôûng naøy ñaõ gaây daáu aán saâu ñaäm trong ñôøi hoï? CTT: Luùc laøm nhöõng baøi ñoù, toâi raát hoàn nhieân, nhöng sau maát ñi roài, ñaëc bieät laø ôû trong tuø, khi toâi gaëp nhöõng anh baïn, tuoåi taùc vaøo baäc ñaøn em toâi, xuaát thaân töø Ñaïi Hoïc Vaên Khoa - Saøigoøn - baûo raèng: «Anh ñaõ du nhaäp vaøo Vieät Nam moät kích thöôùc veà Taây phöông khaùc haún vôùi Phaïm Duy Khieâm, Nguyeãn Maïnh Töôøng.... Chính chuùng em ñaõ yeâu vaên hoùa Phaùp chæ vì nhöõng baøi thô Muøa Thu Paris, Chöa Bao Giôø Buoàn Theá» (maø anh Phaïm Duy ñaõ phoå nhaïc thaønh baøi Tieãn Em). Neáu Thuïy Khueâ baûo raèng noù ñaùnh daáu moät giai ñoaïn hay moät thôøi ñaïi, thì coù leõ cuõng ñuùng thoâi. Luùc ñoù Thanh Taâm Tuyeàn, Nguyeân Sa, Hoaøng Anh Tuaán,... chuùng toâi laøm raát hoàn nhieân. Vaäy neáu coù gì toát ñeïp, vaø coù gì khoâng toát ñeïp, laøm hö caû moät thôøi ñaïi trong giai ñoaïn cöïc kyø hung man cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam thì toâi xin hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm. TK: Thöa anh, nhöõng saùng taùc ñaàu tieân cuûa anh ñaõ naåy sinh trong nhöõng hoaøn caûnh naøo? CTT: Toâi laø ngöôøi Baéc vaøo Saøigoøn. Toâi cuõng ñaõ coù moät khaùi nieäm mô hoà naøo ñoù veà nöôùc Phaùp vaø ñaëc bieät laø vaên hoùa Phaùp. Sang Paris toâi khoâng ngôõ ngaøng laém. Nhöng caøng sang Paris toâi thaáy raèng toâi khoâng theå laø ngöôøi Phaùp noåi. Toâi laø ngöôøi Vieät Nam. Duø ñaõ ñöôïc haáp thuï neàn giaùo duïc,

TC THÔ 18

•

163

vaên hoùa Phaùp töø luùc nhoû. Ñieàu ñoù, ñoái vôùi toâi laø moät tieáng goïi voâ cuøng da dieát: Toâi phaûi tìm ñuû moïi caùch ñeå trôû veà nguoàn. Khi sang Paris, toâi gaëp moät thieáu nöõ Phaùp, goïi laø cuøng cung baäc tình caûm vôùi mình. Ñoù laø moät chuyeän coù theå goïi laø phoái hôïp, phoái ngaãu raát hoàn nhieân. Coù theá thoâi. Nhöng toâi phaûi dieãn taû baèng tieáng Vieät. Ñaáy laø nhöõng xuaát xöù cuûa nhöõng baøi thô ñaàu ñôøi - neáu coù theå ñöôïc - cuûa söï nghieäp thi ca cuûa toâi. Vaø toâi khoâng ngôø raèng noù coù nhöõng heä luïy vôùi caû moät thôøi ñaïi. TK: Thôøi kyø 50-60 laø thôøi kyø cuûa Hieän Sinh. Vaø aûnh höôûng cuûa Töôïng Tröng, Sieâu Thöïc vaãn coøn. Trong luùc anh laøm thô, anh cöù laøm töï nhieân thoâi hay laø coù söï tìm hieåu veà nhöõng lyù thuyeát môùi cuûa thi ca hoaëc tìm hieåu nhöõng con ñöôøng môùi cuûa tö töôûng luùc baáy giôø? CTT: Coù chöù. Toâi ñaõ ñoïc nhöõng thô cuûa Reneù Char, Paul Eluard,... caùi hoài quang cuûa Mallarmeù. Toâi raát sôï. Ñieàu hôùp hoàn toâi nhaát laø Eluard! Toâi ñoïc Whitman, taát caû.... Luùc hoïc lyceùe toâi ñaõ nghieán ngaáu nhöõng thöù nhö Sartre, Camus,... Chuû nghóa Hieän Sinh cuûa thôøi haäu chieán AÂu Chaâu ngaám vaøo toâi. Toâi hoaøn toaøn bò hôùp hoàn bôûi chuû nghóa Hieän Sinh. Luùc ñoù toâi chæ phaùt hieän ñöôïc Sartre, nhaát laø L’eâtre et le neùant. Sau naøy toâi ñoïc Heidegger. Coù theå noùi laø toâi ñaõ xuaát phaùt töø chuû nghóa Hieän Sinh. Ñaáy laø maët lyù luaän. Nhöng khi vaøo thô, toâi phaûi hoùa sinh noù, phaûi luyeän kim noù, luyeän ñan noù. Luùc ñoù toâi khoâng hieåu, nhöng coù theå laø toâi ñaõ mang vaøo thô aûnh höôûng cuûa tö traøo Phaùp quoác vaø AÂu Chaâu thôøi ñoù. Toâi mang vaøo thô qua neûo tình yeâu ñoâi löùa. Toâi nghó, trong ñoù cuõng coù aûnh höôûng goác gaùc cuûa toâi moät chuùt. Toâi khoâng theo ñaïo, nhöng toâi tin vaøo moät söùc maïnh sieâu hình. Ví duï coù ngöôøi hoûi toâi laø khoâng em buoát giaù töø taâm töùc laø töø tim? Nhöng sau toâi nghó töø taâm coù theå laø moät thuaät ngöõ Phaät giaùo ñuùng hôn chöù Thuïy Khueâ? Coù chuû nghóa Hieän Sinh bôûi luùc ñoù mình soáng vôùi thôøi ñaïi. Luùc ñoù, Taây hoïc veà maø toâi noùi toâi khoâng bò aûnh höôûng cuûa Sartre, Camus thì khoâng ñuùng. Toâi ñaõ töøng ñi xem Huis Clos. Coù caû nhöõng coâ toùc vaøng sôïi nhoû. Chuùng toâi khoâng hö caáu 100%. Thô cuûa toâi khoâng xuaát phaùt töø le non-eâtre maø töø l’anti-eâtre, hay goïi theo thuaät ngöõ thôùi ñoù, le neùant laø maët naøo ñoù cuûa l’eâtre. Toâi hoaøn toaøn heä luïy vôùi nhöõng ñieàu ñoù. TK: Giöõa Sartre vaø Camus anh gaàn ai hôn? CTT: Sartre vaø Camus? Toâi noùi thaät, luùc ñoù toâi laø oâng cuï non. Toâi thích Sartre voâ cuøng. Maø thích nhaát laø L’eâtre et le neùant chöù khoâng phaûi La nauseùe. Toâi ñoïc ñeán nhöõng caùi cuoái cuøng cuûa cuoái cuøng, taän cuøng cuûa taän cuøng. Duø toâi hoïc Bac Math nhöng toâi raát thích philo. Ñoïc L’eâtre et le neùant, toâi thaáy gheâ gôùm quaù. Toâi thaáy oâng naøy coù nhieàu xaûo thuaät quaù. Toâi bieát chöù nhöng mình khoâng lyù luaän ñöôïc. Caùch haønh vaên cuûa oâng aáy gheâ

164

•

TC THÔ 18

gôùm quaù, toâi sôï quaù. Luùc ñoù toâi phaùt hieän ra laø style cuûa Sartre bò aûnh höôûng vaên phong cuûa Marx. Nhöng vaán ñeà laø mình phaûi nhuyeãn hoùa ñeå thaønh thô Vieät Nam. Toâi ñaõ töøng laøm thô Phaùp, toâi xeù heát. TK: Trôû laïi thôøi kyø anh veà nöôùc, anh vaø caùc baïn anh ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp trong vieäc laøm môùi laïi thi ca Vieät Nam. Baây giôø, nhìn laïi thôøi kyø aáy, anh thaáy nhöõng gì anh ñaõ laøm ñöôïc, vaø nhöõng gì anh chöa laøm ñöôïc? CTT: Baây giôø xeùt laïi toâi cuõng coù moät ñoùng goùp khieâm toán, tích cöïc veà vieäc laøm môùi thô Vieät Nam nhö Thuïy Khueâ vöøa noùi. Ñoái vôùi toâi, thô laø caên baûn cuûa ngoân ngöõ, cuõng nhö caên baûn cuûa cuoäc soáng laø hôi thôû, oxy, khí trôøi. Toâi coøn nhôù trong moät buoåi thaûo luaän taïi toøa soaïn Saùng Taïo khoaûng naêm 1960, anh Thanh Taâm Tuyeàn hoûi toâi sao baây giôø oâng vaãn coøn laøm thô luïc baùt. Toâi khoâng muoán lyù luaän, toâi baûo raèng: Toâi thaáy thô luïc baùt vaãn chöa hoaøn taát, toâi muoán tieáp tuïc con ñöôøng aáy. Baây giôø nghó laïi, sau nhöõng luïc baùt cuûa Nguyeãn Du, Huy Caän, Buøi Giaùng v.v... toâi cuõng coù moät ñoùng goùp thaät khieâm toán. Vaø chöa xong. Chöa xong. Nhöng oâ hôõi, thi ca coøn maéc nôï lòch söû. Toâi coù boån phaän phaûi traû moùn nôï lòch söû ñoù. Vì theá naêm 75, toâi quyeát ñònh ôû laïi! Toâi muoán ôû laïi. Ñoù laø moät quyeát ñònh vôùi taát caû nhöõng heä luïy cuûa noù. Toâi nghó raèng neáu khoâng coù nhöõng naêm taïm goïi laø gian truaân, thoáng khoå... thì ngoân ngöõ Cung Traàm Töôûng chöa tôùi ñoä maø hoâm nay töông ñoái toâi ñaõ coù theå thoûa hieäp vôùi mình, mình ñaõ ñaït tôùi moät moác ñieåm naøo ñoù. Toâi sôï raèng neáu khoâng coù söï hoäi nhaäp, daán thaân nhaày nhuïa vaøo lòch söû ñeå thaêng hoa leân thì coù theå noùi raèng toâi ñaõ tôùi ngoõ cuït cuûa thi ca. Toâi vaãn thaéc maéc ôû moät ñieåm: Thi ca laø gì? Ñoái vôùi toâi, Thi ca laø moät ngöõ söï. Khoâng giaûi quyeát ñöôïc ngöõ söï ñoù thì xeù taát caû ñi. * Trong baøi Töïa taäp thô Lôøi Vieát Hai Tay, Ainsi parlait le poeøte, Cung Traàm Töôûng vieát: «Ñôøi tuø laø phi lyù cuûa phi lyù. Ñeå ñöông ñaàu vôùi nghòch caûnh saøm sôõ, trôù treâu dò hôïm, ñeå khoâng bò keùo xuoáng taàm taát yeáu, ngaõ vaøo hö voâ, ñeå khoâng töï töû, ngöôøi thô tuø phaûi hoïc laøm con vaät sieâu hình, ñaøo tìm yù nghóa saâu thaúm nhaát, cô baûn nhaát, cuï theå nhaát cuûa söï vieäc traàn gian. Thô laø moät ñam meâ, moät lao veà, moät röôït ñuoåi khoân nguoâi nhöõng caùnh chim hoàng khoù baét, nhöõng caâu hoûi xanh lôùn hôn baát cöù traû lôøi naøo.» Nhöõng lôøi treân ñaây coù theå xem nhö moät tuyeân ngoân cuûa Cung Traàm Töôûng veà thô vaø tuø. Sau ñaây Cung Traàm Töôûng noùi chuyeän veà caùi phi lyù cuûa phi lyù ñaõ gaày döïng neân thô.

TC THÔ 18

•

165

TK: Sau 75, töï yù anh quyeát ñònh ôû laïi. ÔÛ laïi vaø bò ñi tuø möôøi naêm. Baây giôø nhìn laïi, anh thaáy ngöôøi ta «cho» anh ñi tuø vì anh laø phi coâng hay vì anh laø nhaø thô? CTT: Caû hai caùi ñoù cuïm laïi. Phi coâng chæ laø maët noåi cuûa vaán ñeà. Caùi maø ngöôøi cai tuø cuûa chuùng toâi khoù chòu nhaát, hoï gheùt nhaát, dò öùng nhaát laø vaên hoïc ngheä thuaät. Caùi hoï goïi laø phaûn ñoäng cuûa phaûn ñoäng. Thì hai caùi ñoù coäng laïi vaø toâi coù ñöôïc möôøi naêm tuø. Toâi noùi chöõ coù, bôûi vì coù leõ phaûi vaäy thì môùi chín muoài. TK: Nhöng thô anh, phaàn lôùn laø thô tình, thì coù gì maø phaûi heä luïy, maø phaûi naëng toäi? CTT: Ñuùng. Nhöng chæ luùc ñaàu thoâi. Thaät ra luùc Thuïy Khueâ ñoïc Muøa Thu Paris Chöa Bao Giôø Buoàn Theá, keå caû Khoaùc Kín... ñaõ coù moät coá gaéng moø maãm tôùi moät chaân trôøi, moät ngoân ngöõ khaùc. Toâi jeter moät caùi base laø leà loái soáng hieän sinh, mình töï choïn cho mình moät loái soáng trong moät boái caûnh tuyeät ñoái töï do. Nhö Sartre noùi, neáu toâi khoâng laàm, Con ngöôøi baét buoäc phaûi töï do. Vaø toâi mang heä luïy ñoù. ÔÛ trong tuø, lôøi ñoù vaãn coøn giaù trò. Vì theá trong baøi Ainsi parlait le poeøte cuûa toâi, vieát cho laàn taùi baûn Lôøi Vieát Hai Tay, toâi muoán, qua ñoù, ñuïc phaù nhöõng caùnh cöûa ñeå nhìn vaøo nhöõng phöông trôøi nhö laø kính vaïn hoa. Kính vaïn hoa ôû ñaây laø vaán ñeà ngoân ngöõ. Ñoái vôùi toâi, ngoân ngöõ laø maùu muû cuûa toâi. Hôn theá nöõa, ñoù laø phöông tieän ñeå giaûi thoaùt. Hôn theá nöõa, ñoù laø phöông tieän maø neáu khoâng coù noù, toâi ñaõ phaûi töï töû. TK: Trong möôøi naêm tuø, anh saùng taùc trong nhöõng ñieàu kieän nhö theá naøo? Caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn? Vì coù laàn, anh cho bieát, luùc ñoù anh gaày laém, coøn coù 30kg? CTT: Ñaàu tieân veà vaät chaát thì toâi thaáy raèng toâi khoâng coù buùt, khoâng coù giaáy. Bôûi vì toâi khoâng ñöôïc quyeàn. Neáu toâi aên caép thì nguy hieåm laém. Trong hoaøn caûnh, coù theå noùi laø nghòch caûnh, nhö vaäy, toâi phaûi saùng taùc baèng caùi ñaàu. Luùc aáy toâi coù noùi raèng: «Laøm thô nhö chôi côø töôûng.» Toâi chôi côø vôùi toâi. Toâi chôi côø vôùi naøng thô. Nhöng söùc toâi coù haïn. Cho neân moät hoâm coù anh baïn baûo toâi raèng: - «OÂng phaûi soáng ñeå laøm thô cho chuùng toâi.» Toâi traû lôøi: - «Toâi coù theå ñaûm nhaän traùch nhieäm aáy. Toâi phaûi laøm thô. Nhöng coøn soáng thì toâi bieát theá naøo? Ñôøi tuø nhö ngoïn ñeøn yeáu ôùt, leo laét tröôùc côn baõo thoåi. Toâi coá laøm thô cho caùc oâng. Nhöng toâi chæ xin caùc oâng moät ñieàu: Söùc toâi coù haïn, trí nhôù toâi coù haïn. Ai nhôù cho toâi?» «OÂng cöù laøm thô, chuùng toâi seõ coù moät boä trí nhôù taäp theå.»

166

•

TC THÔ 18

Vì vaäy trong Lôøi Vieát Hai Tay, 50% laø nhôø boä nhôù taäp theå ñoù. Toâi voâ vaøn caùm ôn. TK: Thöa anh, nhö vaäy, caùc baïn nhôù hoä, roài sau ñoù, moïi söï tieáp dieãn ra sao? CTT: Sau ñoù mình phaûi vieát treân giaáy trong moät hoaøn caûnh eùo le laø sau möôøi naêm tuø, toâi bò taùm naêm quaûn cheá. Luùc naøo tröôùc cöûa nhaø toâi cuõng coù moät oâng coâng an, giaû vôø laøm thôï söûa xe ñaïp, phu xích loâ. Nhöng khoâng hieåu taïi sao, luùc ñoù toâi meâ thô hôn laø toâi sôï. Toâi vieát, sau ñoù coù ngöôøi mang toâi ñeán choã khaùc, ngöôøi ta nhôù hoä. Chính trong luùc ñoù toâi vieát theâm hai taùc phaåm cuoái cuøng. Boä ba ñoù toâi goïi laø Taâm Söû Thi. Toâi vieát lòch söû baèng taâm thöùc qua neûo cuûa thô. Toâi phaûi laøm baèng luïc baùt vì khoâng nhöõng ñoù laø sôû tröôøng cuûa toâi maø laïi deã nhôù. Vaø toâi ñöa cho moät anh baïn, nguyeân laø tình baùo quaân ñoäi. Vaø anh aáy coù moät «boä nhôù» tuyeät vôøi hôn caû boä nhôù cuûa computer/ordinateur. Anh thuoäc laøu. Anh ñaõ ñem ra ngoaøi. TK: Thöa anh, baøi Nguyeät Thöïc mang nhöõng hình aûnh ñeïp vaø coù daáu aán cuûa ñôøi tuø, anh ñaõ laøm trong boái caûnh nhö theá naøo? CTT: ÔÛ moät daãy nuùi ñaù voâi, laïnh laém cuûa vuøng Hoøa Bình, coù moät caùnh ñoàng chieâm. Ban ñeâm anh em ñoùi quaù, khoâng bieát laøm gì. ÔÛ caùnh ñoàng chieâm caùch ñoù maáy traêm meùt, hoï ñang taùt nöôùc. Mình nghe. Maáy anh baïn baûo: «OÂng Cung Traàm Töôûng, oâng coù thaáy caùi naøy khoâng? OÂng laøm hoä moät baøi thô.» Thì töï nhieân mình thaáy coù nhieäm vuï. Luùc ñoù mình chæ ñoïc moät vaøi caâu thoâi, sau ñoù phaûi hoaøn chænh laïi. Ñoù laø caûnh moät ñeâm tuø ñoùi laém, moät soá anh baïn laïi bò phuø thuûng. Vaäy mình phaûi hö caáu ñeå soáng! Mình noùi: Ñoùi quaù maø laïi khoâng coù thöïc phaåm, ta aên traêng! Ñaây laø baøi Nguyeät Thöïc:

Tieáng ai taùt nöôùc ñoàng ñeâm Vôi vôi nöôùc caïn, theâm theâm soùng loøng AÙnh traêng queän nöôùc gaàu soøng Trôøi loang loaõng chaùo döôùi doøng sao Taâm ...

Gaàu ai cöù taùt nöôùc vôi Men traêng ñaày huõ, ta môøi ta toâi Ngaøy xöa uoáng röôïu höông hoài Ngaøy nay loaõng maùu, ta boài döôõng traêng.

Luùc ñoù chæ nhìn thaáy caùi gì seàn seät: Chaùo. Nhìn traêng chæ thaáy chaùo. Phaûn xaï! ...

TC THÔ 18

•

167

TK: Thöa anh, coù phaûi kinh nghieäm tuø ñaày ñaõ laøm anh thay ñoåi quan nieäm thô cuûa anh? Töø thôøi kyø ñaàu, thô coù ñoái töôïng laø tình yeâu, vaø baây giôø, thô phaûi dính lieàn vôùi lòch söû, thô anh daán thaân hôn? CTT: Taát nhieân thoâi. ÔÛ laïi, toâi phaùt giaùc ra theâm moät kích thöôùc goïi laø lòch söû. Nhöng oâ hôõi, thô ñaâu phaûi chæ laø lòch söû. Cho neân keå caû ngay trong Lôøi Vieát Hai Tay ñaõ coù nhöõng coá gaéng moø maãm ñeå ñi ra khoûi caùi maø toâi goïi laø «nguïc tuø lòch söû». Lòch söû laø gì? Lòch söû laø caùi gì thaät laø ngu xuaån, con ngöôøi taïo ra ñeå nhoát giam chính mình! Nhöng toâi cuõng khaù hieåu ñöôïc laø: «Caùi naøy khoâng ñöôïc», phaûi tìm ra caùi khaùc. Vì theá cho neân toâi coù vieát raèng: cô baûn, thô vöôït lòch söû. Thô maø khoâng vöôït lòch söû thì chöa phaûi laø thô. Phaûi nhaày nhuïa trong lòch söû! Neáu nhaân loaïi, hay ñaëc bieät daân toäc Vieät Nam phaûi ñau khoå thì ngöôøi thi só phaûi ñau khoå cuøng vôùi daân toäc. ÔÛ tuø! Nhaø tuø aáy laø nhaø tuø cuûa lòch söû chöù khoâng phaûi cuûa cheá ñoä. Nhöng lòch söû ñaâu coù phaûi laø cöùu caùnh cuûa ngheä thuaät. Ñaây toâi chæ noùi veà ngheä thuaät thoâi, taát nhieân coøn nhieàu vaán ñeà khaùc nöõa. Lòch söû nhieàu khi noù laø caùi beâtise. Raát buoàn laø con ngöôøi taïo ra lòch söû ñeå roài bò giam tuø bôûi lòch söû. Toâi ñuû thoâng minh ñeå vöôït qua. Toâi khoâng coù nieàm tin veà sieâu hình toân giaùo, toâi phaûi duøng con ñöôøng ngheä thuaät maø trong ñoù toâi thaáy, laø thô. Thô laø phöông tieän ñeå toâi töï giaûi thoaùt toâi. Luùc ñoù toâi ñaõ yù thöùc ñöôïc nhôø kích thöôùc lòch söû cuûa trieát hoïc. Toâi khoâng sôï Sartre baèng Heidegger. Veà caùi historiciteù, Sartre chæ noùi moät caâu theo kieåu maãu vaên hoa cuûa Phaùp laø: L’homme est un animal historique. Nhöng Heidegger noùi veà caùi temporiteù. Toâi thaáy thô baét buoäc phaûi nhö vaäy. Nhöng cuoái ñôøi, Heideger khoâng tìm ra ngoân ngöõ. Toâi thöû duøng ngoân ngöõ thô ñeå noùi caùi tính caùch vöôït qua lòch söû. Coù theá thoâi. Bôûi raèng thöïc ra, lòch söû laø gì? Lòch söû laø traïm quaù caûnh ñoùng con daáu maùu ñoû cuûa tang thöông treân quyeån hoä chieáu cuûa thi löõ khaùch. Xong roài laïi leân ñöôøng. TK: Vì theá maø ra nöôùc ngoaøi anh vaãn tieáp tuïc laøm thô, töùc laø tieáp tuïc daán thaân theo moät nghóa khaùc? CTT: Vaãn coù vôùi toâi moät tieáng goïi: Toâi phaûi tieáp tuïc leân ñöôøng. Vaø muoán nhö vaäy, toâi phaûi tìm veà ngoïn nguoàn cuûa ngoïn nguoàn. Laø Paris. Toâi phaûi trôû laïi. Toâi ñaõ töï noùi vôùi toâi ngay töø naêm 1976, khi toâi vaøo tuø, raèng toâi seõ trôû laïi. Vaø ñeán hoâm nay, 1999, töùc laø 33 naêm sau, toâi ñaõ ñaït ñöôïc yù nguyeän ñoù. Vaø neáu xeùt töø boái caûnh ñaùy ñòa nguïc ñoù, hoâm nay ngoài ñaây noùi chuyeän vôùi Thuïy Khueâ. Ñoù laø moät pheùp laï. TK: Ruùt cuïc moâi tröôøng nguïc tuø ñaõ ñem laïi nhöõng gì cho thô anh? CTT: Thô tuø ñoái vôùi toâi laø moät quaù ñoä caàn thieát phaûi coù, khoâng coù

168

•

TC THÔ 18

caùi ñoù thì khoâng tieáp tuïc noåi. Bôûi sau cuoäc rong chôi cuûa tình yeâu löùa ñoâi, chuû nghóa hieän sinh... mình thaáy ñoù vaãn chæ laø nhöõng cuoäc rong chôi. Nhöng neáu daân toäc bò rôùm maùu, ngöôøi thi só phaûi bò ñoå maùu. Toâi caùm ôn voâ cuøng lòch söû ñaõ giaêng cho toâi caùi baãy laø toâi phaûi möôøi naêm ôû tuø, ñeå thô toâi coù nhöõng kích thöôùc khaùc, coù heä luïy vaø coù traùch nhieäm TK: Kinh nghieäm cuûa anh ñaõ khoù khaên, anh coù nghó raèng nhöõng ngaøy saép tôùi, ngöôøi laøm vaên, laøm thô coù theå vöôït qua ñöôïc nhöõng khoù khaên hieän nay khoâng? CTT: Khoù khaên hôn nhieàu! Toâi nghó raèng muoán ñaït tôùi ñòa ñaøng phaûi ñi tôùi töøng thöù chín cuûa ñòa nguïc roài laøm caùi xeït xuyeân aùnh tinh caàu. Ngoä. Ngoä trong nghòch caûnh cuûa lòch söû. Cuûa thôøi gian. Beân naøy noù ru nguû ta baèng ñuû thöù, deã daõi quaù. Thöøa möùa quaù. Toâi khoâng daùm noùi laø toâi thuø gheùt, nhöng toâi caûm thaáy raèng con ngöôøi toâi dò öùng vôùi caùi ñoù. Thaønh ra, thô trong tuø, khi toâi noùi veà vaán ñeà muoán trôû laïi caùi noâi thöù hai cuûa toâi laø neáp soáng, loái suy nghó cuûa Taây phöông, laø toâi muoán nhìn qua khung caûnh Paris. Duø raèng toâi ñaõ ñi hoïc caû Myõ nöõa. Toâi vaãn si meâ Paris. Nhöng toâi ñeán Paris khoâng phaûi vì coâ ñaàm Micheøle. Toâi ñeán Paris qua neûo ñöôøng cuûa diaspora vietnamien aø Paris moät thuôû naøo, vaø vaãn muoán tieáp tuïc con ñöôøng ñoù. TK: Thöa anh, caâu chuyeän ñaõ daøi, xin anh moät lôøi keát trong yù nghóa thô Cung Traàm Töôûng. CTT: Thô phaûi coù quan heä maùu muû, quan heä ruoät thòt vôùi lòch söû. Nhöng xong roài, mình phaûi leân ñöôøng. Sieâu hình xuaát phaùt töø thaân phaän. Thaân phaän phuû ñaày söû tính, ñuùng khoâng? OÂ hôõi, söû tính laø gì? Laø khoán khoå. Laø nhaày nhuïa. Laø ñau thöông. Vaø lòch söû hieän ñaïi tuø ñaày. Phaûi qua neûo ñoù thì may ra thô môùi thoaùt ñöôïc. Khoâng phaûi laø thô anh vôùi em, löùa ñoâi. Ngöôøi thi só phaûi ñaûm nhaän caùi ñau khoå cuûa daân toäc mình. Qua ngoân ngöõ. Taïo ra ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ cuûa ñau khoå. Thaønh ra toâi coù laøm boán caâu thô - Toâi luoân luoân raát daïi. Toâi luoân luoân bò löøa. Nhöng phaûi bò löøa thì môùi bieát ñöôïc laø bò löøa - Cuoái cuøng laø boán caâu thô luïc baùt: Mai sau thòt thaém da meàm Caùi yeâu khaùc tröôùc caùi nhìn khaùc xöa Caùi tin voâ côù xin chöøa Soáng sao cho xöùng luõy thöøa thöông ñau

Toâi phaûi tích cöïc chöù. Toâi muoán coù moät caâu keát, khoâng phaûi ñi ñeán

TC THÔ 18

•

169

choã nowhere. Taát caû nhöõng söï taïm goïi laø hy sinh laø ñeå haùi gaët ñöôïc moät muøa: Muøa gaët möôøi naêm. Taát caû laø moät reùcolte, muøa gaët maø ngöôøi ta ñoïc. Maø ñoïc laø gì? Theo tieáng latin, grec laø ñi caáy moät muøa maøng maø caùi thaèng poeøte noù troàng hoä anh. TK: Xin caùm ôn anh Cung Traàm Töôûng. Paris, thaùng 10/1999

Coå dao trong thô Cung Traàm Töôûng Cung Traàm Töôûng gaén boù vôùi giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi chia ñoâi ñaát nöôùc, qua thi taäp Tình Ca, möôøi ba baøi maø Phaïm Duy ñaõ phoå nhaïc naêm baøi, ñoù laø Muøa Thu Paris, Kieáp Sau, Veà Ñaây, Khoaùc Kín (Phaïm Duy ñoåi laø Chieàu Ñoâng) vaø Chöa Bao Giôø Buoàn Theá (Phaïm Duy ñoåi thaønh Tieãn Em). Taát caû naêm baøi ñeàu thuoäc vaøo nhöõng baøi thô phoå nhaïc tieâu bieåu cho söï gaëp gôõ giöõa thi ca vaø aâm nhaïc ôû cung cao cuûa saùng taïo. Trong boán baûn nhaïc thô aáy, coù Kieáp sau ít noåi tieáng hôn caû, nhöng laïi laø baøi hay nhaát. Bôûi thô Cung Traàm Töôûng, nhaïc Phaïm Duy vaø tieáng haùt Thaùi Thanh keát höôûng thaønh moät theå toaøn bích, goùi troïn thieân thu trong khoaûnh khaéc. Nhaïc Phaïm Duy vaø gioïng haùt Thaùi Thanh, thính giaû ñaõ bieát, duy coù chaát Thô trong baøi Kieáp Sau, rieâng noù, ñaõ ñaït tôùi ñænh ngheä cao thuaät nhöng ít ai ñeà caäp. Baøi thô raát ngaén, sau naøy Cung Traàm Töôûng coù vieát laïi hai version khaùc, nhöng coù leõ vaãn khoâng vöôït ñöôïc baûn ñaàu in naêm 1959 ôû Saøigoøn: Buø em moät thoaùng trôøi gaàn, ñôm hoa keát moäng cuõng ngaàn aáy thoâi! Buø em goùp nuùi chung ñoài thieâu nöông ñoát laù cuõng roài hoang sô

170

•

TC THÔ 18

Buø em xuoâi coù ngaøn thô, vaãn nghe traéc trôû beân bôø soâng thöông Queân thoâi, boâng seõ phai höôøng, maø xöa tieáng goïi nghe döôøng thieân thu. Non soâng boùng meï saàu u, moøn troâng ngöôõng cöûa, chieàu lu maùi saàu Thoâi em xanh maét boà caâu, vaøng tô sôïi nhoû xin haàu kieáp sau...

nhaên.

Baøi thô laøm naêm 1956. Ñaõ hôn boán möôi naêm. Khoâng moät veát

Troø chuyeän veà thô töùc laø chuyeän troø vôùi chöõ — vaán ñeà ngöõ söï — noùi nhö Cung Traàm Töôûng. Tröôùc heát laø chöõ buø. Buø em. Phaïm Duy coù leõ vì nhu caàu aâm nhaïc ñaõ ñoåi ra ñeàn. Ñeàn em, nuõng nòu, Taây hôn, hôïp thôøi hôn, nhöng Buø em, môùi hieám, môùi Vieät. Trong chöõ ñeàn coù nghóa ñoåi trao, laáy ñi roài ñeàn laïi. Trong chöõ buø chæ thaáy cho, chæ «laáp ñaày». Nguyeân lyù laáp ñaày laïi raát phuï nöõ, raát nhuïc caûm, raát Sartrien, raát Cung Traàm Töôûng. Buø laïi gaàn vôùi aâm bu. Bu laø goïi meï theo tieáng queâ ta. Moät ngöôøi «Taây con» nhö Cung Traàm Töôûng thôøi aáy, laøm thô taëng nhöõng em «toùc vaøng sôïi nhoû» maø laïi vieát Buø em thaät tuyeät. Nhöng Phaïm Duy coù lyù khi oâng ñoåi laïi laø ñeàn em. Ai cuõng hieåu. ÔÛ Phaïm Duy laø yù thöùc coäng ñoàng, yù thöùc daân ca, ôû Cung Traàm Töôûng laø yù thöùc bieät daõ, yù thöùc thi ca. Buø em laø ngoân ngöõ thöù nhaát, ngoân ngöõ buøa chuù — noùi nhö Mallarmeù— khaùc laï, khoâng gioáng ai: Ngoân ngöõ vöøa ñöôïc nhaø thô taùc taïo. Caû baøi thô coù hôi coå ñieån, coù hoàn ca dao. Nhöng khoâng phaûi ca dao thuaàn tuùy maø laø ca dao ñaõ hoùa thaân, coå ñieån ñaõ tuïc luïy. Thieâu nöông ñoát laù cuõng roài hoang sô

Caùc cuï xöa ñaâu vieát theá. Caùc cuï moân ñaêng hoä ñoái, ñaâu coù thaåy bình daân «cuõng roài» ngoài chung chieáu vôùi quyù toäc «thieâu nöông». Roài laïi «Thoâi em xanh maét boà caâu» Ca dao ñaâu vieát theá. Ca dao thöôøng tröïc tieáp, deã hieåu: Em thoâi, maét xanh, hay maét em, thoâi xanh v.v... Neân khi gaëp thoâi em xanh maét ngöôøi ñoïc laïc vaøo meâ ñaïo. Maø xöa tieáng goïi nghe döôøng thieân thu

Toaøn theå caâu thô laø moät beå hoang ñöôøng, laïc ñaát.

TC THÔ 18

•

171

Taát caû nhöõng «cuõng roài», «maø xöa», «nghe döôøng» gieo vaøo caâu thô ôû nhöõng choã baát ngôø nhaát, taïo söï loãi nhòp, laøm ñaûo thaàn luïc baùt, phaùt sinh moät hoài aâm môùi: Wagner hay Mozart? Phaïm Duy hay Vaên Cao? Coù heát. Taát caû ñoàng quy ôû tieáng goïi thieân thu hay taát caû ñeàu ñaõ hoang sô? Cung Traàm Töôûng ñaõ xöôùng leân moät thöù coå dao hieän ñaïi: Non soâng boùng meï saàu u Moøn troâng ngöôõng cöûa, chieàu lu maùi saàu

Nhöõng tieát toá aâm nhaïc, quaù khöù, hieän taïi, khoâng gian, thôøi gian, aån hieän, giao toûa vôùi nhau. Nhöõng hình aûnh saùo moøn nhö «ñôm hoa keát moäng», «soâng Thöông traéc trôû» ñöôïc hoài sinh trong moät kieáp môùi, nhôø caùch xeáp caâu, ñaûo töù: Buø em moät thoaùng trôøi gaàn ñôm hoa keát moäng cuõng ngaàn aáy thoâi Buø em goùp nuùi chung ñoài thieâu nöông ñoát laù cuõng roài hoang sô Buø em xuoâi coù ngaøn thô vaãn nghe traéc trôû beân bôø soâng thöông

Nhöõng caùch treo chöõ: cuõng roài, cuõng ngaàn..., buoâng chöõ: buø em, thoâi em..., ñaûo chöõ: moøn troâng..., hoaëc taïo caûnh: chieàu lu maùi saàu... ñeàu coù tính caùch phaù tan caáu truùc noäi dung, caáu truùc aâm thanh cuûa luïc baùt ca dao ñeå taïo ra, veà maët thôøi gian, moät tieáng goïi töø ngaøn xöa voïng laïi, veà maët aâm thanh vaø tö töôûng, thaønh moät nhaïc aâm coå ñieån vaø hieän ñaïi, phong lieäm noãi buoàn nguyeân thuûy, roài nghieàn taùn noù ra, raéc vaøo khoâng gian, gieo vaøo vuõ truï, taïo ra moät moâi tröôøng buoàn aåm nhaïc: Ngaøy ñi, chieàu tôùi khoâng nghieâm, khoan thai gioù côûi phong nieâm ruõ buoàn Bôø nghieâng naéng gioác ñöôøng thuoân, thieát tha tieáng cuõ nghe luoàn khoâng trung. Veà Ñaây

Trong baøi Beùmol, Buoàn laïi ñaäp theo moät nhòp khaùc, nhö moät noát nhaïc bò giam caàm: Chieàu buoàn laïc thanh aâm Hoang sô vaøo khuya toái Linh hoàn toâi döông caàm

172

•

TC THÔ 18

Baøi Khoaùc Kín cuõng laø moät trong nhöõng giaù trò ñoäc ñaùo cuûa thi ca Cung Traàm Töôûng maø Phaïm Duy ñaõ phoå nhaïc vaø ñoåi teân thaønh Chieàu Ñoâng (Phaïm Duy coù taøi löïa nhöõng tuyeät taùc cuûa moãi taùc giaû ñeå ñöa vaøo cung baäc aâm thanh). Khoaùc Kín cuõng laø moät baøi thô ngaén, nhöng moãi caâu, moãi chöõ ñeàu laø nhöõng gioït huyeát leä cuûa thôøi gian, nhoû trong khoâng gian taøn taï: Chieàu ñoâng tuyeát luõng aâm u baâng khuaâng chieàu tôùi tieáp thu trôøi buoàn Nhôù ngaøy taàu cuõng ñi luoân, ga thoân trô noãi, baêng nguoàn heùo hon. Phöôøng xa nhòp saét bon bon, taøu nhö döôùi tænh, nuùi coøn voïng aâm. Saân ga maùi gioït aâm thaàm: Maùu ñi coù nhôù hoài taâm ñeâm naøo? Mình toâi vôùi tuyeát non cao; vôùi coàn phoá tònh buoát vaøo xöông da; vôùi maây treân nhôït aùnh taø; vôùi ñeøn xoùm haï cuõng laø tòch lieâu. Toâi veà böôùc böôùc ñaêm chieâu, taâm tö khoaùc kín sôï chieàu laïnh theâm.

Gioïng buoàn Cung Traàm Töôûng, thôøi 55-60, ñaõ khaùc haún gioïng saàu Huy Caän trong thôøi thô môùi. Cung Traàm Töôûng ñem laïi moät coâ ñôn môùi: Coâ ñôn cuûa buoåi hieän sinh. Coâ ñôn cuûa con ngöôøi trong söï nhaän thöùc laïi chính mình. Coâ ñôn cuûa moät gaõ Roquentin tröïc dieän vôùi «baûn lai chaân dieän muïc» cuûa mình trong chieác göông soi moùi, soaùt luïc. Coâ ñôn cuûa gaõ töû tuø Meurseult, xa laï vôùi loaøi ngöôøi: Hoang lieâu veà cheát tha ma Tieáng chaân goõ guoác ngöôøi xa vaéng ngöôøi Töông Phaûn

Vaø chaéc haún Wagner ôû döôùi suoái vaøng cuõng ñaõ coù phaàn naøo ñoùng goùp trong caùch bieán taáu nhòp ñieäu theå xaùc vaø linh hoàn cuûa luïc baùt, nôi Cung Traàm Töôûng. * Nhöõng naêm caûi taïo ñaõ thay ñoåi quan nieäm saùng taùc cuûa Cung Traàm Töôûng, nhaø thô tröõ tình chuyeån sang nhaø thô daán thaân: OÂng vieát veà caùi taâm thöùc môùi aáy baèng nhöõng haøng:

TC THÔ 18

•

173

«Ngöôøi thô xöa noùi leân taâm thöùc boä laïc. Ngöôøi thô tuø «caûi taïo» baây giôø, moät naïn nhaân kieâm chöùng nhaân, noùi leân taâm thöùc coäng ñoàng cuûa nhöõng ngöôøi tuø caûi taïo. Caùi taâm thöùc saâu thaúm, leân men töø khoå ñau, thuùc tröôùng bôûi baûn naêng taäp quaàn, xuùc taùc ra moät nhaân gian thuaàn nhaát, neàn coäng hoøa cuûa nhöõng ngöôøi anh em ñoàng caûnh, nhöõng ngöôøi tuø cuøng khoå.» (Ainsi parlait le poeøte) Töø moät quan nieäm thô nhö theá, luïc baùt Cung Traàm Töôûng, baøi Nguyeän Caàu Muøa Thu, laøm ôû Hoaøng Lieân Sôn, thu 77, coù nhöõng caâu: AÙo tuø thaãm maùu ñoâi vai Baøn chaân nöùa cheùm, vaønh tai gioù luøa Ngoù tay boãng thaáy giaø nua Cöùa eâm thaân xaùc maáy muøa thu qua Moâi caèn, maù hoùp thòt da Ngoâ vôi mieäng cheùn, canh pha nöôùc buøn Ñeâm naèm ruoät roãng vai run Ñaàu keà tieáng suoái, chaân ñuøn boùng ñeâm

Cung Traàm Töôûng, ôû thô tuø, trôû thaønh moät nhaø thô hieän thöïc, raát hieän thöïc. Nhöng khoâng phaûi luùc naøo cuõng hieän thöïc. Nhöõng moäng, nhöõng mô, nhöõng tröõ tình khoù thoaùt khoûi baûn naêng. Cung Traàm Töôûng cuûa thô tuø, coù moäng, coù mô, nhöng laïi laø nhöõng côn aùc moäng maø vaãn coù caùi ngaát ngö, cao ñaïo cuûa taâm hoàn: Sôùm ñi ñoäi gioù ñænh ñaàu Töôûng nhö hoàn cheát giöõa vaàu nöùa khoâ Ñöôøng leân giang nöùa nhaáp nhoâ Ngaû nghieâng maây nuùi, leäch xoâ ñaát trôøi Ñöôøng leân dang nöùa

Möôøi naêm lao caûi chæ laø möôøi naêm luyeän theùp cho thô. Thô oâng ñanh hôn. Nhö theå muoán thoåi beã thôøi gian, luyeän quaùnh noãi ñau trong tieáng hoø ñòa phuû: Moà deït thôøi gian xe huû loâ Söông tang soâ xoùa baët soâng hoà Nieàm ñau sôø thaáy hoàn vong toäc Nham nhaùp trôøi vaø saàn ñaát thoâ

Con ñöôøng möôøi naêm ñaõ vuøi choân taát caû nhöõng ngaây thô, nhöõng tin yeâu, nhöõng nheï daï xöa, vaø ñöa thi ca vaøo moät loä trình gai goùc, loä trình heo

174

•

TC THÔ 18

haét, loä trình tang traéng maø thô laø söï coâ ñoïng nhöõng tang thöông, khaáp lieäm trong loøng ngöôøi tuø caûi taïo: Vaø ñi cho tôùi cuøng ñöôøng Cuûa heo huùt xöù khoân löôøng khoå ñau Thoaét ñi toùc ñaõ phai maøu Nhö nghìn tang traéng quaán ñaàu vi loâ Chieàu teâ söông saäp naám moà Vuøi choân chuù beù hoà ñoà naêm xöa.

Paris, thaùng 10/1999

TC THÔ 18

N. P.

COÙ PHAÛI NHÖÕNG HAØM OAN!

Roài 5 naêm 10 naêm 10 naêm 20 naêm Caû traêm naêm sau nöõa Anh maõi laø löõ khaùch Döøng quaùn troï ñoâi laàn Nhìn traêng soi vaïn daëm Nhìn laïi mình phaân vaân. Caû traêm naêm sau nöõa Trong saân khaáu ñôøi em Anh chæ laø khaùn giaû Loøng ngoån ngang ngoài xem Buoàn vui tuoàng tröôùc maét Khoùc cöôøi naøo ai hay Em ñoùng vai muoân maët Vaø maët naøo chính em. Roài traêm naêm ñôøi em Saân khaáu maøn keùo laïi Quay tìm. Ngöôøi nôi ñaâu AÙo tuoàng nguyeân muøi vaûi.

•

175

176

•

TC THÔ 18

NGUYEÃN TOÂN NHAN

XUAÂN NÖÕ

Ngöûa ñaàu xem nguyeät ñeâ Ñoå aøo tuoân baïc thi Xuaân nöõ baát khöù thì

KHUEÂ NÖÕ

Naøng deät luïa phoøng khoâng Toùc chaûy maáy traêm gioøng Maáy traêm buïi keõ chaân Maáy traêm traùi ngoâ ñoàng Maáy ngaøn kieáp rôùt maáy sôïi loâng

GAÙI LIEÃU

Xaùm tuyeát baïch phi loâ Naâu soàng baâu ni coâ Coâ ñoäng huyeát tuyeät moà Coâ ñuøa taùn vaân hoâ OÀ nhöõng coâ yeám thaém OÀ maáy haøng lieãu xoâ Coâ ôi hoài ñieäp moäng Naøng ôi döøng chaân ñuøa Em ôi ñau naùt nguyeät nguyeân tôø

TC THÔ 18

QUYØNH HÖÔNG

Toâi ñôïi möa chieàu man di Höông mang phoá quaïnh hiu veà Moät laù me hai töôïng xaùm Ba ngaøn gioït nöôùc vaân vi

TRAÊNG TRONG TRAÏI BINH

Vôùt caùnh beøo ñoå maùu traêng Trôøi ôi teâ buoát baêng OÂ hay chieàu sôùm ñoå...

GAÙI CHIEÁN QUOÁC

Anh nhôù Höông taän xöông Ñoâng gieo möa röøng ñaïn Höông ôi Höông ôi Höông Anh leân ñoài maây laïc Ñeâ meâ khoái ñòa caàu Chinh chieán bieát vì ñaâu Anh nhôùi Höông taän gaùy maùu me moâi maét laïc maàu

•

177

178

•

TC THÔ 18

LAÏNH RUN NHÖ THEÅ CHAÏM ÑÔØI BEÂN KIA

Veà gheù vöôøn thu Nhìn möa chöa kòp Xöông maùu moät duø Ñoå xoâ ngaøn haït Bieác vaàng traêng cheát Hoàn mang mang nhö...

TIEÅU THÖ XÖÙ HUEÁ

Tieåu thö maëc aùo maàu Ta ñau caû ngaøn thaâu OÂ tieåu thö kheùp vaït Loä caû huyeät nguyeät saâu Laøm sao khoûi heát saàu?

QUAÙ NHIEÀU

Chim ñöøng keâu chim ñöøng keâu Trôøi ñöøng chieàu trôøi ñöøng chieàu Khoâng toâi khoâng bieát cheát Chöa toâi chöa ra ñôøi Moät laàn thoâi quaù nhieàu.

TC THÔ 18

ÑAËNG TAÁN TÔÙI

TÌNH YEÂU

Nhö coác nöôùc trong Ngaøy thaùng daàn ñong Caøng saùng; Nhö phuø sa Moãi doøng nöôùc qua Noàng toûa; Nhö reã ñaát thaáp Hoa trôøi ngaùt xa Cho quaû; Vaø tình xanh caùnh laù Em ôi! Chôû caû boán muøa.

NHAÄT KYÙ TÌNH CÔØ

Coâng vieäc cuûa anh ñeán cuoái ngaøy Vaøi nhaùnh laù gaày, maáy vuoâng coû daïi Caét, söûa, doïn chôø böôùc xuaân trôû laïi Giöõ beân em chuùt men muøa xanh ngaùi Chôït söõng sôø laáp loaùng nhöõng ñoâi möôi.

•

179

180

•

TC THÔ 18

KHIEÂM LEÂ TRUNG

GIAÛ ÑÒNH CHO NGAØY MAI

Toâi seõ laøm gì vôùi traùi tim khaùnh kieät Vieân ñaïn baén vaøo ñaàu? Chaïy troán? Cuoàng loaïn trong trí nhôù Tieáng noå thaûng hoaëc Vieân ñaïn, Veät maùu ruïng. Ñòa nguïc daøi thaêm thaúm nhöõng heä luïy ñôøi Toâi vaø em, Toâi vaø toâi, Toâi vaø cuoäc ñôøi, Nhöõng cuoäc chôi gian doái Danh voïng, Quyeàn löïc, Toäi loãi, Cöôøi röïc rôõ aùnh saùng. Giöõa canh baïc ñôøi toâi thaèng chaùy tuùi Teân voâ saûn khoán cuøng Traùi tim naùt moøn khaùt voïng. Hemmingway vaø vieân ñaïn Ngaøy thaûn nhieân ñi qua giöõa laáp laùnh tuyeát ôû Kilimandjaro Van Gogh vaø vieân ñaïn Caùnh hoa maët trôøi uùa vaøng nhuoäm maùu Chieác tai cuït moäng ñôøi. Toâi seõ laøm gì khi traùi tim khaùnh kieät? Vuoát ve goã ñaù? Cöôøi ñoä löôïng? Chöûi theà!

TC THÔ 18

ÑOAØN MINH HAÛI

TÌM TIM

doác ngöôïc con tim ta tìm môû cöûa soâng cöûa bieån ta tìm môû toang cöûa phoá cöûa röøng ta tìm chaïy bay veà caên nhaø xöa ta tìm vaïch loái ñoâng taây nam baéc ta tìm ñaäp vôõ göông soi ta tìm ñaäp vôõ ñoàng hoà ta tìm doõi theo tieáng saùo dieàu ta tìm... loäi ngöôïc doøng suoái doác thaùc ta tìm ñoäi möa reõ gioù ta tìm leân ñoài caùt ta tìm xuoáng haàm vaøo hang ta tìm theo tieáng deá gaùy ta tìm trong côn mô ta tìm tænh giaác ta tìm vöôït bieån ñoâng ta tìm khoâng ôû ñaâu ta tìm ñöôïc ta-aáu-thô bieát vaäy maø ta vaãn tìm vaãn doác ngöôïc con tim ñeán ngheïn thôû ta tìm...

•

181

182

•

TC THÔ 18

LY Ù LAN

HAI NGÖÔØI ÑAØN BAØ

Tin truyeàn qua ñieän thoaïi. Maát boán giôø saùng nay. Caùi gì? Ai goïi ñoù? Toâi, vôï anh aáy. Toâi bieát raèng anh aáy yeâu coâ. Khoan. Chò ñöøng gaùc maùy. Tieáng khoùc thaàm truyeàn qua ñieän thoaïi. Tieáng naác keàm laïi beân kia ñaàu daây. Chò, vôï anh aáy? Chò bieát raèng anh aáy yeâu toâi? Anh aáy maát roài. Boán giôø saùng nay. Phoøng öôùp xaùc laïnh quaù. Toâi khoâng bieát laøm gì. Chò, chò laø vôï anh aáy? Sao chò bieát laø anh aáy yeâu toâi? Anh aáy maát roài. Boán giôø saùng nay. Ñöøng. Xin chò ñöøng gaùc maùy. Tieáng khoùc thaàm truyeàn qua ñieän thoaïi. Anh aáy maát roài. Boán giôø saùng nay.

TC THÔ 18

•

183

THU TÖØ

PHUÙC LOÄC THOÏ

Moãi saùng anh ñeán ñaây Ly caø-pheâ ñen ít ñöôøng Tôø baùo Choïn moät choã ngoài saùng suûa, vöøa vaën Nhaám nhaùp caø-pheâ Nhaám nhaùp baùo Uoáng, ñoïc keo kieät vì khoâng ai goïi lieân tieáp hai ly, coøn baùo chæ ra moät soá moãi ngaøy Anh luoân mua caø-pheâ ôû goùc naøy Khoâng phaûi vì ngon hôn, coù leõ chæ vì ngöôøi baùn Traêm baän, anh giaû vôø nghieâm nghò: Ít ñöôøng Traêm baän, ngöôøi con gaùi ngoan ngoaõn laëp laïi: Ít ñöôøng Nhö moät tieáng vang, eâm aùi Buoåi sôùm, khoâng ai caàn moät chuùt va chaïm naøo May ra caû ngaøy seõ khaù Caø-pheâ caïn Baùo coøn chuùt ít, gaäp laïi ñeå daønh Anh ngoài khoanh tay Kín ñaùo Nhìn quanh Ñoâng ñaûo laém roài Nhöõng khuoân maët quen, nhöõng khuoân maët laï Moïi nöôøi ñeàu vui veû, cöôùi noùi raâm ran Tröø vaøi toùc hai maøu ñôn ñoäc, traàm ngaâm, ngô ngaån

184

•

TC THÔ 18

Hoâm nay khoâng thaáy gaõ Khoâng ai cöôøi noùi moät mình Khoâng ai ruù rít, chöûi, gaøo, haêm doïa... thinh khoâng Khoâng ai söøng soä, trôïn tröøng, ñaám ñaù... voâ hình Cuõng khoâng ai oâm gheá laû löôùt theo baøi tình ca töôûng töôïng Gaõ maát trí hoâm nay vaéng maët Caøng hay Ngaøy môùi baét ñaàu Ai cuõng caàn moät chuùt may maén Ñeå moãi sôùm mai laïi ñöôïc ñeán nôi naøy Raâm ran cöôøi noùi.

TC THÔ 18

TOÁNG HÖÕU HAÏNH

ÑAÀM LAÀY THÔØI GIAN

Toâi sô yù rôùt xuoáng Chaû bieát laø ôû choã naøo Khoâng maøu khoâng muøi Khoâng giôùi haïn Khoâng tìm ra ñieåm baùm Ngoaùi laïi laø maát huùt, bieät taêm Ngoù tôùi laø mòt muø, choaùng vaùng Ai cöùu toâi vôùi! Cöùu con vôùi !!! Söï rôùt raát kyø cuïc Chaúng theo moät chu trình naøo Cho tôùi khi nhaän ra ñaõ rôùt vaøo moät ñaàm laày Ñaàm-laày-thôøi-gian Cha meï ôi! Phen naøy cheát chaéc! Ngöôïc Gioù Thoaûng muøi höông cuûa ngaøy sau. Ñeâ meâ hoàn böôùc qua caàu nhaân gian. Chaân run töø ñoä thu taøn. Voâ taâm giaãm naùt xaùc vaøng thôøi gian. Ñöôøng xöa... Em... toùc xoõa ngang...

•

185

186

•

TC THÔ 18

HUY TÖÔÛNG

GHI CHEÙP RÔØI TRÖÔÙC NGÖÔÕNG THIEÂN NIEÂN KYÛ,

1. Caùi nhìn laïc loõng nhöõng xoâ ñaåy voâ hình chuù boï gaäy thaân naâu böôùc loøn laù coû löõng thöõng ñaùm maây roän lôøi thô traéng... 2. Haøng caây so thaân nhö daøn ñoàng ca caùc thieân söù nhöõng hôïp aâm chim seû löôùt maùi hoaøng hoân ñeâm laàm luïi xaùm chaøng röôùn xanh . daáu laëng loang vôõ maët hoà pheùp laï tím 3. Nhöõng veát xe voâ tích nhöõng ñoâi maét raøn ruïa mieáu ñeàn hít thôû noùi cöôøi aâm baûn doäi nhö bôøm ngöïa hí loàng raûi boùng ngoïn khuya 4. Ñeâm ruùc coùng goùt giaày tro aåm giaãy giuïa xaùc keû laï caùi nhìn tan hoang boùp ngheït taâm thaát gioù ruøng ruøng xoaén vaøo ruoät ñaát 5. Veä ñöôøng ngoån ngang nieàm im vaéng nhöõng tieáng keâu hô haõi chuoát nhoïn noãi ñau cöùa raïch khuoân maët chaøng khi chieàu cöù nhaøn taûn chuoâng tan...

TC THÔ 18

•

187

6. Toác maùi. nuùi löûa gaàm ruù ngoaøi bao lôn baày phieâu nham bôõn côït gioù rít taàng cao nieàm rieâng hung hieåm goùc phoøng naøng daõy aùo loùt baûy saéc caàu voàng thôm ngaùt leã ca 7. Khuaáy loaõng cheùn ñeâm maàu hoài tieáng löûa voã nhòp chaïy troán con ngöôi nhöõng caùnh chim treo ngöôïc bìa röøng chaøng uoáng caïn boùng mình trong giaác mô bieån chaùy 8. Kyù öùc maëc aùo thuïng muøa thu baàu trôøi chaät choäi caùnh dieàu hö voïng traøn ngaäp bích chöông la hoaûng veà noãi sôï cheát quaû caàu gai tuûa ñen thöù aân hueä taùo tôïn! 9. Haùt boûng treân kim ñoàng hoà chaïy ngöôïc thôøi gian giaãm moøn chaân soùng Tieáng noå lôùn ! nhöõng ñoát xöông maét laân tinh tröøng troä traéng veà ngöï cö choán khoâng giôø, chaøng tæ maån chieát töøng haït naéng . im rôõ boùng 10. Taùi sinh sau cuoäc truïy thai cuûa maët traêng haøi nhi xanh möôùt hình tieáng theùt khuya rôùm muøa goùc trôøi soång baêng tia chôùp quaïnh... 11. Vöôït nhanh qua laèn ranh giaû ñònh meät ngaát vì söï cam khoù loaøi nhai laïi (caùc ñeøn tín hieäu ñoû xanh khôø khaïo xieát bao) ñoáng raùc thoái thay maøu nhö haøm nghóa duy myõ (!)

188

•

TC THÔ 18

12. Quaõng tröôøng saùng tröng pheùp ngoa duï con chöõ vaø nhöõng tieáng khoùc ngheïn ñaép boài leân nhau choùt voùt thaùp coâ ñôn chaøng nghieâng xuoáng chieác ñinh seùt cuõ nghe kim khí ræ vaøng caùi cheát cong 13. Phía beân kia ngaû ba ngaû baûy (laïi thöù hình aûnh saùo moøn veà haïnh phuùc) nhöõng noïc ñoäc nôû hoa moâi ñoû maët trôøi vaãn töø taâm nuoâi döôõng chuùng baèng tieáng gaø baät saùng 14. Ñaùm ñoâng chao ñaûo chuyeán ñoø beänh dòch taû minh chöùng côn toàn taïi ruoãng böùc töôøng aùnh saùng ñoå nhaøo chaøng nhaët voäi chieác soï cöùng . roài ñöùng leân. 15. Nghieân möïc ñoå traøn tieáng quaï vôõ ñen ngoøm maùi raï caâu thô baáp buùng chöa veà rôi huùt töøng gioït cheát voâ taêm... 16. Vaèng vaëc khuya ngöïc traàn naøng buoâng vaøng haùi tieáng næ non nhöõng boâng hoa keå khan veà traän ñaïi hoàng thuûy moäng nuoái ñaàm ñìa kieám saéc goø boâng lau… 17. Loã ñen môû hoaùc baàu trôøi gioâng baõo thuoàng luoàng nhai nghieán giaác mô luïc dieäp böôùc chaân raàm raäp nguï ngoân môùi ngoâi moä löng guø duoãi thaúng moái tö höông

TC THÔ 18

18. Ñoäng kinh chôùp loeù chieác söøng tróu gioù hö khoâng boø moäng choàm ñoû. Coâ ñôn roáng xanh chaøng ñoùng saàm tieáng noùi, noãi cheát baät cöôøi traàn truïi mieáng thuø caâm 19. Tieáng theùt ñaõ han gæ nhöõng nghòch aâm leânh ñeânh moät noãi ñaém chieàu cuoàng löu ñöùt hôi döôùi chaân naøng löôõi gioù lieám hoaøi khoâng saïch veát thöông taâm 20. Cuùi xuoáng hoàn moûng maûnh nhö haït maàm nguû meâ loøng ñaát naøng ngöûa moâi höùng gioït taän theá vaø thieáp vang hoài ñoäng moät tôø kinh... 21. Aùp thaáp nhe chieác raêng gioù nhoïn nghìn trieäu baøn tay ñoùi tin töø choán sao khueâ... chaøng bay leân nhöõng ngaøy tro phoùng hoûa söï giaû danh ñoán maït chieác maët naï muøa ñoâng 22. Ngaán nöôùc long lanh khoùc vuøi khoâng xueå ñaù thöùc cuøng maây naøng gieo traàm thieát gioït phaùch saùng chaøng veà. böôùc ngheõn laù phuï aâm 23. Vaøi ñoám neán chôø taét (tröôùc khi söông mai loõa loà toác naéng) naøng ngoài saêm soi vieân thuoác ñoäc maàu trong suoát (nhoát tieáng noùi baát löïc muoân ñôøi ngöôøi thi só aáy giöõa loøng nuùi lôùn)

•

189

190

•

TC THÔ 18

24. Caùi nhìn laïc loõng nhöõng xoâ ñaåy voâ hình chaøng nhaûy thoaùt khoûi boùng mình löõng thöõng ñaùm maây nhuoám lôøi thô traéng... 25. - Daãu sao, maët trôøi vaãn cöù moïc !...* ngaøy reo leân aùnh saùng chuù boï gaäy ngöôùc naâu, chieác soï cöùng baét ñaàu quaùt thaùo boùng ñeâm! Saøigoøn, thaùng chaïp Kyû Maõo, tieát laäp ñoâng cuoái cuøng theá kyû XX. Göûi : Nhö Haïnh, M.Chính, Tröông Hoàng Sôn...cuøng con ñöôøng ñaõ maây traéng, töø aáy... *Lôøi sau cuøng, tröôùc khi bò haønh quyeát, cuûa Feùdeùrico Garcia Lorca.

TC THÔ 18

•

191

Lyù Thuyeát Vaên Chöông Haäu Hieän Ñaïi Niall Lucy

VAÊN CHÖÔNG VAØ NGÖÔÕNG CÖÛA ÑAÀU

aún nhieân laø moïi coá gaéng ñònh nghóa thuyeát haäu hieän ñaïi ñeàu khoâng thoûa yù. Ñeán noãi, ñieàu ñoù bieán thaønh böôùc ñi caên baûn trong troø chôi ñònh nghóa thuyeát haäu hieän ñaïi khi noùi raèng moïi coá gaéng ñònh nghóa ñeàu khoâng thoûa yù. Thí duï nhö sau, trong Postmodernist Fiction, nhaø lyù thuyeát ngöôøi Anh Brian McHale baét ñaàu: ‘”Haäu hieän ñaïi”? Khoâng coù gì trong danh töø naøy maø khoâng mô hoà, khoâng coù ñieàu gì veà noù maø thoûa yù caû.’ Theo Lyotard, ‘moãi phaùt bieåu ñeàu neân ñöôïc nghó ñeán nhö laø moät “nöôùc ñi” trong troø chôi.’ Nhö vaäy, ta coù theå xem nhöõng chaát vaán töông töï phaùt bieåu cuûa McHale veà ‘“Haäu hieän ñaïi”?’ laø nöôùc ñi caên baûn môû ñaàu trong troø chôi hôïp thöùc hoùa thuyeát haäu hieän ñaïi, giuùp ta ñònh nghóa ñöôïc söï khoâng theå ñònh nghóa, baèng caùch gôïi veà thuyeát haäu hieän ñaïi nhö moät caâu hoûi hay moät vaán ñeà. Nhöõng nöôùc ñi nhö theá thöôøng lieân heä gaàn guõi vôùi nhau, mang veû trình baøy hôn nhöõng phaùt bieåu nhaân danh thuyeát haäu hieän ñaïi. Nhö thí duï sau, trong moät ñoaïn noåi tieáng gaàn keát cuoäc trong The Postmodern Condition, Lyotard ñöa ra moät ‘ñònh nghóa’ thuyeát haäu hieän ñaïi maø ñònh nghóa naøy ñaõ ñöôïc keàm khoâng bieåu loä ra vì noù suïp troán trong thì töông lai (future perfect).

192

•

TC THÔ 18

Treân höôùng ñi ñònh nghóa thuyeát haäu hieän ñaïi, caùch naøy (coù tính thöïc haønh hôn bieåu loä), ‘söï thaät’ veà thuyeát haäu hieän ñaïi ñaõ ñöôïc giöõ veïn (hay taïo ra) laø khoâng theå bieåu tröng ñöôïc vaø nhö theá coù veû cao nhaõ: Haäu hieän ñaïi seõ laø, ôû thôøi hieän ñaïi, tröng ra caùi khoâng theå bieåu tröng trong chính söï bieåu tröng; raèng töï noù ñaõ töø choái nguoàn an uûi cuûa nhöõng hình thöùc toát, thoûa hieäp cho moät sôû thích coù theå giuùp noù deã daøng chia seû moät caùch taäp theå loøng hoaøi höông cho nhöõng thöù khoâng theå ñaït ñöôïc; raèng noù ñang tìm kieám moät bieåu tröng môùi, khoâng phaûi ñeå höôûng laïc thuù moät mình, maø ñeå chuyeån giao yù nghóa maïnh meõ hôn cuûa caùi khoâng theå bieåu tröng. Moät ngheä só hay nhaø vaên haäu hieän ñaïi ñöùng vaøo ñòa vò trieát gia: baûn vaên haén vieát, taùc phaåm ngheä thuaät haén laøm, chuû yeáu khoâng bò chi phoái bôûi nhöõng luaät leä coù saün, vaø chuùng khoâng theå ñöôïc thaåm ñònh theo moät quyeát ñoaùn, baèng caùch aùp duïng nhöõng phaïm truø quen thuoäc vaøo baûn vaên hay taùc phaåm. Nhöõng luaät leä vaø phaïm truø naøy laø nhöõng gì maø töï chính taùc phaåm ngheä thuaät ñi tìm. Ngheä só hay nhaø vaên, nhö theá, ñaõ laøm vieäc voâ luaät vôùi muïc ñích theå thöùc hoùa nhöõng luaät leä cuûa caùi seõ taùc thaønh. Nhö vaäy ñöa ra söï kieän, taùc phaåm ngheä thuaät vaø baûn vaên coù nhöõng ñaëc tính cuûa moät bieán coá; vaø ñoái vôùi taùc giaû chuùng ñaõ ñeán quaù treã, hoaëc, roát cuoäc thì vieäc duøng chuùng, yù thöùc veà chuùng (mise en oevre) luoân luoân baét ñaàu quaù sôùm. Haäu hieän ñaïi seõ ñöôïc hieåu theo tình traïng nghòch lyù cuûa töông lai (haäu) vaø thôøi tröôùc (ñöông thôøi).

Neáu thay theá ‘thuyeát laõng maïn’ vaø ‘laõng maïn’ cho ‘thuyeát haäu hieän ñaïi’ vaø ‘haäu hieän ñaïi’ vaøo ñoaïn treân (ngoaïi tröø caâu cuoái), khoâng coù gì thay ñoåi caû: ‘Laõng maïn seõ laø, ôû thôøi hieän ñaïi, tröng ra caùi khoâng theå bieåu tröng trong chính söï bieåu tröng’ vaø v.v... Ñeå nhaán maïnh ñieåm treân, raát thoûa ñaùng khi nhaéc ñeán Lacoue-Labarthe vaø Nancy trong ñeà muïc ‘Taùc phaåm’ khoâng ñaët teân ñöôïc, khoâng bieåu tröng ñöôïc vaø khoâng ñònh nghóa ñöôïc cuûa (vaø laø) söï töôûng töôïng laõng maïn. Chuû nghóa laõng maïn aùm chæ moät thöù hoaøn toaøn môùi, saûn phaåm cuûa moät thöù hoaøn toaøn môùi. Caùc nhaø laõng maïn khoâng bao giôø thaät söï thaønh coâng trong vieäc ñaët teân thöù ñoù[...]. Cuoái cuøng, hoï quyeát ñònh goïi ñoù laø – sau khi ñaõ caân nhaéc

TC THÔ 18

•

193

moïi thöù – vaên chöông [...]: söï ñoàng daïng, noùi noâm na, söï phoå thoâng cuûa vaên chöông töï giöõ vaø töï sinh trong moät Taùc phaåm hoaøn toaøn môùi, môùi moät caùch voâ haïn ñònh. Nhö theá ñoù, caùi tuyeät ñoái cuûa vaên chöông [...].

Nhö vaäy, moät beân, thuyeát laõng maïn ñöôïc ñònh nghóa nhö laø ‘saûn phaåm cuûa moät caùi gì hoaøn toaøn môùi’, trong khi beân kia, thuyeát haäu hieän ñaïi ñöôïc ñònh nghóa baèng nhöõng cuïm töø nhö ‘taùc taïo khoâng luaät leä vôùi muïc ñích theå thöùc hoùa luaät leä cuûa caùi seõ ñöôïc taùc thaønh’. Döïa treân caên baûn naøy, raát khoù ñeå nhaän thöùc ñöôïc thuyeát laõng maïn vaø haäu hieän ñaïi khaùc nhau nhö theá naøo. Caùi gì thì coù theå ñöôïc naèm trong traät töï cuûa ‘moät thöù hoaøn toaøn môùi’ maø khoâng ‘voâ traät töï’ theo quan ñieåm bình thöôøng coù saün hay quan ñieåm cuûa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ, hoaëc nhöõng nguyeân taéc caáu taïo cuûa ai môùi coù theå ñöôïc nhaän dieän sau moät bieán coá? Hôn nöõa, trong töøng ñònh nghóa, ñieàu nghi vaán gì vaãn tieáp tuïc laø nghi vaán – noù khoâng bao giôø ñöôïc phaân giaûi hay bieán thaønh ‘keát quaû’ hoaëc ‘saûn phaåm’. Sau cuøng, moät caùch nghòch lyù, ñieàu toång quaùt vaãn laø tröng baøy söï khoâng theå bieåu tröng cuûa caùi khoâng bieåu tröng ñöôïc. Nhö Lacoue-Labarthe vaø Nancy ñaõ noùi, tieáp theo ñoaïn treân: Tuy nhieân, cuøng luùc aáy, coøn coù nhieàu may ruûi hôn. Caùi tuyeät ñoái cuûa vaên chöông khoâng haún laø thi phuù [...] maø laø thi phaùp, theo söï loâi cuoán töø nguyeân, raèng caùc nhaø laõng maïn ñaõ khoâng thaát baïi khi taùc taïo neân. Thi phaùp, hay noùi moät caùch khaùc, saûn phaåm. Nhö vaäy, yù töôûng veà ‘theå loïai vaên chöông’ khoâng quan taâm maáy ñeán söï saûn xuaát cuûa thöù vaên chöông aáy hôn laø vôùi saûn phaåm, noùi moät caùch tuyeät ñoái. Thô laõng maïn leân ñöôøng xaâm nhaäp vaøo baûn theå cuûa thi phaùp maø trong ñoù, thöù vaên chöông aáy taïo neân söï thaät cuûa taùc phaåm trong chính noù, vaø nhö vaäy [...] söï thaät cuûa taùc phaåm cuûa chính noù, cuûa thi phaùp töï ñoäng.

Chöõ trong tieáng Hy laïp coù nghóa ‘söï saùng taïo’ (creation) vaø ‘taïo neân’ (to make), chöõ ‘thô’ (poetry) chieát goác, ‘thi phaùp’ (poiesy) laø danh töø cuûa tieán trình (process). Caùc nhaø Laõng maïn ñaët cho noù vaøi ba teân, moät trong nhöõng teân ñoù laø ‘thi höùng’: ‘khi söï phoái hôïp baét ñaàu’, Shelley vieát, ‘thi höùng ñaõ treân ñöôøng thoaùi hoùa, vaø ngay caû thöù thi phuù röïc rôõ nhaát chöa töøng truyeàn ñaït ñeán theá giôùi, coù theå ñaõ laø moät caùi boùng yeáu ôùt cuûa nhöõng khaùi nieäm nguyeân thuûy cuûa nhaø thô.’ Nhö theá, thi höùng laø thöù khoâng theå bieåu tröng. Noù khoâng bao giôø coù theå ñöôïc ‘taïo hình’, hoaëc xuaát hieän nhö moät taùc phaåm vaên chöông theo nghóa caên baûn. Töø ñoù taát caû caùc baøi thô ‘luoân luoân ñeán

194

•

TC THÔ 18

quaù treã’, nhö Lyotard noùi veà baûn vaên haäu hieän ñaïi, bôûi vì, theo ñònh nghóa, söï baát thöïc theå tính vaø baát bieåu tröng tính cuûa thi phaùp (hay chuû nghóa haäu hieän ñaïi) khoâng bao giôø coù theå ñöôïc tröng baøy ôû trong vaø laø, noäi dung cuûa baøi thô hay baûn vaên. Thi phaùp khoâng theå bieåu tröng ñöôïc nhö thô vì ñaëc tính töï nhieân cuûa noù laø khoâng theå bieåu tröng ñöôïc ôû trong vaø veà, chính noù. Vì theá ñoái vôùi nhoùm Laõng maïn, theo Lacoue-Labarthe vaø Nancy nhaän xeùt, thô coù nghóa ‘moät thöù gì hoaøn toaøn môùi’ ñeán töø quan ñieåm cuûa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ pheâ bình vaên chöông coù saün, vaø nhö theá (theo duïng töø cuûa Lyotard, maëc duø coù luùc phaûi duøng ñeán Kant, nhö chuùng ta seõ thaáy veà sau) noù ‘khoâng theå ñöôïc thaåm ñònh döïa theo moät phaùn ñoaùn ñaõ ñònh saün, baèng caùch aùp duïng nhöõng phaïm truø quen thuoäc vaøo baûn vaên hay taùc phaåm’. Toùm laïi, ñoái vôùi nhoùm Laõng maïn, ‘thô’ coù nghóa laø ‘thi phaùp’, vaø chính nhôø vaäy maø Shelley coù theå nhaän thöùc raèng thô laø moät loaïi naêng löïc töï sinh: Thô khoâng gioáng lyù luaän, moät söùc maïnh tuøy yù söû duïng. Moät ngöôøi khoâng theå noùi, ‘Toâi seõ saùng taùc thô.’ Ngay caû nhaø thô lôùn nhaát cuõng khoâng theå noùi nhö vaäy; bôûi vì trí töôûng trong saùng taïo nhö moät hoøn than ñang luïn daàn maø vaøi aûnh höôûng khoâng theå thaáy naøo ñoù, nhö moät con gioù baát thöôøng, thoåi noù buøng saùng; söùc maïnh naøy ñeán töø beân trong, nhö maøu saéc cuûa moät ñoùa hoa daàn phai vaø bieán ñoåi nhö trong luùc trieån sinh, vaø phaàn yù thöùc töï nhieân cuûa chuùng ta khoâng tieân ñoaùn ñöôïc luùc ñeán hay ñi cuûa chuùng.

Chính caùi ‘aûnh höôûng khoâng thaáy ñöôïc’ aáy khoâng theå luoân bieåu tröng, vaø caû hai thô laõng maïn vaø baûn vaên haäu hieän ñaïi ñaõ thaát baïi (moät caùch vinh quang) trong vieäc naém baét. Vaø dó nhieân trong söï thaát baïi aáy, caû hai cuõng ñaõ thaønh coâng ôû muïc ñích khôûi ñaàu ‘höôùng veà söï baát bieåu tröng trong chính bieåu tröng’. Noùi moät caùch khaùc, chính söï nhaán maïnh cuûa Lyotard treân söï ñaët-ra-luaät, thay vì baét-chöôùc-luaät, söùc maïnh cuûa troø chôi ngoân ngöõ haäu hieän ñaïi ñaët vò trí khaùi nieäm thuyeát haäu hieän ñaïi cuûa oâng trong chuyeän baøn ñeán vaên chöông, theo truyeàn thoáng laõng maïn, nhö laø caâu hoûi hay laø lyù thuyeát cuûa vaên chöông. Vaên chöông luoân naèm trong nghi vaán theo thuyeát laõng maïn, vaø raát chính xaùc, theo nhöõng lyù do Lyotard ñaõ qui cho traïng thaùi khoâng khoa hoïc cuûa kyù thuaät ñaõ ‘khoâng ñaët öu tieân cho caâu hoûi veà söï hôïp thöïc hoùa vaø [...] töï chöùng trong caùch truyeàn giao thöïc duïng cuûa chính noù maø khoâng phaûi troâng caäy ñeán tranh luaän vaø baèng chöùng’. Ñoù laø lyù do taïi sao lyù thuyeát haäu hieän ñaïi luoân luoân laø lyù thuyeát vaên chöông haäu hieän ñaïi, duø coù khi noù noùi veà kieán truùc hay truyeàn hình – trong caùi nghóa, coù nhieàu neùt töông töï vôùi

TC THÔ 18

•

195

thuyeát laõng maïn, thuyeát haäu hieän ñaïi daønh ñaëc quyeàn cho baûn vaên töï phaûn aùnh, töï thích hôïp, thi phaùp-töï phaùt leân treân taát caû moïi thöù khaùc. Chuùng ta coù theå ñaët ra nhieàu caâu hoûi cho moät ñaëc quyeàn nhö theá, veà ñaëc tính ñaïo ñöùc vaø chính trò. Tröôùc khi ñöa ra nhöõng caâu hoûi naøy, toâi muoán baøy toû minh baïch nhöõng ñieàu Lyotard nghó veà nhöõng dò bieät coù ñöôïc giöõa kyù thuaät vaø baûn vaên khoa hoïc (hay kieán thöùc, hay troø chôi ngoân ngöõ). Söï khaùc bieät caên baûn laø, troø chôi ngoân ngöõ kyù thuaät thì dò theå, ngöôïc vôùi troø chôi boù buoäc coù chuû ñích ñaày luaät leä cuûa khoa hoïc. Vì bò chi phoái bôûi luaät leä, khoa hoïc nhaém veà chuû ñích, trong khi kyù thuaät (hay noùi roäng hôn, ngheä thuaät), hoaøn toaøn töï do khoâng phaûi töï chöùng noù laø ‘gì’ theo baát cöù tieâu chuaån naøo beân ngoaøi caû, vì noù ñaët ra luaät cho, vaø veà chính noù maø thoâi. Moät nhaø khoa hoïc khoâng bao giôø coù theå, thí duï, bieän minh moät thöû nghieäm khoa hoïc döïa treân lyù leõ cho ñoù laø khoa hoïc vì anh hay chò noùi theá. Nhöõng tín ngöôõng caù bieät cuûa moät nhaø khoa hoïc khoâng coù tính caùch khoa hoïc vaø khoâng theå ñöôïc duøng ñeå chöùng nhaän nhöõng gì hoï laøm, nhaân danh khoa hoïc. Ngöôïc laïi, nhaø ngheä só coù theå laøm neân baát cöù gì vaø goïi ñoù laø ngheä thuaät. Vieäc tröng baøy moät boàn tieåu coâng coäng cuûa Marcel Duchamp, moät nhaø sieâu thöïc ngöôøi Phaùp, ôû phoøng trieån laõm ngheä thuaät taïi Paris thaäp nieân 1920 laø moät thí duï ñieån hình. Ñaâu laø caâu traû lôøi cho caâu hoûi, Ngheä thuaät laø gì?, neáu moät taùc phaåm ngheä thuaät coù theå laø moät caùi boâ? Chaéc chaén ñieàu naøy chæ coù nghóa, ‘ngheä thuaät’ khoâng theå ñöôïc ñònh nghóa theo baát cöù troø chôi ngoân ngöõ naøo ñaõ ñònh nghóa ‘kieán thöùc’. Khi hoûi, Ngheä thuaät laø gì?, vaø, Ñieàu gì seõ xaûy ra neáu baïn böôùc ra ngoaøi cöûa soå taàng laàu thöù ba möôi?, thì khoâng phaûi ñeå mong moûi nhöõng caâu traû lôøi treân cuøng moät ñaúng caáp. Baïn bieát caâu traû lôøi cho caâu hoûi thöù hai laø chaéc chaén baïn seõ ngaõ, vaø haàu nhö chaéc chaén seõ cheát. Nhöng caâu traû lôøi cho caâu hoûi ngheä thuaät laø gì khoâng phaûi laø ñieàu baïn ‘bieát’ nhö cuøng moät caùch, duø baïn khoâng nghó raèng ngheä thuaät chæ laø vaán ñeà yù kieán vaø nhö vaäy taát caû moïi thöù ít ra ñeàu coù khaû naêng laø ngheä thuaät. Tuy nhieân, baát cöù gì baïn nghó laø ngheä thuaät, baûn theå cuûa noù deûo queïo (plastic) hôn laø khi baïn nghó veà phaàn lôùn moïi thöù khaùc. Thí duï, moät caùi baøn coù theå coù nhieàu hình daïng khaùc nhau, nhöng vaãn coù ít hình daïng hôn so vôùi ngheä thuaät. Nhö theá, so vôùi `ngheä thuaät’, baèng baát cöù ñònh nghóa naøo, haàu nhö moïi thöù khaùc ñeàu coù ít dò theå hôn – ít hôn heát thaûy laø ‘khoa hoïc’. Ngay caû thöù goïi laø vaät ‘tìm ñöôïc’ (boàn tieåu coâng coäng hay `ngoân ngöõ nam tính’) ñeàu coù theå bieán thaønh ngheä thuaät vì luaät leä cuûa saûn phaåm vaø ñònh nghóa cuûa noù khoâng bao giôø coá ñònh. Nhö vaäy, hình nhö `ngheä thuaät’ thay ñoåi moãi khi noù xuaát hieän nhö moät thöù gì hoaøn toaøn môùi, söï naêng ñoäng khoâng theå bieåu tröng ñöôïc cuûa ngheä thuaät mang yù nghóa laø söï thay ñoåi aáy

196

•

TC THÔ 18

khoâng bao giôø laø keát quaû, maø luoân luoân laø ñieàu kieän. Theo Lyotard, nhö vaäy, chuùng ta caàn ñaët söï thay ñoåi cuûa ngheä thuaät trong khoaûng thôøi gian tröôùc cuûa thì töông lai – vì noù khoâng phaûi laø söï ñoåi thay coù theå ñöôïc tröng ra, maø laø söï thay ñoåi khoâng theå tröng ra, ñaõ bieán noù thaønh ngheä thuaät. Ñeán ñaây, raát roõ raøng, chuùng ta khoâng theå coù moät kieán thöùc veà ngheä thuaät theo nhöõng cuïm töø ñaõ ñònh nghóa ‘kieán thöùc’ moät caùch khoa hoïc. ‘Ngheä thuaät’ laø moät töø ngöõ taäp hôïp duøng cho moät boä coù nhieàu töông töï giöõa söï hoøa troän cuûa nhieàu ñieàu leä vaø phöông thöùc. Noùi moät caùch khaùc, ngheä thuaät goàm nhieàu troø chôi ngoân ngöõ. Nhöng, theo lôøi keå cuûa Lyotard, chæ coù moät troø chôi ngoân ngöõ cuûa khoa hoïc: ‘Kieán thöùc khoa hoïc buoäc raèng, moät troø chôi ngoân ngöõ, söï bieåu loä, caàn ñöôïc giöõ laïi vaø loaïi boû taát caû moïi thöù khaùc.’ Nhö vaäy, trong khi nhieàu chuyeån ñoäng vaø phaùt bieåu khaùc nhau ñöôïc laøm ra trong khoa hoïc, chuùng chæ laø ‘nhöõng ñieåm reõ cuûa bieän luaän roài cuõng phaûi keát thuùc trong moät phaùt bieåu ñöôïc bieåu loä ra’. Moät caùch ñeå phaùt bieåu mang neùt bieåu loä, hoaëc coù veû ñaït ñeán söï thöïc haønh ôû ñoä khoâng, laø traùnh xa baát cöù phaùt bieåu naøo ñöôïc coi laø ngheä thuaät hay thöù kieán thöùc kyù thuaät töï cho laø chính ñaùng. Trong khi kieán thöùc kyù thuaät dò theå thì bao haøm vaø khoan dung, xem ñaøm luaän khoa hoïc raát giaûn dò, nhö moät loaïi khaùc cuûa troø chôi ngoân ngöõ hay nhö ‘moät bieán theå naèm trong gia ñình vaên hoùa kyù thuaätù’, thì ngöôïc laïi ñieàu naøy khoâng ñuùng ñoái vôùi kieán thöùc khoa hoïc: ‘Nhaø khoa hoïc ñaët caâu hoûi veà giaù trò cuûa nhöõng phaùt bieåu kyù thuaät vaø keát luaän raèng chuùng khoâng bao giôø laø chuû ñeà cuûa bieän luaän vaø baèng chöùng.’ Vaø nhö vaäy, theo quan ñieåm cuûa nhaø khoa hoïc, boä toäc cuûa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ thuoäc veà kyù thuaät phaùt nguyeân töø ‘moät taâm traïng khaùc: daõ man, sô khai, keùm phaùt trieån, laïc haäu, xa laï, nhieàu yù kieán, thoùi tuïc, quyeàn löïc, thieân kieán, ngu doát, lyù töôûng’. Chính vì söï baát caân xöùng caáp tieán giöõa kieán thöùc kyù thuaät vaø khoa hoïc, chuùng ta hoaøn toaøn ‘khoâng theå phaùn ñoaùn ñöôïc söï hieän dieän hay giaù trò cuûa kieán thöùc kyù thuaät döïa treân caên baûn cuûa kieán thöùc khoa hoïc vaø ngöôïc laïi: tieâu chuaån lieân heä cuûa ñoâi beân khaùc nhau’. Ñieàu quan troïng caàn phaûi nhôù laø tranh luaän cuûa Lyotard döïa treân caên baûn ‘söï khoâng toàn taïi’ cuûa nhöõng kyù thuaät thoáng nhaát vó ñaïi. Vì khoâng coøn baát cöù heä tö töôûng kheá öôùc baét buoäc naøo nöõa, theo lôøi cuûa Lyotard, ñieàu naøy ñaõ laøm ngheä thuaät töï do ‘bieán thaønh’ baát cöù gì noù ñang tieáp tuïc bieán thaønh, ñoàng thôøi laøm khuûng khoaûng söï hôïp phaùp hoùa cuûa khoa hoïc. Nhöõng caâu hoûi, Ngheä thuaät laø gì?, vaø Ngheä thuaät ñeå laøm gì? vöøa khoâng traû lôøi ñöôïc, vöøa khoâng thích ñaùng. Ngheä thuaät laø töï nhaän vaø nhö theá, noù ‘laø’ baát cöù gì ‘noù’ laø, vaø vì töï nhaän neân noù khoâng thöïc duïng vaø khoâng caàn phaûi ‘cho’ baát cöù muïc ñích naøo khaùc ngoaïi tröø ‘hieän höõu’. Nhö vaäy, ñoái vôùi ngheä thuaät, maát ñi tính sieâu truyeän keå (metanarrative) laø moät maát maùt tích cöïc, giaûi

TC THÔ 18

•

197

phoùng noù khoûi nguïc tuø ñieàu leä vaø nhöõng phöông thöùc thaåm myõ truyeàn thoáng. Nhöng ñoái vôùi khoa hoïc thì aûnh höôûng ñoái nghòch laïi ñuùng. Vôùi chuyeån kyù thuaät, khoa hoïc môùi coù theå traû lôøi deã daøng nhöõng caâu hoûi nhö noù laø gì vaø noù duøng ñeå laøm gì. Khoa hoïc ñaõ ñöôïc ñònh nghóa laø moät saûn phaåm cuûa nhöõng phaùt bieåu chöùng minh ñöôïc, vôùi söï taùn thaønh cuûa caùc nhaø chuyeân moân, veà nhieàu tham khaûo, vôùi muïc ñích daãn daét vaên hoùa nhaân loaïi qua lòch söû tieán ñeán söï thaät vaø kieán thöùc gaàn vôùi tuyeät ñoái nhaát. Nhö theá, khoa hoïc laø ‘cho’ nhöõng böôùc tieán cuûa töï do vaø coâng lyù, bôûi vì caøng luùc caøng ñeán gaàn söï thaät hôn chuùng ta caøng ñöôïc giaûi phoùng khoûi ngu doát vaø thieân kieán ñaõ coù trong quaù khöù. Nhöng, ôû thôøi buoåi naøy, vôùi söï vaéng maët cuûa moät kyù thuaät tieán trieån lôùn, giaûi phoùng vaø coâng lyù, ‘muïc ñích’ cuûa khoa hoïc ‘khoâng coøn ñuùng nöõa, maø chæ coøn laø moät caùch thöïc haønh’ – noù khoâng coøn laøm ñieàu noù vaãn laøm laø ‘ñi tìm söï thaät, maø chæ laø gia taêng theá löïc’. Noùi moät caùch khaùc, khoa hoïc ñaõ trôû neân töï nhaän: noù trôû neân gioáng nhö ngheä thuaät. Tröôøng hôïp maø Lyotard nhìn thaáy ñaõ ñöôïc Steven Connor toùm taét laïi moät caùch goïn gheõ, oâng vieát raèng muïc ñích khoa hoïc hieän nay khoâng phaûi laø ‘nhöõng thöù nghieân cöùu roài seõ daãn ñeán khaùm phaù ra nhöõng söï kieän chöùng minh ñöôïc, maø laø loaïi nghieân cöùu coù keát quaû nhaát, “coù keát quaû nhaát” laø saûn xuaát ñöôïc nhieàu nghieân cöùu khaùc treân cuøng ñöôøng höôùng [...] taêng cöôøng thöïc haønh vaø keát quaû hoaït naêng cuûa heä kieán thöùc khoa hoïc’. Nhö vaäy, ñoái vôùi Lyotard, söï phaân bieät giöõa ngheä thuaät vaø khoa hoïc laø söï khaùc bieät giöõa taùc phaåm vaø caùi ñöôïc taïo neân, hay laø giöõa taùc phaåm vaø kieán thöùc. Raát laõng maïn (vaø ñeán ñaây thì raát deã ñoaùn) Lyotard ñònh nghóa ‘thuyeát haäu hieän ñaïi’ khoâng giaûn dò chæø ñoái nghòch vôùi khoa hoïc coå ñieån, maø coøn laø ñoái nghòch kieán thöùc. Ñieàu naøy khoâng haún cho raèng thuyeát haäu hieän ñaïi laø moät boä toäc baøi-kieán thöùc (maëc duø ñieàu naøy coù theå gôïi yù raèng ñoái vôùi thuyeát haäu hieän ñaïi, gì cuõng ñöôïc caû), nhöng noù coù ñöa ra caùi yù raèng neáu `kieán thöùc’ ñöôïc saép ñoâi ñeå choáng thuyeát haäu hieän ñaïi, thuyeát haäu hieän ñaïi seõ caëp ñoâi vôùi `söï thaät’. Noùi moät caùch khaùc, söï thaät thöïc haønh khoâng theå bieåu tröng ñöôïc naèm treân kieán thöùc ñöôïc minh chöùng. Tuy nhieân, moät caùch roäng raõi hôn, ta vaãn doø ñöôïc daáu veát khi thuyeát haäu hieän ñaïi rôøi boû nhöõng phöông thöùc chöùng minh cuûa khoa hoïc hieän ñaïi hay khoa hoïc Newton, nhö Fredric Jameson, nhaø lyù thuyeát vaên chöông vaø vaên hoùa, ñaõ tranh luaän trong ‘Phaàn Noùi ñaàu’ trong cuoán The Postmodern Condition, veà moät bieán coá thöôøng ñöôïc cho laø coù dính daùng ñeán ngheä thuaät nhö sau: `Toâi muoán nhaéc ñeán moät thöù goïi laø khuûng hoaûng cuûa bieåu tröng, trong ñoù, moät nhaän thöùc luaän hieän thöïc coát yeáu ñaõ nhìn nhaän bieåu tröng laø moâ phoûng, vì tính chuû quan, cuûa tính khaùch quan naèm ngoaøi noù – chieáu neân phaûn aùnh lyù thuyeát cuûa kieán thöùc vaø ngheä thuaät, maø nhöõng phaïm truø coù giaù trò caên baûn

198

•

TC THÔ 18

vaãn coøn thích ñaùng, chính xaùc vaø laø chính Söï Thaät.’ Ñoù laø söï thaät cuûa caùi traät töï, coù theå ñöôïc goïi laø söï thaät tuyeät ñoái, vaø ñöôïc xem laø toaøn theå bôûi vì noù coù theå daùm bieåu tröng hieän töôïng thaät moät caùch roõ raøng ñaày ñuû vaø chính xaùc, thöù maø Lyotard goïi laø `kieán thöùc’. Hình thöùc ñoái nghòch lôùn hôn ñoù, nhöõng gì coù theå goïi laø ñuùng hay söï thaät sieâu vieät (hay söï thaät laõng maïn), oâng lieân keát vôùi thuyeát haäu hieän ñaïi. Moät caùch noùi khaùc, söï thaät haäu hieän ñaïi laø khoâng toaøn theå. Nhö theá thöù coù theå goïi laø ñaïo ñöùc cuûa The Postmodern Condition coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau: ‘nhoû’ hay hôn ‘lôùn’. Bôûi vì khoâng phaûi chæ coù kyù thuaät, maø laø kyù thuaät ‘nhoû’, laø thöù Lyotard ñaõ cho ñaëc quyeàn treân nhöõng lyù thuyeát lôùn hay treân caùc heä suy luaän bieán hoùa. Vi-hình thöùc, bôûi vì chuùng khoâng bò trôû ngaïi bôûi luaät leä vaø boái caûnh vaø nhö vaäy, chuùng roäng môû cho nhieàu lieân noái voâ haïn ñònh, naèm treân thöù leõ ra laø vi-thöùc toaøn theå. Moät Giaûi Ñaùp Toái Haäu laø thöù kyù thuaät vó ñaïi vaø khoâng toát, trong luùc ‘Tune in, Turn on, Drop out’1 laø moät thí duï vi-thöùc vaø noù phaûi laø hay. Ñoù laø caâu phaùt bieåu nhoû noåi tieáng cuûa nhaø laõnh ñaïo phaûn-vaên hoùa ngöôøi Myõ Timothy Leary. Vaø bôûi vì noù ñöôïc coi nhö moät maûnh nhoû, coù theå xuaát hieän trong nhieàu baøi baûn vaø lieân keát ñöôïc vôùi nhieàu phaùt bieåu khaùc qua nhieàu caùch ñeàu coù tính ña soá, ñòa phöông vaø khoâng thöôøng xuyeân. Tuy nhieân, ‘giaûi ñaùp’ cuûa Ñöùc quoác xaõ veà ‘vaán ñeà’ ñaïo Do thaùi, haún coù muïc ñích vaø nhö vaäy, heïp hoøi, coá chaáp vaø khoâng beàn vöõng. Hieän nay, trong luùc khoâng coù ai khoâng ñoàng yù raèng Giaûi Ñaùp Toái Haäu laø khaû oá, ñieàu naøy khoâng heà laøm cho nhöõng kyù thuaät nhoû cao hôn nhöõng kyù thuaät lôùn, moät caùch hôïp ñaïo lyù hay baát cöù gì khaùc. Tuy nhieân, ñoái vôùi Lyotard ñoù vaãn laø tröôøng hôïp caøng nhoû caøng hay, bôûi chính nhöõng kyù thuaät beù nhoû nhaát maø caùc ñieàu leä vaø phöông thöùc caøng ít coù theå ñònh hình ñöôïc vaø ít bò ñònh hình. David Carrol ñaõ löu yù: Moät baát tín trong sieâu kyù thuaät ñaõ buoäc khoa hoïc phaûi töï nhaän baèng nhöõng duïng töø cuûa chính noù (qua danh nghóa thöïc haønh) vaø cuõng cung caáp moät phaùt noå cuûa khoâng theå toång coäng ‘kyù thuaät nhoû’ – caøng nhoû, caøng nhieàu daïng theå, theo quan ñieåm cuûa Lyotard, caøng toát – maø voâ soá maâu thuaãn vaø hoãn taïp cuûa kyù thuaät nhoû aáy choãng laïi moïi hình thöùc toång coäng hoùa. Kyù thuaät, ít ra trong luùc noù tieáp tuïc giöõ ñöôïc ‘nhoû’, ñöôïc Lyotard cho laø moät loaïi hình thöùc phoùng

1- Tieáng loùng. Tune in: nhaän; Turn on: haõy duøng nha phieán; Drop out: nuoát xuoáng. UÛng hoä vieäc söû duïng caùc loaïi thuoác nhö LSD, marijuana...

TC THÔ 18

•

199

khoaùng, di ñoäng cao trong töøng moãi tröôøng hôïp, xaùc ñònh baèng caùch naøo, nhöõng phaàn töû khaùc nhau ñöôïc chöùa ñöïng hoaëc nhaéc ñeán, ñeàu lieân heä vôùi nhau. Kyù thuaät nhoû, trong caùi nghóa naøy, laø moät loaïi ‘ñoä khoâng’ cuûa ñaøm luaän khaùc bieät– hình thöùc maø ñaøm luaän duøng ñeå dieãn taû söï ña daïng vaø nhöõng ñoái nghòch khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaø, nhö vaäy, choáng laïi söï ñoàng hoùa.

Nhö theá coù theå noùi raèng kyù thuaät nhoû cho pheùp nhieàu troø chôi ngoân ngöõ ñöôïc tieáp tuïc dieãn ra cuøng luùc; nhö vaäy chuùng ñeàu hoãn taïp. Trong moät cuoán saùch khaùc veà sau, The Differend (Phaùp ngöõ 1983, Anh ngöõ 1988), Lyotard ñaët söï chuù yù cuûa mình vaøo thöù oâng cho laø vi-thöùc toái haäu – caâu vaên – vôùi muïc ñích tìm hieåu vaán ñeà cuûa lieân heä, hay baèng caùch naøo nhöõng caâu vaên cung caáp nhieàu ñöôøng noái ñaày tieàm naêng cho nhieàu troø chôi ngoân ngöõ khaùc nhau cuøng luùc, tuy nhieân treân thöïc haønh, laïi thöôøng noái keát vôùi nhöõng ‘ñònh töø’ rieâng bieät: Moät caâu vaên, keå caû caâu vaên bình thöôøng nhaát, ñöôïc caáu taïo döïa treân moät boä ñieàu leä (ñònh töø cuûa noù). Coù moät soá ñònh töø baøy toû: lyù luaän, hieåu bieát, dieãn taû, ñeám, thaéc maéc, tröng baøy, ra leänh... Nhöõng caâu ñeán töø caùc ñònh töø hoãn taïp khoâng theå ñöôïc dieãn dòch töø caâu naøy ra caâu kia. Chuùng coù theå ñöôïc noái nhau phuø hôïp vôùi keát cuoäc ñònh saün bôûi moät loaïi ñaøm luaän.

Nhö theá, ‘dò bieät’ dieãn taû söï voâ cuøng giöõa nhieàu ñònh töø khaùc nhau, nhö theá, baát cöù maâu thuaãn hay tranh luaän khoâng giaûi quyeát ñöôïc ñeàu laø haäu quaû cuûa moät `thieáu thoán ñieàu leä phaùn ñoaùn aùp duïng cho caû hai’. Vôùi caùi nghóa naøy, dò bieät hoaøn toaøn thoâng thöôøng vì khoâng coù ñieàu leä sieâu vieät naøo trong vieäc noái keát caâu naøy vôùi caâu kia. Nhöng, trong luùc khoâng coù luaät leä phaân haïng hay ñöùng ñaén naøo trong vieäc lieân keát caâu vaên, ñieàu naøy khoâng coù nghóa raèng caâu vaên luùc naøo cuõng ñöôïc lieân keát: noùi moät caùch khaùc, ñieàu naèm trong nghi vaán khoâng phaûi laø trieát lyù, maø laø thöïc duïng cuûa söï lieân keát. `Lieân keát laø caàn thieát, nhöng laøm theá naøo ñeå lieân keát thì khoâng caàn thieát.’ Hôn nöõa trong nhöõng cuïm töø Lyotard ñònh nghóa ‘caâu vaên’, khoâng bao giôø coù moät keát thuùc trong vieäc laøm caâu: Caâu vaên ‘xaûy ra ngaãu nhieân’. Laøm sao coù theå lieân keát ñöôïc vôùi noù? Moät thöù ñaøm luaän cung caáp moät soá caâu vaên khaû thi,

200

•

TC THÔ 18

vôùi nhöõng ñieàu leä cuûa noù, moãi caâu ñeán töø vaøi ñònh töø naøo ñoù. Moät loaïi ñaøm luaän khaùc cung caáp moät soá caâu vaên khaû thi khaùc. Coù dò bieät giöõa hai loaïi naøy (hoaëc giöõa hai loaïi ñaøm luaän) bôûi vì chuùng dò theå. Moät lieân keát buoäc phaûi xaûy ra ‘töùc thì’; moät caâu vaên khoâng theå khoâng xaûy ra ngaãu nhieân. Ñoù laø söï caàn thieát; ñaáy laø thôøi gian. Khoâng coù caâu baát thaønh cuù. Im laëng laø moät caâu vaên. Khoâng coù caâu vaên cuoái cuøng. Khi khoâng coù moät ñònh töø caâu vaên, hoaëc khoâng coù moät loaïi ñaøm luaän coù ñöôïc quyeàn theá chung ñeå quyeát ñònh, söï lieân keát (baát cöù thöù naøo) khoâng caàn thieát laøm toån haïi ñeán nhöõng ñònh töø hay haïng loaïi maø nhöõng caâu vaên khaû thi cuûa chuùng tieáp tuïc khoâng bò hieän thöïc hoùa?

Nhö vaäy, caâu vaên laø ñieàu khoâng theå khoâng xaûy ra vì noù laø ñaùp lôøi, vaø töøng caâu ñaùp lôøi (keå caû im laëng) vaãn phaûi xaûy ra nhö laø moät caâu khaùc. Nhö theá, söï laøm caâu khoâng bao giôø chaám döùt (‘khoâng coù caâu cuoái cuøng’), vaø ñaáy laø moät tieán trình maø khoâng coù ai kieàm cheá ñöôïc vì moät caâu luoân luoân daãn daét ñeán moät caâu khaùc, vaø moät caâu khaùc nöõa, voâ haïn ñònh. Nhöng ñieàu maø chuùng ta kieàm cheá ñöôïc, ít ra, laø caùch chuùng ta löïa choïn ñeå lieân keát nhöõng caâu vaên – maëc duø ñieàu naøy cuõng khoâng theå laøm ngöng vieäc thaønh caâu. Ngöôïc laïi, nhö Carroll tranh caõi, thay vì taïo neân keát cuoäc, thaät ra moät lieân keát löïa choïn khôi laïi caâu hoûi veà dò bieät: Nhö theá, söï löïa choïn moät caâu traû lôøi, moät lieân keát, treân baát cöù khaû thi naøo coù theå coù ñöôïc, khoâng giaûi quyeát ñöôïc caâu hoûi veà lieân keát, nhöng laïi khôi noù ra moät laàn nöõa; khoâng nhöõng moät caâu phaûi tieáp theo moät caâu, maø vaãn coøn ñoù vaán ñeà cuûa nhöõng caâu ñaõ khoâng thaønh caâu naèm beân döôùi nhöõng caâu ñaõ hình thaønh. ÔÛ möïc ñoä caên baûn nhaát vaø baèng nhöõng cuïm töø nheï nhaát veà quan heä, nhö theá, laø tranh luaän, ‘baát ñoàng,’ dò bieät [...]. Nguyeân taéc cuûa tranh luaän, cuûa ‘baát ñoàng’, naèm ôû moät möïc ñoä quaù ö caên baûn ñeå coù theå hoaøn toaøn vöôït qua ñöôïc; ñeå vöôït qua, noù phaûi ñöa ra caâu cuoái vaø chaám döùt lieân keát – caû hai ñieàu naøy, treân ñònh nghóa, ñeàu khoâng theå naøo laøm ñöôïc.

Trong yù nghóa, noù luoân luoân môû roäng vaø voâ haïn, söï dò bieät coù theå ñöôïc xem laø coù neùt töông töï vôùi ñieàu maø chuùng ta ñaõ thaáy trong tröôøng hôïp ‘vaên chöông’ laõng maïn: noù luùc naøo cuõng taïo ra nghi vaán – hoaëc noùi caùch khaùc, luùc

TC THÔ 18

•

201

naøo noù cuõng naèm trong tranh luaän. Theo quan ñieåm laõng maïn, vaên chöông khoâng theå ñöôïc keát thuùc nhö moät caâu hoûi: cuõng nhö theo Lyotard, khoâng coù caùch naøo ñeå ngöng laøm caâu vaø ngöng lieân keát. Trong töøng tröôøng hôïp chính hieän töôïng cuûa moät tieán trình laø caùi khoâng ngöøng ñöôïc, maëc duø thaät söï ra caùi tieán trình aáy khoâng bao giôø hieän dieän nhö theá caû. Ta coù theå keå ra baèng chöùng cuï theå cuûa vaên chöông vaø cuûa caâu vaên, nhöng khoâng bao giôø keå ñöôïc baèng chöùng vaên chöông (trong caùi nghóa laõng maïn cuûa noù) hoaëc caâu vaên. Tuy nhieân, ñoái vôùi thuyeát laõng maïn (theo Lyotard) vaø thuyeát haäu hieän ñaïi, hieän töôïng vaên chöông tuyeät ñoái vaø hieän töôïng dò bieät laø hai thöù khoâng theå tranh luaän ñöôïc ngay caû khi chuùng luoân luoân naèm trong tranh luaän. Nhö vaäy, theo Lyotard, coù moät ñieàu khoâng tranh luaän ñöôïc, ñoù laø taát caû moïi thöù ñeàu naèm trong tranh luaän. Vaø raát khoù ñeå nhaän thöùc ñöôïc theá naøo phaùt bieåu naøy khaùc vôùi sieâu kyù thuaät, hay vôùi ‘loaïi ñaøm luaän coù theá löïc quyeát ñònh’. Noùi chung thì Lyotard nghieâng veà dò bieät vaø ña theå ñeán ñoãi oâng beânh vöïc söï caàn thieát ñaùp lôøi cho töøng caâu hay troø chôi ngoân ngöõ baèng duïng töø cuûa chính noù, theo luaät vaø töôøng trình cuûa rieâng noù, ñeå neù traùnh ‘söï baát coâng’ qua moät caâu ñaùp khoâng ñuùng choã, vieäc oâng nhaán maïnh ñaëc tính ñaïo ñöùc töï nhieân cuûa hoãn taïp thaät ra laø khoâng theå phaân bieät ñöôïc töø nhöõng loaïi phaùt bieåu maø oâng ñaõ cho laø goäp chung, vaø nhö theá cuõng laø voâ ñaïo ñöùc (hay ‘baát coâng’). Chuùng ta ñeå y,ù hình nhö Lyotard khoâng coù vaán ñeà gì heát khi quyeát ñònh (hay nhaän dieän) nhöõng troø chôi ngoân ngöõ khaùc nhau. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå hoûi: Lyotard ñaõ duøng nhöõng ñieàu leä troø chôi ngoân ngöõ naøo ñeå quyeát ñònh ñieàu leä cho baát cöù troø chôi ngoân ngöõ naøo khaùc? OÂng chôi troø chôi ngoân ngöõ naøo, hay noùi moät caùch khaùc, bieát ñöôïc moät troø chôi ngoân ngöõ ra laøm sao? Chaéc chaén raèng oâng chôi troø chôi cuûa ‘tranh luaän vaø baèng chöùng’ lieân heä khoâng phaûi chæ vôùi khoa hoïc maø coøn vôùi trieát lyù laø moät ‘loaïi ñaøm luaän coù quyeàn quyeát ñònh bao quaùt’. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa, vì Lyotard tranh luaän vaø tröng baèng côù cho yù kieán cuûa mình neân ñieàu oâng noùi thaønh ra ñuùng. Maø noù coù nghóa, vì oâng tröng ra yù kieán cuûa mình baèng caùch ñoù, ñieàu oâng noùi ñöôïc hôïp thöùc hoùa beân ngoaøi nhöõng ñieàu oâng ñaõ noùi ñeán: tröôùc tieân heát, ñieàu leä cuûa caùc troø chôi ñaøm luaän haøn laâm ñaõ ñöôïc quyeát ñònh bôûi moät coäng ñoàng hoïc giaû. Lyotard khoâng heà phaùt minh ra ñieàu leä cuûa ‘tranh luaän vaø baèng chöùng’: oâng chæ thöïc haønh theo ñuùng ñieàu leä ñeå ñaït söï taùn thaønh cho vò trí cuûa mình trong coäng ñoàng aáy. Hôn nöõa, ñieàu leä haøn laâm laø moät thí duï raát hay veà nhöõng phöông thöùc khoâng-töï-nhaän: söï chöùng nhaän cuûa chuùng hình nhö ñeán töø söï tin töôûng nôi sieâu kyù thuaät, thöù kyù thuaät coù theå ñöôïc taû laø böôùc tieán töø töø ñeán söï thaät tuyeät ñoái. Nhö vaäy, haøn laâm hoaït ñoäng trong voøng luaät leä bôûi vì hoï ñeàu tin raèng chæ coù theá hoï môùi ñeán gaàn

202

•

TC THÔ 18

söï thaät hôn baát cöù gì hoï ñang tìm kieám, vaø toái haäu ñieàu naøy laø toát ñeïp cho moïi xaõ hoäi con ngöôøi noùi chung. Tuy nhieân, Lyotard tin raèng, chæ coù moät caùch ‘ngay töùc thì’ ñeå laøm vieäc trong luaät laø choáng laïi luaät, vaø ñaáy laø caùch saùng taïo cuûa ngheä só. Ngheä thuaät (oâng muoán noùi ñeán thöù ngheä thuaät avant-garde, phoûng theo thuyeát laõng maïn veà vaên chöông nhö ñaáy laø lyù thuyeát vaên chöông) voâ bieân vì noù voâ luaät: noù maõi maõi ñi tìm nhöõng ñieàu luaät môùi, töø ñoù moät thöù hoaøn toaøn khaùc bieät vaãn coù theå ñöôïc hieåu laø ngheä thuaät. Nhö vaäy, moãi laàn moät ñoái töôïng môùi bieán thaønh moät taùc phaåm ngheä thuaät, `ngheä thuaät’ (nhö lyù thuyeát cuûa chính noù) ñöôïc taùi taïo. Nhöng ta coù theå noùi moät caùch deã daøng raèng ñieàu naøy cuõng aùp duïng vôùi giôùi thoâng thaùi. Nhö vaäy, thay vì tranh luaän raèng nhöõng thöïc thi haøn laâm ñöôïc hôïp thöùc hoùa töø beân ngoaøi, ta coù theå noùi raèng ñieåm `chính’ cuûa thoâng thaùi laø phaùt minh ñieàu luaät môùi ñeå `laøm baùc hoïc’. Ñoù laø lyù do taïi sao hoïc giaû vieát saùch vaø baûn luaän: khoâng phaûi vôùi muïc ñích hoaøi nghi hoaëc töï thoûa vôùi söï tìm kieám caùch thöùc môùi ñeå vieát saùch vaø baûn luaän (maëc duø ñoù cuõng coù theå laø moät ñoäng cô), maø laø tìm kieám nhöõng ñieàu luaät môùi ñeå suy töôûng veà nhöõng vaán ñeà `trí thöùc’ – cuõng nhö Lyotard ñaõ noùi, ngheä só `laøm ngheä thuaät’ ñeå tìm kieám nhöõng loái suy töôûng môùi, hoaëc ñeå kinh qua, nhöõng vaán ñeà `thaåm myõ’. Duø sao ñi nöõa, ñieàu luaät cuûa troø chôi ngoân ngöõ naøo ngöôøi ta seõ duøng ñeå quyeát ñònh söï hôïp thöùc hoùa thoâng thaùi giöõa hai hình thöùc khaùc nhau naøy? Ñaøng khaùc, cuõng coù theå khoâng caàn phaûi ñaët caâu hoûi naøy, bôûi vì nguyeân caû `vaán ñeà’ cuûa söï hôïp thöùc hoùa chính noù vöøa khoâng haún laø haäu hieän ñaïi vöøa khoâng coù gì lyù thuù. Thay vì vaäy, ñieàu ñaùng ñeå yù ôû ñaây laø nguyeân caû vò trí cuûa Lyotard ñaët treân söï phaân bieät mang veû ñaëc vò giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ töï nhaän vaø khoâng töï nhaän, vaø oâng chaéc chaén raèng caùi phaïm truø tröôùc coù phaàn ñaïo ñöùc hôn. Nhöng, tröôùc tieân, laøm theá naøo maø nhöõng `phaïm truø’ naøy bieán thaønh phaïm truø, neáu khoâng qua moät quyeát ñònh, nôi Lyotard, döïa treân chính nhöõng ñieàu luaät cuûa troø chôi maø oâng goïi laø khoa hoïc? Thí duï, laøm theá naøo oâng coù theå ra `beân ngoaøi’ söï laøm vaên vaø troø chôi ñeå coù theå nhìn thaáy caùi hieän töôïng phöùc taïp aáy bò thu laïi thaønh nhöõng boä phaän nhoû beù nhaát (nhöõng caâu vaên vaø caùc troø chôi ngoân ngöõ) tröø phi oâng duøng luaät taéc quen thuoäc vôùi coäng ñoàng haøn laâm, ñeà xuaát ñeå thöû nghieäm söï hieän höõu roõ raøng cuûa vaøi hieän töôïng naøo ñoù (baèng kieåm chöùng hoaëc nguïy taïo hoùa, hay baèng vaøi caùch khaùc) giaù trò cuûa ñieàu ñang naèm trong caâu hoûi vaø cuûa ñeà xuaát? Coù gì laø `haäu hieän ñaïi’ ôû trong ñoù? ÔÛ ñaây, toâi coù yù cho raèng söï phaân bieät cuûa Lyotard hoaøn toaøn laõng maïn. Nhöõng phaïm truø cuûa oâng veà ngheä thuaät töï nhaän so vôùi khoa hoïc khoâng töï nhaän, döïa treân söï phaïm truø hoùa laõng maïn tröôùc ñoù veà vaên chöông, nhö lyù thuyeát vaên chöông choáng vôùi töøng hình thöùc khaùc cuûa saûn phaåm vaên

TC THÔ 18

•

203

baûn (hay ‘kieán thöùc’). Nhöng caâu hoûi thì vaãn coøn nguyeân: ai – vaø laøm sao – quyeát ñònh ñöôïc moät thöù naøo ñoù laø töï nhaän, hay khoâng töï nhaän? Thí duï nhö, neáu toâi cho raèng ñoïc Kant môû roäng kieán thöùc hôn laø nhìn ngaém moät böùc tranh (ñeå ñaûo ngöôïc söï thieân vò voán coù), vaø toâi thaáy khoâng coù lyù do gì ñeå tin raèng coøn coù ngöôøi khaùc ñoïc Kant vì nhöõng lyù do khaùc hôn laø töï nhaän: ñieàu luaät naøo coù theå ñöôïc duøng ñeå baùc boû ñieàu toâi nghó ôû treân? Hoaëc giaû nhö toâi noùi raèng toâi ñoïc Kant chæ ñeå tìm nhöõng caùch thöùc suy töôûng môùi? Hay söï thoâng thaùi ñoù khoâng coù ‘muïc ñích’ naøo khaùc, ngoaïi tröø cung caáp moät choã ñeå toâi ñaåy luaät taéc ñeán giôùi haïn toät cuøng cuûa noù, nhö vaäy, toâi môùi coù theå suy töôûng moät caùch khaùc ñöôïc? Theo töø ngöõ cuûa Lyotard, ñieàu naøy seõ bieán toâi thaønh moät ngheä só. Toâi phaûi laø moät ‘ngheä só’ vì chöùng töø veà ñieàu toâi laøm khoâng theå ño löôøng ñöôïc so vôùi ñieàu maø Lyotard cho raèng toâi laøm – töùc laø toâi coù coá gaéng, cho duø theá naøo toâi cuõng thaát baïi, ñeå ‘giaûi thích’ ñieàu khoâng theå giaûi thích ñöôïc. Laø moät nhaø ‘pheâ bình’ hay nhaø ‘lyù thuyeát’, toâi gaéng tìm nhöõng luaät taéc duøng ñeå tröng baøy ñieàu khoâng theå tröng baøy ñöôïc. Toâi gaéng buoäc ngheä thuaät (moät caùi teân chung cho moïi hình thöùc vaên baûn hoãn taïp) vöøa khít trong khaùi nieäm coù saün cuûa toâi veà ngheä thuaät. Nhö vaäy, laø moät nhaø pheâ bình, toâi laø keû thuø cuûa ngheä só. Nhöng, neáu nhö ñuùng laø toâi ñang laøm ngöôïc laïi ñieàu noùi treân – toâi nhìn nhöõng vaên baûn ‘coù tính trieát hoïc’ nhö laø nhöõng troø chôi ngoân ngöõ töï nhaän, taïo luaät, coù môû keát, thöù troø chôi khoâng cung caáp baát cöù lyù do naøo ñeå ñaït tôùi– nhö theá, theo Lyotard, toâi phaûi laø moät ngheä só. Caëp ñoâi pheâ bình/saùng taïo ñaõ ñöôïc ñònh bôûi thuyeát laõng maïn cuûa vaên baûn töï nhaän (thô kieåu thi phaùp töï ñoäng) naèm ngay taâm ñieåm söï phaân bieät cuûa Lyotard giöõa nhöõng vi-hoãn taïp khaùc bieät cuûa, vaø laø, taùc phaåm ngheä thuaät choáng laïi heát thaûy nhöõng cheá ñoä chuyeân cheá cuûa ñaøm luaän phi thaåm myõ. Ñeán ñaây thì chuùng ta ñaõ chaïm maët söï ñoái nghòch naøy vaøi laàn, vôùi söï löïa choïn ‘caáp tieán’ xuaát hieän nhö loaïi töø thöù hai trong moãi caëp: lyù luaän choáng laïi töôûng töôïng, quyeàn tri thöùc toái thöôïng choáng laïi tu chính voâ thöùc, chuû nghóa caù nhaân choáng laïi caáu truùc, vaên hoùa choáng laïi thieân nhieân, taùc giaû choáng laïi ngoân ngöõ, thi vò choáng laïi ngoân ngöõ bình thöôøng, phaùt bieåu choáng laïi tuyeân boá, khoa hoïc choáng laïi ngheä thuaät, ñaïi kyù thuaät choáng laïi vi kyù thuaät, taùc phaåm choáng laïi baûn vaên. Baûng lieät keâ naøy coù theå daøi hôn nöõa, nhöng ñoù ñaõ daøi ñuû ñeå cho thaáy raèng khoâng coù tính kieân ñònh tuyeät ñoái naøo giöõa nhöõng cuïm töø ñaëc vò caû. Söï chaøo ñoùn thöù goïi laø ngoân ngöõ bình thöôøng cuûa Wordsworth laø moät thí duï, roõ raøng laø noù khoâng xöùng vôùi caùch Lyotard cho laø nhöõng phaùt bieåu coù ñaëc vò hôn. Tuy nhieân, nhu caàu naøy khoâng phaûi laø thí duï cuûa dò bieät, neáu Lyotard ñöôïc xem nhö laø vaãn ñöùng veà phía döï aùn laõng maïn, tìm kieám nhöõng böôùc ñi phaù luaät

204

•

TC THÔ 18

nhaân danh (hay nhaân troø chôi) maïo hieåm. Vôùi ñieàu Wordsworth ñaõ nhìn thaáy, nhöõng khuoân maãu caàu kyø quaù möùc maø thô ñang ñaët mình vaøo, raát may ruûi khi cho raèng söï thaät thi vò coù thöïc naèm trong doøng thaêng traàm cuûa ngoân ngöõ `bình thöôøng’ – ñoù cuõng gioáng nhö caùi may ruûi maø Lyotard ñaõ naém laáy khi ñeå doøng thaêng traàm cuûa haønh ñoäng noùi leân treân phaùt bieåu hôïp leä. Noùi moät caùch khaùc, boû qua nhöõng maâu thuaãn roõ reät trong baûng lieät keâ ôû treân, hình nhö coù moät söï laëp laïi trong vieäc hình thaønh nhöõng caëp chöõ buoäc vôùi nhau thaønh moät. Duïng töø ñaëc vò nhaän ra duïng töø ñoái nghòch (vaø bò boù buoäc phaûi laøm theá) nhö theå moïi thöù ñoàng daïng vaø coäng chung. Phaùt bieåu buoäc phaûi hôïp-leä, ñeå xaùc quyeát ñöôïc quyeàn taïp theå moät caùch phoùng khoaùng. Cuõng cuøng moät caùch aáy, `cuù ñieäu thô’ phaûi bò cheâ laø quaù caàu kyø, vaø ngoân ngöõ `bình thöôøng’ bieán thaønh moâi giôùi thaät söï cuûa töï do bieåu loä. Nhö vaäy, quyeàn tri thöùc toái thöôïng cuõng theá, noù phaûi mang veû öùc cheá vaø trô trô vì voâ thöùc ñöôïc ghi daáu aán laø giaûi phoùng, laø khoaûng khoâng gian voâ traät töï v.v... Trong töøng tröôøng hôïp, thaät ra, ñieàu `khoâng theå bieåu tröng’ caàn ñeán ñieàu raát bieåu tröng. Nhö vaäy, so vôùi vaên chöông cuûa nhaän thöùc luaän hieän thöïc, `vaên chöông’ trong caùi nghóa laõng maïn laø khoâng theå bieåu tröng ñöôïc – noù luoân luoân ñöùng ôû ngöôõng cöûa böôùc vaøo bieåu tröng vaø nhö vaäy, luoân luoân laø ôû ñaàu saùch. Nhö theá, ngöôõng cöûa ñaàu cuûa vaên chöông, hay caùi ñieàu kieän luoân ñöùng `giöõa’ boä luaät naøy vaø boä luaät kia (trong khoaûng dò bieät) ñaõ phaân rieâng noù thaønh moät caâu hoûi laõng maïn tuyeät haûo. Nhöng söï ñöùng nôi ngöôõng cöûa cuûa vaên chöông voâ nghóa tröø khi `phía ngoaøi’ cuûa noù, thí duï nhö hieän thöïc, ñöôïc ñaùnh daáu laø khoâng coù baát cöù phaåm chaát naøo dính daùng vôùi haønh ñoäng phaùt bieåu, taïp theå, nhöõng tieåu kyù thuaät voâ traät töï hay nhöõng baûn vaên thi phaùp töï ñoäng. Chính vì lyù do naøy – cho cuøng moät muïc ñích – maø Lyotard ñaõ ñöa ra, `khoa hoïc’ laø nhöõng troø chôi ngoân ngöõ kyù thuaät hoaøn toaøn coá chaáp, nhìn thaáy chuùng laø `daõ man, laïc haäu, thieáu phaùt trieån, thuït luøi, xa laï, nhieàu yù kieán, thoùi tuïc, quyeàn theá, thieân vò, ngu doát vaø lyù töôûng’. Moät thí duï xa hôn nöõa cuøng loaïi (nhö troø chôi haäu hieän ñaïi-laõng maïn toaøn theå hoùa phe ñoái nghòch töø nhöõng ñaàu tö ruûi ro nhö ñaïo ñöùc, chính trò hay ngay caû pheâ bình), moät laàn nöõa, ñeán töø Roland Barthes. Trong taùc phaåm taïo nhieàu aûnh höôûng S/Z (Phaùp ngöõ 1970, Anh ngöõ 1974), oâng phaùt trieån moät hình thöùc chuù giaûi pheâ bình nhieàu ‘saùng taïo’ trong caùch ñoïc moät taùc phaåm vaên chöông coå ñieån (‘Sarrasine’, moät truyeän ngaén cuûa Honoreù de Balzac, 1830), Barthes giôùi thieäu söï phaân bieät giöõa nhöõng vaên baûn oâng goïi laø coù ‘ñoäc giaû tính’ vaø ‘nhaø vaên tính’:

TC THÔ 18

•

205

Baûn vaên coù nhaø vaên tính khoâng phaûi laø moät thöù, chuùng ta coù theå gaëp khoù khaên tìm noù trong tieäm saùch. Hôn nöõa, laø moät kieåu maãu saûn xuaát (khoâng coøn laø moät kieåu bieåu tröng nöõa), noù phaù huûy baát cöù pheâ bình naøo moät khi ñöôïc taïo ra, seõ troän laãn vôùi noù: ñeå vieát laïi moät baûn vaên coù nhaø vaên tính chæ caàn truyeàn baù, tung noù ra trong phaïm vi dò bieät voâ haïn ñònh. Baûn vaên coù nhaø vaên tính laø moät söï coù maët vónh vieãn, nôi ñoù khoâng coù ngoân ngöõ ñuùng lyù (seõ khoâng traùnh khoûi bieán noù thaønh quaù khöù) coù theå choàng leân ñöôïc: baûn vaên coù nhaø vaên tính laø töï chuùng ta vieát, tröôùc khi troø chôi voâ haïn cuûa theá giôùi (theá giôùi nhö moät taùc naêng) baêng xuyeân, caét xeùo, ngöøng laïi, beû queïo bôûi vaøi heä thoáng ñôn leû (Heä tö töôûng, Chuûng loaïi, Thuyeát pheâ bình) laøm giaûm bôùt ña soá loái vaøo, söï môû ra cuûa maïng löôùi, söï voâ haïn ñònh cuûa nhieàu ngoân ngöõ. [...] Nhöng coøn baûn vaên coù ñoäc giaû tính thì sao? Chuùng laø saûn phaåm (nhöng khoâng phaûi laø taùc phaåm), laø moät phaàn raát lôùn trong vaên chöông cuûa chuùng ta.

Ñeán ñaây chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc thöïc haønh cuûa thöù goïi laø phuû nhaän toaøn theå . Khi coù moät luaân phieân caáp tieán môùi ñöôïc ñaët ra ñeå choáng laïi moät caên baûn ñaõ bieán thaønh trì ñoän vaø taàm thöôøng, dó nhieân, caùi môùi seõ mang veû quyeán ruõ vaø ‘gôïi tình’ hôn. Nhö theá, caùi ‘ña soá’ kích thích cuûa baûn vaên coù nhaø vaên tính so voùi caùi ñôn leû buoàn teû (chuùng ta khoâng traùnh khoûi bò xuùi giuïc ñeå goïi ñoù laø vò trí truyeàn giaùo2 ) cuûa baûn vaên coù ñoäc giaû tính. Baûn vaên coù nhaø vaên tính thì ñaày bí maät, ñam meâ vaø laõng maïn vì baûn vaên coù ñoäc giaû tính thì voâ tö, khaùch quan vaø chaäm noå. Baûn vaên nhaø vaên tính thì taïp theå vaø troâi chaûy vì coù vaøi heä thoáng ‘kyø quaëc’ vöõng chaéc ñeå noù choáng ñoái. Baûn vaên nhaø vaên tính ñaùnh daáu khoaûng ham muoán bôûi vì baûn vaên ñoäc giaû tính ñaùnh daáu khoaûng kieán thöùc. Söï khoâng theå bieåu tröng cuûa thöù naøy döïa treân söï bieåu tröng cuûa thöù kia. Nhö theá, ñoái vôùi Barthes, söï ham muoán khoâng theå bieåu tröng laø ñeå ñoái laïi vôùi kieán thöùc bieåu tröng qua hình thöùc baûn vaên ñoäc giaû tính vaø nhaø vaên tính maø töø ñoù coøn coù moät töông phaûn khaùc nöõa ñeán töø töôûng töôïng choáng laïi lyù luaän. Tuy nhieân, caùi hình thöùc phaân bieät naøy cuûa Barthes cuõng coù vaøi keát quaû tích cöïc ngay laäp töùc: baèng caùch quaáy nhieãu söï dò bieät giöõa caùi ñoïc pheâ bình vaø caùi vieát saùng taïo, S/Z môû roäng theâm nhöõng luaät leä cuûa quan heä vaên baøi-chuù giaûi cho pheùp loái vieát pheâ bình vaên chöông môû roäng 2- Moät vò trí laøm tình thoâng thöôøng.

206

•

TC THÔ 18

moät caùch minh baïch, ñaày thöû nghieäm vaø phong phuù (ñeå trôû thaønh, nhö noù ñaõ thaønh, gioáng moät thöù vaên chöông laõng maïn hôn). Toùm laïi, S/Z ñaõ mang laïi vaøi luaät leä môùi ñeå bieán ‘vieäc pheâ bình’ thaønh ra dieãn dòch pheâ bình veà nhöõng baûn vaên chöông keå caû chieán thuaät ‘phaùt minh’ treân phöông dieän nhaø vaên-pheâ bình xaùc quyeát. Ñieàu ñoù töï noù khoâng phaûi laø moät ñieàu xaáu, maëc duø noù khoâng theå coù ñöôïc neáu khoâng coù vaøi aûnh höôûng maäp môø (toâi seõ baøn luaän ñeán ôû chöông sau). Hôn nöõa, nhö Barthes ñaõ tieán daãn ñeán moät möïc ñoä naøo ñoù, nhö moät phöông thöùc pheâ bình saùng taïo hay bieåu loä, vieäc caét baûn vaên ra, oâng goïi laø ‘lexia’ hay ‘ñôn vò ñoïc’ (khoâng dính daùng gì ñeán ñôn vò vaên phaïm), caùch thöïc haønh coù nhaø vaên tính cuûa oâng ôû trong, vaø laø, S/Z coù theå ñöôïc xem laø töông ñoàng vôùi nhöõng quan nieäm cuûa Lyotard veà tình traïng ñaëc vò cuûa tieåu kyù thuaät vaø nhöõng cuïm töø. Söï nhaän thöùc pheâ bình cuûa Barthes veà moät vaøi tình traïng noäi taïi coù vaán ñeà cuûa kyù hieäu (nhaän thöùc trong moät coát truyeän coù theå bieåu tröng ñöôïc) trong truyeän cuûa Balzac cho pheùp oâng tröng ra (duø laø vôùi moät taøi ngheä vöõng chaéc nhö Balzac) raèng cuõng cuøng moät bieán ñoåi töø ngöõ aáy ñaõ chuyeån vaän nhö laø caâu truyeän. Nhö theá, ñoái vôùi Barthes, ngay caû moät baûn vaên coå ñieån hieän thöïc nhö ‘Sarrasine’ cuõng khoâng theå hoaøn toaøn cheá phuïc ñöôïc naêng löïc töø ngöõ cuûa chính söï trình baøy cuûa noù, cuõng nhö chính caâu truyeän cuõng coù theå ñöôïc cho laø ‘noùi veà’ moät caùch kieàm cheá naêng löïc tình duïc khoâng toaøn haûo. Nhöng ñeå coù theå thaáy ñöôïc phöông dieän naøy cuûa baûn vaên, ñeå coù theå thaáy ñöôïc noäi taïi hay söï môû roäng tieàm taøng cuûa noù cho nhöõng caàn kieäm duïc ngöõ khoâng theå bieåu tröng ñöôïc töï do, ta phaûi ñoïc baûn vaên moät caùch khaùc bieät – gaàn nhö laø noù khoâng ñöôïc vieát ra. ‘Baûn vaên caøng daøi chöøng naøo’, Barthes quaû quyeát, ‘noù caøng ñöôïc vieát ít hôn tröôùc khi toâi ñoïc noù.’ Nhö vaäy, ñieàu caàn ñöôïc traùnh vôùi baát cöù giaù naøo laø chaáp nhaän ‘Sarrasine’ laø vieát xong hay hoaøn taát, vì caùch hieåu nhaø vaên tính buoäc raèng moãi baûn vaên laø ‘moät daõy ngaân haø cuûa bieåu töôïng, khoâng phaûi moät caáu truùc cuûa bieåu yù; noù khoâng coù baét ñaàu; noù coù theå xoay ngöôïc trong ra ngoaøi; chuùng ta ñeán noù qua vaøi loái vaøo, khoâng coù loái naøo coù quyeàn cho raèng noù laø loái chính’. Gioáng nhö khoâng coù moät loái ñôn leû naøo ñeå ñi vaøo cô theå con ngöôøi, Barthes môøi chuùng ta ‘vaøo’ baûn vaên baèng baát cöù cöûa naøo qua nhieàu loái môû cuûa noù. Nhö vaäy, ñeå choáng laïi söï dò bieät ñaõ aùp duïng trong quan heä baûn vaên-chuù giaûi, laø phaûi caáu taïo noù trong töông phaûn vôùi söï löïa choïn tình duïc vaø töï do. Söï so saùnh khoâng theå traùnh ñöôïc, neáu noù cuõng coøn (coù leõ baát keå chính noù) coù hieäu löïc thôøi gian bao ñoàng. Noù cuõng coøn coù theå ñöôïc xem nhö laø ñaõ döïa treân moät phuû nhaän bao ñoàng, trong caùi nghóa ñeå xaùc nhaän nhöõng coâng hieäu ‘ña soá’ baûn vaên tính vaø duïc tính, noù phoûng chöøng raèng phaûi coù nhieàu hình thöùc thöïc haønh baûn vaên tính vaø duïc tính ‘ñôn leû’. Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo noù ñeàu phoûng chöøng raèng moät

TC THÔ 18

•

207

vaøi hình thöùc cuûa thöïc haønh coù baûn vaên tính vaø duïc tính ñang ‘choái boû’ söï dò theå töï beân trong, nhö ‘Sarrasine’ coù theå mang veû ñoäc giaû tính do bôûi öùc cheá xu höôùng nghieâng veà nhaø vaên tính maø thoâi. Nhö vaäy, ‘dò bieät’ ôû ñaây naèm veà phía nhöõng thöïc haønh khoâng theå bieåu tröng vaø khoâng coù löôõng tính, döïa treân söï phoûng chöøng raèng ñoái nghòch cuûa chuùng laø ñôn truï (khoâng keå caùi phoûng chöøng raèng chuùng coù theå töông ñoàng ôû ñaâu ñoùù) vaø nhö vaäy, laø vô ñuõa caû naém vaø chuyeân cheá. Vì thuyeát hieän thöïc vaø löôõng tính giao phoái ñaõ bò löïa rieâng (bôûi aùm chæ) ñeå tuyeân boá raèng chæ coù moät loái vaøo ‘chính’, nhö theá dó nhieân, hieän thöïc vaø löôõng tính laø keû thuø. Caùi söï kieän, raèng caâu tuyeân boá ñaày thaønh kieán coù theå khoâng ñuùng, treân lyù thuyeát cuõng nhö treân thöïc haønh, khoâng phaûi laø chöôùng ngaïi ñoái vôùi söï quaû quyeát cuûa Barthes veà ñaëc tính töï nhieân phaù luaät ñaày ruûi ro ‘caáp tieán’ cuûa nhaø vaên tính – cuõng nhö ôû ñoaïn sau, noù cuõng khoâng laø trôû ngaïi vôùi lyù thuyeát cuûa Lyotard veà söï cao caáp ñaïo ñöùc cuûa caùi nhoû so vôùi caùi lôùn, raèng khoâng coù nhaø khoa hoïc naøo nhìn ngheä só nhö laø nhöõng thí duï veà hình thöùc ñôøi soáng ‘ban sô’. Khoan dung vôùi dò bieät thì toát. Döôøng nhö noù cuõng toát moät caùch hieån nhieân ngay caû vieäc keå ra moät thí duï toaøn haûo cuûa sieâu kyù thuaät. Hieän nay, ai daùm ñöùng ra choáng ñoái khaùc bieät maø khoâng bò phaûn khaùng, ôû nhöõng ñaâu phaûn khaùng ñöôïc cho pheùp? Trong khi kyø thò chuûng toäc, sôï ñoàng tính luyeán aùi vaø gheùt ñaøn baø (keå thöû moät vaøi keû thuø khoâng daân chuû vaø khoâng vaên minh) khoâng hoaøn toaøn ñaõ ñöôïc boû xoù trong quaù khöù, cuõng nhö nhöõng vaán ñeà naøy khoâng hoaøn toaøn giaáu ñöôïc ôû nhöõng xaõ hoäi daân chuû. Trong khi chaéc chaén ñuùng laø giai caáp trí thöùc ngaøy nay dò theå vaø coù nhieàu vaán ñeà trong quan heä vôùi beân ngoaøi hôn laø vôùi nhöõng tieàn nhaân hieän ñaïi cuûa noù, ñieàu naøy khoâng coù nghóa raèng trí thöùc ‘haäu hieän ñaïi’ ñaõ ñaàu tö trong quaù nhieàu chöông trình nghò söï nhoû, ñeán noãi khoâng coù hy voïng coù ñöôïc moät thoûa hieäp chung naøo heát veà baát cöù gì. Raát giaûn dò, noù khoâng coù nghóa ñoù vì vaãn coù nhöõng cuoäc tranh luaän giöõa caùc nhaø trí thöùc veà nhöõng ñieàu luaät toát nhaát hoaëc thích hôïp nhaát aùp duïng trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, nhö vaäy, chính caùi khaùi nieäm ‘luaät taéc’ laø khoâng coù caên baûn. Vaø noù cuõng khoâng coù nghóa ñoù vì vaãn coù dò bieät naèm trong coäng ñoàng trí thöùc haäu hieän ñaïi, nhö vaäy, khoâng coù ‘coäng ñoàng’ trí thöùc naøo heát vì nôi naøo coù khaùc bieät laø phaûi coù söï dò bieät – vaø nhö theá söï quan taâm phöùc taïp cuûa chuùng ta thì voâ soá, ñaõ ngaên giöõ mình khoâng hình thaønh ñöôïc baát cöù gì coøn hoaøi höông nhö ‘lieân keát’ hay ‘raøng buoäc’. Trí thöùc cuõng khoâng coøn baøn luaän vôùi nhau ñöôïc vì nhöõng giaù trò khaùc bieät maø hoï ñaõ taùn ñoàng, chæ laø nhöõng saûn phaåm cuûa caùc luaät leä cuûa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ khaùc nhau, vaø khoâng coù luaät ñeå truyeàn thoâng nhöõng giaù trò hoaøn toaøn ñòa phöông, rieâng cho töøng tröôøng hôïp, chæ döïa treân troø chôi ngoân ngöõ, töø moät khu vöïc vaán ñeà naøy hay phaïm vi chôi

208

•

TC THÔ 18

naøy ñeán khu vöïc, phaïm vi khaùc. Nhö vaäy, khoâng coù luaät ñeå quyeát ñònh laø nhöõng giaù trò naøo (moät caùch taïm thôøi, moät caùch lieàn laïc vaø cho nhöõng lyù do khaùc nhau) laø ‘hay hôn’ nhöõng giaù trò khaùc. Haõy giaûm moïi thöù noùi treân vaøo moät ñieàu kieän caên baûn: khoâng coù söï thöïc. Ñeán ñaây, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, caâu ñaùp lôøi cuûa Lyotard cho ñieàu kieän naøy laø keâu goïi haõy boû qua söï dò theå, vì ñoái vôùi oâng, ‘coâng lyù’ chæ coù khi söï khoâng theå ño löôøng khoâng coøn ñöôïc tìm kieám ñeå phaân giaûi maø ñeå noù nguyeân veïn. Theá, coâng lyù seõ coù khi phaùn quyeát khoâng xaûy ra. Tuy nhieân, ta coù theå khoâng duy trì nguyeân taéc khoan dung dò bieät, neáu ta chæ laøm moät vieäc laø cho ‘dò bieät’ coù chung moät giaù trò nhö ‘söï khoâng theå ño löôøng’. Tuy vaäy, coøn moät thí duï nöõa, caâu traû lôøi cuûa nhaø trieát hoïc haäu hieän ñaïi ngöôøi Myõ Richard Rorty, veà söï vaéng maët nhaän thaáy hoaëc söï khoâng theå coù cuûa söï thaät, raát giaûn dò, keâu goïi coù theâm nhieàu pheùp lòch söï trong vieäc thöïc thi nhöõng ñieàu luaät tranh luaän, vôùi muïc ñích ñi ñeán ‘ñònh lyù thoûa hieäp’. Cho neân, nhaø trieát hoïc ngöôøi Anh Christopher Norris, ngöôøi coù taùc phaåm ngöôïc vôùi quan nieäm cuûa Lyotard vaø Rorty, vaø raát gaàn vôùi quan nieäm cuûa Derrida, tranh caõi raèng: Boû qua thieân vò öu ñaõi nhaø vaên, thaät ra coù raát ít ñeå löïa choïn, giöõa lôøi noùi hôïp lyù cuûa Rorty veà thoûa hieäp nhö laø muïc ñích cuûa tranh luaän lòch söï (xem söï thaät chæ laø vaán ñeà cuûa caùi gì thöôøng duøng vaø ngaãu nhieân laø ‘toát theo ñöôøng loái tö töôûng’) vaø ñeà xuaát cuûa Lyotard raèng chuùng ta neân phaán ñaáu ñeå ñöa ‘söï thoûa hieäp’ leân nhö laø moät phöông thöùc tieán xa hôn cuûa nhöõng quan taâm coâng lyù trong moät chaùnh theå ña phaàn-töï do. Bôûi vì chuùng ñoàng yù vôùi nhau treân nhöõng ñieåm nhö sau: (1) raèng ñeà aùn thôøi AÙnh saùng (hay ñaøm luaän trieát lyù veà hieän ñaïi) ñaõ böôùc vaøo giai ñoaïn suy vong; (2) raèng baát cöù coá gaéng naøo ñeå hoài sinh ñeà aùn ñoù chaéc chaén coù aûnh höôûng xaáu (suy ñoài ñaïo ñöùc cuõng nhö chính trò); vaø (3) raèng töø khi ‘pheâ bình’ trong caùi nghóa cuõ (thí duï, theo Kant hay Marx) ñeàu ñaõ ñi theo con ñöôøng cuûa nhöõng khaùi nieäm ‘sieâu-kyù thuaät’ loãi thôøi, nhö vaäy caùi luaân chuyeån hay nhaát – thaät ra laø duy nhaát – laø moät ‘hoaùn vò vaên hoùa’ ñang xaûy ra maø noù chæ bieát ñeán ñaëc tính rieâng ñaày tính ñòa phöông cuûa noù vaø boäi öôùc baát cöù yù töôûng naøo veà söï thaät hay tình traïng hieäu löïc naèm ngoaøi phaïm vi tröïc tieáp cuûa noù. Nhö vaäy, theo Lyotard, moät quan nieäm rieâng veà thôøi AÙnh saùng coù theå – moät caùch caân baèng caên baûn vôùi nhöõng khaùi nieäm phöông Taây veà lyù luaän, söï tieán boä, söï

TC THÔ 18

•

209

‘tröôûng thaønh’ chính trò v.v... – bò ngaên caám trong vieäc tieáp tuïc cöôõng baùch caùi caên baûn chæ-rieâng-veà vaên hoùa ñoäi loát huøng bieän phoå thoâng, coù theå ñöôïc dieãn dòch moät caùch deã daøng ra laø nhöõng hình thöùc cuûa vaên hoùa ñeá quoác.

Ñeán ñaây vôùi moät soá vò trí khaùc nhau hieän ra, laøm sao chuùng ta quyeát ñònh ñöôïc? Hình nhö chæ coù ba choïn löïa maø thoâi, hoaëc laø chuùng ta ñoàng yù vôùi Lyotard vaø, kieåu Bartleby, ‘löïa choïn khoâng quyeát ñònh; hoaëc chuùng ta theo Rorty vaø tìm moät choã ñöùng thoûa hieäp hoaëc trung laäp theá naøo ñoù ñeå ‘coäng ñoàng’ quyeát ñònh; hoaëc chuùng ta theo Norris vaø coá gaéng coù moät quyeát ñònh ôû moät nôi khoâng naèm trong khoaûng dò theå sieâu vieät hay ngaãu phaùt ñònh lyù. Moät laàn nöõa: hoaëc laø khoâng coù gì heát ñeå quyeát ñònh; hoaëc caùi ‘quyeát ñònh’ (cuõng khoâng ñuùng chöõ duøng ôû ñaây) laø chæ haïn cheá-tröôøng hôïp vaø töï nhaän; hoaëc ñieàu ñöôïc quyeát ñònh laø quan heä giöõa ‘phaàn beân trong’ cuûa baát cöù vaán ñeà naøo vôùi vaøi caên baûn hay giaù trò ‘beân ngoaøi’ maø chuùng thì khoâng caàn thieát phaûi laø sieâu vieät khi khoâng hôïp lyù vôùi beân ngoaøi. Qua duïng töø cuûa löïa choïn ñaàu tieân, quyeàn quyeát ñònh (hay baát cöù nöôùc ñi keát thuùc naøo) ñaõ bò caám chæ khoâng cho vaøo. Taát caû moïi troø chôi ngoân ngöõ ñeàu coù giaù trò vì chuùng ñeàu coù luaät rieâng cuûa noù caàn ñöôïc toân troïng: thaønh thöû baát cöù toan tính naøo ñeå phaùn quyeát giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ ñeàu vi phaïm ñeán quyeàn baát khaû nhöôïng ñeå ñöôïc laø baát cöù gì cuûa chuùng, khoâng caàn bieát ñeán chuùng coù theå laø khaùc tuøy theo moät boä luaät khaùc. Nhöõng troø chôi ngoân ngöõ khoâng so saùnh ñöôïc vì chuùng khoâng theå keå sieát . Chuùng khoâng theå ñöôïc so saùnh hay phaùn ñoaùn, vì laøm nhö theá seõ phaûi caàu vieän ñeán beân ngoaøi (döôùi hình thöùc sieâu kyù thuaät) maø luaät leä cuûa beân ngoaøi ñoù chæ coù theå ñuû ñeå hieåu laáy chính noù maø thoâi. Neáu thaät söï laø moïi yù nghóa, kieán thöùc vaø giaù trò ñeàu giôùi haïn trong nhöõng troø chôi ngoân ngöõ song song, nhö theá, dó nhieân laø khoâng coù hy voïng thay ñoåi theá giôùi. Troø chôi ngoân ngöõ naøy, kia, coù theå thay ñoåi, nhöng ‘theá giôùi’ thì khoâng bao giôø: vì baát cöù khaùi nieäm naøo veà ‘theá giôùi’ cuõng ñeàu bò khoùa chaët trong moät troø chôi ngoân ngöõ rieâng bieät. Vaø neáu moät khaùi nieäm nhö theá ‘tình côø’ ñaàu tö vaøo söï truyeàn baù cheá ñoä daân chuû, trong khi moät khaùi nieäm khaùc laïi ‘tình côø’ cho raèng vieäc ‘caét aâm vaät’3 laø moät phaàn coát yeáu trong ñôøi soáng-theá giôùi cuûa hoï – thì hoaøn toaøn khoâng coù caên baûn naøo ñeå choïn löïa chuùng caû. Nhö theá, thöû öôûng töôïng ra moät loaïi vieãn aûnh ñöôøng haàm ñaïo ñöùc-chính trò maø lyù thuyeát troø chôi ngoân ngöõ aùm chæ: ñuùng vaäy, ta 3- Moät hình thöùc ñöôïc cho laø töông töï vôùi caét da qui ñaàu, nhöng treân thöïc teá, caùch caét khaâu aâm vaät naøy, nguy haïi vaø gaây nhieàu toån thöông taâm lyù tình duïc cuõng nhö theå chaát cho phaùi nöõ.

210

•

TC THÔ 18

seõ töï hoûi caùch naøo khaùi nieäm cuûa nhieàu troø chôi ngoân ngöõ (trong soá nhieàu) coù theå ñöôïc laø theá ngay töø ñaàu. Bôûi vì laøm theá naøo ta coù theå ra ngoaøi baát cöù troø chôi ngoân ngöõ naøo ñeå bieát raèng coøn coù nhöõng ñieàu luaät khaùc, nhöõng troø chôi ngoân ngöõ khaùc, treân theá giôùi – tröø khi ta cho raèng mình bieát ñöôïc luaät leä cuûa thöù phaûi goïi laø ‘troø chôi cuûa sieâu ngoân ngöõ’ (hay sieâu kyù thuaät?) Tuy nhieân, coù theå ta ‘bieát’ ñeán nhöõng luaät leä khaùc nhö laø aûnh höôûng cuûa nhöõng ñieàu luaät cuûa moät troø chôi ngoân ngöõ naøo ñoù ñaõ tình côø taïo neân ñieàu naøy nhö moät ñeà xuaát coù theå nghó ñöôïc. Nhöng, trong tröôøng hôïp ñoù, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñang chôi, chæ coù theå coù moät troø chôi ngoân ngöõ – phoå caäp –, vaø nhö vaäy, söï phaân bieät giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ töï nhaän vaø khoâng töï nhaän, khoâng bao giôø coù theå ñöôïc xem nhö laø moät baûn ‘töôøng trình’ veà kieán thöùc maø chaéc chaén Lyotard ñaõ coù chuû yù duøng trong ‘Report on Knowledge’ xem nhö ñoù laø moät boä töôøng trình coù kieåm chöùng veà moät ñoái töôïng hay vaán ñeà ñaõ ñoàng yù tröôùc. Söï phaân bieät giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ (hay ‘lyù thuyeát’ cuûa chuùng) chæ coù theå laø moät aûnh höôûng cuûa moät boä ñònh lyù ñòa phöông ñaõ tình côø bieán caùi yù töôûng, raèng coù nhieàu hôn moät troø chôi ngoân ngöõ, thaønh ra khaû thi. Nhöng neáu coäng ñoàng haøn laâm ñaõ löu yù ñeán The Postmodern Condition nhö moät phaùt bieåu ñònh bieân ñaày ñuû trong giôùi haïn ñònh lyù, nhö theá, khoâng bao giôø ñaït ñeán baát cöù moät ñòa vò naøo nhö laø kieán thöùc caû. ÔÛ ñaây coù hai khaû thi: hoaëc Lyotard vaø coäng ñoàng haøn laâm ñang chôi moät troø chôi ngoân ngöõ khaùc hoaëc chuùng ta ñang chôi cuøng moät troø chôi. Neáu ñieàu khaû thi ñaàu laø ñuùng, laøm theá naøo coù ngöôøi bieát ñöôïc? Neáu troø chôi ngoân ngöõ cuûa haøn laâm vaø cuûa Lyotard khaùc nhau, khoâng beân naøo bieát ñöôïc ñieàu ñoù. Vaø nhö vaäy, coù theå laø Lyotard ñuùng – raèng coù moät thöù gì beân ngoaøi cao hôn ‘kieán thöùc’, moät thöù gì laõng maïn khoâng theå bieåu tröng ñöôïc, vaø chuùng ta neân bieát veà noù. Nhöng dó nhieân laø chuùng ta khoâng bao giôø bieát ñöôïc ñieàu maø Lyotard noùi ñeán laø gì, bôûi vì ngay caû chuùng ta cuõng khoâng bieát laø oâng ñang noùi veà moät caùi gì khaùc bieät hôn nhöõng ñieàu chuùng ta ñaõ bieát. Noùi moät caùch khaùc, neáu Lyotard vaø coäng ñoàng haøn laâm ñang duøng cuøng moät ngoân ngöõ – thì ñieàu gì ñöôïc xem laø ‘kieán thöùc’ chæ nhö tình côø ñöôïc moïi phe phaùi ñoàng haïng hoaëc ñoàng löu taâm, ñoàng yù vôùi nhau maø thoâi. Ñieàu naøy mang chuùng ta ñeán löïa choïn thöù hai, nhö ñaõ noùi treân. Neáu baát cöù thöù gì cuõng coù theå ñöôïc xem laø kieán thöùc khi coù coäng ñoàng haøn laâm ñoàng yù, nhö theá, chuùng ta khoâng theå noùi raèng hoùa hoïc hieän ñaïi hay hôn khoa luyeän kim thôøi Trung coå. Chuùng ta chæ coù theå noùi raèng hai heä thoáng khaùc naøy, döïa treân nhöõng kieán thöùc khaùc nhau veà ñaëc tính cuûa phaân töû, ñeàu laø keát quaû cuûa moät ‘chia xeû hoaùn vò’ (nhö Rorty baøy toû) giöõa nhöõng hoäi vieân töø nhieàu coäng ñoàng khaùc nhau. Vì nhöõng lyù leõ khaùc nhau cuûa ‘giaùo lyù xaõ hoäi’, caùc coäng ñoàng hieän ñaïi vaø Trung coå ñaõ baøn luaän rieâng vôùi nhau veà nhöõng

TC THÔ 18

•

211

thöù khaùc nhau vaø coù nhöõng ñoàng yù khaùc nhau. Chæ coù theá. Trong moät vaøi coäng ñoàng Phi chaâu vaø Hoài giaùo, hoï coù chung moät ‘chia xeû’ hoaùn vò trong ñoù hoï vaãn ñoàng yù raèng vieäc caét aâm vaät laø moät ñieàu toát. Trong nhöõng coäng ñoàng töï do daân chuû, chuùng ta tieáp tuïc ñoàng yù raèng vieäc ñoù khoâng phaûi cho mình. Chæ coù theá. Ngay caû khi nhöõng hoäi vieân cuûa moät coäng ñoàng, ñoàng yù baát ñoàng vôùi nhau, ngay caû ñieàu naøy, nhö Norris ñaõ vaïch ra, cuõng coù theå thích hôïp vôùi nguyeân taéc cuûa Rorty veà moät thoûa hieäp hôïp lyù: ‘Khoâng coù gì ñeå ngôø (moät laàn nöõa oâng cuøng treân baêng taàn vôùi Lyotard) laø coù choã cho phöông saùch “baát thoûa hieäp” trong baát cöù coäng ñoàng naøo. Nhöng cuoái cuøng thì nhöõng söï dò bieät ñoù chæ coù nghóa – chæ ñöôïc vaøo soå boä nhö laø moät phaàn cuûa moät cuoäc ñaøm thoaïi coù yù nghóa – vôùi ñieàu kieän laø moïi phe ñeàu taùn ñoàng nhöõng ñieàu luaät ñaøm thoaïi roäng raõi hôn cuûa troø chôi.’ Nhö löïa choïn ñaàu tieân chuùng ta ñaõ baøn luaän, nhö theá, caùi löïa choïn naøy cuõng xoùa boû söï khaû thi raèng baát cöù kieán thöùc hay giaù trò naøo cuõng coù theå laø ñieàu gì khaùc hôn laø chæ ñöùng ñaày ñuû trong nhöõng giôùi haïn rieâng bieät. Ñoái vôùi Lyotard, giôùi haïn ñöôïc ñònh nghóa bôûi nhöõng troø chôi ngoân ngöõ, ñoái vôùi Rorty, thì bôûi coäng ñoàng. Caùch naøo cuõng theá, ta cuõng vaãn troùi buoäc vôùi moät vaøi khaùi nieäm tieàn söû veà moät neàn Vaên minh röïc rôõ ñeå tin raèng coøn coù moät caùch ñeå ñònh giaù caùc dò bieät. Ñaây laø löïa choïn thöù ba, maëc duø noù khoâng caàn thieát laø ‘tieàn söû’. Moät laàn nöõa, ñeå ra ngoaøi quan ñieåm cuûa Lyotard hoaëc cuûa Rorty – ra ngoaøi theá giôùi-ñôøi soáng haäu hieän ñaïi – ñeå ñöôïc ñaët, baèng haønh ñoäng phuû nhaän bao ñoàng, caïnh nhöõng phöông thöùc trô trô, ñeá quoác, khoâng khoan dung, quaù thì cuûa suy töôûng. Ta coù theå ngu ngoác hay voõ ñoaùn ñeå muoán ñöôïc ñöùng ôû moät nôi khaùc hôn laø choã moïi thöù ñang xaûy ra, choã ñöùng cuûa nhöõng quan nieäm hoâm nay. Ta coù theå raát laø ñaàn ñoän khi nghó raèng coù nhöõng caùch suy töôûng khoâng theå boâi boû ñöôïc moät caùch deã daøng baèng nhöõng haønh ñoäng phuû nhaän bao ñoàng. Toát hôn nöõa laø chieám laáy khoaûng ngöôõng cöûa vaø vieát vôùi moät söï haêng haùi môùi nhaäp cuoäc nôi leà reõ cuûa phaân chia vaên chöông/pheâ bình. Nhöng nhöõng thöïc haønh pheâ bình vaø caùc phaân thöù cuûa suy töôûng pheâ bình khoâng theå ñöôïc giaûm xuoáng chæ coøn laø nhöõng ñònh giaù laõng maïn cuûa khoaùi laïc vaø meâ hoaëc, nhö toâi seõ tranh luaän trong chöông tôùi. Cuoäc baøn luaän ôû ñoù seõ ñi ñeán choã so saùnh ñeà aùn cuûa hoïc giaû haäu hieän ñaïi ngöôøi Myõ Ihab Hassan, veà ‘thuyeát paracritism’ vôùi moät vaøi quan nieäm cuûa Derrida (nhaát laø, khaùi nieäm cuûa oâng veà ‘chôi’) thöôøng lieân heä vôùi thuyeát haäu caáu truùc.

212

•

TC THÔ 18

II DIEÃN DÒCH LAØ SAÙNG CHEÁ Maëc duø töø ‘haäu hieän ñaïi’ chöa coù giaù trò trong Anh ngöõ, maõi ñeán khoaûng giöõa thaäp nieân 1980, ñaáy chính laø luùc noù caøng ngaøy caøng noåi tieáng vaø phoå bieán nhieàu hôn, duø tröôùc ñoù noù ñaõ luaân chuyeån laâm khaù laâu trong giôùi haøn. Neáu thöû doø daáu cuûa noù qua baøn luaän haøn laâm, ta khoâng theå boû qua cuoán Paracriticisms: Seven Speculations of the Times cuûa Ihab Hassan. Teân tuoåi ñòa vò hoïc giaû vaên chöông cuûa Hassan taïi Baéc Myõ ñaõ ñöùng vöõng vaøo naêm 1975, qua nhöõng taùc phaåm nhö Radical Innocence (1961) vaø The Literature of Silence (1967). Ngay töø ñaàu, ñeà aùn quan troïng cuûa oâng coù theå ñöôïc xem laø moät coá gaéng phaùt trieån veà hieåu bieát vaø ngöõ vöïng, cho thöù vaên chöông ‘môùi’ ñaõ baét ñaàu xuaát hieän taïi Hoa kyø trong thaäp nieân 1950, thoaït ñaàu chæ lieân quan ñeán vaøi nhaø vaên nhö Truman Capote, Norman Mailer vaø William Styron. Veà sau, Hassan duøng töø ‘haäu hieän ñaïi’ naêm 1971 khi xuaát baûn cuoán The Dismemberment of Orpheus: Toward a Postmodern Literature, ñeå dieãn taû chuyeån höôùng môùi trong vaên chöông Hoa kyø ñang ñöôïc doïn ñöôøng bôûi (moät soá trong nhieàu ngöôøi nhö) Pynchon, Susan Sontag, John Barth, William Gaddis, Donald Barthelme vaø John Hawkes. Tuy nhieân, boû qua söï xuaát hieän cuûa töø ‘haäu hieän ñaïi’ treân töïa saùch, taùc phaåm naøy ngay laäp töùc ñaõ khoâng ñöôïc xem laø moät ñaùnh daáu quan troïng trong giôùi quan taâm ñeán vaên chöông thôøi ñoù. Trong khi aáy, moät vaøi chuû nghóa taïo töø môùi ñang ñöôïc duøng ñeán (thí duï nhö ‘surfiction’ vaø ‘fabulation’) ñeå taû loái vieát ‘môùi’ naøy, rieâng töø ‘sieâu tieåu thuyeát’ (metafiction) laø thònh haønh nhaát. Töø naøy ñöôïc duøng roäng raõi ñeå taû nhöõng ñaëc tính töï nhaän cuûa vaên chöông ‘môùi’ (gaàn nhö chæ daønh rieâng cho thô) vaø, nhö ñaàu tieáp ngöõ ‘meta’ gôïi yù, caùi gì ñöôïc cho laø ‘môùi’ chæ laø moät thieân kieán nhaän thöùc bôûi caùc nhaø vaên tieåu thuyeát Hoa kyø vaøo thôøi ñoù vôùi ñaëc tính töï nhieân cuûa tieåu thuyeát: ‘sieâu tieåu thuyeát’, moät caùch ngaén goïn, noùi ñeán tieåu thuyeát vieát ‘veà’ tieåu thuyeát. Nhö vaäy, noùi chung, noù ñöôïc chaáp nhaän (maëc duø khoâng haún laø khoâng coù baát ñoàng yù kieán) bôûi nhöõng hoïc giaû vaên chöông Hoa kyø ôû thaäp nieân 1960

TC THÔ 18

•

213

vaø 1970, raèng nhöõng luaät leä môùi ñeå laøm vaên chöông ñaõ coù töø thaäp nieân 1950, vaø loái vieát nhö theá xöùng ñaùng coù ñöôïc moät teân goïi rieâng. Tuy nhieân, nhö chuùng ta ñaõ thaáy vôùi vaên chöông thôøi Laõng maïn, moät trong nhöõng phaåm chaát nhaän thöùc ñöôïc cuûa ‘söï môùi’ trong loái vieát ‘môùi’ Hoa kyø naøy laø noù choáng laïi vieäc ñaët teân, bôûi vì chính söï môùi laï cuûa noù ñaõ bieán noù thaønh moät bí maät vôùi giai caáp chuù giaûi vaên chöông giaø nua. Noùi moät caùch khaùc, vaên chöông ‘môùi’ laø ‘môùi’ vì noù khoâng theå bieåu tröng ñöôïc. Nhö theá, ñieåm quan troïng khoâng phaûi ôû choã noù ñöôïc goïi laø sieâu tieåu thuyeát hay haäu hieän ñaïi, maø ôû choã noù ñöôïc nhaän thöùc laø ‘môùi’. Trong moät laàn thöû tìm cao gioïng cuûa loái vieát ñoù, Hassan ñöa ra yù kieán raèng coù naêm ñaëc tính phaân bieät ñöôïc cuûa nhaân vaät ‘anh huøng’ trong tieåu thuyeát Hoa kyø ôû thaäp nieân 1950: ñoù laø nhöõng chaáp nhaän: (1) haønh ñoäng con ngöôøi bò ñieàu khieån bôûi ‘may maén vaø phi lyù’, (2) khoâng coù tieâu chuaån cho thaùi ñoä ñaïo ñöùc, (3) laõnh ñaïm laø ñieàu kieän ñôøi soáng con ngöôøi, (4) muïc tieâu con ngöôøi ñöôïc phaân haïng bôûi ‘trôù treâu vaø maâu thuaãn’ vaø (5) kieán thöùc con ngöôøi thì ‘giôùi haïn vaø töông ñoái’. Noùi moät caùch khaùc, nhö Lyotard ñaõ vieát trong The Postmodern Condition, Hassan cho raèng vaên chöông môùi (hay hình thöùc môùi cuûa töï hôïp thöùc hoùa, theo Lyotard) coù theå ñöôïc hieåu laø moät ñaùp lôøi cho söï ñoåi thay trong neàn taûng ñôøi soáng theá giôùi. Nhö theá, naêm ñaëc tính phaân bieät ñöôïc cuûa nhaân vaät anh huøng trong tieåu thuyeát Hoa kyø thaäp nieân 1950 laø moät ‘phaûn aùnh’ cuûa söï ñoåi thay trong ñôøi soáng theá giôùi ‘naèm ngoaøi’ tieåu thuyeát. Duøng moät lyù leõ töông töï, Lyotard tranh luaän raèng söï dò chaát cuûa vaên baûn haäu hieän ñaïi ñaùp öùng vôùi thöù oâng goïi laø ‘ñieàu kieän’ haäu hieän ñaïi. Vaø nhö vaäy, gioáng nhö Rousseau vaø Wordsworth ñaõ keâu goïi söï thay ñoåi trong ngheä thuaät laø moät ñaùp lôøi caàn thieát cho moät theá giôùi ñang ñoåi thay, Hassan vaø Lyotard ñeàu giaûi thích raèng ñieàu hoï nhìn thaáy laø moät loaïi thöïc haønh vieát môùi nhö moät ñaùp lôøi cho nhöõng ñieàu kieän nhaän thöùc môùi. Nhö theá, ñoái vôùi Hassan, söï thöû nghieäm ñöùng ñaén trong tieåu thuyeát ñaõ cuoän quyeän gaàn guõi vôùi nhöõng caâu hoûi coát yeáu veà ‘ñôøi soáng’, laø lyù do taïi sao oâng nhìn thaáy thöù maø oâng goïi laø ‘moät hình thöùc maëc töôûng môùi’ trong vaên chöông Hoa kyø thaäp nieân 1950, laø ‘töông quan giaû töôûng cuûa töï ngaõ ñang doäi laïi’. Sau ñoù oâng giaûi thích (giöõa nhieàu vaán ñeà khaùc) söï quay laïi traùc tuyeät cuûa truyeän ngaén Hoa kyø vaøo thôøi ñoù nhö sau: Nhö vaäy, söï thònh haønh cuûa hình thöùc tieåu thuyeát vöøa vaø truyeän ngaén ñaõ ñöôïc xem khoâng phaûi chæ laø baèng chöùng cuûa phöông caùch ñieân cuoàng vaø taêng toác ñoä ñeå hieän höõu cuûa chuùng ta maø thoâi, maø coøn laø cuûa ñuû moïi thöù xao laõng taïo neân bôûi truyeàn thoâng ñaïi chuùng. Söï thònh haønh aáy laø baèng

214

•

TC THÔ 18

chöùng, ôû moät möïc ñoä caên baûn hôn, raèng ñôøi soáng cuûa chuùng ta chæ hình thaønh ñöôïc qua nhöõng hieän töôïng sieâu nhieân baát thaàn hoaëc qua nhöõng giaây phuùt khuûng hoaûng rieâng leû [sic], vaø thaät theá, vì theá giôùi cuûa chuùng ta coù theå chaám döùt khoâng caàn baùo tröôùc, chuùng ta khoâng coù söùc maïnh hôïp taùc vaø phaùt trieån maø nhöõng cuoán truyeän daøi aùm chæ. Hôn nöõa, thôøi trang ñöông thôøi cuûa daáu hieäu, nghi thöùc, vaø moâ phaïm khoâng phaûi ñôn giaûn chæ laø moät lôøi khen thöôûng chuùng ta daønh cho Sir James Frazer vaø taát caû nhöõng nhaø khaûo coå ñaõ maï vaøng quaù khöù ban sô; ñuùng ra, ñoù laø moät thuù nhaän raèng chuùng ta ñang tìm moät traät töï maø lyù luaän vaø khoa hoïc ñaõ thaát baïi khoâng ñöa ra ñöôïc, vaø chuùng ta cuõng tìm nhöõng söï thaät khoâng bò vaën veïo bôûi ñaàu oùc tri thöùc hay phöùc taïp. Sau cuøng, söï chuù troïng quaù möùc veà beà ngoaøi vaø tinh luyeän veà buùt phaùp trong moät vaøi cuoán tieåu thuyeát gaàn ñaây khoâng chæ phaûn aùnh söï löu taâm cuûa chuùng ta vôùi, keå caû söï tín nhieäm cuûa chuùng ta treân, söï ña caûm ñích thaät; chuùng coøn laø moät coá gaéng gìn giöõ traïng thaùi nguyeân laønh cuûa ngoân ngöõ baèng caùch dôøi noù, coù leõ hôi quaù tay, khoûi söï suy thoaùi cuûa ngoân ngöõ duy lyù trong thôøi ñaïi chuùng ta. Gioáng nhö thô ñaõ tieán ñeán ñieàu kieän aâm nhaïc trong taùc phaåm cuûa nhoùm Hình Thöùc Phaùp, tieåu thuyeát hieän giôø ñang tieán ñeán, trong moät vaøi thí duï, ñieàu kieän thô.

Ñieàu Hassan nhaán maïnh ôû ñaây laø ‘söï ít oûi’. Truyeän ngaén, daáu hieäu vaø chi tieát buùt phaùp: chuùng laø moät soá trong nhieàu ñieåm cuûa hình thöùc ‘maëc töôûng’ môùi maø hình thöùc naøy thaät söï ra laø daáu hieäu cuûa töï dò hoùa töø nhöõng sieâu kyù thuaät cuûa lyù luaän, khoa hoïc vaø truyeàn thoâng ñaïi chuùng, vaø töø suy nhöôïc ‘thoaùi hoùa cuûa ngoân ngöõ duy lyù’. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå löu yù raèng con ñöôøng caû hai nhìn laïi (qua thò aûnh haäu hieän ñaïi nhoøe nhoeït veà moái hieåm ngheøo cuûa vaên hoùa phoå caäp) vieäc nhaán maïnh laõng maïn veà sinh khí cuûa ñôøi soáng-theá giôùi vaên chöông, cho ñeán aûo töôûng haäu hieän ñaïi veà ñaúng haïng ñaïo ñöùc cuûa caùi nhoû so vôùi caùi lôùn. Bôûi vì thaät söï ra chính nhöõng tieåu kyù thuaät (ñaõ ‘khao khaùt’, moät caùch raát yù nghóa, ‘ñeán ñieàu kieän thô’), theo Hassan, ñaõ ñònh nghóa söï öa chuoäng vaên chöông ôû ‘thôøi ñaïi cuûa chuùng ta’ vaøo thôøi ñieåm aáy. Moät chuïc naêm sau, trong moät taùc phaåm ñaùng chuù yù City of Words, moät nghieân cöùu daøy treân boán traêm trang goàm gaàn ñuû heát nhöõng ngöôøi vieát khaù ñaõ coù saùch in taïi Myõ trong thaäp nieân 1960, nhaø pheâ bình vaên chöông Anh

TC THÔ 18

•

215

ngöõ Tony Tanner ñaõ ñöa ra moät tranh luaän töông töï nhö cuûa Hassan. Maëc duø ñaáy khoâng phaûi laø moät yù kieán môùi, raèng hieän thöïc xaõ hoäi laø moät caáu truùc, ‘moät sieâu caáu truùc ñaûo ngöôïc trong ñoù kyõ sö töùc con ngöôøi ñaõ döïng treân hieän thöïc “töï nhieân”’, tuy nhieân Tanner cho raèng ‘ñoù laø moät caáu truùc hình nhö vaãn ñöôïc caùc nhaø vaên Hoa kyø chaáp nhaän trong voøng hai möôi naêm qua ñeán möùc noù baét ñaàu bieán thaønh aùm aûnh’. Cuõng vaäy, vôùi Tanner, hình thöùc vieát ‘môùi’ cuûa vaên chöông Hoa kyø trong thaäp nieân 1960 ñöôïc giaûi thích döïa treân neàn taûng, maø Lyotard coù theå noùi, laø khoâng coøn tin töôûng vaøo ñaïi kyù thuaät thoáng nhaát cuûa ‘xaõ hoäi’ nöõa. Nhö theá, raát töôïng tröng, söï thieáu tin töôûng trong sieâu kyù thuaät daãn daét ñeán söï taêng tröôûng tin töôûng vaøo söï thaät baûn vaên – vôùi ñieàu kieän laø vaên chöông phaûi ñöôïc hieåu laø dò chaát vaø khoâng theå bieåu tröng ñöôïc. Thôøi ñaïi vaø yù kieán cuûa Tanner cho thaáy raèng vaên chöông ‘môùi’ cuûa thaäp nieân 1960 khoâng theå phaân haïng ñöôïc baèng nhöõng duïng töø thoâng thöôøng. Trong nhöõng taùc phaåm nhö Snow White (1967), nhaø vieát truyeän Hoa kyø Donald Barthelme vieát ‘moät kieåu vaên xuoâi hieáu kyø, coù luùc cöùng ngaéc vaø say söa, nhö nhöïa deûo (plastic), luùc khaùc thì phaát phôùi nhö sôïi ru-baêng vui veû bay treân phong caûnh ñöông thôøi, nhö chim hoïa mi treân baõi xe cuõ’, trong khi cuoán Trout Fishing in America (1967) cuûa Richard Brautigan coù theå ñöôïc taû laø ‘moät baøi haùt chaát phaùc, moät chaâm bieám, moät chinh phaït, moät baøi taäp hoài töôûng, moät bi ca cho Myõ, hay laø moät caâu ñuøa – nhöng ñoù laø moät cuoán saùch troâi noåi deã daøng treân taát caû moïi phaân haïng vaø chính caùi kinh nghieäm troâi noåi töï do naøy ñaõ truyeàn ñaït ñeán ñoäc giaû’. Trong luùc moïi bieân giôùi thoâng thöôøng môø nhaït ñi, söï phaân bieät giöõa tieåu thuyeát vaø kyù söï cuõng môø theo. Baát cöù baûn töôøng trình naøo veà vaên chöông Hoa kyø ‘môùi’ cuûa nhöõng thaäp nieân 1960 vaø 1970 ñeàu phaûi keå ñeán nhöõng taùc phaåm kyù söï – döôùi hình thöùc cuûa ‘thuyeát baùo chí môùi’ vôùi caùc nhaø vaên nhö Tom Wolfe, Hunter S. Thompson vaø Michael Herr, vaø cuõng phaûi keå laø ‘taùc phaåm kyù söï’ nhö cuoán In Cold Blood (1965) cuûa Capote vaø The Armies of the Night (1968) cuûa Mailer. Nhö vaäy, khaùi nieäm vaên chöông ñaõ lan roäng, bieán thaønh moät loaïi ‘vieát’ noùi chung, toâi seõ trôû laïi ñieåm naøy khi thaûo luaän veà taùc phaåm cuûa Derrida veà sau. Söï kích thích cuûa lan roäng naøy, hay söï nôùi loûng naøy, thöôøng ñöôïc xem laø ñaùp lôøi cho söï ñoåi thay thaùi ñoä vaø gía trò cuûa thôøi ñaïi. Thí duï nhö, raát sôùm vaøo khoaûng 1961, nhaø vaên Hoa kyø Philip Roth ñaõ tranh luaän raèng ‘nhaø vaên Hoa kyø khoaûng giöõa theá kyû 20 raát baän trong vieäc vöøa tìm hieåu, dieãn taû, roài taïo neân moät hieän thöïc Hoa kyø ñaùng tin. Noù ñeâ meâ, noù beänh hoaïn, noù phaãn noä, vaø roát cuoäc noù cuõng laø moät xaáu hoå cho ngay caû ngöôøi coù ít töôûng töôïng nhaát.’ Nhöng sôùm hôn luùc ñoù, naêm 1958, nhaø pheâ bình Norman Podhoretz ñaõ cho raèng ngay caû nhaø vaên cuõng khoâng coøn laø nhöõng nhaân vaät quan troïng nhaát trong theá giôùi vaên chöông nöõa. Theo

216

•

TC THÔ 18

oâng, taùc phaåm vaên chöông nôû roä döôùi thôøi Nöõ hoaøng Victoria beân Anh ‘vì chuùng dính daùng’ vôùi thôøi ñaïi cuûa chuùng, nhöng trong caùi oâng goïi laø ‘söï roái loaïn tinh thaàn cuûa thôøi Chieán Tranh Laïnh’, tieåu thuyeát ñaõ ñaùnh maát yù nghóa muïc ñích cuûa noù vì bò traøn laáp bôûi phaän söï laøm cho Hoa kyø ‘ñaùng tin’. ‘Vaø ñieàu maø tieåu thuyeát töø boû’, Podhoretz tin raèng, ‘ñaõ ñöôïc nhaët bôûi caùc nhaø vaên suy thoaùi’ – töùc laø, caùc nhaø vaên tieåu luaän. Nhöng, ñieàu ñöôïc ñöa ra, bôûi Podhoretz, laø löïa choïn giöõa tieåu thuyeát vaø kyù söï thaät söï ra khoâng phaûi laø vaán ñeà cho nhieàu nhaø pheâ bình cuøng thôøi veà sau. Trong cuoán nghieân cöùu veà taùc phaåm kyù söï, The Mythopoeic Reality (1976), nhaø lyù thuyeát vaên chöông Mas’ud Zavarzadeh ñaët nhaø vaên tieåu thuyeát keá beân nhaø vaên kyù söï nhö anh em tinh thaàn trong cuoäc chieán ñaáu khieán Hoa kyø ñaùng tin hôn. Nhö theá, caùi oâng goïi laø ‘theå thöùc muø môø’ trong In Cold Blood, ñaõ ñöôïc Zavarzadeh cho laø ngang baèng vôùi kyù thuaät cuûa ‘söï phöùc taïp coá höõu cuûa hieän thöïc ñöông thôøi’. Nhö vaäy baûn töôøng trình cuûa taùc phaåm veà nhöõng bieán coá vaây quanh vuï thaûm saùt-coù thaät moät gia ñình mieàn queâ bôûi hai thanh nieân lang thang taïi thò traán nhoû Holcomb, Kansas, thaùng möôøi moät, 1959 ñaõ bieán Holcomb – vôùi loái vieát ‘thaàn thoaïi hoùa’ cuûa Capote – thaønh moät ‘thò traán khuûng hoaûng: moät traïng thaùi hieäu höõu phaûn aùnh ñöông ñaïi Myõ, laø thôøi ñaïi ñaõ thaát baïi vöôït qua khoù khaên vôùi söï xuaát hieän cuûa hieän thöïc thaønh thò, ñang chìm ñaém trong sôï haõi, boû rôi, vaø beänh kieâu haõnh coù chung. Maëc duø ñoái vôùi Zavarzadeh, söùc maïnh chuù giaûi cuûa töôûng töôïng khoâng bò boù buoäc, khoâng nhö Podhoretz nghó, ôû nhaø vaên kyù söï ñöông thôøi: chuùng cuõng ñöôïc baøy ra bôûi caùc nhaø vaên tieåu thuyeát, duø laø nhaø vaên vieát baèng caùch Zavarzadeh goïi laø ‘xuyeân tieåu thuyeát’ (transfiction, moät töø maø phaàn lôùn caùc nhaø pheâ bình thôøi ñoù goïi laø sieâu tieåu thuyeát, metafiction). Zavarzadeh laø moät ngöôøi thích duøng chöõ môùi. Nhö vaäy, oâng xeáp cuoán Lot 49 cuûa Pynchon chung vôùi taùc phaåm kyù söï La Vida (1967) cuûa Oscar Lewis nhö laø nhöõng thí duï vaên chöông ñaõ ñaùp lôøi cho nhaän thöùc thay ñoåi, moät söï ñoåi thay oâng ñònh nghóa baèng duïng töø vaên chöông laø söï dôøi choã töø ‘moät taùc phaåm bao ñoàng’ cuûa khoaûng ñaàu theá kyû möôøi chín, giöõa theá kyû hai möôi, ñeán kyù thuaät ‘sieâu hieän ñaïi’ thôøi nay: Söï khaùc bieät giöõa Middlemarch vaø To the Lighthouse, noùi theo caên baûn, chæ laø vaán ñeà soá löôïng thay ñoåi treân moïi phöông dieän cuûa taùc phaåm cuõng nhö nhöõng phaân tích taâm

lyù veà nhaân vaät vaø söï chaäm treã cuûa tình tieát: caû hai ñeàu coù coâng hieäu trong khung kyù thuaät cuûa taùc phaåm bao ñoàng. Tuy nhieân, The Crying of Lot 49 hay La Vida, caû

TC THÔ 18

•

217

hai ñeàu noåi tieáng laø sieâu hieän ñaïi kyù thuaät vôùi nhöõng löu taâm chung töông ñoái gioáng nhö nhöõng löu taâm trong taùc phaåm cuûa George Eliot vaø Virginia Woolf, hoaøn toaøn laø loaïi kyù thuaät môùi maø chuùng khoâng theå hieåu ñöôïc baèng nhöõng caùch ñoïc thoâng thöôøng vôùi nhöõng cuoán tieåu thuyeát truyeàn thoáng. Hình daïng kyù thuaät trong taùc phaåm cuûa Pynchon vaø Lewis laø taùc naêng cuûa moät hieän thöïc coù ñöôïc nhôø bôûi kyõ thuaät vaø taùi ñònh höôùng töï chính truyeàn thoáng vaên chöông. ÔÛ ñaây, chuùng ta tìm ra moät giaûi thích laõng maïn (ñoàng thôøi raát laï luøng, cuï theå) moät caùch tieâu bieåu veà söï thay ñoåi vaên chöông: Pynchon vaø Lewis vieát nhö theá bôûi vì theá giôùi laø nhö theá. Maëc duø ñieàu naøy coù veû laõng maïn, noù cuõng laø (nhö chuùng ta ñaõ thaáy) moät giaûi thích haäu hieän ñaïi tieâu bieåu. Tuy nhieân, khoâng caàn phaûi noùi raèng khoâng coù thöù goïi laø thay ñoåi vaên chöông, bôûi vì roõ raøng laø ñieàu naøy khoâng heà coù yù noùi, thay ñoåi vaên chöông laø aûnh höôûng cuûa nhöõng dôøi ñoåi nhaän thöùc. Ví duï nhö neáu chuùng ta theo phe nhaø trieát hoïc Myõ Thomas Kuhn, chuùng ta coù theå suy ra vaøi lyù thuyeát hoaëc phaùn ñoaùn vaên chöông khaùc nhau qua ‘thöùc daïng’, vì vôùi baát cöù lyù do naøo, ôû baát cöù luùc naøo moät thöùc daïng naøy luoân luoân coù theå nhöôøng choã cho moät thöùc daïng khaùc. Nhöng dôøi ñoåi thöùc daïng, hay moät dôøi ñoåi trong baát cöù hieåu bieát vaên hoùa naøo veà vaên chöông coù nghóa gì (thí duï nhö söï dôøi ñoåi töø thuyeát coå ñieån sang thuyeát laõng maïn), khoâng theå ñöôïc xem nhö laø ‘ñaùp lôøi’ töø phía coäng ñoàng vaên chöông cuûa thôøi ñaïi ñoù cho moät söï thay ñoåi coù thaät hay nhaän thöùc ñöôïc trong ñôøi soáng-theá giôùi. Coù theå laø (nhö chuùng ta ñaõ thaáy moät vaøi laàn) coäng ñoàng vaên chöông thöôøng giaûi thích nhöõng dôøi ñoåi nhö theá ñoái vôùi chính hoï, nhöng ñoù laïi laø moät vaán ñeà khaùc. Ñieåm chính ôû ñaây laø nhöõng giaûi thích nhö theá coù theå laïc ñeà: ôû moät nghóa naøo ñoù, söï thay ñoåi xaûy ra töï nhieân vaø thöôøng laø hoãn ñoän. Noù xaûy ra, baát ngôø, vaø bôûi moät soá lyù do khaùc nhau moãi khi coù ngöôøi coù moät yù töôûng vaø moät soá ngöôøi khaùc (thöôøng laø chuyeân gia, vaø nhö vaäy coù quyeàn haønh ñoäng) cho raèng ñoù laø yù töôûng hay. Nhö theá, coù theå laø chuû nghóa laõng maïn baét ñaàu nhö theá ñoù bôûi vì ñôøi soáng thaønh thò thaät söï ra khoâng coù taâm linh, theá neân moät vaøi quí toäc naøo ñoù quyeát ñònh daâng hieán ñôøi mình taùi hoài sinh khí cho taâm linh con ngöôøi baèng thô, nhöng vì coù moät soá ngöôøi muoán thaønh nhaø thô nghó raèng ñaáy laø moät yù töôûng hay khi cho raèng ñôøi soáng ñoâ thò laø voâ taâm linh, vaø ñaáy laø moät ñieàu hay ñeå laøm thô veà noù. Coù nhieàu taùc phaåm Hoa kyø röôøm raø döïa treân kieåu maãu naøy ôû thaäp nieân 1960 – nhö cuoán The Sod-Weed Factor (1960) cuûa Barth vaø cuoán V. (1963) cuûa Pynchon – vaø nhieàu hình thöùc dò chaát cuûa vaên chöông noùi chung ôû thôøi

218

•

TC THÔ 18

ñoù maø ta coù theå giaûi thích ñöôïc laø nhaäm hieåu nhöõng yù töôûng ‘hay’ aáy coù nghóa raèng taùc phaåm phaûi daøi doøng vaø vaên chöông phaûi coù nhieàu yù nghóa, keå caû nhöõng baøi vieát kyù söï. Nhöng coù moät vaán ñeà hình nhö chuùng ta cöù gaëp phaûi maõi laø nhöõng ñieàu sau ñaây cöù ñöôïc ñöa ra nhö ñaáy laø nhöõng löïa choïn duy nhaát. Moät, laø thay ñoåi vaên chöông chæ laø keát quaû cuûa moät thay ñoåi xaõ hoäi-lòch söû; hai, ñaáy laø aûnh höôûng cuûa thay ñoåi naèm trong heä thoáng (hay troø chôi ngoân ngöõ) vaên chöông. Noùi theá thì töôøng trình cuûa Lyotard veà thuyeát haäu hieän ñaïi coù veû nhö uûng hoä ñieàu thöù hai, tuy nhieân, (ñoái vôùi oâng) noù vaãn laø tröôøng hôïp, khaùi nieäm cuûa vaên chöông haäu hieän ñaïi hay ngheä thuaät tuøy thuoäc vaøo moät thôøi ñieåm lòch söû rieâng bieät naøo ñoù (hieän taïi), vaø vì lyù do naøy, baûn töôøng trình cuûa oâng veà ñaëc tính cuûa baûn vaên ‘haäu hieän ñaïi’ phaûi ñöôïc coi nhö laø khoâng theå taùch rôøi khoûi ñaëc tính töï nhieân cuûa thôøi ñieåm hieän taïi haäu hieän ñaïi (ngay caû khi caùi ñaëc tính töï nhieân aáy ñöôïc ñònh nghóa theo thì tieàn töông lai). Noùi moät caùch khaùc, baûn töôøng trình cuûa Lyotard veà thay ñoåi vaên chöông döôøng nhö laø aûnh höôûng cuûa söï thay ñoåi naèm trong heä vaên chöông, nhöng söï thay ñoåi aáy chæ laø taïm thôøi vaø coù ñieàu kieän. Caùi yù töôûng raèng vaên chöông chæ laø moät troø chôi ngoân ngöõ, nhö theá, coù tích caùch lòch söû – keå caû caùi yù töôûng raèng yù töôûng aáy coù tính caùch ‘lòch söû’. Nhö vaäy, ngay caû khaùi nieäm, thay ñoåi vaên chöông laø moät aûnh höôûng noäi taïi cuûa thay ñoåi coù heä thoáng, ñeàu döïa treân kieåu maãu, vaøi phaïm tröôøng beân ngoaøi laø söï kích thích cho thay ñoåi trong baát cöù troø chôi ngoân ngöõ naøo. Moïi thöù ñeàu thay ñoåi, chaéc chaén. Nhöng nhöõng giaù trò dính lieàn vôùi nhöõng thay ñoåi khaùc nhau hieån nhieân chính noù khoâng laø voâ-giaù-trò. Cuõng coù theå noùi ñöôïc laø nhöõng thay ñoåi aáy ñoåi thay tuøy theo giaù trò theâm vaøo treân moät khaùi nieäm ñang thay ñoåi noùi chung. Nhö vaäy, vôùi khaùi nieäm vaên chöông laø moät heä thoáng daãn daét bôûi söï thay ñoåi, caùi bieán coá cuûa töøng thay ñoåi vaên chöông töï noù, trong moät nghóa naøo ñoù, ñaùng ñeå löu taâm. Tuy nhieân, vì thoûa hieäp luoân luoân haøm yù baát thoûa hieäp, khoâng bao giôø coù chæ coù moät lyù thuyeát vaên chöông hoaëc thöùc daïng coù toaøn quyeàn kieåm soaùt moïi yù nghóa cuûa ‘vaên chöông’ vaø nhö vaäy, kieåm soaùt caû moïi gía trò dính daùng ñeán söï ñoåi thay töø beân trong, cho ñeán khi, hay chính laø vaên chöông, ôû baát cöù luùc naøo. Nhö theá, nhöõng nhaän thöùc veà thay ñoåi vaên chöông khaùc nhau, töïa nhö nhöõng haønh ñoäng coù ñöôïc töø nhöõng dò bieät naøy. Vaäy, thay ñoåi coù theå ñöôïc uûng hoä hoaëc loaïi boû, hoaëc ñöôïc ñaùp lôøi qua nhieàu caùch khaùc nhau. Moät caùch ñaùp lôøi ñaõ thaønh töïu vaø ñöôïc xem laø `thuyeát haäu hieän ñaïi’, coù theå ñaõ mang – vôùi nhöõng caâu hoûi löu taâm ñeán `noù’ laø gì, hoaëc coù ñuùng laø `noù’ khoâng – vaøi thay ñoåi tích cöïc trong vieäc nôùi roäng nhöõng phaïm truø nhö kieán thöùc, vaên chöông vaø vaên hoùa. Nhö theá, cho duø thuyeát haäu hieän ñaïi coù ñaùnh daáu ñöôïc

TC THÔ 18

•

219

hay khoâng moät thay ñoåi thaät thuï töø nhöõng phöông caùch khaùc nhau qua caùc kinh nghieäm vaên hoùa, noù vaãn ñöôïc cho laø theá: trong caùi nghóa raèng noù phoå caäp hôn bao giôø heát khi taùn ñoàng caùch bieåu loä cuûa `nhöõng caùi khaùc’ cuûa kinh nghieäm ñöông thôøi. Coù leõ, ñeán moät choã naøo ñoù, seõ khoâng coøn ñaùng ñeå gaéng phaân chia kinh nghieäm ra khoûi caùch dieãn taû. Kroker vaø Cook, baèng moät gioïng chaâm bieám noùng naûy, vaø laøm nhö ñang veõ hoïa ñoà cho moät baûn vaên nhö Empire of the Senseless, nhaéc ñeán `bôø meâ saûng vaø taän theá’ nôi maø thöû nghieäm haäu hieän ñaïi ñang ñöùng. `Nhöõng kyù hieäu vaên hoùa’, hoï noùi, `coù ôû khaép nôi’: trong nhöõng thí duï hoï keå coù ñoaïn video cuûa Dire Straits vôùi baøi haùt `Money for Nothing’ (1985), laø `moät cheá nhaïo thoâng minh söï khaån caàu veà kinh nghieäm cuûa Baudrillard ôû beà ngoaøi’ vaø bìa dóa nhaïc Dog Eat Dog (1985) cuûa Joni Mitchell, cho thaáy: Moät chieác xe bò ñuïng naùt vaø ngöôøi ñaøn baø naïn nhaân bô vô bò vaây quanh bôõi moät ñaøn choù döõ laø moät aån duï veà vaên hoùa vaø xaõ hoäi haäu hieän ñaïi ñang röûa naùt. Nhöng ñieàu laøm loä boä maët cuûa troø chôi ñaûo chieàu ñoâi treân caùi bìa dóa nhaïc naøy laø söï ña caûm taâm lyù bôûi chính Dog Eat Dog ñaõ töï tieát loä loøng thaønh kính (söï löu taâm ñaïo ñöùc ñeán tình traïng an toaøn cuûa ngöôøi ñaøn baø laø naïn nhaân) vaø söï meâ hoaëc chaäm raõi voùi caùi cheát seõ ñeán vôùi coâ ta. Trong Anti-Oedipus, Deleuze vaø Guattari, laäp laïi söï thoâng tueä cuûa Nietzche raèng vaän meänh seõ ñeán cuûa thuyeát phuû ñònh luaän coù tính caùch töï vaän, laø saûn phaåm cuûa moät neàn vaên hoùa löôõng löï giöõa nhöõng khí saéc cuûa moät chuùt khoaùi laïc vaø moät chuùt thaùnh ca, caû hai ngöôøi ñeàu theâm raèng nhöõng ñöôøng höôùng tình caûm thôøi thöôïng cuûa thaäp nieân 80 laø thaønh kính vaø chuû nghóa ña nghi: thaønh kính ñeán ñoä noù ñaûo ngöôïc thaønh ra ñoái laäp – moät duï hoaëc chua cay töôùi baèng nhieân lieäu phaãn uaát vôùi soá meänh cuûa nhöõng ngöôøi bò rôi ngoaøi loä trình toác haønh cuûa truyeàn thoâng ñaïi chuùng kieåu thaäp nieân 80.

Baát keå caùi gioïng söõng sôø aáy, coù nhieàu neùt töông töï giöõa ñoaïn naøy vaø caâu phaùt bieåu tröôùc ñoù cuûa Hassan trích töø cuoán Radical Innocence, phaùt haønh caùch ñaây moät phaàn tö theá kyû. Ñieàu maø Kroker vaø Cook nhaéc ñeán nhö laø khí saéc haäu hieän ñaïi cuûa ‘meâ saûng vaø taän theá’ phuø hôïp vôùi xaùc quyeát cuûa Hassan naêm 1961 veà ‘phöông thöùc ñieân cuoàng gia taêng toác löïc ñeå hieän höõu cuûa chuùng ta’ vaøo thôøi ñieåm ‘theá giôùi cuûa chuùng ta coù theå chaám döùt khoâng caàn baùo tröôùc.’ Hôn nöõa, caùi yù nghóa vaên hoùa maø Kroker vaø Cook

220

•

TC THÔ 18

daønh cho vi-vaên-baûn (video nhaïc vaø bìa dóa) khieán thænh caàu cuûa Hassan – raèng ‘ñôøi soáng cuûa chuùng ta chæ hình thaønh ñöôïc qua nhöõng hieän töôïng sieâu nhieân baát thaàn hoaëc qua nhöõng giaây phuùt khuûng hoaûng rieâng leû’ – gaàn nhö laø moät tieân tri. Nhö theá, söï khaùc bieät giöõa nhöõng ñoaïn trích ôû treân, troài ra töø chung moät caên baûn. Nhöng nhöõng söï khaùc bieät naøy ñeàu khoâng keùm phaàn minh baïch rieâng reõ. Gioïng ñieäu aâu saàu eâm aùi cuûa Hassan töông phaûn vôùi gioïng söõng sôø cuûa Kroker vaø Cook, vaø söï phaân bieät naøy theo ñuùng vôùi aùm chæ cuûa Hassan veà cuoán The Golden Bough cuûa nhaø khaûo coå Toâ caùch lan Sir James Frazer, moät boä taùc phaåm ñoà soä goàm möôøi hai cuoán kyù thuaät veà söï phaùt trieån nhaân loaïi töø tö töôûng ‘kyù hieäu’ ñeán ‘khoa hoïc’, phaùt haønh 1890 ñeán 1915, laø boä tham khaûo caên baûn cho caùc nhaø vaên vaø nhaø pheâ bình ôû nöûa ñaàu theá kyû hai möôi, so vôùi ñoaïn vaên trích töø cuoán Anti-Oedipus cuûa nhaø trieát hoïc ngöôøi Phaùp Gilles Deleuze vaø nhaø phaân taâm hoïc Feùlix Guattari bôûi Kroker vaø Cook, laø moät cuoán saùch nghieân cöùu daøy, quyeát lieät, in baèng tieáng Phaùp naêm 1972 vaø baèng tieáng Anh naêm naêm sau. Caû hai cuoán Golden Bough vaø Anti-Oedipus ñeàu toán nhieàu moà hoâi vaø söõng sôø trong caùch noù bieåu tröng vai troø chính trò cuûa khaùt voïng trong lòch söû cuûa neàn vaên hoùa phöông Taây, vaø hieän nay, laø tham khaûo caên baûn cho caùc hoïc giaû haäu hieän ñaïi. Nhöng söï khaùc bieät trong tham khaûo giöõa hai cuoán Golden Bough vaø Anti-Oedipus khoâng chæ giaûn dò ôû choã laø saùch cuûa Frazier thì thuoäc veà thuû ñoâ vaên hoùa cuûa theá heä tröôùc trong khi saùch cuûa Deleuze vaø Guattari gaàn nhö mang caû töông lai vaøo hieän taïi. Cuõng nhö ñaáy khoâng phaûi giaûn dò laø do ôû qui luaät khaùc bieät giöõa moät giaûi thích khaûo coå vaên chöông veà vaên hoùa ñöa ra bôûi Frazer, döïa treân söï quan troïng cuûa môû mang nhaän thöùc, vaø moät giaûi thích trieát hoïc taâm lyù cuûa Deleuze vaø Guattari, döïa treân söï quan troïng cuûa ñoäng löïc khaùt voïng. Ñieàu phaân bieät ñöôïc trong nhöõng phöông caùch khaùc nhau lieân quan ñeán hieän taïi qua nhöõng ñoaïn trích treân laø: caû hai ñeàu coù daáu cöôøng ñieäu, Hassan coù veû traàm tö maëc töôûng, trong khi Kroker vaø Cook laïi coù veû khoaùi traù. Ñoái vôùi Hassan, hieän taïi laø thöù ñöôïc xem xeùt ñeå tìm ra kyù hieäu cuûa ‘nhöõng söï thaät’ lòch söû maø ‘söï xao laõng’ cuûa neàn vaên hoùa ‘cuoàng tín’ ñöông thôøi che giaáu. Nhö theá, ñoái vôùi Hassan, tro taøn vaên hoùa, qua lôøi noùi noåi tieáng cuûa nhaø pheâ bình vaên hoùa ngöôøi Anh Matthew Arnold, ‘ñieàu hay nhaát ñaõ ñöôïc nghó ñeán vaø noùi ra’: ta chæ caàn nhìn vöøa ñuû laâu vaø vöøa ñuû saâu nhöõng taùc phaåm vaên chöông ñöông thôøi ñeå thaáy raèng khaùi nieäm cuûa Arnold veà giaù trò vaên hoùa laø maõi maõi. Trong luùc Hassan ñaùng ñöôïc khen laø ñaõ dính líu vôùi caùi môùi, lyù do cuûa oâng ñeå laøm theá cho thaáy raèng khi chaïm ñeán söï phaùn ñoaùn giaù trò söï thaät vaên chöông, khoâng coù gì thay ñoåi caû – ít ra khoâng coù gì heát keå töø khi nhoùm Laõng maïn ñònh nghóa vaên chöông laø caâu hoûi khoâng theå bieåu tröng ñöôïc veà chính noù, vaø ñoù cuõng laø ñieàu maø

TC THÔ 18

•

221

caùc nhaø vaên môùi Hoa kyø ôû thaäp nieân 1960 ñaõ laøm khi hoï tìm caùch taùi phaùt minh nhöõng luaät leä bieán vaên chöông thaønh kích ñoäng vaø ñaày thöû thaùch moät laàn nöõa. Noùi moät caùch khaùc, theo Hassan, ta caàn nhìn vaøo hieän taïi ñeå tìm tö caùch cuûa quaù khöù, bieát raèng taùc naêng ‘thöû nghieäm’ cuûa vaên chöông luoân luoân laø noâ tì cho muïc ñích ‘coù kinh nghieäm’ cuûa noù. Nhöng, theo Kroker vaø Cook thì hieän taïi chæ daønh ñeå nhìn ñeán: ta nhìn vôùi ‘söï meâ hoaëc töø toán’ nhöõng hình aûnh truyeàn thoâng, nhaän laáy moät ‘khí saéc’ tình caûm qua nhöõng hình aûnh ñuùng caùch ‘naïn nhaân’, coù theå laém, khoâng thì laïi chæ nhìn xuyeân qua moät caùch laïnh luøng ñeán ‘caûnh truyeàn thoâng’, hôø höõng ngay caû vôùi hình aûnh cuûa caùi cheát. Ñieàu naøy khoâng coù gì ñeå buoàn raàu – hay ngöôïc laïi, ta coù theå ngaây ngaát ñöôïc. Tuy nhieân, möôøi naêm tröôùc khi cuoán The Postmodern Scene cuûa Kroker vaø Cook xuaát baûn, chính Hassan ñaõ ngaây ngaát vôùi nhaän thöùc cuûa mình veà phaåm chaát môùi cuûa khí saéc chæ coù theå caûm nhaän ñöôïc ôû ‘haäu hieän ñaïi’ Myõ, khoaûng 1975, laø keát quaû cuûa söï phaù luaät maø vaên chöông Myõ ñaõ laøm ôû thaäp nieân 1960 vaø cuõng laø keát quaû cuûa khaùi nieäm môùi töø Phaùp ñaõ truyeàn ñaït ñöôïc, qua thoâng dòch, ñeán theá giôùi Anh ngöõ. Caâu ñaùp lôøi cuûa Hassan laø: Haõy ñieân leân! Theá neân trong cuoán Paracriticisms, oâng quyeát ñònh thöû nghieäm vôùi thuaät in vaø trình baøy baèng nhöõng caùch trôû neân deã daøng cho caùc nhaø tieåu thuyeát nhöng laïi khoâng deã cho caùc nhaø pheâ bình. Nhöng, vôùi moïi ngöôøi ñang say söa ngaây ngaát, ñaâu coù gì ngaên caûn ‘moät nhaø pheâ bình’ laáy nguyeân baèng ‘saùng taïo’ ôû trong vaø cuõng laø caùch bieåu loä, taùc phaåm cuûa hoï? Neáu baûn vaên ‘saùng taïo’ khoâng caàn phaûi ñöôïc tröng baøy qua moät hình thöùc bình thöôøng, thì taïi sao ‘thuyeát pheâ bình’ laïi khoâng coù quyeàn ‘saùng taïo’? Trong moät tuyeån taäp goàm nhieàu tieåu luaän vieát töø naêm 1963, chính ôû nhöõng chöông sau cho thaáy ñaày ñuû chieán thuaät ‘ngoaïi pheâ bình’ cuûa Hassan. Tuy nhieân, cuoán naøy chính noù cuõng laø moät ñoái töôïng neân coù söï khaùc bieät hieån nhieân, töø ñaàu ñeán cuoái, vôùi nhöõng thoùi quen cuûa thuyeát pheâ bình vaên chöông. Nhö töïa saùch, Paracriticisms, vì khoâng gioáng thuyeát pheâ bình vaên chöông, khoâng theå hieåu ñöôïc qua nhöõng duïng töø trong böôùc ñi pheâ bình caên baûn. Tuy nhieân, böôùc ñi naøy cuõng töông töï theá thoâi. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy ôû chöông 2 vaø 3, thô laõng maïn, vì noù nhaán maïnh ôû söï phoâ dieãn cuûa vaên chöông tuyeät ñoái vaø nhö vaäy, taùch rôøi khoûi nhöõng phöông thöùc thoâng thöôøng cuûa saûn phaåm thô (vôùi baát cöù giaù naøo ta cuõng coù theå cho raèng noù laøm theá laø tuøy theo söï töï hieåu lyù töôûng), hoaøn toaøn khoâng theå ñöôïc hieåu laø thô - moät caùch lyù töôûng thì noù khoâng theå ñöôïc phaùn ñoaùn, ít ra, töø quan ñieåm cuûa nhöõng luaät leä vaø caên baûn maø chính noù ñaõ phaù boû. Giöõa ‘thô’ vaø ‘thi phaùp töï phaùt’ laõng maïn coù moät söï khaùc bieät (moät caùch lyù töôûng). Trong luùc Hassan khoâng phaûi laø moät nhaø thô laõng maïn, döôøng nhö khi ñi töø ‘pheâ

222

•

TC THÔ 18

bình’ ñeán ‘ngoaïi pheâ bình’ oâng ñaõ maëc nhieân laäp laïi böôùc ñi laõng maïn töø ‘vaên chöông’ ñeán ‘lyù thuyeát vaên chöông’. Theo lôøi oâng: ‘Chuû theå laø nhöõng bieân giôùi, bieân giôùi cuûa thuyeát pheâ bình.’ Nhö vaäy, tieáp ñaàu ngöõ ‘para-‘ (coù nghóa ‘beân caïnh’ hay ‘naèm ngoaøi’) nôi töïa ñeà daãn ñeán moät loái pheâ bình bieán chuû nghóa pheâ bình thaønh moät caâu hoûi – moät heä thoáng naèm trong khuûng hoaûng, chính noù laø theá, neáu noù coù theå goïi ñöôïc laø heä thoáng – naèm caïnh caâu hoûi veà vaên chöông vaø naèm ngoaøi caâu hoûi cuûa ‘chính noù’ laø moät boä phöông thöùc baát bieán vaø khaùch quan. Noùi moät caùch khaùc, ‘ngoaïi pheâ bình’ ñöùng nôi ngaïch cöûa cuûa vaên chöông/pheâ bình. Qua nhöõng cuïm töø thaûo luaän veà S/Z ôû chöông tröôùc, Paracriticisms cuûa Hassan coù theå ñöôïc xem nhö laø moät coá gaéng phoâ dieãn moät baûn vaên coù ‘nhaø vaên tính’, hôn laø laøm ra moät taùc phaåm coù ‘ñoäc giaû tính’, cuûa thuyeát pheâ bình. Chính Hassan cuõng khoâng maáy raønh nhöõng töø ngöõ naøy, ñaáy cuõng laø moät ñieàu laï, nhaát laø khi oâng trích daãn töï do nhieàu phaùt bieåu töø nhöõng baûn in tieáng Phaùp trong nguyeân baûn, vaø caû hai S/Z vaø tieåu luaän ‘From Work to Text’ ñaõ ñöôïc in baèng tieáng Phaùp khaù laâu tröôùc khi Paracriticisms ra ñôøi naêm 1975. Tuy vaäy, ñeà aùn ngoaïi pheâ bình cuûa Hassan luùc ñoù cuõng khoâng ñuû ñeå keå laø moät thí duï cuûa baûn vaên nhaø vaên. Moät caùch ñeå noùi khaùc laø ‘ngoaïi pheâ bình’ coá gaéng theá choã cho söï phaân bieät truyeàn thoáng giöõa vai troø ‘dieãn dòch’ cuûa thuyeát pheâ bình vaø taùc naêng ‘saùng cheá’ cuûa vaên chöông baèng moät phaïm vi lieân heä phaân haïng bôûi dò chaát vaø lieân ñoäc laäp. Nhö vaäy, ngoaïi pheâ bình xaûy ra ôû trong, cuõng laø khoaûng ngöôõng cöûa, vaø bôûi vì moïi thöù ñeàu phaûi nhöôøng choã cho nhöõng thöù khaùc ôû khoaûng aáy – bieân giôùi laø nôi ñeå tieáp tuïc. Khí saéc ôû ñaây hoaøn toaøn ngaây ngaát vaø ñieàu luaät ôû ñaây laø ngoã ngòch (neáu khoâng muoán noùi laø öông ngaïnh): moät ñoaïn vaên thoâng thöôøng nhöôøng choã cho moät khoaûng in aán döôùi hình thöùc cuûa moät baøi thô, hoaëc cho nhöõng chöõ ñöôïc saép ñaët theo hình troøn hoaëc baøy ra töøng coät hay döôùi hình thöùc kyù chuù. Kieåu chöõ naøy nhöôøng choã cho kieåu chöõ kia trong luùc töøng trang moät mang veû rieâng cuûa noù vôùi nhöõng troän laãn dò chaát cuûa chöõ in ñaäm vaø chöõ in nghieâng, nhieàu daïng lôùn nhoû vaø hình theå traéng ñen khaùc nhau. Vaø dó nhieân loái tröng baøy thaåm myõ cuûa ‘vieát’ laø moät kyõ thuaät nhöôøng choã cho söï phoâ dieãn cuûa ‘vieát’ laø ñeå truyeàn ñaït: söï phoâ baøy dò chaát ‘trau chuoát’ vöøa dieãn taû vöøa truyeàn ñaït söï phoâ baøy dò chaát ‘ngöõ caên’. Nhö vaäy, söï töï phaûn aùnh cuûa ngoaïi pheâ bình laø aûnh höôûng cuûa nhìn thaáy vaø phoâ dieãn quan heä cuûa ‘saùng cheá’ ra ‘dieãn dòch’ nhö laø moät khaùc bieät saûn xuaát hôn laø ñoäc ñoaùn. Theá neân, laø thuyeát ngoaïi pheâ bình, baûn vaên cuûa Hassan ñoåi gioáng thöôøng * Thaønh ngöõ: All is grist that comes to his mill; Baát cöù ôû caùi gì noù cuõng kieám ñöôïc lôøi caû.

TC THÔ 18

•

223

nhö noù ñoåi thuaät in. Töø moät baøi tieåu luaän thoâng thöôøng, maø vaên phong ñònh nghóa quyeàn löïc cuûa moät ñôn ‘gioïng’, ñeán nhieàu vaên theå vieát thöû nghieäm vöøa töï xoaùy moøn aûo aûnh cuûa quyeàn löïc pheâ bình baèng caùch nhaán maïnh vaøo moät taàm roäng cuûa nhieàu yù kieán, haønh ñoäng noùi vaø ñaët choã ñöùng töông quan vôùi nhöõng ñoái töôïng pheâ bình vaên hoùa, caùc caâu hoûi ñaïo ñöùc vaø nhöõng vaán ñeà suy cöùu – khoâng loaïi boû gì heát trong coái xay pheâ bình* . Cuõng nhö khoâng coù gì thoaùt khoûi caùi khung ngoaïi pheâ bình cuûa tham khaûo, bôûi khoâng coù baûn vaên lòch söû hay ñöông thôøi naøo cuûa vaên chöông, trieát, vaên hoùa phoå caäp v.v... maø khoâng theå ñöôïc keå ra hay duøng ñeán trong moät vaøi muïc ñích naøo ñoù – haâm moä, moâ phoûng hoaëc baát cöù gì ñoù. So vôùi taùc naêng ñònh giaù (hay ñoäc giaû tính) cuûa thuyeát pheâ bình (chöõ ‘critic’ coù nghóa ‘phaân ra’), taùc naêng cuûa ngoaïi pheâ bình laø lieân keát (hay nhaø vaên tính). Trong caùch naøy, noù coù veû gioáng taùc naêng töôûng töôïng cuûa vaên chöông laõng maïn ôû möïc ñoä caùc luaät leä cuûa lieân keát ñeàu töï-coâng-nhaän baèng caùch so saùnh vôùi nhöõng neàn taûng caàn thieát cuûa caên baûn beân ngoaøi maø töø ñoù nhöõng phöông thöùc ñònh giaù ñoái nghòch xaûy ra. Söï lieân qui keát hôïp cuûa pheâ bình kieåu maãu (hoaëc nhöõng gì coù theå goïi laø lyù luaän ‘traøn chaûy löu loaùt’ cuûa baûn vaên) ñaët noù vaøo choã chuû ñaøm luaän laø thöù luùc naøo cuõng coù khaû naêng laøm hoûng (hay treân cô) nhöõng ñaøm luaän pheâ bình khaùc. Vì noù chieám choã nôi ngöôõng cöûa ñaàu cuûa vaên chöông/pheâ bình, thuyeát ngoaïi pheâ bình luoân luoân ñi tröôùc thuyeát pheâ bình vì thuyeát pheâ bình luoân luoân chöùa beân trong noù. Pheâ bình ñöôïc chæ ñònh trong ngoaïi pheâ bình, noùi nhö vaäy coù nghóa, moãi böôùc ñi cuûa pheâ bình luoân luoân coù theå thích hôïp ñöôïc (vaø nhö vaäy, luoân ñöôïc döï lieäu) bôûi ngoaïi pheâ bình. Trong caùi nghóa naøy, thuyeát ngoaïi pheâ bình coù theå ñöôïc xem laø moät thí duï cuûa thöù Lyotard goïi laø tieàn töông lai cuûa haäu hieän ñaïi. Trong luùc khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa ñoù laø moät ñieàu hay khi Barthes vaø Hassan ñaõ môû ra moät khoaûng trong thaäp nieân 1970 ñeå nhieàu luaät leä nöõa ñöôïc xem laø saùch chæ nam trong vieäc laøm pheâ bình vaên chöông – vaø nhö vaäy, moät taàm soá roäng raõi hôn nöõa cuûa hình thöùc vieát ñöôïc xem laø pheâ bình vaên chöông — söï môû ñoù coù theå khoâng haún laø caáp tieán nhö hoï vaø nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ muoán. Ñieàu nhaän thöùc ñöôïc ôû ñaây laø baát cöù söï phaân bieät naøo giöõa hö caáu vaø khoâng hö caáu ñeàu coù vaán ñeà, vaø ñieàu khaùc nöõa ñeå keát luaän töø ñaáy laø khoâng coù söï phaân bieät naøo (ñòa phöông, laâm thôøi, luaän baûn) phaân chia chuùng ra caû. Tuy nhieân, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, ñaõ coù luùc nhöõng giôùi haïn phaân chia hö caáu vaø khoâng hö caáu ñaõ ñöôïc ñaåy ñeán cöïc ñieåm maø ñoà aùn ngoaïi pheâ bình cuûa Hassan ñaõ ñaët trong caâu hoûi veà nhöõng dò bieät giöõa vaên chöông vaø pheâ bình. Nhö theá, söï bieän minh cho vieäc laøm aáy phaûi ñöôïc ñaët trong moät baûn vaên roäng raõi hôn cuûa lyù thuyeát laõng maïn veà vaên chöông laø moät caâu hoûi, maø töø ñoù caên baûn cuûa canh taân vaên chöông thaäp

224

•

TC THÔ 18

nieân 1960 ñaõ vöôït qua ñöôïc ñeå tieán ñeán thuyeát pheâ bình. Moïi thöù ñeàu thay ñoåi, dó nhieân, laø keát quaû cuûa söï vöôït qua aáy, nhö theá, noù khoâng bao giôø laø moät tröôøng hôïp giaûn dò, thuyeát pheâ bình bieán thaønh vaên chöông, maø laø moät tröôøng hôïp phöùc taïp hôn cuûa nhöõng lieân töông quan giöõa nhöõng cuïm töø ñang daàn bieán thaønh soá nhieàu vaø phong phuù hôn ñaõ töôûng hay ñaõ ñöôïc pheùp. Nhö vaäy, nhöõng phaân töø ‘vaên chöông’ vaø ‘pheâ bình’ daàn daàn ñöôïc thay theá bôûi nhöõng cuïm töø thoâng thöôøng hôn nhö ‘baûn vaên’ vaø ‘baøi vieát’ aùp duïng vaøo nhöõng taùc phaåm tröôùc ñoù ñaõ ñöôïc xem nhö laø thuoäc veà beân naøy hay beân kia cuûa phaân caùch vaên chöông/pheâ bình. Nhö theá, mæa may thay, döôùi caùi teân cuûa moät dò theå naøo ñoù, moät ñoàng theå naøo ñoù laïi laø keát quaû cuûa söï ñoåi choã vieäc laøm cuûa pheâ bình, töø phaân tích ra baét chöôùc. Noùi moät caùch khaùc, khoâng coù gì laø dò theå caû moät khi moïi thöù ñeàu laø theá. Nhö vaäy, vieäc hình thaønh cuûa moät kieåu vieát chung, döïa treân khaùi nieäm vaên chöông tuyeät ñoái (vaø chuùng ta seõ thaáy laùt nöõa, khoâng döïa treân khaùi nieäm khaùc haún cuûa Derrida veà caùch vieát chung), coâng nhaän cô hoäi ñeå cho pheâ bình thaønh ra ‘khoâng bieåu tröng ñöôïc’ nhö vaên chöông. Cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân, ôû cuoái cuoán Paracriticism, Hassan löïa choïn ñeå giaûng giaûi ‘kieåu thay ñoåi’ öa chuoäng cuûa oâng baèng caùch daãn duï trang cuoái cuûa cuoán Love’s Body (1966) cuûa nhaø lyù thuyeát vaên hoùa-taâm lyù ngöôøi Myõ Norman O. Brown: ‘Taát caû moïi thöù ñeàu laø aùm duï; chæ coù moät loaïi thô.’ Taùc phaåm cuûa Brown haàu nhö laø moät goùp nhaët nhieàu trích vaên (moät vaên baûn ñöôïc coá tình laøm ra töø nhieàu baûn vaên khaùc), xen keû vôùi nhöõng ñoaûn kyù lieân noái vaø chuù thích. Nguyeân taéc ‘hoãn ñoän’ cuûa noù laø lieân hôïp hôn laø lieân keát, theo daáu veát nhöõng chuyeån ñoäng tri thöùc vaø coâng hieäu giaûi phoùng cuûa söï khaùm phaù cuûa Freud veà noù: ‘Töï do. Freud, nhaø giaûi phoùng cao caû, ñeán töø nguyeân taéc-hieän thöïc. Töï do ngoân ngöõ; töï do lieân hôïp, nhöõng yù nghó ngaãu nhieân; nhöõng chuyeån ñoäng töï nhieân’. Caâu traû lôøi cuûa Hassan cho söï roái loaïn lieân hôïp troâi noåi bao truøm nhö theá ñoù raát söõng sôø: Brown ñoøi hoûi söï ñaùnh maát cuûa Ngaõ, deïp boû Nguyeân taéc Hieän thöïc, Söï hoài sinh cuûa Cô theå, kieán thöùc cuûa Troáng khoâng. Söû, trieát, khaûo coå, phaân taâm hoïc mang laïi aùm duï cho thô cuûa oâng. Raát giaûn dò, chuùng ta coù theå noùi raèng trong taùc phaåm cuûa oâng, taát caû moïi tö töôûng thieâng lieâng vaø baùng boå cuûa nhaân loaïi ñeàu möu moâ moät caùch tinh luyeän ñeå taùi cheá taâm hoàn [...].

Ñieåm chuù troïng ôû ñaây treân ‘kieán thöùc cuûa Troáng khoâng’ nhö moät keát quaû caáp tieán cuûa öôùc muoán thay ñoåi chaéc chaén raát coù yù nghóa, mang laïi

TC THÔ 18

•

225

baèng chöùng söï tieáp tuïc cuûa thuyeát laõng maïn chöa hoaøn taát, ôû beân trong vaø cuõng laø, thuyeát haäu hieän ñaïi. Duøng ñeå laøm gì thöù ‘kieán thöùc’ nhö theá neáu noù khoâng bao giôø coù theå ñöôïc bieåu tröng nhö laø kieán thöùc trong moät nghóa tích cöïc hay roäng raõi, nhö ñaõ ñöôïc ñònh nghóa moät caùch khoa hoïc? Nhö vaäy, ngöôøi ta phaûi khao khaùt moät Kieán thöùc cao hôn – moät kieán thöùc cuûa Troáng khoâng – baèng nhöõng caùch khaùc hôn laø ‘khoa hoïc’, döïa treân, theo Lyotard, vaøo tieán trình tieáp dieãn cuûa dò theå trong baøy toû hoaëc theo Brown, tieáp dieãn dò theå cuûa lieân hôïp trích vaên naøy vôùi trích vaên kia. Toùm laïi, baèng caùch ñaàu haøng ‘chaûy traøn löu loaùt’ cuûa moät baûn vieát veà söû, trieát, khaûo coå, phaân taâm hoïc hay baát cöù gì ñeå böôùc vaøo thöù khaùc (hay cuûa chöõ in naøy vôùi chöõ in khaùc), söï thaät khoâng bieåu tröng ñöôïc cuûa söï khoâng theå bieåu tröng môùi coù theå ñöôïc baøy ra maø khoâng caàn bieát ñeán. Ñaây laø moät hình thöùc ‘coâng lyù’ theo Lyotard: söï hieàn laønh – khoâng nguy caáp – chaáp nhaän dò bieät khoâng kyø thò nhö moät söï khoâng theå löôøng ñöôïc. Noùi moät caùch khaùc laø khoâng ñuïng chaïm ñeán gì caû. Bôûi moät nguyeân taéc nhö theá, söï taäp hôïp cuûa ‘töï do ngoân luaän’ vôùi ‘tö töôûng ngaãu nhieân’ laø chaùnh ñaùng, vì nhöõng taäp hôïp naøy mang ‘tính caùch hôïp chaát’ (hoaëc voâ thöùc) theå nhö aûo thuaät. Cuõng nhö ta khoâng bao giôø neân thöû tìm caùch huûy bí aån cuûa thuaät luyeän kim baèng caùch giaûi thích noù theo ñònh luaät hoùa hoïc, nhö vaäy, ta cuõng khoâng bao giôø neân thöû huûy bí aån cuûa hôïp taùc laøm roái loaïn cuûa Paracriticism hay cuûa Love’s Body baèng caùch ñoïc chuùng moät caùch hôïp lyù hay pheâ phaùn. Cuõng nhö moät lyù thuyeát nhaân vaên töï do ñaõ keâu goïi moät ‘bieát ôn’ khoâng lôøi cuûa söï thaät veà vaên chöông, theá, cuõng nhö lyù thuyeát laõng maïn hieän ñaïi keâu goïi keàm giöõ moät yù muoán naøo ñoù ñoøi tính toaùn vaø ño löôøng (yù muoán ñöôïc bieát) nhaân danh vieäc thaû loûng öôùc muoán ñeå töôûng töôïng söï khoâng theå tröng baøy cuûa söï thaät laø moät tuyeät ñoái vaên chöông. Nhö vaäy, khoâng phaûi tình côø maø Hassan tìm ra trong taùc phaåm cuûa Norman O. Brown vieäc neâu laïi moät trong nhöõng lôøi phaùt bieåu maïnh meõ nhaát cuûa chuû nghóa laõng maïn Anh:‘Trong moät nghóa naøo ñoù, Brown laø moät taùi xaùc nhaän chính cuûa Blake ôû theá kyû chuùng ta – vaø coù theå coøn laø cuûa Calvin nöõa!’ Trong moät cuoán saùch maø kieåu maãu thöïc haønh pheâ bình cuûa noù laø chöøa choã cho taát caû moïi thöù khaùc, chaéc chaén laø noù baát lòch söï khi nhìn thaáy moät caùch giaûn dò raát mæa mai raèng Brown, cuoái cuøng roài cuõng vaãn ñöôïc giaûi thích moät caùch deã daøng – laø moät Tieáng noùi Ñaëc bieät khaùc (duø laø raát ñaëc bieät). Chaéc chaén laø moät ñeà aùn ngoaïi pheâ bình khoâng bao giôø keát thuùc baèng moät phaân giaûi, cho duø laø moät phaân giaûi muø môø vaø phoùng khoaùng trôù treâu, vaø nhö vaäy phaûi coù moät ñieàu gì khaùc nöõa naèm ngoaøi vieäc taäp hôïp Brown vaø Blake (chöa keå ñeán nhaø thaàn hoïc Protestant, John Calvin!) ñaõ giöõ khoâng cho caùi vi kyù thuaät naøy bò keàm keïp bôûi nhöõng luaät leä cuûa moät ñoøi hoûi quan troïng beân ngoaøi cho moät nghóa tính toaùn ñöôïc.

226

•

TC THÔ 18

Tuy nhieân, vaán ñeà cuûa moät böôùc ñi nhö theá, laø noù choáng caâu ‘phaûi coù moät ñieàu gì khaùc nöõa’ baèng caâu ‘ñoøi hoûi quan troïng beân ngoaøi cho moät nghóa tính toaùn ñöôïc’. Baèng caùch ñaëc vò dò theå qua hình thöùc thaëng dö (‘phaûi coù moät ñieàu gì khaùc nöõa’), söï dò theå bò ñoå toäi bôûi chính caâu phaùt bieåu maø noù choáng. Moät laàn nöõa: thöù gì coù theå bieåu tröng nhaân danh bieåu tröng caùi khoâng theå bieåu tröng cuûa caùi khoâng theå bieåu tröng, hay noùi moät caùch khaùc, ‘thuyeát pheâ bình ñoàng theå’ (coù theå bieåu tröng) bò choáng laïi vaø phuû nhaän bôûi ‘thuyeát ngoaïi pheâ bình’ (khoâng theå bieåu tröng). Ñieàu naøy chæ ñeå noùi raèng söï khaùc bieät chæ xaûy ra ôû beân choáng ñoái ñeán ñoåi söï dò theå tuy ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, treân thaät teá, laïi raát giôùi haïn – ñeán noåi noù coù theå ñöôïc taû nhö laø ñoàng dò theå. Noù coù theå ñöôïc taû nhö theá bôûi vì ña hình thöùc cuûa dò chaát maø thuyeát haäu hieän ñaïi ñaõ xaùc ñònh laïi gioáng nhau ôû choã noù döïa vaøo moät tieàn (töôõng töôïng) hieän höõu cuûa caùc hình thöùc ñoàng theå cuûa vaên phaåm vaø phaân tích. Nhö vaäy, lyù thuyeát haäu hieän ñaïi veà dò bieät, thaät ra, laø lyù thuyeát veà ñôn-dò bieät (mono-difference), hoaëc cuûa ñoàng-dò chaát (homo-heterogeneity). Hôn nöõa, neáu noù tieát loä raèng khoâng coù nhöõng hình thöùc hoaøn toaøn ñoàng theå – vaø ñaõ khoâng bao giôø coù, hay coù theå coù – thì ñieàu naøy seõ ñöa thuyeát haäu hieän ñaïi vaøo ñaâu? Ñaây khoâng haún laø caâu hoûi maø Derrida ñaët ra trong baøi vieát oâng ñoïc ôû hoäi nghò veà Sciences of Man, ôû ñaïi hoïc Johns Hopkins taïi Hoa kyø naêm 1966. Baøi vieát mang töïa ‘Caáu truùc, Kyù hieäu vaø Troø chôi trong Ñaøm luaän Khoa hoïc’, vaø trong ñoù ta coù theå noùi raèng Derrida ñaõ ñöa ra caâu hoûi: thì ñaõ sao neáu khoâng coù thöù goïi laø ‘caáu truùc’? Neáu theá thì thuyeát caáu truùc seõ laøm gì? Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, tö töôûng caáu truùc laø moät phaàn, moät goùi cuûa lyù thuyeát vaên chöông haäu hieän ñaïi. Chính caùi yù töôûng raèng söï dò bieät ñaõ ñöôïc aán vaøo trong kyù hieäu, hay laø caùc baûn vaên ñaõ mang aùm hieäu cuûa nhöõng yù nghóa rieâng bieät vaø caùc giaù trò ñeán töø nhöõng boä luaät phuø hôïp vôùi vaên phaïm cuûa moät ngoân ngöõ, khoâng theå bò taùch rôøi khoûi caùc lyù thuyeát haäu hieän ñaïi veà baét chöôùc vaø dò chaát. Coù theå ñuùng laø chuû nghóa haäu hieän ñaïi xaùc ñònh moät caùch laõng maïn söï khaùc bieät caáp tieán cuûa kyù hieäu töï tham chieáu vaø baûn vaên coù nhaø vaên tính hay ña phaàn, tuy nhieân, khi laøm nhö theá, noù ñaõ kyù thaùc vaøo lyù luaän caáu truùc cuûa söï choáng ñoái giöõa nhöõng hình thöùc ‘môùi’ cuûa (khoâng) hieän dieän vaø hình thöùc ‘loãi thôøi’ ñoái chieáu. Nhö vaäy, trong moät nghóa naøo ñoù, baèng caùch ñaët chính caùi khaùi nieäm cuûa caáu truùc vaøo trong caâu hoûi, Derrida ñaõ xoaùy moøn neàn taûng maø treân ñoù chuû nghóa haäu hieän ñaïi (nhö laø moät lyù thuyeát cuûa chuû nghóa laõng maïn) ñaõ tìm ñeán ñeå cuûng coá: raèng caùi neàn taûng aáy tieáp tuïc laø söï khaùc bieät giöõa khaùc bieät tuyeät ñoái vaø khoâng khaùc bieät tuyeät ñoái. Noùi moät caùch khaùc, chuû nghóa haäu hieän ñaïi, laø moät lyù

TC THÔ 18

•

227

thuyeát veà khaùc bieät tuyeät ñoái (hay veà vaên chöông tuyeät ñoái), döïa treân vieäc phaân phoái söï khoâng dò bieät tuyeät ñoái cho baát cöù gì noù choáng ñoái. Khi ñaëc vò söï dò chaát cuûa nhöõng phaùt bieåu thöïc thi, Lyotard döïa treân söï kieän baøy toû bieåu loä phaûi laø ñôn leû, chöùng toû vaø hôïp leä. Lyù thuyeát cuûa Barthes cuõng töông töï veà söï khoâng theå bieåu tröng cuûa baûn vaên nhaø vaên tính tuøy thuoäc vaøo söï coù theå bieåu tröng ñöôïc cuûa baûn vaên ñoäc giaû tính, v.v... Theá thì neáu ta coù theå ñöa ra ñöôïc nhöõng cuïm töø phuû nhaän toaøn theå naøy nhö laø moät taùc phaåm, baûn vaên ñoäc giaû tính, the Cogito* vaø chuû nghóa pheâ bình khoâng keùm maån caûm vôùi nhöõng aûnh höôõng cuûa loaïi ‘troø chôi’ maø chuû nghóa haäu hieän ñaïi qui cho nhöõng thöù töï khoâng theå bieåu tröng ñöôïc cuûa yù töôûng phong phuù, nhö theá thì laïi raát khoù ñeå nhìn thaáy chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö laø moät thöù gì khaùc hôn laø taùi khaùm phaù xaùc nhaän laõng maïn veà yù chí ñöôïc töôûng töôïng döïa treân söï choáng ñoái cuûa noù veà yù chí lyù luaän. Trong söï taùn tuïng caùi luoân luoân ‘khaùc’, coù moät caâu hoûi: khaùc vôùi caùi gì? Ñaây laø caâu hoûi maø chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng bao giôø ñaët ra, vì trong söï thuù nhaän tieâu bieåu cuûa noù veà söùc maïnh laõng maïn cuûa nhöõng yù töôûng vaø thöïc haønh ‘caáp tieán’, noù luoân luoân saún saøng phoûng chöøng raèng noù bieát, khoâng nhöõng chæ rieâng veà nhöõng yù töôûng vaø thöïc haønh theo khuynh höôùng doøng chính (mainstream) ra nhö theá naøo, maø coøn bieát raèng chuùng laø aùp böùc, chuyeân cheá hoaëc raát giaûn dò, ‘an toaøn’, laøm dòch vuï cho nhöõng quan taâm khoâng dính daùng ñeán xaùc nhaän ñôøi soáng nhö lyù luaän, khoa hoïc, theá löïc vaø caù nhaân töï do. Nhöng khi noùi raèng caâu hoûi cuûa Derrida veà khaùi nieäm caáu truùc ñaët chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaøo choã hieåm ngheøo, raát chaâm bieám khi baøi ‘Caáu truùc, Kyù hieäu vaø Troø chôi’ cuûa oâng thöôøng ñöôïc keå laø moät aûnh höôûng chuû yeáu trong vieäc phaùt trieån lyù thuyeát vaên chöông haäu hieän ñaïi. Hôn nöõa, noùi chung thì taùc phaåm cuûa Derrida thöôøng ñöôïc cho laø lieân deät vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi, neáu khoâng muoán noùi, noù laø moät trong nhöõng sôïi deät chính, vaø ñieàu naøy cuõng xaûy ra trong nhieàu phöông caùch khi ‘chuû nghóa haäu caáu truùc’ vaø ‘chuû nghóa haäu hieän ñaïi’ ñöôïc duøng gioáng nhö nhau. Söï lieân hôïp noåi tieáng nhaát giöõa yù töôûng cuûa Derrida vôùi nhöõng nhaø tö töôûng nhö Lyotard, moät ngöôøi chaéc chaén laø haäu hieän ñaïi, thöôøng lieân heä vôùi caùi nhìn chính cuûa nhaø pheâ bình xaõ hoäi ngöôøi Ñöùc Jurgen Habermas veà nhöõng gì oâng cho laø thuyeát töông ñoái voâ nguyeân taéc cuûa lyù thuyeát haäu hieän ñaïi. Raát giaûn dò laø Habermas ñaõ sai laàm khi ñoàng hoaù Derrida vôùi Lyotard (tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng heà bieán pheâ bình cuûa Habermas veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø ‘sai’), toâi seõ baøn luaän ñeán trong chöông 12. Duø vaäy, ngay caû moät ngöôøi raát chu ñaùo trong * cogito, ergosum: I think, therefore I am. Toâi suy nghó, nhö vaäy toâi hieän höõu. Descartes.

228

•

TC THÔ 18

nhöõng pheâ bình dieãn dòch caùc taùc phaåm cuûa Derrida nhö Christopher Norris, luoân luoân thaän troïng ñaët Derrida ra ngoaøi nhöõng baøn luaän veà söï ‘haäu’, tuy vaäy, vaãn theo thoùi quen nhaéc ñeán chuû nghóa haäu caáu truùc vaø haäu hieän ñaïi nhö theå chuùng coù theå thay theá cho nhau. Maëc duø Norris laø moät ngöôøi ñoïc thaáu ñaùo hôn Habermas veà taùc phaåm cuûa Derrida, ñoái vôùi oâng, ñaáy vaãn laø moät tröôøng hôïp chuû nghóa haäu caáu truùc (boû qua söï lieân heä chaët cheõ cuûa noù vôùi teân tuoåi cuûa Derrida) khoù coù theå phaân bieät ñöôïc vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Maëc duø toâi khoâng ñoàng yù vôùi Norris ôû ñieåm naøy, lyù luaän cuûa oâng khi löu taâm ñeán hai daïng thuaät cuûa söï ‘haäu’ nhö laø söï khaùc bieät cuûa cuøng moät chuû ñeà raát deã hieåu. Tröôùc heát, ‘chuû nghóa haäu caáu truùc’ vaø ‘chuû nghóa haäu hieän ñaïi’ löu truyeàn luaân phieân – giöõa sinh vieân, qua truyeàn thoâng, ôû caùc hoäi nghò, qua nhöõng baøi vieát ñònh kyø vaø saùch vôû, v.v... Nhö vaäy, nhöõng töø naøy coù ñoäc moät tham chieáu, trong taát caû moïi choã, maëc duø noù thöôøng laø moät tham chieáu khaùc nhau: thí duï nhö, moät caùch noùi xaáu, tham chieáu aáy coù leõ laø ‘tö töôõng choáng giaùo huaán’ hay laø ‘phuû ñònh luaän giaøu yù töôûng’. Vaû laïi, chaéc chaén raèng caùi tham chieáu aáy ñöôïc xem laø ‘tö töôûng choáng giaùo huaán’ vaø xaáu, raèng noù laø ‘ña phaàn caáp tieán’ v.v... Daàu sao, söï ñoàng hoùa thuyeát haäu caáu truùc vôùi haäu hieän ñaïi laø moät ñoàng hoùa coù thaät, ngay caû khi coù nôi cho raèng ñieàu naøy khoâng haún laø chính thöùc, vaø toâi chaéc chaén raèng chính vì söï ñoàng hoùa coù thaät aáy maø Norris ñaõ traû lôøi baèng caùch duøng nhöõng cuïm töø naøy, baøn ñeán hay ñaët vò trí ñöùng cuûa mình. Tuy nhieân, ñieåm phuï nöõa laø söï ñoàng hoùa coù thaät naøy (moät laàn nöõa, keå caû vieäc noù coù theå ‘sai’ trong moät vaøi nghóa naøo ñoù) töï noù khoâng phaûi laø khoâng coù lyù do. Vaø caùi lyù do raèng thuyeát haäu caáu truùc laø ñoàng hoùa – hay laàm laãn – vôùi thuyeát haäu hieän ñaïi dính daùng nhieàu vôùi dieãn dòch (hay dieãn dòch saùi nghóa) khaùi nieäm cuûa Derrida veà ‘troø chôi’ trong baøi vieát cuûa oâng ôû hoäi nghò Sciences of Man. Trong baøi aáy Derrida ñöa ra lôøi pheâ bình ñeà aùn Leùvi-Strauss veà keát caáu khaûo coå. Chæ rieâng ñieàu naøy thoâi ñaõ vöøa lyù thuù vöøa taùo baïo, nhaát laø khi baøi vieát aáy ñöôïc ñoïc taïi moät hoäi nghò coù muïc ñích nhaém vaøo vieäc cuûng coá lyù lòch ñaùng troïng cuûa thuyeát haäu caáu truùc taïi Hoa kyø luùc ñoù. Nhö vaäy, ngay vaøo luùc thuyeát haäu caáu truùc ñònh ‘phaù vôõ’ haøn laâm Anglo-American, vôùi nhieàu nhaø phaùt bieåu ‘Ñaïi luïc’ oai nghieâm taïi hoäi nghò thöøa nhaän thanh danh cuûa noù, baøi vieát cuûa Derrida (ñoïc sau cuoái) gaây neân moät cuù giaät naåy cho buoåi tranh luaän. Bôûi vì ñieåm tranh luaän cuûa baøi ‘Caáu truùc, Kyù hieäu vaø Troø chôi’ laø keá hoaïch cuûa nhaø haäu caáu truùc döïa treân moät khaùi nieäm sai laàm hay treân böôùc môû ñaàu sai ñaõ ñaët vaøo nguy cô thöù, nhö laø ‘kyû luaät’, maø noù cho raèng noù coù theå laøm ñöôïc vaø bieát roõ. Nöôùc ñi ñoù coù theå ñöôïc taû laø moät phuû nhaän toaøn theå nhö toâi vaãn goïi, vaø nhö theá chuùng ta coù theå noùi raèng thuyeát haäu hieän ñaïi thöøa höôûng caùi nöôùc ñi sai laàm vaãn coøn trong nghi vaán

TC THÔ 18

•

229

cuûa thuyeát haäu caáu truùc do thuyeát laõng maïn di laïi cho haäu caáu truùc. Thaät theá, Derrida ñaõ saéc saûo nhaän xeùt söï töông töï giöõa tö töôûng Leùvi-Strauss vaø Rousseau, nhaát laø trong khaùi nieäm veà ‘thieân nhieân’ vaø ‘nguoàn goác’. Ñoái vôùi Derrida, keát caáu khaûo coå haún hoøi laø Rousseau (theo duïng töø cuûa chuùng ta thì hoaøn toaøn laõng maïn) trong caùi heä thoáng choáng ñoái, noù ñeán töø moät khaùi nieäm rieâng bieät veà thieân nhieân/vaên hoùa löôõng phaân. Nhö vaäy, loãi cuûa Leùvi-Strauss coù theå ñöôïc xem nhö sau: con ngöôøi coù moät ñaëc tính goác, moät traïng thaùi hieän höõu töï nhieân. Nhö theá, khi vaên hoùa ñeán, chuùng ta bò daãn daét ra khoûi mình. Theá thì nhöõng neàn vaên hoùa keùm vaên minh nhaát laïi giöõ ñöôïc moái lieân keát gaàn guõi nhaát vôùi thieân nhieân – nhö vaäy, baèng caùch nghieân cöùu caùc heä thoáng ngoân ngöõ, thaàn thoaïi vaø quan heä thaân toäc cuûa hoï, chuùng ta coù theå coù ñöôïc moät caùi nhìn veà ‘caùc toå chöùc’ nhaân loaïi (tröôùc khi noù coù toå chöùc hay lòch söû) trong nhöõng hình thöùc môùi meû nhaát vaø ít luõng ñoaïn nhaát cuûa noù. Nhöng ‘nghieân cöùu’ khoâng phaûi laø moät chöõ ñuùng, vì noù aùm chæ ñeán moät tín nhieäm roõ raøng nôi kieán thöùc ñaõ khaùch quan hoùa coù ñöôïc töø nhöõng phöông caùch hôïp lyù. Nhö theá, chuùng ta phaûi raát caån thaän, khoâng aùp ñaët caùch suy töôûng cuûa mình treân nhöõng heä thaàn thoaïi cuûa caùc nhaân chuûng ‘ban sô’. Hoaëc nhö Lyotard tranh luaän veà sau, chuùng ta phaûi kính troïng söï khaùc bieät giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ khaùc nhau. Bôûi vì, chính kieán thöùc laø ñieàu maø vaên minh röïc rôõ tìm kieám, vaø vì vaên minh röïc rôõ laø caùi toaùt yeáu cuûa vaên hoùa phöông Taây, noù laø choã toài teä nhaát ñeå baét ñaàu tìm kieám baûn töôøng trình cuûa tö töôûng thaàn thoaïi, vieäc laøm cuûa nhaø keát caáu khaûo coå (hay cuûa maãu-laõng maïn-haäu hieän ñaïi) raát roõ raøng: khoâng tìm kieám kieán thöùc, vaø khoâng duøng lyù luaän. Nhö theá, trong luùc gaéng tìm cho ñöôïc moät ‘kinh nghieäm’ veà tö töôûng thaàn thoaïi, Leùvi-Strauss khuyeán khích vieäc duøng moät thöù oâng goïi laø ‘töï laøm’* . YÙ oâng muoán noùi ñeán moät söu taäp baát trò hay daønh rieâng cho baát cöù gì ñeán döôùi hình thöùc quan heä vôùi caáu truùc, vôùi muïc ñích thoaùt ra ngoaøi nhöõng thoùi quen suy töôûng vaø phaân tích hôïp leä (vaø daãn luaät) cuûa chuùng ta. Noùi moät caùch khaùc, caùi yù raèng thaàn thoaïi chính noù taïo ra luaät leä (moät phöông caùch cuûa ngoaïi pheâ bình thöïc haønh, hay laø moät hình thöùc khoâng goäp chung nhaø vaên tính) vaø chæ coù theå hieåu ñöôïc baèng nhöõng duïng töø cuûa noù maø thoâi. Nhö theá, nhaø keát caáu khaûo coå phaûi hoïc nghó vaø vieát ‘moät caùch thaàn thoaïi’, ñeå ñeà aùn cuûa keát caáu khaûo coå coù theå ñöôïc taû laø moâ phoûng tö töôûng taïo luaät, choáng hôïp lyù hay ban sô. Ñeå ñaït ñeán moät dieãn dòch (qua moät hình thöùc coù theå goïi laø keát hôïp dò theå cuûa tieåu kyù thuaät hoaëc thaàn thoaïi) nhaø keát caáu khaûo coå – bricoleur, ngöôøi töï laøm laáy – caàn phaûi saùng cheá.

* Bricolage – tieáng Phaùp; Do it yourself – tieáng Anh.

230

•

TC THÔ 18

Tuy nhieân, nhö Derrida ñaõ chæ cho thaáy, ñieàu thaät söï ñöôïc saùng cheá chính laø caùi yù töôûng cuûa söï töï laøm ‘baát trò’. Ñoái vôùi Leùvi-Strauss, töï laøm ñöôïc ñònh nghóa ngöôïc vôùi ñieàu oâng töôûng töôïng ra laø nhöõng nguyeân taéc hoøan toaøn hôïp qui xaùc ñònh suy töôûng cho moät ngöôøi oâng goïi laø ‘nhaø kyõ sö’. Trong söï mieâu taû hí hoïa veà hình dung naøy cuûa Leùvi-Strauss, nhaø kyõ sö laø ngöôøi tin raèng taát caû moïi kieán thöùc ñeàu ñeán töø kieán thöùc veà maùy moùc – vaø nhö theá taát caû moïi thöù ñeàu coù theå hieåu ñöôïc laø theo nhöõng ñieàu luaät nghieâm nhaët chung maø chuùng ñeàu bieát vaø chæ coù theå aùp duïng ñuùng môùi tìm ra ñöôïc nhöõng khaùm phaù hôïp thöùc. Nhö caùc nhaø khoa hoïc cuûa Lyotard (dó nhieân laø ñeán töø Lyotard), nhaø kyõ sö cuûa Leùvi-Strauss raát tieän lôïi thieáu töôûng töôïng vaø caên nguyeân, chæ coù theå suy nghó baèng nhöõng sieâu kyù thuaät xaùc ñònh vaø hoaøn toaøn khôø khaïo trong vieäc haén chaáp nhaän toaøn theå caùi ‘tinh khieát’ cuûa Lyù luaän. Toùm laïi, nhaø kyõ sö, nhö nhaø khoa hoïc, laø moät loaïi khôø khaïo duy lyù nghó raèng moïi thöù ñeàu chaïy nhö ñoàng hoà. Thöù suy nghó nhö theá ñöôïc duøng ñeå tieâu bieåu hoùa baát cöù baøn luaän lyù thuyeát naøo veà moät vaán ñeà: nhö ñaøm luaän kyõ sö, moãi töøng ‘lyù thuyeát’ laø moät sieâu ngoân ngöõ. Noùi moät caùch khaùc, ñieàu maø caùc nhaø lyù thuyeát gaéng laøm, laø giaûi thích hieän töôïng baèng caùch ñaët noù trong nhöõng boä ñieàu luaät vaø phöông thöùc coù tính caùch bao quaùt, khoâng ñònh nghóa, vaø goäp chung. Ñeán ñaây, vôùi ñieàu naøy nhö laø kieåu maãu duy nhaát cuûa lyù thuyeát, khoâng coù gì ñaùng ñeå ngaïc nhieân khi Leùvi-Strauss muoán vieát nghòch lyù thuyeát vaø ñoàng thôøi ñöa ra moät caùch suy töôûng choáng laïi lyù luaän minh baïch. Nhö theá, söï töï laøm choáng duy lyù nuùp troán döôùi nhöõng choáng ñoái (laõng maïn) quen thuoäc, nhaán maïnh nôi tröïc giaùc hôn phaân tích, saùng cheá hôn dieãn dòch, cô hoäi hôn tieàn leä – hoaëc thöù coù theå ñöôïc goïi laø nhöõng caùch laøm ‘vôùi’ hôn laø laøm ‘veà’. Nhöng nhö Derrida tranh luaän trong ‘Caáu truùc, Kyù hieäu vaø Troø chôi’, söï choáng ñoái cuûa töï laøm veà thuaät ñaøm luaän coù nhieàu vaán ñeà hôn Leùvi-Strauss nhìn nhaän. Tröôùc tieân, raát giaûn dò noù chæ laø moät ‘hoang ñöôøng’ khi cho raèng ñoù laø moät ñieàu khaû thi cho baát cöù ngöôøi naøo muoán ‘xaây döïng toaøn boä ngoân ngöõ, cuù phaùp, vaø töï vöïng cuûa hoï’ hoaëc ñöôïc laø ‘caên nguyeân toái haäu cho chính ñaøm luaän cuûa hoï’. Nhöng, raát chính xaùc laø nhöõng thöù kieåm soaùt lyù thuyeát vaø phöông thöùc ñoù ñaõ ñöôïc Leùvi-Strauss chæ ñònh cho nhaø kyõ sö, vaø vieäc chæ ñònh naøy coù veû kyø laï ñeå moät nhaø tö töôûng caáu truùc laøm nhö theá. Nhö vaäy, ñieàu gôïi neân hoang ñöôøng, laø dòch vuï cuûa noù trong vieäc saûn xuaát thaàn thoaïi cuûa söï töï laøm. Noùi moät caùch khaùc, ngöôøi töï laøm khoâng theå phaán khôûi vaø saùng cheá neáu nhaø kyõ sö khoâng laø thieáu töôûng töôïng vaø aûm ñaïm. ÔÛ ñieåm naøy, coù theå thaáy ñöôïc raèng ‘nhaø kyõ sö laø thaàn thoaïi taïo neân bôûi ngöôøi töï laøm’, maø söï canh taân caáp tieán cuûa hoï coù theå hoaøn toaøn khaùc haún chæ treân caên baûn suy töôûng (moät loaïi suy töôûng naëng neà moät caùch phi thöôøng) ñaõ coù ñeå choáng

TC THÔ 18

•

231

ñoái. Tuy nhieân, ‘moät khi ta khoâng coøn tin töôûng vaøo moät nhaø kyõ sö nhö theá nöõa vaø moät khi ta nhìn nhaän raèng moãi ñaøm luaän höõu haïn ñeàu bò giôùi haïn bôûi moät thöù töï laøm, vaø nhaø kyõ sö vaø nhaø khoa hoïc ñeàu laø chuûng loaïi cuûa nhaø töï laøm, thì chính caùi yù töôûng cuûa töï laøm laø ñe doïa vaø söï khaùc bieät noù duøng ñeå taïo nghóa cho chính noù thaát baïi. Ñeán ñaây, ñieàu naøy ñaõ ñi ñeán taâm ñieåm cuûa vaán ñeà truyeàn thoáng laõng maïn. Ñeå ‘nhìn nhaän raèng moãi ñaøm luaän höõu haïn ñeàu bò giôùi haïn bôûi moät thöù töï laøm’ khoâng nhöõng gaây neân vaán ñeà cho vieäc Leùvi-Strauss choáng ñoái nhaø caáu truùc hoang ñöôøng so vôùi nhaø lyù thuyeát phaân tích: noù coøn ñe doïa caû nhöõng söï dò bieät giöõa nhöõng troø chôi ngoân ngöõ dò theå vaø caùc sieâu kyù thuaät, giöõa caùc baûn vaên nhaø vaên tính vaø ñoäc giaû tính, ngoaïi pheâ bình vaø pheâ bình, saùng cheá vaø dieãn dòch, öôùc muoán voâ thöùc vaø tri thöùc duy lyù, töôûng töôïng vaø lyù luaän – vaø v.v... Noùi moät caùch khaùc, baèng moät nöôùc ñi töông töï vôùi phuû nhaän toaøn theå, töøng caëp ñoái chöùng naøy taïo neân thaàn thoaïi cuûa moät töø ñaëc vò baèng caùch taïo neân thaàn thoaïi cuûa töø ñoái nghòch tuyeät ñoái. Trong töøng tröôøng hôïp, töø ñoái nghòch hoaøn toaøn khoâng coù phaåm chaát naøo cuûa töø ñaëc vò. ÔÛ moät möïc ñoä naøo ñoù, töø ñaëc vò nhö ‘töï laøm’ thaät ra caàn coù söï phuû nhaän toaøn theå veà phe ñoái nghòch cuûa noù (trong tröôøng hôïp naøy laø ‘lyù thuyeát’), tuy nhieân, neáu theá thì chính caùi khaùi nieäm cuûa töï laøm khoâng theå ñöôïc xem nhö laø hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi ñieàu noù phuû nhaän. Nhö vaäy, töï laøm vaø lyù thuyeát khoâng naèm trong caáu truùc cuûa ñoái nghòch tuyeät ñoái vôùi nhau, bôûi vì caùi caáu truùc trong ñoù chuùng giöõ laáy (theo Derrida) dính daùng ñeán moät vaøi ‘troø chôi’. Tranh luaän cuûa Derrida raèng, thaät ra laø khoâng coù caáu truùc naøo maø khoâng dính daùng ñeán moät vaøi troø chôi hoaëc cho (nhö ‘chôi’ moät sôïi daây hay moät caùi maùy), ñeán ñoä chính caùi khaùi nieäm veà moät caáu truùc laø vöõng chaéc vaø coù heä thoáng thaønh moät thaàn thoaïi. Cho duø ñoù laø moät thaàn thoaïi maïnh meõ, ñeán moät möïc ñoä naøo ñoù nhö khaùi nieäm cuûa moät ‘caáu truùc voâ toå chöùc’ cuõng mang veû voâ nghóa, nhöng noù laø theá chæ vì troø chôi cuûa caáu truùc ‘luoân luoân ñöôïc trung laäp hoùa hay giaûm xuoáng.’ Ngay caû nhöõng phöông thöùc suy töôûng giaû söû laø caáp tieán nhö thuyeát laõng maïn, phaân taâm hoïc, caáu truùc vaø haäu hieän ñaïi ñaõ khoâng theå nghó ra thöù maø Derrida goïi laø ‘söï caáu taïo cuûa caáu truùc’ khi noù ñöôïc aùp duïng cho ngay caû nhöõng heä thoáng hieån nhieân laø kieân coá – thuyeát pheâ bình, lyù luaän, vaên baûn coù ñoäc giaû tính, phaùt bieåu vaø v.v... Nhö theá, trong luùc truyeàn thoáng laõng maïn coù theå ñöôïc cho laø coá gaéng nghó ñeán söï khoâng theå bieåu tröng cuûa moät khaùi nieäm veà ‘caáu truùc voâ toå chöùc’, tuy vaäy, noù vaãn tieáp tuïc cho raèng moät khaùi nieäm nhö theá laø ngoaïi leä. Nhö vaäy, noù tieáp tuïc nghó veà caáu truùc nhö theå noù ñang aùp duïng vaøo moät truyeàn thoáng suy töôûng minh baïch cuûa pheâ bình, khoa hoïc hay duy lyù qua nhöõng cuïm töø cuûa hoaøn toaøn keát thuùc, toå chöùc vaø kieân coá. Ñaây laø neàn taûng maø töø

232

•

TC THÔ 18

ñoù söï khoâng theå bieåu tröng ñöôïc cuûa töï laøm, ngoaïi pheâ bình, ñoäc giaû tính vaø v.v... mang veû thaùch thöùc caáp tieán so vôùi nhöõng khaùi nieäm ñaõ coù saün cuûa thuyeát pheâ bình, ñaïo ñöùc vaø chính trò. Noùi moät caùch khaùc, khoâng coù khaùi nieäm cuûa moät ‘caáu truùc bieåu tröng ñöôïc’, chính caùi yù töôûng cuûa söï khoâng theå bieåu tröng ñöôïc (döôùi hình thöùc dò bieät, söï bieán chaát voâ thöùc, söï töï laøm, kyù ngöõ, thi phaùp töï ñoäng vaø v.v...) thaát baïi. Trong caùi nghóa raèng Derrida ñang taùi suy khaùi nieäm caáu truùc baèng caùch ñaùnh daáu noù laø khaùc vôùi khaùi nieäm caáu truùc cuûa thuyeát caáu truùc, taùc phaåm cuûa oâng coù theå ñöôïc taû moät caùch chaùnh ñaùng laø haäu caáu truùc: khoâng phaûi chæ vì noù ñeán sau thuyeát caáu truùc, nhöng quan troïng hôn theá nöõa laø vì noù ñaõ tìm ra moät boä quan heä khaùc vôùi khaùi nieäm, duïng töø vaø thöïc haønh coù theå ñöôïc xem nhö laø töông töï vôùi nhöõng boä ñaõ ñöôïc duøng trong suy töôûng caáu truùc. ÔÛ moät maët thì taùi suy töôûng ‘haäu caáu truùc’ veà khaùi nieäm caáu truùc cuûa Derrida mang laïi moät thay ñoåi trong thuyeát caáu truùc, nhöng ôû maët kia thì söï xaâm phaïm naøy khoâng thuoäc loaïi tuyeät ñoái moät caùch laõng maïn. Ñieàu naøy laø theá bôûi vì ngay caû caùi coá gaéng vi phaïm caáp tieán nhaát ñeå taùi suy moät khaùi nieäm nhö ‘caáu truùc’ chæ coù theå hy voïng laøm ñöôïc töø beân ngoaøi moät vaøi giôùi haïn ñaõ aùp ñaët leân suy töôûng naèm trong truyeàn thoáng cuûa thöù Derrida goïi laø sieâu hình hoïc phöông Taây. Thí duï nhö, thöû nghó ñeán moät ‘tam giaùc vuoâng’. Nhö theá laø coù moät vaøi giôùi haïn veà caùi gì coù theå suy töôûng ñöôïc, vaø nhöõng thöù ñoù khoâng theå vöôït qua ñöôïc moät caùch giaûn dò baèng söùc löïc cuûa xaùc ngoân. Chính vì lyù do naøy maø thuyeát haäu caáu truùc cuûa Derrida (hay huûy caáu truùc) khoâng theå ñöôïc xem laø phaûn nghòch tuyeät ñoái cuûa thuyeát caáu truùc, nhö chính Derrida ñaõ noùi nhö sau: Raát voâ nghóa khi khoâng coù nhöõng khaùi nieäm sieâu hình hoïc ñeå laøm lung lay sieâu hình hoïc. Chuùng ta khoâng coù ngoân ngöõ – khoâng cuù phaùp vaø khoâng töø vöïng – naøo laø xa laï vôùi lòch söû naøy: chuùng ta khoâng theå phaùt aâm duø chæ laø moät meänh ñeà huûy caáu maø khoâng phaûi ñaët noù vaøo trong moät hình thöùc, moät lyù luaän, vaø nhöõng ñònh lyù aùm chæ chính xaùc ñieàu noù tìm ñeå tranh caõi. Ñaây laø moät trong nhieàu thí duï: sieâu hình hoïc cuûa hieän dieän ñaõ bò lay ñoäng baèng khaùi nieäm cuûa kyù hieäu. Nhöng [...] moät khi ta tìm caùch ñeå chöùng toû [...] raèng khoâng coù bieåu yù sieâu vieät hay ñaëc vò vaø phaïm vi hay troø chôi cuûa yù nghóa, keå töø ñaây, laø khoâng coù giôùi haïn, ta phaûi choái boû ngay caû khaùi nieäm vaø chính caû chöõ ‘kyù hieäu’ – vaø chính xaùc ñaáy laø ñieàu khoâng theå laøm ñöôïc.

TC THÔ 18

•

233

Ñieàu maø Derrida nhaéc ñeán nhö ‘sieâu hình hoïc cuûa hieän dieän’ coù theå ñöôïc xem laø töông xöùng vôùi ñieàu toâi ñang goïi laø ‘söï coù theå bieåu tröng’. Keå töø ñaáây, thuyeát laõng maïn (vaø chaéc chaén hôn nöõa laø thuyeát haäu hieän ñaïi) coù theå noùi ñöôïc laø ñaõ xaùc quyeát söï suy thoaùi cuûa hieän dieän (döôùi hình thöùc cuûa nhöõng caáu truùc kieân coá cuûa thuyeát pheâ bình, lyù thuyeát, duy lyù, tö töôûng tri thöùc, v.v...) baèng böôùc tieán veà moät ñaëc vò cho söï khoâng theå bieåu tröng cuûa nhöõng löïc voâ hình, nhö theá, ñaõ lieân keát vôùi moät khaùi nieäm laõng maïn cuûa töôûng töôïng. Baèng caùch naøy thì nhöõng nhaø Laõng maïn ñaùng ñöôïc coâng nhaän laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñaõ laøm raày moät khaùi nieäm kieân coá vaø bieåu tröng ñöôïc laø ‘caáu truùc’. Tuy nhieân, baèng caùch ñaëc vò söï khoâng theå bieåu tröng cuûa caáu taïo (hôn laø caáu truùc) cuûa lyù thuyeát vaên chöông, thuyeát laõng maïn vaãn coù theå lieân keát ‘troø chôi’ cuûa caáu truùc chæ trong moät phaïm vi cuûa ‘khieám dieän’ ñaõ ñöôïc nhaän thöùc laø dò bieät moät caùch caáp tieán vaø tuyeät ñoái so vôùi phaïm vi cuûa ‘hieän dieän’. ÔÛ moät möïc ñoä naøo ñoù, khieám dieän laø ñoái nghòch vôùi hieän dieän, vaø khoâng theå ñöôïc cho laø ‘ôû ngoaøi’ söï ñoái nghòch naøy, nhö theá, noù cuõng döïa vaøo hieän dieän (vaø ngöôïc laïi). Nhö vaäy, moät troø chôi lieân heä vôùi khaùi nieäm caáu truùc khoâng theå bieåu tröng ñöôïc thaønh ra laø chæ coù theå laøm ñöôïc döïa treân caên baûn, söï choáng ñoái cuûa noù veà söï ‘khoâng chôi’ cuûa caáu truùc bieåu tröng ñöôïc (vaø ngöôïc laïi). Moät caùch noùi khaùc, khoâng theå coù hieän dieän hay khieám dieän ‘tinh nguyeân’ naøo heát. Caáu truùc cuûa ñoái nghòch giöõa ‘caáu truùc’ vaø ‘caáu taïo’ (hieän dieän vaø khieám dieän, pheâ bình vaø ngoaïi pheâ bình v.v...) nhö theá laø xaáu hoå. Nhö Derrida tranh luaän, khaùi nieäm theo Saussure veà kyù hieäu laø moät thöù khoâng bao giôø khaùc hôn laø ñaùnh daáu, chaéc chaén ñaõ giuùp nhieàu trong vieäc laøm lung lay ‘sieâu hình hoïc cuûa hieän dieän’ – ñeán moät möïc ñoä naøo ñoù maø hieän thöïc khoâng coøn ñöôïc xem laø hieän dieän ôû trong, hay laø, nhöõng kyù hieäu cuûa noù. Noùi moät caùch khaùc, khoâng bao giôø coù baát cöù ‘bieåu yù sieâu vieät’ naøo naèm ngoaøi heä thoáng kyù ngöõ. Vaø vì söï nhaän thöùc naøy laøm xaáu hoå quan heä cuûa baát cöù kyù hieäu naøo vôùi kyù hieäu thaät, chính caùi khaùi nieäm cuûa ‘kyù hieäu’ bieán thaønh voâ duïng. Laøm theá naøo ñeå ‘kyù hieäu’ tieáp tuïc coù yù nghóa neáu söï quan heä cuûa bieåu töôïng vaø bieåu yù khoâng phaûi laø caáu truùc maø laø troø chôi? Theo Lacan, neáu ‘chuùng ta buoäc phaûi chaáp nhaän khaùi nieäm cuûa söï khoâng ngöøng troâi tuoät cuûa bieåu yù naèm döôùi bieåu töôïng’, laøm theá naøo ñeå chuùng ta coù theå tieáp tuïc nghó ñöôïc veà ‘caáu truùc’ cuûa kyù hieäu qua duïng töø, bieåu töôïng qua bieåu yù? Nhö theá, neáu khoâng nghó ra ñöôïc thì töï chính kyù hieäu chaéc chaén ñang naèm trong nguy cô. Nhöng nhö Derrida tranh caõi, ñieàu chuùng ta khoâng theå laøm ñöôïc laø ngöng suy nghó veà (vaø qua) kyù hieäu: bôûi vì chuùng ta raát giaûn dò khoâng theå nghó ñeán ‘bieåu töôïng’ baèng chính noù. Töø ñaáy, bieåu töôïng khoâng

234

•

TC THÔ 18

bao giôø coù theå hieän dieän hoaøn toaøn ñoái vôùi chính noù: tröôùc tieân, laø vì bieåu yù cuûa baát cöù bieåu töôïng naøo cuõng luoân luoân laø moät bieåu töôïng khaùc, thöù hai, laø vì chuùng ta khoâng theå nghó ñeán khaùi nieäm cuûa bieåu töôïng trong söï khieám dieän cuûa khaùi nieäm veà bieåu yù. Chính ôû ñònh nghóa naøy maø Derrida tranh luaän raèng chuùng ta khoâng bao giôø böôùc ñöôïc ‘ra ngoaøi’ sieâu hình hoïc ñeå phaù huûy noù. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng nhaát laø thaáy ñöôïc lôøi phaùt bieåu naøy nhaän thöùc raèng sieâu hình hoïc luùc naøo cuõng phoùng khoaùng vaø nhieàu naêng löïc. Luùc naøo cuõng coù moät vaøi troø chôi naèm trong baát cöù khaùi nieäm sieâu hình hoïc naøo, ñeán noãi phaïm vi sieâu hình hoïc luoân luoân keå caû söï coù theå suy töôûng ñeán thöù ñaùng leõ laø naèm ngoaøi baát cöù khaùi nieäm sieâu hình hoïc naøo. Nhö theá, noùi chung thì troø chôi laø ñieàu kieän cuûa sieâu hình hoïc, vaø khoâng ñôn giaûn chæ laø moät ñieàu kieän ñaëc bieät cuûa voâ thöùc, dò theå hay hình thöùc nhaø vaên tính cuûa ‘khoâng sieâu hình hoïc’ suy töôûng vaø thöïc haønh. Theá thì ñieàu naøy laø söï khaùc bieät giöõa suy töôûng haäu caáu truùc vaø haäu hieän ñaïi: ñoái vôùi thuyeát haäu caáu truùc, khaùi nieäm caáu truùc laø luoân luoân coù ñuû saün söùc ‘cho’ (hay ‘chòu ñöïng’) ñeå cung caáp moät choã nhoû cho thao dieãn, trong khi ñoù ñoái vôùi thuyeát haäu hieän ñaïi, khaùi nieäm caáu truùc laø hoaøn toaøn böng bít vaø tröng baøy vôùi chính noù nhö laø moät ñieàu caàn coát yeáu cho moät khaùi nieäm caáu truùc phoùng khoaùng vaø ngoã nghòch (hay ‘voâ toå chöùc’). Chính vì lyù do naøy maø khoâng theå noùi raèng thuyeát haäu hieän ñaïi hay thuyeát laõng maïn gaây neân nhieàu vaán ñeà cho sieâu hình hoïc: ngöôïc laïi, xaùc ngoân cuûa haäu hieän ñaïi laõng maïn veà söï khoâng theå bieåu tröng cuûa dò bieät, vaên chöông, baûn vaên vaø v.v... thaät söï ra ñaõ ñònh chaéc treân moät laép raùp cuûa sieâu hình hoïc veà hieän dieän trong söï phuû nhaän toaøn theå cuûa thöù khaùi nieäm coù theå bieåu tröng ñöôïc nhö pheâ bình, hieän thöïc luaän, khoa hoïc vaø vieäc laøm. Tuy nhieân, ñeâå tranh luaän vieäc goàm chung nhöõng hoïat naêng veà caáu truùc cuûa troø chôi, baøi ñoïc cuûa Derrida taïi hoäi nghò ôû Johns Hopkins hoaøn toaøn khoâng mang laïi moät keát cuoäc naøo cho thuyeát haäu hieän ñaïi tröôùc khi noù xaûy ra. Nhö Norris löu yù, ‘Thaät ra baøi ñoïc naøy trôû thaønh caên nguyeân chính cho quan ñieåm (cuûa haàu heát laø ngöôøi Myõ) veà huûy caáu truùc ñaõ ñöôïc xem nhö moät loaïi chuù giaûi töï-do-cho-moïi-ngöôøi, moät giaûi phoùng hoan hæ ra khoûi moïi ñieàu luaät vaø aùp cheá cuûa hieåu bieát phaùn ñoaùn coù qui phaïm.’ Ñieàu coù theå ñöôïc xem laø tranh luaän haäu caáu truùc cuûa Derrida, veà söï khoâng theå löïa choïn ñöôïc giöõa nhöõng khaùi nieäm veà caáu truùc ‘coù toå chöùc’ vaø ‘voâ toå chöùc’, nhö theá, thaät söï ra ñaõ ñöôïc ñoïc baèng nhöõng duïng töø maø hieän nay ta goïi laø bieän luaän haäu hieän ñaïi veà söï khoâng theå laøm ñöôïc cuûa caáu truùc vöøa keå treân. Noùi moät caùch khaùc, nghóa cuûa töø ‘troø chôi’ (play) laø ‘cho’ (give), theo Derrida, ñaõ ñöôïc bieán hình moät caùch ngaây ngaát ñeå ñöôïc theo nghóa

TC THÔ 18

•

235

‘chôi’ (play) laø ‘khoaùi hoaït’ (playfulness) (hay ngoã nghòch). Theo lôøi cuûa chính oâng: ‘ Khoâng theå coù “söï hoaøn taát” ôû baát cöù nôi naøo troø chôi töï do löu taâm ñeán. Söï löôïng ñònh quaù möùc trong nhöõng baøi vieát cuûa toâi taïi Hoa kyø, caùi khaùi nieäm “chôi töï do” (freeplay) naøy laø moät dieãn dòch keùm coûi cuûa maïng löôùi töø ngöõ lieân heä ñeán chöõ jeu maø toâi ñaõ duøng trong nhöõng baøi vieát ñaàu tieân [keå caû ‘Caáu truùc, Kyù hieäu vaø Troø chôi’] vöøa ñaïm baïc vöøa roõ raøng.’ Chính caùi löôïng ñònh quaù möùc veà khaùi nieäm ‘chôi’ laø ‘chôi töï do’, cuøng vôùi nhieàu caùch khaùc maø trong ñoù khaùi nieäm cuûa Derrida veà ‘vieát’ ñaõ ñöôïc ñoïc vaø ñoïc sai, laø moät trong nhöõng neàn taûng chính töø ñoù söï xaùc nhaän haäu hieän ñaïi veà ‘caùi cheát cuûa thuyeát pheâ bình’ an nghæ. Nhö theá, chöông tieáp theo seõ noùi veà moät khôûi thaûo xa hôn cuûa caáu truùc chôi, vaø baøn luaän veà ‘baûn thaûo’ cuûa Derrida trong quan heä vôùi caùi coù theå goïi laø nhöõng baûn töôøng trình phoùng ñaïi quaù ñaùng veà caùi cheát cuûa thuyeát pheâ bình.

Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung dòch Töø cuoán “Postmodern Literary Theory” cuûa Niall Lucy do Blackwell xuaát baûn 1997. Phaàn I vaø phaàn II dòch töø chöông 4, Literature and The Liminal, vaø chöông 5, Interpretation as invention.

236

•

TC THÔ 18

Tin Thô Nhieàu ngöôøi vieát

Moät vieäc laøm coù yù nghóa Literary Review, vol. 43 No.2, Winter 2000, soá ñaëc bieät veà Vaên chöông Vieät Nam. Literary Review xuaát baûn theo muøa, Xuaân, Haï, Thu, Ñoâng, do Fairleigh Dickinson University xuaát baûn. Soá ñaàu tieân xuaát baûn töø naêm 1957, ñeán nay ñaõ 43 naêm, vaø ñaõ coù raát nhieàu nhöõng aán baûn ñaëc bieät giôùi thieäu truyeän, thô, tieåu luaän thuoäc nhöõng quoác gia hay ngoân ngöõ khaùc ñeán vôùi ñoäc giaû tieáng Anh, nhö Vaên chöông Boà Ñaøo Nha, Nhöõng taùc giaû Baéc Phi, Nhöõng nhaø vaên nöõ Nga... Vôùi nhöõng aán baûn ñaëc bieät, Literary Review thöôøng môøi moät ngöôøi chuû bieân chuyeân moân (guest-editor), laàn naøy nhaø thô Ñinh Linh ñöôïc môøi phuï traùch, khoaûng 67 trang veà thô vaên Vieät Nam. Nguyeãn Quang Thieàu, 2 baøi thô (taùc giaû vaø Martha Collins dòch), Vaên Caàm Haûi, 2 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Phan Nhieân Haïo, 5 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Nguyeãn Ñaït, 2 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Phuøng Cung, 5 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Kheá Ieâm, 5 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Nguyeãn Quoác Chaùnh, 1 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Ñoã Kh., 1 baøi thô (Ñinh Linh dòch), Nguyeãn Huy Thieäp, 1 truyeän ngaén (Ñinh Linh dòch), Phan Huyeàn Thö, 1 truyeän ngaén (Ñinh Linh dòch), Traàn Ngoïc Tuaán, 1 truyeän ngaén (Ñinh Linh dòch), Ñöùc Ban, 2 truyeän ngaén (Ñinh Linh dòch), vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung, 1 truyeän ngaén (Nguyeãn Nguyeät Caàm vaø Peter Zinoman dòch). Veà noäi dung xin baïn ñoïc vaøo webside: http://webdelsol.com/tlr/ Nhìn laïi tình caûnh dòch thuaät maáy naêm gaàn ñaây cho thaáy, coäng ñoàng Vieät Nam, vôùi gaàn 30 naêm soáng trong loøng xaõ hoäi phöông Taây, duø ñaõ coù

TC THÔ 18

•

237

nhieàu thaønh coâng ôû ñuû moïi ngaønh ngheà, keå caû veà ngheä thuaät nhö hoäi hoïa, trieát hoïc, hay vaên hoïc, nhöng vaãn chöa ñuû thaám veà ngoân ngöõ ñeå vöôït qua khoûi böùc töôøng ngaên caùch ñeå am hieåu vaên chöông. Vì vaäy, raát hieám ngöôøi coù ñuû khaû naêng ñeå laøm coâng vieäc dòch thuaät töø thô, truyeän Vieät qua Anh ngöõ. Dó nhieân coù khaù nhieàu coâng trình dòch thuaät, ñöôïc dòch töø nhöõng ngöôøi Vieät maø ngoân ngöõ tieáng Anh hay tieáng Phaùp vaãn chæ laø ngoân ngöõ thöù hai, coù taùc duïng ñeå phoâ tröông teân tuoåi trong moät coäng ñoàng khoâng ñoïc tieáng Anh, tieáng Phaùp, khoâng moät maûy may gaây ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi ñoïc nöôùc ngoaøi, duø laø ngöôøi ñoïc ñeå nghieân cöùu. Moät neàn vaên hoïc maø töø hôn vaøi thaäp kyû hoaëc ñaõ khoâng coù gì môùi, hoaëc rôi vaøo beá taéc trieàn mieân, ñang baét ñaàu ñi vaøo khuûng khoaûng. Khuûng khoaûng kieán thöùc, khuûng khoaûng nieàm tin vaø khuûng khoaûng saùng taïo. Tình traïng ñoù khaù roõ khi chuùng ta nhìn vaøo nhöõng sinh hoaït vaên ngheä, nhöõng taïp chí ôû haûi ngoaïi, moïi ngöôøi coá gaéng heát söùc mình, ñi tìm kieám söï coâng nhaän vaø töï laøm noåi baät caù nhaân mình, vaø raát hieám coù taám loøng thaät söï vì vaên chöông. Giöõa nhöõng oàn aøo nhö vaäy, coù nhöõng ngöôøi aâm thaàm laøm vieäc, nhö nhaø thô Ñinh Linh. Ñeán ñaây, caàn laøm roõ theâm moät vaøi khuynh höôùng, khi bieân giôùi ñòa lyù ñaõ khoâng coøn laø yeáu toá quan troïng, laøm baùo ôû trong hay ôû ngoaøi cuõng theá. Coù hai theá heä raát roõ neùt, hoaëc nhöõng ngöôøi ñaõ soáng vaø lôùn leân hôn nöûa phaàn ñôøi ôû Vieät Nam, ra haûi ngoaïi, hoï coá gaéng hoïc hoûi vaø aùp duïng vaøo trong saùng taùc ñeå laøm maïnh neàn vaên chöông Vieät, hoaëc nhö nhaø thô Ñinh Linh, lôùn leân taïi Hoa Kyø, saùng taùc baèng ngoân ngöõ tieáng Anh, tìm veà nguoàn coäi ñeå hít thôû khoâng khí, ñôøi soáng, con ngöôøi vaø ñaát nöôùc Vieät. Hai theá heä, nhöng gioáng nhau ôû taâm hoàn yeâu meán vaên chöông. Nhaø thô Ñinh Linh, trong phaàn tieåu söû, ñöôïc trích trong phaàn hoäi thaûo baøn troøn vôùi moät soá nhaø vaên Hoa Kyø, do Walt Cummins, chuû bieân taïp chí Literary Review ñieàu hôïp, vôùi chuû ñeà: “American Writing in the World”: Linh Dinh laø taùc giaû taäp thô Drunkard Boxing (Singing Horse Press, 1998) vaø moät tuyeån taäp truyeän ngaén, Fake House (Seven Stories Press 2000). Thô, truyeän vaø caùc taùc phaåm dòch cuûa oâng ñaõ xuaát hieän treân Sulfur, New American Writing, Chicago Review, Boxkite, Fence, Skanky Possum, Threepenny Review, American Poetry Review, VOLT, New York Stories, Manoa and Denver Quarterly, vaø nhöõng taïp chí khaùc. OÂng cuõng laø taùc giaû dòch Ca dao Tuïc Ngöõ Vieät Nam vaø laø chuû bieân tuyeån taäp Night, Again: Contemporary Fiction from Vietnam (Seven Stories Press 1996). OÂng cuõng laø chuû bieân ñöôïc môøi (guest-editor) cuûa Literary Review soá Muøa Ñoâng 2000, trong phaàn ñaëc bieät veà thô, truyeän Vieät Nam. Moät baøi thô cuûa oâng seõ ñöôïc tuyeån trong tuyeån taäp Best American Poetry. Baïn ñoïc coù theå theo doõi cuoäc hoäi thaûo “American Writing in The World” qua website: http://webdelsol.com/tlr/Panel/.

238

•

TC THÔ 18

Nhaø vaên, Baùc só Huyønh Höõu Cöûu qua ñôøi Chieàu thöù ba, 7 thaùng 12, 1999, nhaø vaên, baùc só Huyønh Höõu Cöûu ñaõ qua ñôøi taïi beänh vieän Fountain Valley, quaän Cam, phaùp danh Böûu Quang, thoï 68 tuoåi. OÂng laø taùc giaû cuûa hai taùc phaåm, “Soâng Myõ, Soâng Vieät”, “Caây Traùi Queâ Mình”. Thuôû nhoû oâng soáng taïi Caàn Thô, nôi thaân phuï oâng daïy hoïc. OÂng di taûn qua Hoa Kyø 1975, ñònh cö taïi New Orleans, Loisiana. Baûn chaát hieàn haäu, neân trong vaên chöông, laø nhöõng taâm tình yeâu ngöôøi, yeâu ñôøi. OÂng coøn laø taùc giaû cuûa nhieàu baøi nghieân cöùu veà y khoa vaø Phaät Giaùo. Nhaïc só Vaên Phuïng töø traàn Nhaïc só Vaên Phuïng, teân thaät laø Nguyeãn Vaên Phuïng, sinh naêm 1930 taïi Haø Noäi, töø traàn vì beänh tim luùc 6 giôø chieàu ngaøy 17 thaùng 12, 1999 taïi beänh vieän Fairfax, North Virginia, thoï 70 tuoåi. OÂng laø taùc giaû nhöõng nhaïc phaåm noåi tieáng nhö “OÂ Meâ Ly”, “Suoái Toùc”, “Toâi Ñi Giöõa Hoaøng Hoân”... Ñöôïc moät Quaân Nhaïc Tröôûng ngöôøi Ñöùc Schmetzler höôùng daãn, oâng ñaõ trôû thaønh nhaïc só chuyeân soaïn hoøa aâm vaø phoái khí ñaàu tieân cho nhöõng baûn nhaïc Vieät Nam. OÂng ñònh cö taïi Hoa Kyø vaøo naêm 1978. Nhaïc Só Traàm Töû Thieâng khoâng coøn nöõa Sau nhaïc só Leâ Uyeân Phöông, giôùi aâm nhaïc vaø vaên ngheä taïi quaän Cam, nôi taäp trung nhieàu ngöôøi Vieät nhaát taïi Hoa Kyø, ñaõ xuùc ñoäng khi nghe tin nhaïc só Traàm Töû Thieâng, teân thaät laø Nguyeãn Vaên Lôïi, sinh naêm 1937 taïi Quaûng Nam, ñaõ qua ñôøi vì beänh tim, luùc 8 gì saùng, ngaøy thöù Ba, 25 thaùng Gieâng naêm 2000 taïi beänh vieän Anaheim Medical Center, Orange County, Nam California. OÂng ñònh cö taïi Hoa Kyø vaøo naêm 1985, vaø trong thôøi gian treân 30 naêm, oâng ñaõ saùng taùc treân 300 ca khuùc. Nhöõng ca khuùc noåi tieáng vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi haâm moä nhö : “Beân Em Ñang Coù Ta”, “Coù Tin Vui Trong Giôø Tuyeät Voïng’, “Moät Ñôøi AÙo Meï, AÙo Em”, Böôùc Chaân Vieät Nam”, “Moät Ngaøy Vieät Nam”, “Taï Ôn Anh”... OÂng soáng ñoäc thaân trong suoát cuoäc ñôøi, kín ñaùo vaø laø moät ngöôøi coù lyù töôûng. Vaø vì vaäy nhöõng doøng nhaïc cuûa oâng laø nhöõng xuùc ñoäng ñeán saâu thaúm cuûa tình ngöôøi. Chuùng ta nghe vaø muoán nghe laïi nöõa, bôûi cuoäc ñôøi vaø aâm nhaïc cuûa oâng, höôùng ñeán tha nhaân hôn laø loøng vò kyû, roäng lôùn vaø bao la, noùi leân ñöôïc caùi chung hôn laø caùi rieâng, hay noùi khaùc, caùi rieâng ñaõ ñöôïc neùn laïi, ñeå chan hoøa vaøo noãi ñau chung, cuûa caû moät daân toäc trong laàm than. Ñoù laø moät doøng nhaïc lôùn vaø baát töû. Ñaùm tang cuûa oâng ñaõ coù haøng ngaøn ngöôøi ñöa tieãn, ñuû noùi leân söï bieát ôn cuûa moïi ngöôøi ñoái moät nhaïc só taøi hoa.

Ltt ghi nhaän

San Francisco coù nhaø thô danh döï môùi Nhaø thô Janice Mirikitani seõ thay theá Lawrence Ferlinghetti trong ñòa vò nhaø thô danh döï cuûa San Francisco. Nhaø thô Mirikitani laø theá heä thöù

TC THÔ 18

•

239

ba trong moät gia ñình ngöôøi Myõ goác Nhaät taïi Hoa kyø. Baø laø ngöôøi thöôøng duøng ñeà taøi chính trò nhö tieáng noùi cuûa phaùi nöõ hoaëc noãi chòu ñöïng khoán cuøng cuûa ngöôøi Myõ goác Nhaät trong caùi traïi taäp trung thôøi ñeä nhò theá chieán. Nhaø thô Mirikitani tuyeân boá vôùi nhaät baùo San Francisco Chronicle raèng baø nhaän laõnh vai troø nhaø thô danh döï cho taát caû moïi nhaø vaên ngöôøi Myõ goác AÙ. “Chuùng ta tröôûng thaønh treân vai nhöõng ngöôøi maø thô vaên ñeàu ñöôïc caát trong hoäp ñöïng giaày chæ vì khoâng coù ai chòu xuaát baûn nhöõng thô vaên ñoù.” Baø ñöôïc tieán cöû bôûi nhaø thô kieâm hoaït ñoäng gia Jewelle Gomez, ngöôøi ñaõ goïi taùc phaåm cuûa Mirikitani laø “soáng ñoäng, cöùng coûi, chieát trung, vaø nhaõ nhaën, nhö thaønh phoá cuûa chuùng ta.” Nhaø thô Mirikitani cuõng noùi “Ñoái vôùi toâi, vai troø cuûa nhaø thô coøn laø tieáng noùi lieân heä vôùi coäng ñoàng. Ñieàu hay nhaát cuûa San Francisco laø nhieàu chuûng loaïi. Ñaây laø thaùnh ñòa cuûa ña chuûng vaø ñoù laø ñieàu kích thích toâi nhaän laáy vai troø nhaø thô danh döï.” Nhaø thô Edgar Bowers Nhaø thô töøng ñoaït giaûi Bollingen, Edgar Bowers ñaõ qua ñôøi hoâm thöù saùu taïi tö gia ôû San Francisco, thoï 75 tuoåi, vì beänh non-Hodgkins lymphoma. Maëc duø khoâng phaûi laø moät nhaø thô coù soá löôïng phong phuù, baøi thô naøo cuûa oâng cuõng ñeàu ñöôïc laøm vôùi moät kyõ thuaät saùng suûa vaø thanh nhaõ. OÂng ñaõ hai laàn ñoaït giaûi Guggenheim Fellowships vaø ñöôïc trao taëng giaûi Bollingen naêm 1989, laø moät giaûi thöôûng cao quyù ñaõ töøng trao cho caùc nhaø thô Robert Frost, Marianne Moore, Ezra Pound, vaø Wallace Stevens. Ñeán töø Rome, Georgia, oâng theo hoïc University of North Carolina, roài boû ngang ñeå laøm cho Counter Intelligence Corps hai naêm trong vaø sau thôøi ñeä nhò theá chieán. Sau ñoù, oâng xong cöû nhaân taïi UNC vaø laáy baèng tieán só ôû Standford, vaø daïy hoïc 33 naêm taïi UC Santa Barbara. Taäp thô môùi nhaát cuûa oâng, Collected Poems do Knopf xuaát baûn naêm 1997. Giaûi Whitbread Nhaø thô Seamus Heaney ñoaït giaûi Whitbread cuûa Anh naêm nay. Nhaø thô ñaõ töøng ñoaït giaûi Nobel cho bieát oâng ñoaïi giaûi naøy qua baûn dòch truyeän kyù anh huøng Beowulf. Hoäi ñoàng chaám giaûi cho raèng nhaø thô Seamus Heany ñaõ thaønh coâng trong vieäc mang moät truyeän coå Anglo-Saxon ñeán vôùi ñoäc giaû ñöông thôøi. Theo tôø Times ôû Luaân ñoân, ñaây cuõng laø moät nguyeân nhaân gaây neân nhieàu tranh luaän raèng moät baûn dòch, thay vì nguyeân taùc, ñaõ thaéng giaûi. Naêm 1985, nhaø thô Heaney ñöôïc traû tieàn ñeå dieãn dòch truyeän kyù anh huøng coå ñieån naøy, vaø ñeà aùn suyùt loït veà tay moät nhaø thô khaùc trong luùc oâng raùn söùc ñeå laøm xong vieäc. Maõi ñeán naêm 1995 oâng môùi hoaøn taát ñeà aùn. Gary McKeone, trong Hoäi ñoàng Ngheä thuaät cuûa Anh quoác, ñaõ noùi “Vieäc theo ñuoåi truyeän kyù anh huøng coå ñieån naøy cuûa Heaney laø moät theo ñuoåi ñaày khoå nhoïc. Coù quaù nhieàu keõ nöùt treân ñöôøng ñi. Cuõng may laø oâng vöõng taâm treân

240

•

TC THÔ 18

ñöôøng vaø mang laïi moät keát quaû ñaày vui söôùng...” Nhaø thô, nhaø vaên kieâm ngheä só Ida Affleck Graves Nhaø thô, nhaø vaên kieâm ngheä só Ida Affleck Graves ñaõ qua ñôøi, thoï 97 tuoåi. Nhaø vaên ngöôøi Anh naøy ñaõ xuaát baûn taäp thô môùi nhaát, The Calfbearer, vôùi Oxford University Press naêm nay. Laø moät ngöôøi nhaäy tính vaø coù trí nhôù dai, baø baét ñaàu cuoäc ñôøi thô vaên cuûa mình töø luùc laø moät coâ beù ñaõ coù quyeát ñònh “vieát moãi ngaøy tröø chuû nhaät ra.” 18 tuoåi, baø xuaát baûn taùc phaåm ñaàu tieân naêm 1920. Taäp thô ñaàu cuûa baø xuaát baûn bôûi Hogarth Living Poets Series naêm 1929. Sau ñoù baø tieáp tuïc xuaát baûn vaøi taäp thô nöõa, nhöng ñeán naêm 1956, sau khi xuaát baûn cuoán Elarma Cane vôùi nhaø Faber, baø boãng im hôi laëng tieáng ngoaïi tröø thænh thoaûng cho in vaøi baøi thô. Naêm 1994, baø cho in taùc phaåm A Kind Husband vôùi Oxford. Baø vaãn tieáp tuïc saùng taùc trong thôøi gian im hôi laëng tieáng cuûa mình vaø coù laàn tuyeân boá “Toâi chæ caàn thaùo oác trong ñaàu laø moät baøi thô rôi ra.”

NTNN söu taàm

TC THÔ 18

•

241

vaø baïn ñoïc

Theå leä göûi baøi Baøi ñaõ göûi cho THÔ xin ñöøng göûi cho baùo khaùc. Baøi khoâng ñaêng khoâng traû laïi baûn thaûo. Baøi choïn ñaêng khoâng nhaát thieát phaûn aûnh quan ñieåm cuûa tôø baùo. Göûi baøi cho THÔ, neáu sau hai kyø baùo khoâng thaáy ñaêng xin tuøy nghi. Neáu ñaùnh maùy trong dóa, xin duøng IBM\PC döôùi daïng VNI vaø keøm theo baûn in. Trong thôøi gian qua chuùng toâi ñoâi khi gaëp trôû ngaïi ñoái vôùi baøi vôû quyù anh chò göûi baèng e-mail. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi xin quyù anh chò löu yù caùc chi tieát sau: 1. Khi göûi baøi qua daïng attachment cuûa e-mail, xin vui loøng vieát ñoâi doøng trong email ñoù cho chuùng toâi bieát quyù anh chò ñaõ söû duïng word processor gì (chaúng haïn Microsoft word, Word perfect, v.v) vaø söû duïng font tieáng Vieät loaïi naøo (chaúng haïn VNI, VPS, hay VISCII v.v). 2. Hieän font VNI vaø Microsoft Word 6 laø deã daøng nhaát cho chuùng toâi, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng baøi thô coù caùch saép xeáp (format) ñaëc bieät veà xuoáng doøng, khoaûng caùch thuït ñaàu haøng, vaø caùc côõ font khaùc nhau. Neáu quyù anh chò khoâng coù Microsoft Word, coù theå söû duïng Wordpad coù saün trong Windows 95, hay Write coù saün trong Windows 3.1 vaø Windows 3.11. Quyù anh chò naøo söû duïng Microsoft Word 97 xin vui loøng save baøi vieát ôû daïng Microsoft Word 6.

242

•

TC THÔ 18

Taát caû baøi vôû xin vui loøng göûi veà ñòa chæ e-mail môùi cuûa chuùng toâi laø tapchitho@aol.com. Tuy nhieân, vì AOL khoâng nhaän nhieàu file moät luùc neân xin taùch ra töøng file moät vaø göûi rieâng. Neáu khoâng file seõ bò zip laïi vaø khoâng môû ñöôïc. Danh saùch daøi haïn Quang Dang (Phaùp), Leâ Quyønh Mai (Canada), Löu Moäng Thuùy (NY), Löu Baéc (WA), Howie Phan (CA), Thoâng Phaïm (LA), Haûi Vaân (CA), Nguyeät Caàm (CA), LH Minh Toan (TX), Phuong Tu Nguyen (CA), Diem Nguyen (WA), Ha Nguyen Du (CA), Nguyen Van Dung (Canada), Phuong Nguyen (CA), Bieu Y (GA). Thoâng baùo Xin quí baïn ñoïc vui loøng taùi haïn ngay khi heát haïn. Chuùng toâi seõ khoâng göûi baùo neáu khoâng nhaän ñöôïc thö tieáp tuïc mua baùo cuûa quí vò. Nhaân ñaây, chuùng toâi cuõng xin thoâng baùo tôùi nhöõng thaân höõu ñaõ coäng taùc vôùi Thô, xin quí vò tieáp tay vôùi chuùng toâi baèng caùch mua daøi haïn. Vì khaû naêng haïn cheá, chuùng toâi seõ khoâng theå göûi baùo bieáu tôùi quí vò nhö tröôùc. Ñoái vôùi nhöõng vò coù caûm tình vôùi Thô, neáu coù theå, xin laøm ñaïi dieän cho Thô. Neáu moãi vò giuùp chuùng toâi baùn moãi kyø töø 5 ñeán 10 soá, ñeàu ñaën nhö vaäy thì chuùng toâi ñôõ phaûi lo nhieàu ñeán vaán ñeà taøi chaùnh vaø coù thôøi gian ñeå laøm tôø baùo ñöôïc caøng ngaøy caøng phong phuù hôn veà baøi vôû. Moïi tieát xin lieân laïc veà toøa soaïn. Ñính chính Trong TC Thô soá 17, muøa Ñoâng 1999: Trong baøi “Haõy töôûng töôïng ra ai” , trang 120, cuûa Nguyeân Duõng: — Ñoaïn 1, caâu 2: “maùi” xin chöõa laïi laø “maûng”. — Ñoaïn 3, caâu 2: “noùn” xin chöõa laïi laø “naám” Trong baøi “Phoøng Traø Ñeâm” cuûa Nguyeãn Thò Minh Thaùi: — Trang 154, caâu 5: “maét bieác “ xin ñoïc laø “maét lieác”. — Trang 155, caáu: “sôi boâng” thay vì “sôïi loâng”. Chuùng toâi xin thaønh thaät caùo loãi cuøng taùc giaû vaø baïn ñoïc.

Saùch baùo nhaän ñöôïc Maáy Neûo Ñöôøng cuûa Ngheä Thuaät vaø Chöõ Nghóa, Huyønh Höõu UÛy, Vaên Ngheä xuaát baûn 1999, bìa Khaùnh Tröôøng, 280 trang, giaù 15 Myõ kim. “Ñöôøng bay cuûa ngheä thuaät” laø moät tieåu luaän vôùi moät tieâu ñeà ñaày laõng maïn, xuaát hieän treân taïp chí Vaên vaøo nhöõng thaäp nieân 60, ñaõ ñöa teân tuoåi cuûa Huyønh Höõu UÛy

TC THÔ 18

•

243

trôû thaønh moät ngöôøi vieát quen thuoäc tron sinh hoaït vaên ngheä thôøi ñoù. Nhöng cuõng laø moät baøi vieát ñònh meänh, ñöa oâng böôùc vaøo con ñöôøng pheâ bình hoäi hoïa. ”Maáy neûo ñöôøng cuûa ngheä thuaät vaø chöõ nghóa” laø moät taùc phaåm môùi nhaát cuûa oâng, cho chuùng ta thaáy roõ theâm veà con ngöôøi oâng vaø qua ñoù nhaän roõ ñöôïc phaàn naøo nhöõng sinh hoaït ngheä thuaät ôû mieàn Nam tröôùc 1975. Cuoán saùch vieát veà nhieàu ñeà taøi, töø Buøi Giaùng, Ñoã Long Vaân, Nguyeãn Ñöùc Sôn ñeán nhöõng hoïa só nhö Nghieâu Ñeà, Ñinh Cöôøng, Nguyeãn Ñoàng, Nguyeãn Thò Hôïp, Beù Kyù, Salvador Dali, Marc Chagall, veà ngheä thuaät taïo hình theá giôùi, ngheä thuaät coå ñaïi Trung Hoa, Ngheä thuaät Nhaät Baûn... vaø moät soá phoûng vaán hoïa só Phan Nguyeân, Trònh Cung, Khaùnh Tröôøng, Röøng. Baèng moät loái vieát tuøy buùt, ñôn giaûn, traàm tónh vaø nhieàu chaát thô, oâng laøm soáng laïi caùi khoâng khí buøi nguøi, thô moäng cuûa moät thôøi ñaõ qua. Neáu moät hoïa só soáng vaø veõ trong theá giôùi rieâng bieät cuûa mình, thì Huyønh Höõu UÛy böôùc vaøo nhieàu theá giôùi cuûa nhieàu hoïa só khaùc nhau, chìm ñaém ñeå cuøng ngöôøi hoïa só tìm kieám vaø nhaän bieát theá giôùi ñoù. Nhöng hoäi hoïa vaø vaên chöông luoân luoân coù nhöõng taùc duïng hoå töông, neân oâng vieát caû veà nhöõng nhaø thô nhö Buøi Giaùng, Nguyeãn Ñöùc Sôn vaø nhaø vaên Ñoãi Long Vaân. Nhöng sao oâng chæ choïn nhöõng teân tuoåi nhö theá, vaø khoâng choïn ai khaùc. Hoaëc nhöõng ngöôøi ñoù coù nhieàu gaàn guõi vaø hôïp vôùi oâng chaêng. Thaät ra, hoï laø nhöõng ngöôøi coù taøi naêng ñaëc bieät, tieâu bieåu cho moät thôøi kyø vaên hoïc. Buøi Giaùng, Nguyeãn Ñöùc Sôn, Ñoã Long Vaân, moãi ngöôøi moät caù tính khaùc nhau, nhöng nhìn laïi, ñeàu laø nhöõng taâm hoàn thuaàn phaùc, muoán vöôn tôùi tuyeät ñoái, daùm ñaùnh cuoäc ñôøi mình vôùi vaên chöông. OÂng vieát veà hoï, thaät ra laø oâng soáng laïi moät khoaûng ñôøi tuoåi treû cuûa chính oâng. Loái vieát tuøy buùt bieán thaønh töï thuaät, oâng töï thuaät ñôøi mình qua nhöõng khuoân maët khaùc cuûa vaên chöông vaø hoäi hoïa. Cuoán saùch coâ ñoïng laïi heát moïi caûm xuùc, taùc giaû ñaõ traûi qua, moät thôøi vöøa bi thöông, vöøa thô moäng, laãn loän trong ñoù nhöõng khuoân maët vaø hình boùng, nhöõng khoå ñau vaø traàm maëc. Thöôïng Ñeá, Thieân Nhieân, Ngöôøi, Toâi & Ta, trieát lyù luaän & tö töôûng Phaät Giaùo, Cao Huy Thuaàn, Trung taâm Vaên hoùa Khuoân Vieät xuaát baûn, bìa Khaùnh Tröôøng, giaù 12 Myõ kim. “Quyeån saùch naøy taäp hôïp 6 baøi giaûng maø taùc giaû ñaõ hoaøn thaønh vaøo thaùnh 7/1999 taïi Hoïc vieän Phaät giaùo Hueá döôùi ñeà taøi “Trieát Luaän vaø Tö Töôûng Phaät Giaùo”. Laàn ñaàu tieân taïi Vieät Nam, trieát lyù luaät Taây phöông ñöôïc trình baøy ôû baäc ñaïi hoïc. Cuõng laàn ñaàu tieân moät taùc giaû thöû ñoái chieáu nhöõng vaán ñeà caên baûn trong lónh vöïc ñoù vôùi tö töôûng Phaät giaùo. Cao Huy Thuaàn laø giaùo sö Ñaïi hoïc Amiens (Phaùp) vaø giaùm ñoác trung taâm nghieân cöùu söï hình thaønh AÂu chaâu taïi ñaïi hoïc ñoù. (Trích trang ngoaøi bìa). Vöïc & Gioù, thô Thaän Nhieân, Nguyeãn Phöôùc Nguyeân, Nguyeãn Tö Phöông, Ñinh Tröôøng Chinh, Vaên Hoïc Ngheä Thuaät Lieân Maïng xuaát baûn,

244

•

TC THÔ 18

1999, trình baøy vaø phuï baûn Ñinh Tröôøng Chinh, Phaïm Chi Lan giôùi thieäu,180 trang, khoâng ñeà giaù. Moät Choã Veà, thô Ñöùc Phoå, Soâng Thu xuaát baûn, 2000, Nhaïc Toáng Höõu Haïnh, bìa vaø phuï baûn Nguyeãn Troïng Khoâi, trình baøy Anh Khoa & sao Khueâ, 140 trang, giaù 10 Myõ kim. Khuùc Ca Thôøi Gian, thô Thaûo Phöông, Vaên Hoïc xuaát baûn 1999, thô song ngöõ Anh Vieät, 100 trang treân giaáy laùng ñeïp. Thaûo Phöông hieän soáng taïi Saøigoøn, Vieät Nam. Gioù Löûa, tieåu thuyeát lòch söû cuûa Nam Dao, Thi Vaên xuaát baûn, 500 trang, giaù 20 Myõ kim. Cuoäc Ñi Daïo Tình Caûm, nhaø xuaát baûn Treû, tranh bìa Thaân Troïng Minh, trình baøy Nguyeân Minh & An Nhieân, phuï baûn Thaân Troïng Minh, Leâ Kyù Thöông, Hoà Ñaéc Töø, 200 trang, goàm caùc truyeän ngaén cuûa Löõ Kieàu, Ngy Höõu, Hoà Thuûy Giuõ, Möôøng Maùn, Löõ Quyønh, Ñoã Hoàng Ngoïc, Nguyeân Minh, Chaâu Vaên Thuaän, Traàn Höõu Luïc. Nhöõng Baøi Thô cho Thôøi Gian, thô Traàm Vöông (1953-1974), nhaø xuaát baûn Treû, 60 trang, giaù 8000 ñoàng. Thô, Lyù Lan, Löu Thò Löông, Thanh Nguyeân, nhaø xuaát baûn Vaên Ngheä, 120 trang, giaù 15000 ñoàng. ñoàng.

Haønh Höông Em, thô Inrasara, nhaø xuaát baûn Treû, 70 trang, giaù 12000

Soùng Voã Maïn Ñôøi, thô Phan Nhö, nhaø xuaát baûn Ñaø Naüng, 60 trang, giaù 12000 ñoàng. Bieån cuûa Moät Thôøi, thô nhieàu taùc giaû, nhaø xuaát baûn Vaên Ngheä, khoân ñeà giaù. Ñoái Thoaïi Môùi vôùi Vaên Chöông, pheâ bình-chaân dung-phieám luaän cuûa Bguyeãn Thò Minh Thaùi, nhaø xuaát baûn Hoäi Nhaø Vaên, 400 trang, giaù 32000 ñoàng. Xöù Naéng, truyeän daøi Leâ Thò Thaám Vaân, Anh Thö xuaát baûn, bìa Khaùnh Tröôøng, 160 trang, giaù 8 Myõ kim. Ñaây laø taùc phaåm thöù tö cuûa taùc giaû, sau

TC THÔ 18

•

245

“Ñoâi Bôø”, “Muøa Traêng”, “Vieät Nam, Ngaøy Toâi Trôû Veà”, “Yellow Light”. “Xöù Naéng noùi leân nhöõng thao thöùc, tìm kieám veà coäi nguoàn, thaân phaän maø chuùng ta thöôøng chaïm maët nôi nhöõng phuï nöõ goác AÙ chaâu lôùn leân taïi Hoa Kyø. Giöõa nhöõng di tích cuûa theá giôùi cuõ, cuûa truyeàn thoáng, Xöù Naéng bieåu hieän moät vöôn mình xaùc quyeát caù tính, söùc maïnh cuõng nhö khaùt voïng cuûa ngöôøi phuï nöõ trong moät theá giôùi maø ña soá nhöõng giaù trò coá höõu ñang ñöôïc nhìn laïi.” (Trích trang ngoaøi bìa). Tranh Thô, ba baøi thô “Böu AÛnh cuûa Ngöôøi Anh ôû Myõ” cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, “Ñoïc Chinh Phuï Ngaâm” cuûa Kheá Ieâm vaø “Nhöõng Ngaøy Voâ Caûm” cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam do nhaø thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng laøm laïi baèng maøu, in treân giaáy laùng. Söu Taàm, soá 8, thaùng 10-11-12/1999, baûn tin ngöôøi Vieät haûi ngoaïi do Nguyeãn Xuaân Sôn phuï traùch. Baûn tin goàm caû nhöõng ñeà taøi nghieân cöùu veà tem, tieàn giaáy, tieàn coå ñeán ñoà coå, saùch baùo vaø caùc thò tröôøng söu taàm. Xin quí vò naøo muoán coù nhöõng baûn tin naøy, lieân laïc veà: Email: son@hotmail. com hay ñieän thoaïi soá 716-223.8321.

246

•

TC THÔ 18

Quí vò Maïnh Thöôøng Quaân Ñeå taïp chí Thô coù theå tieáp tuïc coù maët trong tình traïng nghòch lyù hieän nay: in aán vaø göûi ñi khaép nôi, nhöng coù raát ít hoài aâm veà taøi chaùnh, chuùng toâi keâu goïi loøng haûo taâm cuûa quí vò Maïnh Thöôøng Quaân. Thieän yù cuûa quí vò seõ laø ñoäng löïc maïnh meõ giuùp chuùng toâi duy trì tôø baùo. Trong soá naøy, chuùng toâi xin göûi lôøi caûm taï ñeán quí vò sau ñaây ñaõ uûng hoä chuùng toâi:

Trònh Ngoïc Minh Haûi Vaân Moät thaân höõu daáu teân Nguyeãn Löông Ba

100.00 100.00 100.00 100.00