TẠP CHÍ THƠ SỐ MÙA THU 2001 by Thơ Tân Hình Thức Việt

MUÏC LUÏC Tieåu luaän Thö toøa soaïn Lí Do cuûa Vaên Hoïc Con EÁch laø OÂng Trôøi, truyeän Hai Hoïa Phaåm Hình AÛnh Vaên Hoùa Tieâu Thuï... Chuyeän Ba Böõa AÊn Ghi Chuù Veà... Moät Nhaø Thô Kieät Xuaát Ai Ñaàu Tieân... Taân Hình Thöùc... Ôi, Thôøi cuûa Thô OÂm Thô, Ñoâi Ñieàu... Nhöõng Keû Gieát Thô Phoûng Vaán Frederick Turner Ba Muøa: Moät Baøi Thô...

Cao Haønh Kieän Cao Haønh Kieän Cao Haønh Kieän Samuel Beckett Leakthina C. Ollier Ñoã Kh. Dana Gioi Dieãm Chaâu Döông Töôøng Kheá Ieâm Ñoã Kh. Nguyeãn Hoaøi Phöông Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Paul Lake Vuõ Ngoïc Thaêng

Thô Taân Hình Thöùc Nôi Uoáng Caø Pheâ Sôùm Choã Ñaäu Cho Thueâ Soáng vaø Cheát Thaùng Ngaøy Toâi Thích Toâi Khoâng Thô Tem Taân Hình Thöùc Caûi taïo ôû Nice Hoûi Ñaùp... Laõng Maïn Keùo Daøi Baøi Vieát Cho... Daáu Maët Cö Xaù Ñöôøng saét Boá Maøy Gioù Nhöõng Saéc Maøu Baäc Thang

Nguyeãn Thò Khaùnh Minh Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung Ñoaøn Minh Haûi Ñöùc Phoå Hoaøng Xuaân Sôn Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Ñoã Kh. Nguyeãn Hoaøi Phöông Quyønh Thi Nguyeãn Löông Ba Löu Hy Laïc Nguyeãn Ñaït Traàm Phuïc Khaéc Nguyeãn Thò Thanh Bình Phan Taán Haûi Kheá Ieâm

Thô Charles Bukowski Nguyeãn Xuaân Sanh Leâ Ñaït N.P Nguyeãn Thò Minh Thuûy Vi Thuøy Linh Nguyeãn Toân Nhan Chu Vöông Mieän Luaân Hoaùn Löu Nguyeãn Ñoã Vinh Ñaëng Taán Tôùi Leâ Giang Traàn Nguyeãn Löông Vò Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Thöôøng Quaùn Ñinh Linh Phan Nhieân Haïo Mai Ninh Wislawa Szymborska Nguyeãn Tieán Ñöùc Phan Huyeàn Thö Nguyeãn Huy Quyønh Thaän Nhieân Wallace Stevens Kantor Peter Hazel Smith Nguyeãn Quoác Chaùnh Nguyeãn Baù Thoï Thaûo Chi Buøi Chí Vinh Emily Dickinson Nguyeãn Hoa Michael Palmer Traàn Tieán Duõng Nguyeãn Quyeán

Paris Thaùng Luùa Chín A Z Ñaát Goïi Meï Veà Göûi Veà Meï Ñoâi Caùnh cuûa Meï Thô Chöõ Haùn Quaän Chuùa Hoùa Thaân Gioït Tuyeát Santa Monica Moät Chieàu Taëng Moät Ngöôøi Ñieân Vui Veû Neáu Ba Baøi Thô Raát Môùi Ulysses in Wonderslip Chöõ Tình Nhöng Roài ÔÛ Treân Caùnh Ñoàng... Treo Taàm Nhìn... Chuyeän Keå... Naèm Nghieâng Chaúng Bieát Nôi Nao Nhöõng Baøn Chaân Giai Thoaïi veà Caùi Loï Ghi Cheùp Cuoäc Xuaát Kích cuûa Thô Côn Meâ Ñaàm Laày Voïng AÂm Baøi Thô Cuoái Môû Sau Ñau Khoå Lôùn Naêm Baøi Thô Ñoäc Giaû Yeâu Quí OÂng Ñoà Chôi Ngöôøi Vôï cuûa Baàu Trôøi Tin Thô

Bìa: Tem Taân Hình Thöùc cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

hìn laïi 20 soá baùo, maø soá naøo cuõng ñaày naêng ñoäng vaø môùi laï, vôùi moät soá ñoäc giaû daøi haïn chaúng laø bao, ñuû noùi leân söï ñoùng goùp voâ ñieàu kieän cuûa moät soá thaân höõu vaø söï uûng hoä caùc vò maïnh thöôøng quaân, veà baøi vôû vaø tieàn baïc. 20 soá baùo laø taâm tình, loøng caûm thoâng, söï chia seû, laø baøi thô cuûa nhieàu baøi thô, vì theá, laø söï hieän höõu khoâng ai coù theå phuû nhaän, cho duø laø baây giôø hay maõi maõi. Bôûi ñoù laø taám loøng cuûa nhieàu taám loøng, laø nieàm tin vaø hy voïng, caûm xuùc vaø tö töôûng, ghi nhaän vaø naém baét, giöõa ñôøi soáng saùng taùc vaø ñôøi soáng hieän thöïc. Vaø ñoù cuõng laø söï kyø dieäu ñaõ laøm neân söï coù maët cuûa 20 soá baùo. Trong soá naøy, chuùng toâi traân troïng giôùi thieäu nhöõng baøi vieát ñaëc saéc töø nhieàu khía caïnh, phong phuù vaø bao quaùt, nhö moät chaát suùc taùc kích thích chieàu höôùng ñoåi môùi. Chuùng toâi coá gaéng duy trì chaát löôïng tôø baùo ñeå luùc naøo cuõng laø moät dieãn ñaøn coù giaù trò, xöùng ñaùng vôùi söï quan taâm cuûa quí thaân höõu vaø baïn ñoïc. THÔ

•

TC THÔ 21

Lí Do cuûa Vaên Hoïc Cao Haønh Kieän

oâi khoâng bieát coù phaûi vaän meänh ñaõ ñaåy toâi leân treân giaûng ñaøn naøy hay khoâng, caùi ngaãu nhieân naøy do haøng bao cô duyeân taïo thaønh, chaúng e goïi noù laø vaän meänh. Vieäc thöôïng ñeá coù hoaëc khoâng, haõy khoan baøn; giaùp maët vôùi ñieàu khoâng theå bieát ñoù loøng toâi voán mang nieàm kính sôï, duø raèng toâi voán töï nhaän laø moät keû theo thuyeát voâ thaàn. Moät caù nhaân khoâng theå thaønh thaàn, caøng khoâng theå noùi laø thay maët thöôïng ñeá, laøm sieâu nhaân ñeå chuû teå caùi theá giôùi naøy, chæ coù theå laøm theá giôùi naøy caøng theâm roái loaïn, baùt nhaùo. Moät theá kæ sau Nietzsche, nhöõng tai kieáp do nhaân taïo ñeå laïi treân lòch söû loaøi ngöôøi nhöõng kæ luïc haéc aùm nhaát. Ñuû loaïi hình saéc sieâu nhaân, xöng baäy laø laõnh tuï cuûa nhaân daân, nguyeân thuû cuûa quoác gia, thoáng soaùi cuûa daân toäc, chaúng ngaïi vaän duïng moïi thuû ñoaïn baïo löïc gaây ra haønh vi toäi aùc, tuyeät nhieân chaúng theå so baøn vôùi nhöõng cuoàng ngoân cuûa moät trieát gia cöïc ñoan vò kæ. Toâi chaúng nghó ñeán chuyeän laïm duïng choã giaûng ñaøn vaên hoïc naøy ñeå roâng daøi veà chính trò vaø lòch söû, chæ xin nhaân cô hoäi naøy trình ra tieáng noùi thuaàn tuùy cuûa moät nhaø vaên. Nhaø vaên cuõng chæ laø moät ngöôøi bình thöôøng, coù leõ maãn caûm hôn, maø ngöôøi quaù maãn caûm thöôøng thöôøng laïi yeáu ñuoái hôn. Moät nhaø vaên khoâng laáy

TC THÔ 21

•

mình laøm ngöôøi phaùt ngoân cuûa nhaân daân, hoaëc hoùa thaân cuûa chính nghóa, thì tieáng noùi aáy chaúng theå naøo khoâng nhoû nhoi yeáu ôùt, tuy nhieân, chính tieáng noùi cuûa loaïi caù nhaân aáy môùi laïi caøng chaân thaät. ÔÛ ñaây, toâi muoán noùi laø vaên hoïc cuõng chæ coù theå laø tieáng noùi cuûa caù nhaân, maø voán xöa nay vaãn theá. Vaên hoïc moät khi uoán thaønh tuïng ca cuûa quoác gia, kì xí cuûa daân toäc, mieäng löôõi cuûa chính ñaûng, hoaëc phaùt ngoân cuûa moät giai caáp hoaëc moät taäp ñoaøn, cho duø coù theå vaän duïng thuû ñoaïn tuyeân truyeàn, môû roäng thanh theá, rôïp trôøi kín ñaát chi nöõa, caùi loaïi vaên hoïc ñoù cuõng choân vuøi maát baûn tính, khoâng thaønh vaên hoïc, maø bieán thaønh coâng cuï cuûa quyeàn löïc hoaëc lôïi ích. Trong theá kæ vöøa chaám döùt, vaên hoïc ñaõ phaûi ñöông ñaàu chính vôùi baát haïnh naøy, maø so vôùi baát cöù thôøi ñaïi naøo ñaõ qua, noù caøng in saâu nhöõng veát boûng cuûa chính trò vaø quyeàn löïc, vaø nhaø vaên caøng traûi qua nhöõng baùch haïi gheâ gôùm hôn. Vaên hoïc muoán baûo veä lí do toàn taïi cuûa chính noù vaø khoâng bieán thaønh coâng cuï cuûa chính trò, thì khoâng theå khoâng quay veà vôùi tieáng noùi cuûa caù nhaân, bôûi vaên hoïc tröôùc heát laø töø caûm thuï cuûa caù nhaân maø ra, coù caûm môùi coù phaùt. Noùi nhö theá khoâng phaûi baûo laø vaên hoïc aét phaûi thoaùt li chính trò, hoaëc vaên hoïc aét phaûi can döï chính trò. Luaän chieán veà caùi goïi laø caùc khuynh höôùng vaên hoïc, hoaëc caùc khuynh höôùng chính trò cuûa nhaø vaên, ñaõ laø moät caên beänh lôùn, taùc haïi vaên hoïc trong theá kæ vöøa qua. Heä tö töôûng taùc quaùi ñaõ bieán caùc khuynh höôùng truyeàn thoáng vôùi caùch taân, thaønh baûo thuû vôùi caùch maïng, xoay vaán ñeà vaên hoïc ra ñaáu tranh giöõa tieán boä vaø phaûn ñoäng. Moät khi heä tö töôûng keát hôïp vôùi quyeàn löïc thaønh theá löïc cuûa hieän thöïc, luùc aáy caû vaên hoïc vaø caù nhaân ñeàu gaëp tai öông. Vaên hoïc Trung quoác trong theá kyû 20 gaëp kieáp naïn moät laàn roài hai, hai laàn roài ba, ñeán noãi coù hoài chæ coøn thoi thoùp, chính vì do chính trò laøm chuû teå vaên hoïc: caû caùch maïng trong vaên hoïc vaø vaên hoïc caùch maïng ñeàu cuøng ñöa vaên hoïc vôùi caù nhaân vaøo choã cheát. Laáy danh nghóa caùch maïng ñeå thaûo phaït vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa Trung quoác daãn tôùi ngang nhieân caám saùch, ñoát saùch. Nhaø vaên bò saùt haïi, caàm tuø, löu ñaày, khoå sai, trong moät traêm naêm qua khoâng theå keå heát soá naïn nhaân, trong lòch söû cuûa Trung quoác baát cöù trieàu ñaïi vua chuùa naøo cuõng khoâng theå saùnh baèng, taïo ra nhöõng gian nan voâ cuøng cho vaên hoïc vieát baèng Trung vaên, coøn vieäc töï do saùng taùc caøng khoâng theå baøn.

•

TC THÔ 21

Nhaø vaên ví baèng muoán coù ñöôïc töï do tö töôûng, tröø ra caâm laëng chæ coøn coù caùch ñaøo thoaùt. Nhöng ngöôøi saùng taùc döïa vaøo chöõ nghóa maø voâ ngoân moät thôøi gian quaù laâu thì chaúng khaùc töï saùt. Nhaø vaên muoán traùnh töï saùt vaø buoäc caâm, laïi muoán noùi leân tieáng noùi caù nhaân cuûa mình thì khoâng coù caùch naøo khaùc hôn laø ñaøo thoaùt. Nhìn laïi vaên hoïc söû, töø phöông Ñoâng tôùi phöông Taây ñaâu chaúng nhö theá, töø Khuaát Nguyeân tôùi Dante, James Joyce, Thomas Mann, Aleksandr Solzhenitsyn ñeán soá ñoâng nhöõng trí thöùc Trung quoác laùnh naïn sau vuï thaûm saùt ôû Thieân An Moân naêm 1989. Ñoù laø vaän meänh khoâng theå traùnh ñöôïc cuûa nhaø thô vaø nhaø vaên muoán gìn giöõ tieáng noùi cuûa mình. Trong nhöõng naêm Mao Traïch Ñoâng thöïc thi cheá ñoä chuyeân chính toaøn dieän, ngay caû vieäc ñaøo thoaùt cuõng khoâng xong. Nhöõng chuøa mieáu trong röøng nuùi, thôøi phong kieán töøng laø nôi nöông naùu cho nhaø vaên cuõng bò queùt saïch, vaø ngay vieäc vieát leùn cuõng laø lieàu maïng. Ñeå duy trì ñoäc laäp tö töôûng chæ coøn töï noùi mình nghe, maø cuõng phaûi möôøi phaàn kín nheïm. Toâi muoán noùi, chính vaøo caùi thôøi laøm vaên hoïc khoâng theå ñöôïc ñoù, toâi môùi troïn veïn nhaän thöùc ñöôïc ñieàu coát yeáu, aáy laø vaên hoïc giuùp loaøi ngöôøi baûo trì yù thöùc laøm ngöôøi. Coù theå noùi, raèng töï noùi vôùi baûn thaân laø khôûi nguoàn cuûa vaên hoïc, coøn duøng ngoân ngöõ ñeå truyeàn thoâng laø thöù yeáu. Con ngöôøi ñem caûm xuùc vaø tö töôûng roùt vaøo trong ngoân ngöõ, thoâng qua vieäc vieát, döïa vaøo vaên töï, laøm thaønh vaên hoïc. Ngay luùc vieát ñoù khoâng heà coù baát cöù toan tính lôïi duïng naøo thaäm chí coøn khoâng nghó tôùi moät ngaøy naøo ñoù coù theå phaùt bieåu, maø vaãn muoán vieát, cuõng bôûi laø vì trong luùc vieát ñaõ traûi qua khoaùi caûm, coù ñöôïc ñeàn ñaùp, coù ñöôïc an uûi roài. Cuoán tieåu thuyeát tröôøng thieân “Linh sôn” cuûa toâi vieát ra chính laø vaøo luùc nhöõng taùc phaåm maø toâi ñaõ nhieàu phaàn nghieâm tuùc töï kieåm duyeät vaãn gaëp phaûi xeùt duyeät caám ñoaùn. Toâi vieát noù thuaàn chæ vì muoán xua ñi noãi coâ ñôn trong loøng, vieát cho rieâng mình, chaúng heà mong caàu coù khaû naêng phaùt bieåu. Ngoaùi xem laïi kinh nghieäm vieát cuûa mình, toâi coù theå noùi: vaên hoïc xeùt taän coäi reã laø söï xaùc nhaän cuûa con ngöôøi veà giaù trò töï thaân, ngay khi vieát ñaõ laø khaúng ñònh. Vaên hoïc ñaàu tieân naåy sinh töø söï caàn thieát cuûa nhaø vaên laøm troøn veïn chính mình, coøn coù hieäu quaû hay khoâng vôùi xaõ hoäi thì laø chuyeän sau khi taùc phaåm ñaõ hoaøn thaønh. Theâm nöõa, hieäu quaû ñoù ra sao cuõng khoâng do yù nguyeän cuûa nhaø vaên maø quyeát ñònh. Trong vaên hoïc söû, khoâng ít taùc phaåm lôùn baát huû maø chöa töøng ñöôïc

TC THÔ 21

•

xuaát baûn thôøi caùc taùc giaû coøn soáng. Neáu ngay trong khi vieát khoâng coù söï töï xaùc nhaän, thì laøm sao maø caàm buùt ñöôïc. Trong vaên hoïc söû Trung quoác, “Taây du kyù”, “Thuûy höû truyeän”, “Kim bình mai” vaø “Hoàng laâu moäng” laø nhöõng cuoán tieåu thuyeát lôùn nhaát. Ñôøi soáng cuûa taùc giaû, boán ñaïi taøi töû ñoù, cho tôùi nay coøn khoù maø tra khaûo, chaúng khaùc naøo nhö ñôøi cuûa Shakespeare. Duy coøn soùt laïi laø moät thieân töï thuaät cuûa Thi Naïi Am. Neáu khoâng coù ñöôïc nieàm an uûi rieâng, nhö oâng noùi, “cuõng ñaønh khuaây xuoâng” (nguyeân baûn: Lieãu dó töï uyù), thì laøm sao coù theå vaét heát heát tinh löïc vaøo thieân cöï taùc kia nhö theá ñöôïc, vì luùc soáng chaúng heà coù ñeàn ñaùp. Tieåu thuyeát hieän ñaïi, ñaàu moái laø töø Franz Kafka. Nhaø thô thaâm traàm nhaát cuûa theá kæ laø Fernando Pessoa. Hoï chaúng ñeàu nhö theá sao? Hoï troâng caäy vaøo ngoân ngöõ khoâng heà nhaém caûi taïo caùi theá giôùi naøy. Hoï bieát saâu xa caùi söùc yeáu ôùt cuûa moät caù nhaân, nhöng laïi noùi ra lôøi. Ñoù laø vì ngoân ngöõ voán coù ma löïc quyeán ruû. Ngoân ngöõ laø keát tinh thöôïng thöøa cuûa vaên minh loaøi ngöôøi. Ngoân ngöõ tinh vi nhö theá, khoù naém baét thaáu trieät nhö theá, khoâng ñaâu chaúng loït nhö theá, vì noù xuyeân thaáu caùi caûm bieát cuûa con ngöôøi, noái keát vôùi caùi nhaän thöùc veà theá giôùi cuûa con ngöôøi. Vaên töï, thoâng qua vieäc vieát ra maø löu laïi, kì dieäu nhö theá, khieán cho moät caù nhaân coâ laäp vaãn coù theå caûm thoâng vôùi nhöõng con ngöôøi, duø khaùc chuûng toäc, duø khaùc thôøi ñaïi. Caùi hieän taïi san seû cuûa vieäc vieát vaø ñoïc vaên hoïc cuõng keát lieàn vôùi giaù trò tinh thaàn vónh haèng cuûa vaên hoïc nhö theá. Toâi cho raèng moät nhaø vaên ngaøy nay maø coá yù cöôøng ñieäu moät thöù vaên hoùa daân toäc naøo ñoù, thì aét laø coù ñieåm ñaùng ngôø. Do nôi toâi sinh ra, do ngoân ngöõ toâi söû duïng, töï nhieân laø truyeàn thoáng vaên hoùa Trung quoác coù ôû nôi toâi. Vaên hoaù noùi chung, laïi töông quan maät thieát vôùi ngoân ngöõ, do ñoù maø hình thaønh tình caûm vaø tri thöùc, nhöõng phöông thöùc ñaëc thuø khaù oån ñònh naøo ñoù veà tö duy vaø bieåu hieän traàn thuaät. Tính saùng taïo cuûa nhaø vaên khôûi ñi töø chính choã caùi ngoân ngöõ mình söû duïng ñaõ bieåu thuaät, vaø baèng vaøo choã caùi ngoân ngöõ aáy coøn chöa bieåu thuaät troïn veïn, ñeå maø boài ñaùp. Ngöôøi laøm saùng taïo ngheä thuaät ngoân ngöõ chaúng caàn töï ban caùi nhaõn hieäu daân toäc raønh raønh lieác qua bieát lieàn. Taùc phaåm vaên hoïc vöôït treân ranh giôùi quoác gia, thoâng qua phieân dòch laïi vöôït treân chuûng loaïi ngoân ngöõ, tieán ñeán vöôït qua nhöõng ñaëc ñònh naøo ñoù cuûa taäp quaùn xaõ hoäi vaø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, voán hình thaønh theo khu vöïc ñòa lí vaø lòch söû, ñeå phôi baày saâu xa caùi nhaân tính phoå quaùt ñaïi ñoàng. Theâm nöõa, nhaø vaên ngaøy nay, ngoaøi vaên hoùa daân toäc cuûa mình,

•

TC THÔ 21

ai maø chaúng ñeàu tieáp thu aûnh höôûng cuûa nhieàu loaïi vaên hoùa khaùc. Cho neân cöôøng ñieäu veà caùi ñaëc saéc vaên hoùa daân toäc cuûa mình, neáu chaúng phaûi laø möu toan tieáp thò du lòch, aét khoâng khoûi khieán ngöôøi ta sinh nghi. Vaên hoïc vöôït treân yù heä, vöôït treân ranh giôùi quoác gia, coøn vöôït treân yù thöùc daân toäc, cuõng nhö ñôøi soáng caù nhaân caên baûn vöôït treân thöù chuû nghóa naøy hoaëc chuû nghóa noï. Traïng thaùi sinh toàn cuûa con ngöôøi noùi chung cuõng lôùn lao hôn nhöõng lí thuyeát vaø bieän luaän veà sinh toàn. Vaên hoïc laø quaùn saùt phoå quaùt, tröôùc caùi hoaøn caûnh cuøng khoán cuûa sinh toàn con ngöôøi, vaø khoâng heà coù caám kò. Nhöõng haïn ñònh ñoái vôùi vaên hoïc ñeàu laø aùp ñaët töø beân ngoaøi, nhö cuûa chính trò, cuûa xaõ hoäi, cuûa luaân lí, cuûa taäp tuïc. Taát caû nhöõng thöù naøy ñeàu möu toan caét xeùn vaên hoïc thaønh ñoà trang söùc cho vöøa khuoân pheùp. Tuy nhieân vaên hoïc chaúng phaûi ñeå laøm ñeïp cho quyeàn löïc, cuõng chaúng phaûi laø moùn ñoà thôøi thöôïng cuûa xaõ hoäi. Vaên hoïc töï coù tieâu chuaån giaù trò cuûa noù: ñoù laø tính chaát thaåm mó. Thaåm mó töông quan maät thieát vôùi tình töï cuûa con ngöôøi laø caùi tieâu chuaån thieát yeáu duy nhaát cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Thöïc vaäy, phaùn ñoaùn thaåm mó cuõng tuøy töøng ngöôøi maø khaùc nhau, bôûi tình caûm voán xuaát phaùt töø nhöõng caù nhaân khaùc nhau. Tuy nhieân, loaïi phaùn ñoaùn tuy chuû quan aáy chaéc chaén cuõng vaãn coù nhöõng tieâu moác phoå quaùt ñöôïc thöøa nhaän. Ngöôøi ta thoâng qua söï trau gioài vaên hoùa maø hình thaønh khaû naêng thöôûng thöùc, thoâng qua vieäc ñoïc maø taùi thoâng caûm vôùi caùi ñeïp vaø yù thô, caùi cao thöôïng vaø caùi loá bòch, caùi bi thöông vaø caùi quaùi ñaûn, caùi u maëc vaø caùi traøo phuùng, maø nhaø vaên ñaõ truùt vaøo taùc phaåm. YÙ thô hoaëc caûm xuùc thaåm mó cuõng chaúng phaûi chæ do tröõ tình. Moät nhaø vaên yeâu mình maø khoâng bieát töï tieát cheá laø maéc moät thöù beänh aáu tró. Thöïc vaäy, luùc môùi baét ñaàu hoïc vieát, ai ai cuõng khoù traùnh beänh ñoù. Hôn nöõa, tröõ tình coøn coù bao nhieâu taàng lôùp, vaø muoán ñeán caûnh giôùi caøng cao, caøng caàn coù caëp maét laïnh, caùi nhìn yeân. YÙ thô, voán nöông naùu vöõng chaõi trong caùi ñaêm ñaêm töø xa. Caùi taàm maét ñaêm ñaêm kia, ví baèng laïi soi chieáu vaøo chính baûn thaân ngöôøi saùng taùc, ñoàng thôøi laïi vuùt bay treân caû nhaân vaät trong saùch laãn taùc giaû, thaønh ra con maét thöù ba, töùc tueä nhaõn cuûa nhaø vaên, moät caùi nhìn heát söùc trung tính, nhö theá thì nhöõng tai naïn cuøng raùc röôûi cuûa nhaân theá ñeàu ñaùng cöùu xeùt ñuùng ñaén: ñoàng thôøi vôùi söï khôi daäy thoáng khoå, chaùn gheùt, aùc taâm, thì cuõng thöùc tænh loøng töø bi thöông xoùt, nieàm yeâu tieác cuøng vôùi tình quyeán luyeán cuoäc soáng. Thaåm mó troàng goác ôû tình caûm con ngöôøi cuõng e raèng chaúng theá naøo loãi thôøi ñöôïc, duø raèng vaên hoïc, gioáng nhö ngheä thuaät kieåu thôøi thöôïng, moãi naêm moãi ñoåi. Tuy nhieân, phaùn ñoaùn giaù trò veà vaên hoïc khaùc xa vôùi thôøi

TC THÔ 21

•

thöôïng, laø ôû choã chæ coù caùi môùi laø toát. Ñoù cuõng laø caùi cô cheá phoå bieán trong söï xoay chuyeån cuûa thò tröôøng, maø chôï saùch cuõng khoâng laø ngoaïi leä. Neáu phaùn ñoaùn thaåm mó cuûa nhaø vaên laïi cuõng chaïy theo caùi vieäc laøm tình cuûa thò tröôøng thì chaúng khaùc naøo vaên hoïc töï saùt. Nhaát laø ngaøy nay, caùi xaõ hoäi huyeânh hoang töï xöng laø xaõ hoäi tieâu (thuï) phí (phaïm) naøy, toâi cho raèng phaûi troâng caäy vaøo moät thöù vaên hoïc laïnh. Möôøi naêm veà tröôùc, sau khi keát thuùc cuoán “Linh sôn” maø vieäc vieát tieâu phí thôøi gian laø 7 naêm, toâi coù vieát baøi vaên ngaén, chuû tröông moät loaïi vaên hoïc laïnh nhö theá: “Vaên hoïc voán khoâng coù quan heä gì vôùi chính trò, chæ laø söï tình thuaàn caù nhaân, moät phen quan saùt, moät laàn ngoaùi nhìn laïi kinh nghieäm, vaøi ba hoài töôûng, cuøng bieát bao caûm thuï ñeå phôi baøy moät taâm traïng naøo ñoù, ñuû ñaày cuøng suy ngaãm.” “Goïi laø nhaø vaên, chaúng khaùc naøo moät caù nhaân töï mình ñang noùi chuyeän, ñang vieát ra – ngöôøi khaùc coù theå nghe hoaëc khoâng nghe, coù theå ñoïc hoaëc khoâng ñoïc. Nhaø vaên ñaõ chaúng phaûi laø anh huøng xin caùi söù meänh vì daân, cuõng chaúng ñaùng laøm ngaãu töôïng cho ngöôøi ta suøng baùi, laïi caøng khoâng phaûi laø toäi nhaân hoaëc thuø ñòch cuûa daân chuùng. Nhaø vaên, sôû dó coù luùc coøn vì taùc phaåm saùng taùc maø chòu naïn, thì ñoù chæ laø vì nhöõng nhu caàu cuûa keû khaùc. Ngay khi quyeàn theá caàn cheá taïo ra moät vaøi thuø ñòch ñeå laùi söùc chuù yù cuûa daân chuùng, nhaø vaên lieàn bò bieán thaønh moät thöù vaät hi sinh. Caøng baát haïnh nöõa laø, coù nhöõng nhaø vaên meâ luù cöù töôûng laøm teá phaåm laø moät thöù vinh quang lôùn.” “Thaät ra, quan heä giöõa nhaø vaên vaø ngöôøi ñoïc chaúng khaùc moät caùch giao löu tinh thaàn, ñoâi beân chaúng caàn gaëp maët, chaúng caàn qua laïi, chæ caûm thoâng qua taùc phaåm.” “Vaên hoïc thaønh ra moät thöù haønh vi khoâng coù khoâng ñöôïc trong sinh hoaït cuûa loaøi ngöôøi, hai beân ñoïc vaø vieát ñeàu cuøng töï giaùc töï nguyeän. Do ñoù, vaên hoïc khoâng coù gaùnh vaùc nghóa vuï naøo vôùi ñaïi chuùng caû.” “Moät thöù vaên hoïc khoâi phuïc ñöôïc baûn tính nhö theá, ta khoâng ngaïi goïi laø vaên hoïc laïnh. Noù sôû dó toàn taïi, chæ laø vì loaøi ngöôøi, ngoaøi vieäc theo ñuoåi söï ñaày ñuû vaät chaát, coøn coù moät thöù hoaït ñoäng thuaàn tuùy tinh thaàn. Loaïi hoaït ñoäng aáy taát nhieân chaúng phaûi ngaøy nay môùi baét ñaàu. Chaúng qua chæ laø trong dó vaõng noù chuû yeáu ngaên trôû nhöõng aùp baùch cuûa theá löïc chính trò vaø taäp tuïc xaõ hoäi, coøn ngaøy nay noù caàn ñoái khaùng vôùi söï taåm daâm cuûa quan nieäm giaù trò mua baùn cuûa caùi xaõ hoäi tieâu phí naøy. Muoán toàn taïi, vaên hoïc ñoù tröôùc tieân phaûi cam chòu coâ ñôn.” “Nhaø vaên, neáu muoán theo ñoøi vieäc vieát vaên loaïi aáy, roõ raøng khoâng theå

•

TC THÔ 21

soáng nhôø noù, khoâng theå khoâng möu keá sinh nhai naøo khaùc ngoaøi vieäc vieát. Do ñoù, vieát loaïi vaên hoïc aáy khoâng theå khoâng goïi laø moät thöù xa xæ, moät söï thoaû maõn thuaàn tuùy treân maët tinh thaàn. Loaïi vaên hoïc laïnh aáy may ra maø ñöôïc xuaát baûn ñeå löu truyeàn treân ñôøi, chæ nhôø vaøo söï gaéng söùc cuûa nhaø vaên cuøng baïn beø. Taøo Tuyeát Caàn [taùc giaû tieåu thuyeát Hoàng laâu moäng] vaø Franz Kafka laø nhöõng thí duï nhö theá. Taùc phaåm cuûa hoï thaäm chí coøn chöa ñöôïc xuaát baûn luùc hoï coøn soáng, khoan noùi laø taïo thaønh phong traøo vaên hoïc, hoaëc trôû neân laãy löøng gì trong xaõ hoäi. Loaïi nhaø vaên aáy soáng beân leà vaø ôû choã caïp bòn cuûa xaõ hoäi, chuùi ñaàu vaøo thöù hoaït ñoäng tinh thaàn maø ñöông thôøi chaúng heà hi voïng ñöôïc ñeàn ñaùp, khoâng mong xaõ hoäi thöøa nhaän, maø chæ vui vôùi thuù vieát cuûa mình.” “Vaên hoïc laïnh laø moät loaïi vaên hoïc chaïy troán ñeå caàu soáng coøn, laø moät loaïi vaên hoïc khoâng chòu cho xaõ hoäi böùc töû ñeå caàu söï töï cöùu treân tinh thaàn. Moät daân toäc neáu nhö khoâng dung noåi moät loaïi vaên hoïc voâ vuï lôïi nhö theá, thì ñoù chaúng phaûi chæ laø baát haïnh cho nhaø vaên, maø aét cuõng laø bi ai cho daân toäc aáy.” Toâi may sao ngay khi coøn soáng laïi ñöôïc Vieän Vaên hoïc Thuïy ñieån trao cho caùi vinh döï vaø giaûi thöôûng to lôùn naøy, aáy cuõng laø nhôø baïn beø caùc nôi treân theá giôùi trong nhieàu naêm chaúng tính ñeàn ñaùp, chaúng neà gian khoå, boû coâng phieân dòch, xuaát baûn, dieãn xuaát, pheâ bình, giôùi thieäu taùc phaåm cuûa toâi. ÔÛ ñaây, toâi khoâng theå caûm taï töøng vò moät, bôûi danh saùch ñoù raát daøi. Toâi coøn phaûi caûm taï nöôùc Phaùp ñaõ tieáp naïp toâi. Taïi caùi quoác gia laáy vaên hoïc vaø ngheä thuaät laøm vinh quang naøy, toâi ñaõ ñaït ñöôïc ñieàu kieän saùng taùc töï do, maø coøn coù caû ñoäc giaû vaø khaùn thính giaû nöõa. Toâi ñöôïc may khoâng coâ ñôn laø maáy, duø theo ñoøi vieäc vieát laùch khaù laø coâ ñoäc. ÔÛ ñaây, toâi coøn muoán noùi moät ñieàu, ñoù laø ñôøi soáng khoâng phaûi laø leã hoäi, raèng theá giôùi naøy chaúng phaûi ñeàu gioáng nhö Thuïy ñieån thanh bình caû moät traêm taùm möôi naêm khoâng traûi qua chieán tranh nhö theá naøy. Theá kæ môùi chaúng phaûi chæ vì ñaõ kinh qua bao nhieâu laø tai hoïa trong theá kæ tröôùc maø ñöôïc mieãn dòch ñaâu. Kí öùc khoâng coù caùch naøo di truyeàn, gioáng nhö chuûng töû cuûa sinh vaät. Loaøi ngöôøi coù trí naêng nhöng khoâng thoâng minh tôùi möùc haáp thuï ñöôïc nhöõng baøi hoïc cuûa quaù khöù. Thaäm chí trí naêng cuûa con ngöôøi coøn coù khaû naêng phaùt taùc tính aùc maø laâm nguy caû tôùi söï soáng coøn cuûa con ngöôøi. Loaøi ngöôøi chaúng phaûi nhaát ñònh laø ñi töø tieán boä naøy tôùi tieán boä khaùc. Lòch söû, ôû ñaây toâi khoâng theå khoâng noùi tôùi lòch söû vaên minh nhaân loaïi, naøo ñaâu coù ñoàng haønh vôùi vaên minh. Töø söï ñình treä cuûa chaâu AÂu thôøi Trung coå tôùi luïc ñòa chaâu AÙ thôøi Caän ñaïi suy baïi vaø hoãn loaïn, ñeán hai laàn ñaïi chieán theá giôùi trong theá kæ 20, caùc thuû ñoaïn gieát ngöôøi cuõng ngaøy caøng tinh vi.

TC THÔ 21

•

Tieán boä cuûa khoa hoïc kó thuaät naøo coù nhaát ñònh ñöa loaøi ngöôøi ngaøy caøng vaên minh hôn ñaâu. Laáy moät thöù chuû nghóa khoa hoïc ñeå giaûi thích lòch söû, hoaëc laø laáy söû quan xaây döïng treân caùi bieän chöùng hö huyeãn ñeå dieãn dòch, ñeàu khoâng theå thuyeát minh haønh vi con ngöôøi. Caùi loøng cuoàng nhieät hôn moät theá kæ veà moät xaõ hoäi khoâng töôûng vaø moät cuoäc caùch maïng lieân tuïc ngaøy nay ñaõ tan thaønh tro buïi, khieán cho nhöõng ai soáng soùt laøm sao khoûi ñaéng cay? Phuû ñònh cuûa phuû ñònh ñaâu nhaát thieát daãn tôùi khaúng ñònh. Caùch maïng ñaâu coù ñem laïi kieán thieát, vôùi caùi tieàn ñeà cho xaõ hoäi khoâng töôûng cuûa theá giôùi môùi, laø pheá tröø caùi theá giôùi cuõ ñi. Laäp luaän caùch maïng xaõ hoäi aáy cuõng ñem aùp duïng vaøo vaên hoïc, mang khu vöôøn voán laø saùng taïo bieán thaønh chieán tröôøng, ñaû ñaûo ngöôøi xöa, daày xeùo vaên hoùa truyeàn thoáng, taát caû baét ñaàu töø con soá khoâng, chæ môùi laø toát, lòch söû vaên hoïc cuõng bò giaûi thích laø moät söï laät nhaøo lieân tuïc. Nhaø vaên thaät söï khoâng theå ñoùng noåi vai chuùa teå saùng taïo theá giôùi, cuõng chaúng theå töï mình thoåi phoàng laøm Ki toâ, nhö theá chæ laøm tinh thaàn mình thaùc loaïn thaønh ngöôøi ñieân, maø coøn bieán theá giôùi thaønh aûo giaùc, toaøn theå ngoaøi baûn thaân thaønh luyeän nguïc, vaø töï nhieân mình cuõng khoâng soáng noåi. Tha nhaân coá nhieân laø ñòa nguïc: neáu baûn ngaõ maát kieåm soaùt, leõ naøo chaúng theá? Töï mình bieán thaønh teá vaät cho töông lai, maø coøn ñoøi ngöôøi khaùc theo sau laøm vaät hi sinh. Lòch söû cuûa theá kæ 20 naøy chaúng caàn voäi vaøng keát luaän, khoâng chöøng coøn sa vaøo trong caùi khung moà ma cuûa loaïi yù heä noï. Lòch söû aáy ñaõ vieát ra roài, ngöôøi sau töï bieát söûa sang cho phaûi. Nhaø vaên cuõng khoâng phaûi laø tieân tri. Ñieàu quan troïng laø soáng trong hieän taïi, khoâng ñeå maéc löøa, boû heát voïng töôûng, nhìn cho roõ giôø naøy phuùt naøy, ñoàng thôøi nhìn kó baûn thaân. Baûn thaân cuõng laø moät môù hoãn ñoän vaø khi tra hoûi caùi theá giôùi naøy cuøng laø tha nhaân thì ñoàng thôøi cuõng khoâng ngaïi maø quay nhìn chính mình. Tai naïn vaø aùp baùch thöôøng coá nhieân tôùi töø beân ngoaøi mình, nhöng chính söï heøn nhaùt vaø hoaûng loaïn cuûa con ngöôøi cuõng thöôøng laøm gia taêng thoáng khoå, maø coøn taïo theâm baát haïnh cho keû khaùc. Haønh vi cuûa con ngöôøi khoù giaûi laø nhö theá, hieåu bieát cuûa con ngöôøi veà chính mình coøn chöa ñöôïc toû töôøng, vaên hoïc chaúng qua chæ laø caùi nhìn chaêm chuù cuûa con ngöôøi vaøo töï thaân, vaø trong luùc xem ngaém aáy ít nhieàu naåy sinh moät sôïi tô yù thöùc oùng aùnh soi roõ töï thaân. Vaên hoïc chaúng nhaèm laät ñoå maø quí ôû phaùt hieän vaø môû phôi nhöõng gì hieám ñöôïc bieát, hoaëc ñöôïc bieát chöa nhieàu, hoaëc töôûng laø bieát nhöng kì thöïc bieát chaúng roát raùo veà caùi chaân töôùng cuûa coõi ngöôøi naøy. Söï chaân thöïc e raèng

•

TC THÔ 21

chính laø phaåm caùch goác reã khoâng theå böùng ñi ñöôïc cuûa vaên hoïc. Caùi theá kæ môùi kia ñaõ tôùi roài, noù coù môùi thöïc hay chaúng môùi haõy khoan baøn, caùch maïng vaên hoïc vaø vaên hoïc caùch maïng cuøng theo vôùi söï baêng hoaïi cuûa yù heä noùi chung cuõng neân chaám döùt luoân. Caùi aûo aûnh veà xaõ hoäi khoâng töôûng giam haõm hôn moät theá kæ cuõng ñaõ tan thaønh maây khoùi. Vaên hoïc sau khi côûi heát söï troùi buoäc cuûa chuû nghóa naøy hoaëc chuû nghóa kia, coøn phaûi quay veà vôùi caûnh ngoä khoán khoå cuûa ñôøi ngöôøi, maø caùi caûnh khoå cuûa ñôøi ngöôøi naøo coù thay ñoåi laø bao, vaãn raønh raønh laø chuû ñeà muoân thuôû cuûa vaên hoïc. Thôøi ñaïi naøy chaúng coù tieân tri cuõng chaúng coù höùa heïn, vaø toâi cho nhö theá ñaâu phaûi laø toài. Nhaø vaên saém vai tieân tri hay quan toøa cuõng neân chaám döùt thoâi. Moät theá kæ vöøa qua, bao nhieâu tieân tri ñeàu thaønh ra löøa ñaûo. Laïi ñi cheá taïo meâ tín môùi ñoái vôùi töông lai, chaúng baèng chuøi maét maø chôø xem. Cuõng chaúng baèng nhaø vaên quay veà vôùi ñòa vò chöùng nhaân, heát söùc trình ra caùi chaân thaät. Noùi theá khoâng phaûi laø muoán vaên hoïc ngang haøng vôùi ghi cheùp hieän thöïc. Ta neân bieát, nhöõng chöùng töø thöïc luïc cung caáp raát ít söï thaät nhö theá, maø laïi thöôøng che giaáu nhöõng nguyeân nhaân vaø ñoäng cô gaây thaønh söï kieän. Coøn khi vaên hoïc tieáp caän söï thaät, töø noäi taâm con ngöôøi ñeán quaù trình cuûa söï kieän ñeàu môû phôi khoâng soùt. Ñoù laø söùc maïnh voán coù cuûa vaên hoïc, chöøng naøo nhaø vaên khai môû traïng huoáng chaân thöïc cuûa ñôøi soáng con ngöôøi maø khoâng laêng nhaêng bòa ñaët. Nhaø vaên tuøy söùc thaáu trieät naém baét ñöôïc söï thaät seõ quyeát ñònh phaåm caùch cao thaáp cuûa taùc phaåm. Ñoù laø ñieàu maø söï chôi vaên giôõn chöõ cuõng nhö kó xaûo vieát laùch khoâng thay theá ñöôïc. Noùi cho ngay, sao goïi laø söï thaät, cuõng coù nhieàu yù kieán chaúng ai chòu ai, coøn phöông phaùp tieáp caän söï thaät thì ngöôøi naøy khaùc vôùi keû kia. Tuy nhieân, nhaø vaên ñoái vôùi chuùng sinh töôùng cuûa nhaân sinh laø phaán son loøe loeït hay laø thaúng baøy khoâng soùt, thì chæ lieác qua laø thaáy ngay. Bieán chaân thaät vôùi khoâng chaân thaät thaønh tö bieän veà töø nghóa, chaúng qua chæ laø moät thöù pheâ bình vaên hoïc cuûa moät thöù yù heä. Nhöõng kieåu nguyeân taéc vaø giaùo ñieàu nhö theá ñoái vôùi saùng taùc vaên hoïc chaúng coù quan heä bao nhieâu. Noùi veà nhaø vaên, coù giaùp maët vôùi söï thaät hay khoâng, ñoù khoâng phaûi laø vaán ñeà phöông phaùp saùng taùc, noù coøn coù töông quan maät thieát vôùi thaùi ñoä vieát nöõa. Caàm buùt leân coù chaân thaät hay khoâng ñoàng thôøi cuõng coù yù nghóa laø nhaø vaên khi boû buùt xuoáng coù chaân thaät hay khoâng. ÔÛ ñaây, chaân thaät khoâng chæ laø phaùn ñoaùn veà giaù trò vaên hoïc, maø ñoàng thôøi cuõng bao haøm yù nghóa ñaïo ñöùc nöõa. Nhaø vaên khoâng gaùnh vaùc söù maïng giaùo hoùa veà ñaïo ñöùc, khi môû phôi roát raùo con ngöôøi muoân veû trong theá giôùi ngaøn coõi bao la, ñoàng thôøi ñem baûn thaân traàn truïi trình ra khoâng soùt, luoân caû phôi baøy nhöõng nuùp che

TC THÔ 21

•

trong noät taâm. Ñoái vôùi nhaø vaên, chaân thaät trong vaên hoïc cô hoà töông ñöông vôùi ñaïo ñöùc, maø coøn laø ñaïo ñöùc toái thöôïng cuûa vaên hoïc nöõa. Ngay caû hö caáu vaên hoïc, döôùi ngoøi buùt cuûa moät nhaø vaên coù thaùi ñoä vieát nghieâm tuùc, cuõng ñaët tieàn ñeà laø baøy ra söï thaät cuûa ñôøi ngöôøi. Ñoù chính laø söùc soáng cuûa nhöõng taùc phaåm baát huû töø xöa tôùi nay. Chính vì theá maø bi kòch Hi laïp vaø Shakespeare vónh vieãn khoâng bò loãi thôøi. Vaên hoïc khoâng phaûi chæ laø moâ taû hieän thöïc, noù aên saâu qua taàng ngoaøi ñeå vaøo coõi ñaùy thaúm cuûa hieän thöïc; noù môû tung nhöõng lôùp voû giaû, laïi vuùt bay cao treân nhöõng bieåu töôïng cuûa ñôøi thöôøng ñeå taàm maét roäng nhìn hình soâng theá nuùi cuûa toaøn theå söï tình. Dó nhieân, vaên hoïc cuõng caàu ñeán töôûng töôïng. Tuy nhieân, cuoäc ngao du tinh thaàn aáy chaúng laø noùi nhaêng noùi cuoäi. Töôûng töôïng maø taùch lìa vôùi caûm thuï chaân thaät, hö caáu maø töø boû neàn taûng cuûa kinh nghieäm ñôøi soáng, thì chæ rôi vaøo choã nhaït theách yeáu ôùt. Taùc phaåm maø ngay chính taùc giaû cuõng chaúng tin töôûng thì chaéc chaén khoâng laøm ñoäc giaû xuùc ñoäng ñöôïc. Ñuùng laø vaên hoïc chaúng phaûi chæ döïa vaøo kinh nghieäm soáng thöôøng ngaøy, nhaø vaên cuõng chaúng phaûi giam mình trong nhöõng gì baûn thaân ñaõ traûi qua. Tai nghe maét thaáy, caû ñeán nhöõng gì trong taùc phaåm vaên hoïc cuûa ngöôøi xöa keå laïi qua ngoân ngöõ laøm vaät chôû ñeàu coù theå hoùa thaønh caûm thuï cuûa baûn thaân, ñoù cuõng laø söùc thaàn cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc. Cuõng nhö lôøi nguyeàn ruûa vôùi lôøi chuùc phuùc, ngoân ngöõ voán coù söùc maïnh laøm lay ñoäng thaâm taâm con ngöôøi. Ngheä thuaät cuûa ngoân ngöõ laø ôû choã ngöôøi keå chuyeän coù theå ñem caûm thuï cuûa mình truyeàn ñaït cho keû khaùc, chöù khoâng phaûi laø moät thöù heä thoáng kí hieäu, moät thöù caáu truùc ngöõ nghóa rieâng baèng keát caáu ngöõ phaùp maø laøm thoûa maõn ñöôïc. Neáu boû queân con ngöôøi soáng thaät ôû ñaèng sau ngoân ngöõ, dieãn dòch treân ngoân ngöõ raát deã bieán thaønh troø chôi cuûa trí xaûo. Ngoân ngöõ khoâng phaûi chæ laø vaät chôû cuûa khaùi nieäm vaø quan nieäm, noù ñoàng thôøi coøn xuùc ñoäng caû caûm giaùc vaø tröïc giaùc. Ñoù cuõng laø lí do taïi sao kí hieäu vaø thoâng tin khoâng caùch gì thay theá cho ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi soáng thöïc. Ñaèng sau ngoân ngöõ noùi ra, yù nieäm, ñoäng cô, thanh ñieäu cuøng tình töï cuûa ngöôøi noùi khoâng caùch naøo chæ ra ñöôïc, neáu chæ döïa vaøo töø nghóa vaø tu töø. Haøm nghóa cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc phaûi do ngöôøi soáng caát leân aâm thanh noùi ra môùi ñöôïc theå hieän troïn veïn, neân cuõng döïa vaøo thính giaùc, chöù khoâng phaûi chæ laøm coâng cuï cho tö duy maø ñaày ñuû ñöôïc. Con ngöôøi caàn ngoân ngöõ khoâng phaûi chæ ñeå truyeàn ñaït yù nghóa, maø coøn ñeå nghieâng tai laéng nghe vaø xaùc nhaän chính mình. ÔÛ ñaây xin möôïn moät caâu cuûa Descartes, ñeå noùi veà nhaø vaên: “Toâi noùi vaäy toâi toàn taïi”. Maø caùi toâi cuûa nhaø vaên, coù theå laø baûn thaân nhaø vaên, hoaëc

•

TC THÔ 21

töông ñoàng vôùi ngöôøi keå chuyeän, hoaëc bieán thaønh caùc nhaân vaät trong saùch. Ñoù coù theå laø nhaø vaên, cuõng coù theå laø baïn, chuû theå ngöôøi keå chuyeän ñoù moät chia thaønh ba. Xaùc ñònh chuû nghóa nhaân xöng laø khôûi ñieåm cho vieäc bieåu ñaït tri giaùc, do ñoù maø hình thaønh caùc phöông thöùc töï thuaät khaùc nhau. Chính trong quaù trình kieám tìm phöông thöùc töï thuaät rieâng cuûa mình maø nhaø vaên thöïc hieän tri giaùc cuûa mình. Trong tieåu thuyeát, toâi laáy nhaân xöng ñaïi danh töø thay cho caùc nhaân vaät thoâng thöôøng, laïi laáy toâi, baïn, y… nhöõng nhaân xöng ñaïi danh töø khaùc nhau ñeå keå veà, hay chuù muïc vaøo moät vai chính. Duøng nhöõng nhaân xöng daïi danh töø khaùc nhau ñeå keå veà moät nhaân vaät taïo neân moät caûm xuùc veà khoaûng caùch. Ñieàu naøy cuõng cung caáp cho dieãn vieân treân saân khaáu moät khoâng gian taâm lí caøng môû roäng, neân toâi cuõng ñöa caùc nhaân xöng ñaïi danh töø chuyeån hoaùn vaøo trong phöông phaùp döïng kòch. Vieäc vieát taùc phaåm tieåu thuyeát hoaëc kòch chöa vaø cuõng khoâng theå chaám döùt. Tuyeân boá noâng noåi cuûa caùi cheát cuûa daïng thöùc vaên hoïc vaø ngheä thuaät naøo ñoù cuõng chæ laø moät thöù sai laàm voâ loái. Sinh ra ñoàng thôøi vôùi vaên minh loaøi ngöôøi, ngoân ngöõ cuõng nhö ñôøi soáng, kì dieäu bieát bao, söùc bieåu hieän cuõng voâ cuøng taän. Coâng vieäc cuûa nhaø vaên laø phaùt hieän cuøng khai thaùc caùi tieàm naêng coøn caát giaáu ñoù cuûa ngoân ngöõ. Nhaø vaên khoâng phaûi laø chuû teå cuûa taïo vaät, laïi chaúng theå pheá tröø ñöôïc caùi theá giôùi naøy, duø cho caùi theá giôùi naøy ñaõ cuõ muïc ñeán theá. Nhaø vaên cuõng baát löïc trong vieäc thieát laäp moät theá giôùi lí töôûng môùi, cho duø caùi theá giôùi hieän thöïc naøy quaùi ñaûn ñeán theá, maø cuõng chaúng ai ñuû trí tueä ñeå lí giaûi. Tuy nhieân, nhaø vaên chaéc chaén coù theå ít nhieàu laøm ra vaøi truyeän keå môùi meû, hoaëc noùi theâm vaøo choã ngöôøi tröôùc ñaõ noùi, hoaëc laïi môû ñaàu noùi ôû choã ngöôøi tröôùc ñaõ ngöng noùi. Laät nhaøo ñoái vôùi vaên hoïc chæ laø loái noùi roãng tueách cuûa caùch maïng vaên hoïc. Vaên hoïc khoâng cheát ñaâu, vaø nhaø vaên coù ñaû cuõng khoâng ñaûo ñöôïc. Moãi nhaø vaên treân giaù saùch ñeàu coù moät vò trí cuûa mình, chæ caàn vaãn coù ñoäc giaû tôùi ñoïc laø nhaø vaên laïi soáng. Neáu moät nhaø vaên coù theå löu laïi moät quyeån saùch sau naøy coøn coù theå ñoïc laïi trong caùi kho vaên hoïc ñaõ phong phuù nhö theá cuûa loaøi ngöôøi, thì cuõng ñaõ laø moät nieàm an uûi khoâng gì lôùn lao baèng. Theá nhöng, vaên hoïc chæ thaønh hieän thöïc vaø thuù vò trong khoaûnh khaéc thôøi gian nhaø vaên vieát vaø ñoäc giaû ñoïc. Vieát cho töông lai, neáu khoâng phaûi laøm daùng, thì cuõng chæ laø doái mình löøa ngöôøi. Vaên hoïc laø cho ngöôøi soáng, hôn nöõa, laø khaúng ñònh caùi hieän taïi ñoái vôùi ngöôøi soáng. Caùi hieän taïi vónh haèng naøy, xaùc nhaän ñoái vôùi ñôøi soáng caù nhaân, ñoù môùi laø lí do khoâng theå lay chuyeån ñöôïc cuûa vaên hoïc, neáu nhö ta khaêng khaêng tìm kieám moät lí do cho caùi töï taïi lôùn lao naøy.

TC THÔ 21

•

Khi khoâng laáy vieäc vieát laøm keá möu sinh, hoaëc laø luùc höùng thuù vieát ñeán queân caû vì sao maø vieát vaø vieát cho ai, vieát nhö theá môùi bieán thaønh caùi caàn thieát troïn veïn, khoâng vieát khoâng ñöôïc, vaên hoïc töø ñoù môùi ra ñôøi. Vaên hoïc khoâng vuï lôïi nhö theá chính laø tính goác cuûa vaên hoïc. Vieát vaên bieán ra moät ngheà laø keát quaû chaúng ñeïp gì cuûa phaân coâng trong xaõ hoäi hieän ñaïi, vaø ñoái vôùi nhaø vaên, laø moät traùi ñuû ñaày ñaéng cay. Nhaát laø ngaøy nay, giaùp maët vôùi thôøi ñaïi maø kinh teá thò tröôøng khoâng coøn loã naøo khoâng vaøo, vaø saùch ñaõ thaønh haøng hoùa. Giaùp maët vôùi caùi thò tröôøng muø loøa khoâng bieân giôùi, khoâng khe hôû kia, khoan noùi moät nhaø vaên moät mình leû loi, ngay caùi vaên xaõ vaø phong traøo thuoäc caùc tröôøng phaùi vaên hoïc cuõng khoâng coøn ñaát ñöùng. Nhaø vaên neáu khoâng muoán chòu eùp theo aùp löïc cuûa thò tröôøng, khoâng rôi vaøo choã saùng taùc saûn phaåm vaên hoùa ñeå thoûa maõn khaåu vò thôøi thöôïng, thì khoâng theå khoâng töï tìm ñöôøng soáng. Vaên hoïc chaúng phaûi laø saùch baùn chaïy, hoaëc danh saùch saép haïng, vaø nhöõng nhaø vaên treân truyeàn hình laø laøm quaûng caùo chöù khoâng phaûi vieát vaên. Töï do saùng taùc khoâng phaûi laø ôn ban xuoáng, mua cuõng khoâng ñöôïc, maø tröôùc heát ñeán töï caàn thieát noäi taâm cuûa chính nhaø vaên. Baûo raèng Phaät taïi taâm khoâng baèng baûo töï do taïi taâm, vaø tuøy baïn coù duøng noù hay laø khoâng duøng. Neáu nhö baïn ñem töï do ñoåi laáy baát cöù moät caùi gì khaùc, thì con chim töï do bay ñi maát, ñoù laø caùi giaù cuûa töï do. Nhaø vaên, sôû dó chaúng maøng ñeán ñeàn ñaùp maø vieát ñieàu mình muoán vieát, khoâng phaûi chæ khaúng ñònh ñoái vôùi baûn thaân, maø töï nhieân coøn laø moät loái khieâu chieán vôùi xaõ hoäi. Nhöng loái khieâu chieán naøy khoâng phaûi laø laøm daùng vaø nhaø vaên khoâng caàn töï thoåi phoàng thaønh moät anh huøng hoaëc ñaáu só. Anh huøng hoaëc ñaáu só sôû dó phaán ñaáu, neáu khoâng vì moät söï nghieäp vó ñaïi, thì laø muoán moät aùng coâng luaän, ñoù laø nhöõng vieäc beân ngoaøi taùc phaåm vaên hoïc. Nhaø vaên neáu ñoái vôùi xaõ hoäi cuõng coù loái khieâu chieán cuûa mình, thì ñoù chaúng qua chæ laø moät aùng ngoân ngöõ, vaø laïi göûi gaám trong nhaân vaät vaø tình tieát cuûa taùc phaåm mình, baèng khoâng thì chæ coù theå laøm haïi cho vaên hoïc. Vaên hoïc chaúng phaûi laø tieáng la heùt giaän döõ, laïi caøng khoâng theå ñem caùi phaãn khaùi cuûa caù nhaân bieán thaønh lôøi buoäc toäi. Tình caûm caù nhaân cuûa nhaø vaên chæ coù hoaù giaûi trong taùc phaåm thaønh ra vaên hoïc, môùi kinh qua ñöôïc söï hao moøn cuûa thôøi gian maø soáng daøi laâu. Cho neân, baûo raèng nhaø vaên khieâu chieán vôùi xaõ hoäi khoâng baèng noùi taùc phaåm môùi laø khieâu chieán. Nhöõng taùc phaåm baát huû coù theå daøi laâu ñöông nhieân laø moät söï traû lôøi maïnh meõ ñoái vôùi thôøi ñaïi vaø xaõ hoäi cuûa nhaø vaên. Nhaø vaên aáy, vieäc laøm aáy, raàm ró thì cuõng ñaõ tieâu ma ngaäm nguøi, chæ coøn tieáng noùi cuûa taùc phaåm kia, chæ caàn coù ngöôøi ñoïc laø laïi caát leân. Ñuùng laø, loái khieâu chieán aáy chaúng thay ñoåi ñöôïc xaõ hoäi. Ñoù chaúng qua

•

TC THÔ 21

chæ laø moät mong moûi caù nhaân muoán vöôït qua moät loaït nhöõng haïn ñònh cuûa sinh thaùi xaõ hoäi, laøm ra moät theá ñöùng nhoû nhoi, nhöng theá ñöùng ñoù roát raùo ít nhieàu chaúng phaûi laø taàm thöôøng, ñoù cuõng laø chuùt kieâu haõnh laøm ngöôøi. Lòch söû loaøi ngöôøi neáu chæ do nhöõng qui luaät khoâng theå bieát ñieàu ñoäng beân traùi beân phaûi, nhöõng traøo löu muø loaø ñeán roài laïi ñi, maø chaúng nghe ra tieáng noùi khaùc nhau cuûa caù nhaân thì thaät laø buoàn. Theo nghóa ñoù, vaên hoïc chính laø boå sung cho lòch söû. Nhöõng qui luaät lôùn lao cuûa lòch söû khi khoâng theå giaõi baøy loaøi ngöôøi ñöôïc, thì con ngöôøi cuõng coù theå löu laïi tieáng noùi cuûa chính mình. Loaøi ngöôøi khoâng phaûi chæ coù lòch söû, maø coøn löu laïi vaên hoïc. AÁy cuõng laø con ngöôøi phí khoâng coøn gìn giöõ ñöôïc chuùt töï tin thieát yeáu. Thöa caùc vieän só toân kính, toâi caûm taï quí vò ñaõ ñem giaûi Nobel kia cho vaên hoïc, cho vaên hoïc khoâng traùnh neù khoå naïn cuûa loaøi ngöôøi, khoâng traùnh neù aùp baùch cuûa chính trò maø laïi chaúng chòu laøm ñaày tôù cho chính trò, cho vaên hoïc ñoäc laäp khoâng dôøi ñoåi. Toâi caûm taï quí vò ñem giaûi thöôûng danh döï baäc nhaát ñoù cho taùc phaåm caùch xa thò tröôøng lao xao chaúng ñöôïc chuù yù nhöng laïi ñaùng ñoïc qua. Ñoàng thôøi, toâi cuõng caûm taï Vieän Vaên hoïc Thuïy ñieån cho pheùp toâi böôùc leân giaûng ñaøn ñöôïc caû theá giôùi ngoù vaøo naøy, nghe toâi noùi chuyeän moät laàn, cho pheùp moät caù nhaân yeáu ôùt giaùp maët vôùi theá giôùi caát leân tieáng noùi nhoû nhoi thöôøng chaúng ñöôïc nghe tröôùc coâng chuùng maø cuõng chaúng ñaùng nghe. Tuy vaäy, toâi ngôõ, ñoù chính laø toâng chæ cuûa giaûi Vaên hoïc Nobel. Xin caûm ôn quí vò cho toâi moät cô hoäi nhö theá.

Nguyeãn Tieán Vaên dòch

Chuyeån ngöõ baøi “Dieãn vaên Nobel vaên chöông” töø nguyeân taùc Trung vaên “Vaên hoïc ñích lí do” (ñoïc taïi Haøn laâm vieän Thuïy ñieån ngaøy 10.12. 2000)

TC THÔ 21

•

CAO HAØNH KIEÄN

CON EÁCH LAØ OÂNG TRÔØI Dòch taëng taùc giaœ baøi thô “Budweiser”

hìn qua khung cöœa soå toâi thaáy coù moät chuù eách nhoœ. Moät maét chuù nhaùy nhaùy, coøn maét kia thì giöông ra nhìn toâi. Chuù chæ ngoù traân toâi maø khoâng nhuùch nhích cuïc kòch. Toâi bieát ngay chuù chính laø OÂng Trôøi. Thöôïng Ñeá xuaát hieän döôùi daïng thaùi ñoù ñeå coi toâi coù yù thöùc ñöôïc chaêng. Ngaøi chuyeän troø cuøng toâi baèng caùch nhaùy maét. Khi noùi vôùi con ngöôøi, Thöôïng Ñeá khoâng muoán cho hoï nghe tieáng noùi. Toâi thì toâi chaúng ngaïc nhieân tí naøo, nhö theå söï theá ñaõ luoân luoân nhö vaäy roài, nhö theå Thöôïng Ñeá ñaõ luoân luoân laø moät chuù eách vôùi con maét troøn vo, thoâng thaùi, roäng môœ. Ngaøi raát töø bi vì ñaõ ñeå taâm ñeán moät thaèng ngöôøi beù nhoœ ñaùng thöông nhö toâi ñaây! Caùi ngoân ngöõ bí hieåm phaùt xuaát töø mi maét nhaùy nhaùy kia laø ñeå löu yù con ngöôøi, toâi caàn phaœi ñoaùn bieát ngay. Nhöng ñoù khoâng phaœi laø vaán ñeà cuœa Ngaøi ñaâu. Toâi cuõng coù theå cho raèng caùi nhaùy maét ñoù töï noù khoâng nguï yù gì caœ, nhöng yù nghóa cuœa noù laïi naèm ôœ choã noù ñaõ hoaøn toaøn voâ nghóa. Khoâng coù pheùp laï ñaâu, Thöôïng Ñeá ñaõ thoâng baùo vôùi toâi, toâi, moät thaèng baát maõn daøi daøi. Toâi hoœi Ngaøi: Neáu vaäy thôøi coù coøn caùi gì ñeå maø ñeo ñuoåi khoâng aï? Xung quanh thaät laø eâm aœ. Tuyeát laëng leõ rôi ñeàu. Toâi raát ngaïc nhieân vì söï tónh laëng ñoù. Caùi tónh mòch cuœa thieân ñöôøng. Chaúng coù nieàm vui. Caùi vui do bôœi caùi buoàn maø ra. Chæ coù nhöõng boâng tuyeát traéng ñang laát phaát bay.

•

TC THÔ 21

Luùc naøy, toâi chaúng roõ caùi thaèng ngöôøi cuœa toâi noù ñang ôœ nôi naøo, cuõng khoâng bieát caùi mieàn ñaát thieân ñöôøng naøy noù ñaõ töø ñaâu tôùi. Toâi nhìn khaép chung quanh. Toâi khoâng bieát raèng mình khoâng bieát gì heát, toâi tin raèng mình vaãn thoâng suoát taát caœ. Moïi chuyeän ñang dieãn tieán sau löng toâi. Luoân luoân coù moät con maét raát laï luøng. Toát nhaát laø cöù giaœ boä laøm nhö laø mình coøn hieåu roõ. Giaœ boä laøm nhö laø mình vaãn hieåu bieát, nhöng thaät ra thì ta chaúng hieåu bieát gì caœ. Söï thaät laø toâi khoâng hieåu bieát caùi gì heát, hoaøn toaøn khoâng. Vaäy thoâi.

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch

Ghi chuù Ñaây laø chöông cuoái taùc phaåm Linh Sôn. Trích dòch töø baœn tieáng Phaùp cuœa Noel & Liliane Dutrait, La Montagne de l’AÂme (nxb L’Aube 1995, 2000). Tieåu töïa do ngöôøi dòch ñaët. Nhö Cao Haønh Kieän, Kheá Ieâm vaø Nguyeãn Ñaêng Thöôøng cuõng coù söœ duïng hình aœnh “ coùc, eách” ñeå laøm duï aån trong thô. Moät söï gaëp gôõ ngaãu nhieân raát thuù vò giöõa caùc “thieân taøi”! NÑT.

TC THÔ 21

HAI HOÏA PHAÅM CUÛA CAO HAØNH KIEÄN

•

TC THÔ 21

•

Hình AÛnh Samuel Beckett

öôõi ñoùng ñaày buøn ñaát lieàu thuoác duy nhaát vaäy thôøi ruùc noù voâ mieäng ñaœo buøn ñaát qua laïi roài nuoát hoaëc khaïc ra vaán ñeà caàn phaœi roõ laø noù coù boå döôõng hay khoâng vaø vôùi vieãn caœnh khoâng bò eùp buoäc phaœi uoáng nöôùc thöôøng xuyeân toâi nuoát thöœ moät mieáng ñoù laø moät trong vaøi ñieàu toâi coøn laøm ñöôïc toâi giöõ noù trong mieäng moät luùc vaán ñeà caàn phaœi roõ laø nuoát noù vaøo ngöôøi roài noù coù nuoâi döôõng toâi khoâng vaø vôùi caùc vieãn caœnh ñang heù môœ phí söùc nhö vaäy khoâng gaây khoù chòu taát caœ vaãn coøn ñaáy caùi löôõi laïi le ra hoàng töôi trong buøn ñaát ñoâi tay ñang laøm gì trong luùc aáy ta phaœi luoân luoân ngoù xem tay ta ñang laøm gì ôø thì tay traùi vaãn caàm caùi bò vaø tay phaœi ôø thì tay phaœi sau moät chaäp toâi thaáy noù ôœ ñaèng kia nôi ñaàu caùnh tay haén dang ra toái ña treân truïc xöông baœ vai neáu coù theå baœo vaäy hay ñuùng hôn neáu coù theå laøm vaäy môœ ra vaø naém laïi trong buøn ñaát môœ naém laø moät ñieàu khaùc maø toâi coøn laøm ñöôïc caùi ñoäng taùc nhoœ ñoù noù giuùp ñôõ toâi raát nhieàu khoâng bieát sao toâi vaãn coù nhöõng meïo vaët höõu ích nhö vaäy keå caœ vieäc men saùt theo caùc böùc töôøng döôùi voøm trôøi xao xuyeán chaéc luùc ñoù toâi cuõng ñaõ khoân lanh roài vaø baøn tay thì cuõng khoâng quaù xa chæ caùch chöøng moät meùt thoâi nhöng toâi caœm thaáy nhö noù ñaõ thaät xa xoâi roài moät ngaøy naøo ñoù noù seõ töï boø ñi treân boán ngoùn keå luoân ngoùn caùi vì ñaõ maát moät nhöng khoâng phaœi ngoùn caùi vaø noù boœ

•

TC THÔ 21

toâi laïi toâi thaáy noù ñang vöôn boán ngoùn tôùi tröôùc nhö nhöõng caùi vaáu söœ duïng caùc ñaàu ñeå baùm tröôøn luøi xa baèng nhöõng cuù phuïc söùc ngang maët ñaát toâi cuõng thích ñöôïc ra ñi nhö vaäy laàn hoài töøng ñoãi ngaén vaø ñoâi chaân chuùng noù ñang laøm gì oâi ñoâi chaân vaø ñoâi maét chuùng noù ñang laøm gì ñoâi maét thì chaéc laø ñang nhaém laïi nhöng khoâng bôœi vì baát chôït toâi ngoù thaáy mình ñang ôœ döôùi buøn ñaát toâi noùi mình cuõng nhö toâi noùi toâi cuõng nhö toâi coù theå noùi haén vì noùi vaäy khieán toâi thaáy vui toâi töï gaùn cho mình soá tuoåi möôøi saùu vôùi moät ngaøy khí haäu tuyeät vôøi ñeå nieàm haïnh phuùc ñöôïc theâm troïn veïn baàu trôøi xanh maøu voœ tröùng coù nhöõng cuïm maây nho nhoœ löôùt bay toâi quay löng veà phía mình y nhö con beù maø toâi laáy tay rôø ñít vaø suy ñoaùn qua nhöõng boâng hoa raûii raùc treân thaœm coœ ngoïc bích thì luùc ñoù phaœi vaøo khoaœng thaùng tö hay thaùng naêm toâi khoâng roõ nhöng vôùi moät nieàm haân hoan khoân xieát keå nhöõng caâu chuyeän hoa vaø trôøi aáy choäp ñöôïc ôœ ñaâu toâi cuõng khoâng bieát chæ bieát raèng toâi coù chuùng vaäy thoâi vaø neáu suy gaãm qua vaøi thöù laët vaët khaùc nöõa nhö caùi raøo goã sôn traéng vaø caùi khaùn ñaøi moät maøu ñoœ tuyeät vôøi thì chuùng toâi ñang ôœ ngoaøi tröôøng ñua ñaàu ngaõ ngöûa ngöôùc nhìn thaúng tôùi ñaèng tröôùc hình nhö vaäy im aéng nhö töôïng ngoaïi tröø caùi baøn tay ñan ngoùn nôi ñaàu caùnh tay ñu ñöa treân baøn tay raœnh roãi hay tay traùi cuœa toâi coù moät moùn ñoà khoù taœ vaø heä quaœ laø trong baøn tay phaœi cuœa naøng coù meùp ñaàu sôïi daây xích ngaén coät moät con choù saên maøu tro thaân hình khaù to ngoài beät ñaàu ruõ vaø baát ñoäng phía tröôùc nhöõng baøn tay vaø nhöõng caùnh tay töông xöùng vaán ñeà laø taïi sao ñaõ coù sôïi xích trong caùi khung caœnh xanh rôøn bao la aáy keá ñeán laø söï hieån hieän laùc ñaùc cuœa nhöõng caùi ñoám traéng vaø xaùm maø toâi caàn phaœi baœo ngay laø nhöõng con chieân beù giöõa caùc baø meï cöøu chaúng roõ mình ñaõ choäp ñöôïc nhöõng maåu chuyeän khuyeån vaø chieân aáy ôœ ñaâu chæ bieát raèng toâi coù chuùng vaäy thoâi gaëp ngaøy toát hoïa may toâi coù theå keå teân vaøi gioáng choù khaùc nhau toâi hình dung nhö vaäy thoâi ñöøng tìm hieåu maø laøm chi nhaát laø trong tröôøng hôïp moät caœnh trí ôœ tít xa boán naêm daëm ngay tröôùc ñaàu muõi laø caùi khoái xanh xanh cuœa moät ngoïn nuùi daøi vaø thaáp ñaàu cuœa hai ñöùa toâi loù treân ñænh nuùi nhö do taùc ñoäng cuœa cuøng moät caùi loø xo hay neáu muoán thì nhö ñaàu cuœa hai vaät ñöôïc ñieàu chænh cho cöœ ñoäng aên khôùp nhau chuùng toâi buoâng tay ra quay böôùc trôœ laïi toâi dextrorsum naøng senestro naøng chuyeån daây xích sang tay traùi vaø toâi ñoàng thôøi cuõng chuyeån qua tay maët caùi moùn ñoà moät goùi nhoœ traêng traéng coù daùng doùc cuœa moät vieân gaïch raát coù theå laø moät goùi baùnh xaên-uyùch thay ñoåi chaéc laø ñeå coù theå tieáp tuïc caàm tay ñan ngoùn vaø chuùng toâi quaœ thaät ñang laøm theá hai caùnh tay laïi ñu ñöa con choù khoâng cuïc cöïa toâi coù caùi caœm töôœng raát phi lyù raèng hai ñöùa toâi ñang nhìn toâi thuït löôõi muùm mím mæm mieäng khi nhìn thaúng vaøo maët con beù noù coù veœ ít xaáu xí hôn nhöng toâi khoâng baän taâm vì noù toâi vôùi caùi maùi toùc baøn chaœi maøu taùi teâ vaø caùi maët mo ñoœ ñaày muïn

TC THÔ 21

•

caùm caùi buïng loøi ra ngoaøi cöœa quaàn môœ heù oáng chaân cong veïo dang ra theo daïng chöõ v ngöôïc ñeå giöõ laáy thaêng baèng ñaàu goái chuøn hai chaân daït ra ít nhaát laø moät traêm ba möôi laêm ñoä nheách meùp ngu ngô mæm cöôøi nôi chaân trôøi ñít moâng hình daùng cuoäc ñôøi ñang leân aùo vaœi len maøu laù xanh giaày boát ngaén maøu chim cu vaøng hay töông töï nôi khuy aùo trôœ böôùc moät laàn nöõa vaøo beân trong vôùi chuœ ñích xích laïi gaàn nhau trong thoaùng choác khoâng moâng ñuïng moâng maø maët ñoái maët chín möôi ñoä ñoåi ñoäng taùc vaø tay noái tay caùnh tay ñu ñöa söï baát ñoäng cuœa con choù caùi baøn toïa maø toâi ñang coù ba hai moät traùi phaœi chuùng toâi laïi leân ñöôøng muõi trong gioù caùnh tay ñu ñöa con choù lon ton chaïy theo ñaàu cuùi ñuoâi cuïp treân hai hoøn daùi chaúng phaœi taïi chuùng toâi noù cuõng coù chung moät yù nghó cuøng moät luùc nhö moät thöù trieát lyù kieåu Malebranche nhöng caùc con chöõ ít hoàng hôn cuœa toâi luùc ñoù neáu coù muoán ñaùi thì noù khoâng caàn phaœi ñöùng laïi toâi gaàn nhö muoán heùt maøy cöù boœ maëc con nhoœ ñoù ôœ choã ñoù maø chaïy ñeán choã khaùc caét ñöùt maïch maùu cöôøm tay ba tieáng ñoàng hoà böôùc chaân nhòp nhaøng vaø ñaây hai ñöùa toâi ôœ treân choùp ñænh con choù ngoài beät beân caïnh nhöõng caønh thaïch thaœo muõi chuùi xuoáng nhìn döông vaät ñen vaø hoàng khoâng coøn söùc ñeå lieám chuùng toâi thì ngöôïc laïi ñaõ quay goùt vaøo beân trong ñoåi ñoäng taùc vaø tay noái tay caùnh tay ñu ñöa hai ñöùa im laëng thöôœng thöùc bieån vaø ñaœo hai maùi ñaàu ñeàu quay laïi nhö cuøng chung moät caùi ñaàu höôùng veà nhöõng cuïm khoùi toœa trong chaâu thaønh tìm kieám nhöõng töôïng ñaøi kyœ nieäm hai maùi ñaàu quay laïi cuøng moät luùc nhö gaén lieàn nhau treân moät caùi truïc baùnh xe moät thoaùng söông muø vaø chuùng toâi laïi ngoài thay phieân nhau vöøa caén nhai mieáng baùnh xaên-uyùch cuœa mình vöøa trao ñoåi nhöõng lôøi dòu ngoït em yeâu quyù toâi caén naøng nuoát anh yeâu quyù naøng caén toâi nuoát chuùng toâi chöa thì thaàm nhöõng lôøi oanh yeán vì moàm mieäng ñang ñaày aép em laø tình yeâu cuœa anh toâi caén naøng nuoát anh laø kho baùu cuœa em naøng caén toâi nuoát moät thoaùng söông muø vaø chuùng toâi laïi baêng qua caùnh ñoàng tay caàm tay caùnh tay ñu ñöa ñaàu ngaång nhìn raëng nuùi caøng luùc caøng xa toâi khoâng coøn thaáy con choù toâi khoâng coøn thaáy chuùng toâi saøn dieãn phong caœnh ñaõ ñöôïc thu doïn chæ coøn vaøi con vaät töïa nhöõng con chieân baèng ñaù gaàn chaïm vaøo ngöôøi moät con ngöïa toâi chöa töøng thaáy im lìm ñöùng khom löng cuùi ñaàu caùc con thuù bieát caœm nhaän maøu xanh vaø maøu traéng cuœa baàu trôøi moät buoåi saùng thaùng tö döôùi buøn ñaát thoâi ñaõ heát thoâi ñaõ xong ñeøn ñoùm ñaõ phuït taét saøn dieãn phong caœnh ñaõ troáng vaéng chæ coøn vaøi ba con vaät roài cuõng luïn taét luoân khoâng coøn maøu xanh nöõa toâi ñang naèm taïi caùi choã ñoù ôœ ñaèng xa phía beân tay phaœi trong buøn ñaát baøn tay môœ ra vaø naém laïi phaœi chi noù boœ ñi luoân thì ñôõ khoå cho toâi bieát maáy toâi yù thöùc ñöôïc raèng mình vaãn mæm cöôøi nhöng ñaâu caàn nöõa töø laâu laém roài khoâng caàn cöôøi nöõa caùi löôõi laïi le ra vaø aán xuoáng buøn ñaát toâi cöù naèm im nhö vaäy vaø thaáy ñaõ heát khaùt caùi löôõi laïi ruùc voâ vaø caùi

•

TC THÔ 21

mieäng laïi kheùp laïi baây giôø chaéc haún noù ñang keõ moät ñöôøng thaúng ngang thoâi taát caœ ñaõ xong xuoâi toâi ñaõ saùng taïo ñöôïc hình aœnh roài. Nhöõng naêm 50

Baœn dòch Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Chuù thích SAMUEL BECKETT sinh taïi Foxrock, AÙi-nhæ-lan ngaøy 13. 04. 1906. Tieåu thuyeát gia vaø kòch taùc gia, vieát baèng hai thöù tieáng Anh, Phaùp. Naêm 1928, trôœ thaønh giaœng sö Anh vaên taïi EÙcole normale supeùrieure, Phaùp. OÂng döùt khoaùt laäp nghieäp ôœ Phaùp keå töø 1937. Nobel vaên chöông 1969. OÂng maát naêm 1989. Baœn Vieät ngöõ dòch theo nguyeân taùc baèng tieáng Phaùp L’image (Les EÙditions de Minuit, 1988). Hình aœnh, dòch trong ñeâm tröø tòch, sau khi xem cuoán video Total Eclipse (1995) vôùi Leonardo DiCaprio (Rimbaud) vaø David Thewlis (Verlaine), Agnieszka Holland ñaïo dieãn. Dòch ñeå chaøo ñoùn Naêm 2001, vaø cuõng ñeå rieâng taëng anh Mark Frankland, nhaø vaên, nhaø baùo, vaø baïn ñoàng haønh. NÑT.

TC THÔ 21

CHARLES BUKOWSKI

PARIS chöa bao giôø duø laø moät ngaøy raát ñeïp trôøi toâi ñaõ mô ñoäi chieác muõ beâ reâ ñeå côõi xe ñaïp trong caùi thaønh phoá aáy vaø oâi Camus vaãn khieán cho toâi thaáy maéc eå

GAÙI VAØ CHIM ñaùm con gaùi raát laø treœ ñöùùng chôø treân væa heø nhöng chaúng coù khaùch tôùi löïa neân chuùng noù 3 hay 4 ñöùa keùo roác heát leân treân phoøng toâi

•

TC THÔ 21

ngoài noác röôïu vang, vôù boù chaân, toùc che maët, dung tuïc vaø keå chuyeän taøo lao... roát cuïc thì chæ laø nhöõng ñeâm raát bình yeân nhöng chuùng cuõng ñaõ khieán cho toâi nhôù laïi nhöõng chuoãi ngaøy ñaõ xa xöa thuœa toâi coøn laø thaèng nhoùc ngoài ngoù luõ chim vaøng anh cuœa baø ngoaïi teù cöùt teù ñaùi treân nhöõng haït thoùc vaø trong caùi cheùn nöôùc loïc nhoœ luõ chim hoaøng yeán raát laø xinh vaø chuùng noù líu líu lo lo nhöng chuùng noù ñaâu coù ñaâu coù bieát hoùt.

TC THÔ 21

TA CAÀN PHAŒI

ta caàn phaœi mang theo aùnh saùng vaøo nôi taêm toái. bôœi seõ chaúng coù ai laøm thay cho ta. nhö baày treœ nhoœ chôi troø chôi tröôït tuyeát tröôït xuoáng söôøn nuùi nhö ngöôøi ñaàu beáp nhaän ñoàng löông cuoái nhö con choù ñuoåi theo con choù nhö moät tay cao côø bò thua thieät nhieàu hôn laø moät vaùn côø ta caàn phaœi mang theo aùnh saùng vaøo nôi taêm toái. bôœi seõ chaúng coù ai laøm thay cho ta, nhö keœ coâ ñôn goïi daây noùi cho baát kyø ai baát cöù ôœ ñaâu

•

TC THÔ 21

nhö con thuù lôùn raåy run trong nhöõng côn aùc moäng nhö muøa ñoâng boãng hieän veà bôœi seõ chaúng coù ai laøm theá cho ta. Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch Chuù thích

CHARLES BUKOWSKI sinh naêm 1920 taïi Andernach, Ñöùc quoác. Naêm leân ba oâng theo cha meï di taœn sang Myõ soáng ôœ Los Angeles vaø ôœ laïi nôi ñoù suoát 54 naêm . Thôøi nieân thieáu raát theâ löông, vì gia ñình ngheøo, vaø vì ngöôøi cha raát nghieâm khaéc, hung baïo. Cuoán truyeän ñaàu tieân cuœa oâng ñöôïc xuaát baœn naêm 1944, khi oâng vöøa hai möôi boán tuoåi, vaø hôn möôøi naêm sau oâng môùi khôœi söï laøm thô. Vaên chöông Bokowski tieáp tuïc doøng vaên chöông “buïi ñôøi” cuœa hai nhaø thô “beatniks” Kerouac vaø Ginsberg. Nhöng oâng khoâng laø moät ngöôøi ñoàng tính, vaø oâng cuõng khoâng söœ duïng caùc chaát ma tuùy nhö caàn sa, LSD, maø chæ thích röôïu vaø gaùi ngaøy vaø ñeâm, vaø gaùi vôùi röôïu ñeâm vaø ngaøy. Caùc cuoán “hoài kyù” Bukowski keå laïi nhöõng thôøi kyø oâng coøn ñi laøm thueâ, laøm thö kyù vaên phoøng, hay nhaân vieân böu ñieän. OÂng ñeå laïi gaàn 50 taùc phaåm, goàm nhieàu thi tuyeån daày coäm, vaø caùc cuoán truyeän sex raát taùo baïo vaø raát thi vò, nhö : Confessions of a Man Insane Enough to Live with Beasts / Taâm söï cuœa moät thaèng ñieân coù theå soáng chung vôùi suùc vaät (1965), All the Assholes in the World and Mine / Caùc loã ñít treân theá giôùi vaø caùi loã ñít cuœa toâi (1966), Poems Written Before Jumping out of an 8 Story Window / Caùc baøi thô vieát tröôùc khi lao ra ngoaøi cöœa soå taàng laàu 8 (1968), Post Office / Böu ñieän (1971), Erections, Ejaculations, Exhibitions and General Tales of Ordinary Madness / Cöông cöùng, xuaát tinh, phoâ tröông cuøng nhöõng maãu chuyeän chung chung veà moät côn ñieân bình thöôøng (1972), Factotum (1975), Women / Ñaøn baø (1978), War All the Time: Poems 19811984 / Chieán tranh daøi daøi : Thô 1981-1984 (1984), Septuagenerian Stew: Stories & Poems / Noài thò haàm cuœa oâng giaø baœy möôi: Thô & truyeän (1990) Shakespeare Never Did This / Seát-pi-a ñaõ khoâng laøm chuyeän naøy (1995), vaø kòch baœn cuoán phim Barfly / Ruoài quaùn röôïu (1987) … Taùc phaåm cuœa Bukowski noåi danh toaøn caàu vaø ñöôïc phieân dòch sang nhieàu ngoaïi ngöõ. OÂng maát taïi San Pedro, California, ngaøy moàng 9 thaùng 3, naêm 1994, höôœng thoï 73 tuoåi. Baœn Vieät ngöõ dòch theo caùc baœn tieáng Phaùp cuœa Michel Lederer, trong taäp Le ragout du septuageùnaire. (NÑT)

TC THÔ 21

NGUYEÃN XUAÂN SANH

THAÙNG LUÙA CHÍN Vuï gaët trong naéng xanh. Hoàn cuœa ñaát: luùa thôm söï soáng thaàm, vaø hoa myõ. Nghó raèng moät haït coám neáp mang ñoïng bao nhieâu höông ñaát, bao nhieâu thaùng aùi aân. Muoán nhìn, muoán ngöœi, muoán neám, muoán thöông

TRÖA GIÖÕA MUØA Muøi luùa laëng leõ ñaày (thoùc chaœy vaøng, gaïo troâi suoái ngoïc) Xui ta nhôù nhung nhöõng chuøm döøa tay vôùi tôùi Traùi troøn ôi, em maùt meœ traêng raèm Cho ta nhíu chaët traùi giaø ñöông tróu naëng ñöôøng ngon

•

TC THÔ 21

KHUYA ÑÖÔØNG QUEÂ Moãi khoùm nhaø: moät chuøm ñoài thôm ngaùt. Böôùc ñaët leân böôùc xöa, tö töôœng ñeø leân tö töôœng cuõ Ngaøy haùi quaœ trong gioù ngoït næ non chöa?

CHIEÀU GIÖÕA XUAÂN Ñöôøng möôït boác hôi. Ngaùt chuøm boâng luùa môùi Nghieâng mình, aùi tình ñoïng töï cuoái thu, vaø söï haân hoan saép tuoân ngaøy thaùng haï. Buïi ngoïc bieác töôœng dính tay. Ngaét chuøm boâng hy voïng, haït vaøng myõ leä mai sau. Chieàu nay ta chæ yeâu ñoàng xanh. ta moäng caœnh ñoàng vaøng. Ñaát say meâ, ñaát tha thieát, ñaát tin töôœng, ñaát hieàn töø. Caén vaøo, nhìn vaøo, môœ roäng caùnh tay.

TC THÔ 21

•

HOAØNG HOÂN Ñoàng moïi nôi saép chín, saép gaët vuï muøa. Chuøm boâng naëng chöa tróu nghieâng nhaùnh luùa, tuy haït ñaõ gaàn caêng. Höông ñaët luùa qua bôø ruoäng coœ Ta mong ñôïi khi boùng luùa troå maøu vaøng, saéc vaøng bung chaœy traøn leân maët ñaát. Ñaát roäng löôïng ñaát thaém töôi vì nuoâi döôõng vì ban ôn. Khi boâng luùa troå maøu vaøng, ta daønh buoåi chieàu nhôù caùnh ñoàng vónh vieãn. Vónh vieãn vaø saùng trong! Ghi chuù

Nguyeãn Xuïaân Sanh, sinh taïi Ñaø Laït (16.11.1920), queâ goác Quaœng Bình, ra Haø Noäi hoïc ñaïi hoïc luaät, laøm thô, vieát vaên. Laø thaønh vieân nhoùm “Xuaân thu nhaõ taäp” (1942). Töø sau 1945 hoaït ñoäng trong caùc cô quan vaên ngheä. Ñaõ in caùc taäp thô: Tieáng haùt queâ ta (1958), Nghe böôùc xuaân veà (1961), Queâ bieån (1966), Soùng thô (1971), Ñaát nöôùc vaø lôøi ca (1978)… Laø dòch giaœ thô cuœa nhieàu nhaø thô nöôùc ngoaøi. Hieän soáng taïi Haø Noäi.

•

TC THÔ 21

Leâ ÑAÏT

A Z Ñöôøng chöõ caùi Böoùc buùt quanh laàu loái Möïc baïc maøu xanh maõi noãi A ñau Choái Z khoùa doøng taàng xuaân kheùp væa Höông hoa cau caâu troäm vía thöông ñaàu

THÖ ÑIEÄN TÖÛ Maét ñi ñaâu ñeå muøa thu raùng vaéng Caây vaøng anh khuaát naéng ñoám thoâi vaøng Vöôøn chöõ côùm moät tình trang boãng uùa @ coøng thö ñieän töû giaø nua

TC THÔ 21

N.P

ÑAÁT GOÏI MEÏ VEÀ Con laøm sao níu laïi Ñaát ñaõ goïi meï veà Muøa xuaân hoa thôm, xanh töøng ñoït laù Con loøng buoàn, xöông thòt Meï caønh khoâ Trong maét meï, söông xuaân long lanh gioït naéng Ngoïn gioù voâ thöôøng vaø ngoïn ñeøn vôi Meï naém tay con Töøng ngoùn tay töø töø buoâng thaû Hôi meï chaäm daàn. Meï môû maét nhìn con. Meï. Con goïi thaàm. Sôï phuùt cuoái laøm ñau loøng meï. Tay meï laïnh. Traùi tim con nhö ai caét boû nôi ñaâu Con hoát hoaûng nhöng coá daèn loøng mình laïi Nhöõng ñöùa con meï ñaây Chaùu ngoan. Reå hieàn. Daâu thaûo Meï nhìn. Maét meï kheùp daàn Hôi thôû meï Ngoïn gioù voâ thöôøng ñaõ thoåi taét ngoïn ñeøn vôi. Meï. Meï ôi. * Con laøm sao níu laïi Ñaát ñaõ goïi meï veà Taùm möôi taùm naêm ñaát naâng chaân meï

•

TC THÔ 21

Boán möôi taùm naêm meï daãn daét con Nhöõng baøi ca dao thuôû naøo meï ru con nguû Coøn maõi trong con vôùi traùi tim hoàng Baàu trôøi muøa Xuaân ñaëc taàng maây traéng Maây ôû löng chöøng. Maây phuû ñaàu con. Meï naém tay con ñoâi bôø sinh töû Moät saùt-na thoâi meï hoùa voâ cuøng Traùi tim con Meï ôi! Daáu ñôøi chia bieät Nhöng meï vaãn ñaây Meï chôû che con * Con laøm sao níu laïi Ñaát ñaõ goïi meï veà Loái nhoû xoùm thoân boùng meï ñi veà coøn hieån hieän Phaát phô taø aùo quyeän khoùi côm chieàu Treân ñoâi vai gaày meï gaùnh tình con Taûo taàn meï queân ngaøy thaùng Xuoáng bieån leân non Da meï caèn khoâ Toùc meï baïc maøu meï naøo hay bieát Trong nhöõng voâ cuøng maàu nhieäm AÙnh maét meï cho con bieát nghóa yeâu thöông Trong nhöõng voâ cuøng lòm ngoït Voøng tay meï nuoâi lôùn con taâm löôïng haûi haø Trong nuï cöôøi bao dung Meï taäp cho con nhöõng böôùc ñi bình thaûn Giöõa cuoäc ñôøi ñuoåi baét loøng vaãn an nhieân Söông mai vaø tia naéng sôùm Baày chim seû treân caønh laëng im Haøng tre xanh cuùi mình ñöa tieãn Hoa coû ngaäm nguøi Meï naèm saâu giöõa loøng caùt traéng Con cuùi ñaäp suïp laïy Nghe giöõa trôøi khoâng taáu khuùc voâ thöôøng Meï. Meï ôi! 3/16/01

TC THÔ 21

NGUYEÃN THÒ MINH THUÛY

GÖÛI VEÀ MEÏ bao nhieâu baøi thô vieát chaúng nhaéc ñeán meï hieàn vì sao? Con chôït hieåu — vì tình meï voâ bieân! vì tình meï voâ bieân suoái soâng naøo saùnh noåi lôøi con nhö thuyeàn nhoû troâi daït bieån nhaân duyeân meï ôi, loøng meï roäng meï ôi, tình meï saâu phuû vaây con huyeàn dieäu aáp uû con nhieäm maàu seû chia con maùu thòt chaêm chuùt töï baøo thai raêng caén moâi, ñau, meät taïo cho con hình haøi con hoïc thi, meï thöùc con luïy tình, meï ñau con voõ vaøng, meï khoå con lo aâu, meï raàu

•

TC THÔ 21

nhöõng khi con vaáp ngaõ meï naâng con dòu daøng con troâi ra bieån caû meï maét leä ruïa raøn con laøm thaân vieãn xöù meï moûi maét chôø tin ñeâm tuïng kinh, nieäm chuù caàu cho con an bình kieáp voâ phaàn löu laïc khoùc leû loi queâ ngöôøi con ñieáng hoàn, nuoát leä göûi veà meï nuï cöôøi.

TC THÔ 21

•

VI THUØY LINH

Ñoâi caùnh cuûa meï

Cho nhöõng ñöùa beù nhöõng naêm 2005

Meï nghó Con coù theå kieâu haõnh veà meï vaø cha Töø luùc coøn naèm trong cha vaø meï Meï vieát ñeán tieàu tuïy Duø vì theá, meï sôùm phaûi lìa ñôøi. Nhöõng gì meï laøm seõ cho meï soáng Nhöõng ngöôøi thaân cuûa chuùng ta lieân mieân ñau oám Meï thì khoâng khoûe Nhöng Hercule khoâng phaûi thaàn töôïng cuûa chuùng ta Tình yeâu maïnh hôn thaàn quyeàn, voâ hieäu hoùa nhöõng aùp ñaët Meï trieät tieâu noãi khoå nhoïc baèng söï döõ doäi aån nhaãn Baèng khaùt khao con, cheá ngöï taâm hoàn Con Öôùc mô vó ñaïi, daãu cho ngaøy tuyeät dieät Giöõa nhöõng öôùc mô hoãn ñoän giaû taïo ñaày raãy xung quanh Caùnh tay meät laû cuûa meï vaãn laø ñoâi caùnh beàn vöõng Haõy bay cao töø khi ñoâi baøn chaân beù nhoû cuûa con baám vaøo ngöïc meï. 2000

•

TC THÔ 21

Vaên Hoùa Tieâu Thuï: Tieåu thuyeát töï truyeän cuûa Linda Leâ Leakthina C. Ollier

haéc laïi chaâm ngoân cuûa nhaø vaên Ba lan Stanislaw Jersey Lec, khi phoûng vaán Linda Leâ, Ook Chung ñaõ hoûi: “Keû aên thòt ñoàng loaïi coù theå phaùt bieåu nhaân danh naïn nhaân ñöôïc khoâng?”, vaø coâ ñaõ traû lôøi: “Toâi khoâng noùi `nhaân danh naïn nhaân’ maø toâi noùi keû aên thòt ñoàng loaïi laø ngöôøi tieâu thuï caùi gì im laëng, vaø vaên chöông vöøa laø maùy nghieàn nhöõng gì caâm nín vöøa laø oáng nhoå cuûa nhöõng gì ñaõ ñöôïc tieâu hoùa.” Nhöõng phaùt bieåu nhö theá thöôøng mang laïi cho coâ nhöõng lôøi pheâ bình, moät `boùng toái höùa heïn’ trong vaên phong cuûa coâ (Sarrola), nhöõng lôøi nhieät tình cuûa moät ngoøi buùt khoác lieät, loái vaên giaän döõ, loät boû moïi chaát beùo dö thöøa. Ñoái vôùi moät taùc giaû ba möôi saùu tuoåi, Leâ coù moät boä taùc phaåm ñaùng keå: hai tuyeån taäp truyeän ngaén, Solo vaø Les Evangiles du crime (The Gospels of crime), tuyeån taäp tieåu luaän phaùt haønh naêm ngoaùi coù töïa ñeà thích ñaùng Tu criras sur le bonheur vaø baûy cuoán tieåu thuyeát, Un Si tendre vampire (Such a Tender Vampire), Fuir (Escape), Calomnies (ñaõ ñöôïc dòch ra Anh ngöõ döôùi töïa ñeà Slander aán haønh bôûi University of

TC THÔ 21

•

Nebraska Press naêm 1996), Les Dits d’un idiot (The Saying of an Idiot), Les Trois Parques (The Three Fates), Voix (Voice), vaø Lettre morte (Dead letter). Naêm 1990, coâ ñöôïc giaûi Prix de la vocation vaø Les Trois parques ñöôïc keå trong danh saùch hai möôi taùc phaåm hay nhaát cuûa taïp chí Lire vaø ñöôïc löïa choïn tranh giaûi Prix Medicis 1998. Ñöôïc keå laø moät nhaø vaên ñang leân trong neàn vaên chöông ñöông ñaïi Phaùp, taùc phaåm cuûa coâ thöôøng coù trong muïc ñieåm saùch cuûa baùo chí Paris nhö Le Monde vaø Liberation. Caùc nhaø pheâ bình thöôøng chaøo ñoùn töøng taùc phaåm vôùi nhöõng khen taëng raàm ró, toâ nhuoäm bôûi söï hoãn hôïp cuûa ngöôõng moä, chöng höûng, vaø khoù chòu. Vôùi töøng baøi ñieåm saùch, ñoäc giaû ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi raèng taùc giaû treû tuoåi naøy ra ñôøi ôû Vieät nam, sang Phaùp naêm möôøi boán tuoåi, laø moät trong nhöõng “boat people,” nhö theå coâ laø ñaïi dieän cho laøn soùng tò naïn Ñoâng Nam AÙ vaø laø phaùt ngoân vieân cho ngöôøi Vieät ly taùn taïi Phaùp; toùm taét laïi laø “moät nhaø vaên”, theo lôøi Leâ töï chaâm bieám trong Slander, “mang goác baûn xöù cöïu thuoäc ñòa,” moät “con chim ñoùi beù nhoû”, moät “phuï nöõ treû yeáu ñuoái” (28). Leâ ñaõ töøng tuyeân boá raèng coâ khoâng thích töø ngöõ “boat people”, saëc muøi “thöông haïi vaø chieáu coá” (Martin), vaø trong cuoäc phoûng vaán cuûa Chung, coâ nhìn nhaän, trong coâ coù moät caùi gì “caàn thoaùt ra ngoaøi moïi hình thöùc tuaân thuû... thí duï, tuaân thuû trong caùch vieát bao goàm caû vieäc khai thaùc chaân dung nhaø vaên löu vong, khai thaùc giôùi khaùch haøng öa thích, caùi khaùi nieäm veà meùteøque – ñöùa ngoaïi quoác dô daùy – keå nhöõng chuyeän ly kyø.” Vôùi nhöõng ngöôøi ñi tìm phaàn töï truyeän trong taùc phaåm cuûa coâ, Leâ traû lôøi: Tuøy ôû ñònh nghóa cuûa moãi ngöôøi... Hoài kyù thöôøng laø chuyeän ñôøi cuûa moät ngöôøi, moät öôùc muoán ñi tìm nguoàn goác, ñi tìm lyù lòch, ñaáy laø ñieåm khôûi haønh cuûa taùc phaåm [noùi veà Slander], nhöng yù töôûng cuûa taùc phaåm, vaø ñaáy laø lyù do taïi sao toâi ñaët töïa ñoù, moät thöù töï truyeän roái loaïn, lung lay, vaø coá ñöa ra vaøi yù nieäm veà loä trình, ñoàng thôøi tìm caùch laøm nhaït ñi nhöõng con ñöôøng moøn vaø ñöa ra nhieàu ñöôøng sai laïc vôùi nhöõng ñieàu khoù tin... Thaät ra, ñaây laø moät töï truyeän vôùi yù töôûng, roát cuoäc thì söï thaät cuõng laø moät phaàn cuûa doái traù.

Khi phaùt haønh tuyeån taäp truyeän ngaén Les Evangiles du crime (The Gospels of crime), Linda Leâ laø moät trong nhöõng khaùch môøi tham döï chöông trình vaên hoïc Caractres treân truyeàn hình cuûa Bernard Rapp. Trong khi oáng kính giôùi thieäu vôùi chuùng ta moät phuï nöõ treû maëc toaøn ñen, Bernard Rapp tröôùc tieân hoûi ngay taùc giaû neân ñoïc teân cuûa coâ nhö theá naøo “Linda Leâ hay Linda Li” roài tieáp tuïc baèng caùch nhaéc nhôû coâng chuùng raèng “chôù neân tin

•

TC THÔ 21

vaøo daùng veû ngaây thô naøy, ñaàu oùc coâ aáy coù ñuû thöù...” (it ne faut pas se fier son apparente innocence, elle a des choses dans la teâte). Ñuùng vaäy, ñeán phieân cuoán Les Evangiles du crime ñöôïc moâ taû, bôûi ngöôøi ñieàu khieån chöông trình vaø ba ngöôøi khaùch phaùi nam khaùc, laø ñeïp ñeõ vaø laï luøng nhöng khoù chòu, neáu khoâng muoán noùi laø kinh khuûng, moät cuoán saùch gaây ra aùc moäng. Moät trong ba ngöôøi khaùch, Eric Segal, taùc giaû taùc phaåm noåi tieáng Love Story, noùi raèng oâng khoâng daùm, vaø cuõng khoâng khuyeán khích, ñoïc saùch ñoù tröôùc khi ñi nguû. Hieån nhieân, ngöôøi ta khoâng theå khoâng löu yù ñeán nhöõng phaûn öùng khoâi haøi khaùc nhau: ñoù laø moät baày soùi run raåy sôï bò con tröøu beù nhoû aên thòt, hoaëc coù leõ neân noùi trong tröôøng hôïp naøy, coâ beù “vieát/quaøng khaên” ñen* . Boû chuyeän khoâi haøi qua moät beân, nhöõng phaûn öùng coù vôùi taùc giaû Les Evangiles du crime laø trieäu chöùng cuûa söï pha troän giöõa meâ hoaëc, khuûng hoaûng, vaø ham muoán ñöôïc hình dung qua laàn gaëp gôõ giöõa Taây vaø Ñoâng phöông, gaëp gôõ Caùi Khaùc, nhaéc laïi Black Skin, White Masks cuûa Frantz Fanon, lôøi kinh ngaïc cuûa ñöùa beù khi thaáy ngöôøi da ñen: “Kìa, moät thaèng ñen Negro... Mama, haõy nhìn thaèng Negro! Con sôï quaù...” Nhöõng phaûn öùng naøy hieän thaân cuûa nhöõng lôøi bia khaéc, ñaùnh daáu coâ laø Caùi Khaùc trong töôûng töôïng cuûa phöông Taây: keû ma thuaät, treû thô, muï phuø thuûy, keû aên ngöôøi, löøa phænh; baûn sao cuûa moät phong thaùi xaûy ra khoâng phuø hôïp vôùi thöïc taïi; khoâng theå tin caäy. Cuoäc phoûng vaán Linda Leâ, veà sau ñöôïc phaùt hình trong ñeà muïc “nhöõng cuoäc phoûng vaán thaát baïi” cuûa Caractres, nhaán maïnh ñeán choã sô hôû cuûa truyeàn ñaït, söï hieåu laàm veà Caùi Khaùc. So vôùi taøi huøng bieän vaø nhieät tình cuûa nhöõng ngöôøi cuøng xuaát hieän trong chöông trình, söï im laëng, ngaàn ngöø vaø gioïng noùi quanh co cuûa coâ gaây neân moät caûm giaùc khoù chòu maø ngöôøi ñieàu khieån vôùi gioïng cha chuù ñaõ gaéng söûa laïi baèng nhöõng traøng chöõ, ngaét quaõng nhöõng caâu chöa kòp hoaøn taát, nhöõng yù töôûng chöa kòp hình thaønh, nhaéc nhôû chuùng ta raèng Phaïm Quyønh ñaõ noùi veà ngöôøi Vieät noùi tieáng Phaùp nhö sau: “Chuùng toâi suy nghó... nhö taïp chuûng. Suy tö cuûa chuùng toâi vuøng vaãy trong phoûng chöøng, trong maäp môø” (Yeager 90). Maëc duø coâ ñaõ ñaït ñöôïc moät choã ñöùng trong vaên giôùi ñöông thôøi, söï coù maët cuûa Linda Leâ vaãn laø moät daáu aâm choûi. Trong caùi coäng ñoàng chia seû bôûi giôùi caàm buùt vaø trí thöùc, coâ ñöùng ôû ngöôõng cöûa, nôi maø söï khaùc bieät vaø loái ñöùng haøng hai cuûa Fanon bieán oâng cuõng ra nhö vaäy, tuy laø khoâng gioáng haún. Maët khaùc, coâ cuõng thuù nhaän raèng luùc naøo cuõng “caûm thaáy voâ nguoàn coäi treân chính ñaát nöôùc mình” (Slander 153): ÔÛ Vieät Nam, toâi hoïc chöông trình Phaùp, töø ñoù toâi ñaõ caûm thaáy laø moät ngöôøi * Ngöôøi vieát chôi chöõ, duøng töïa Coâ beù quaøng khaên ñoû, the little red riding hood thaønh ra the little black “writing” hood.

TC THÔ 21

•

laï treân ñaát nöôùc mình. Vaø toâi cuõng khoâng raønh maáy veà vaên hoùa Vieät, thaät ra, toâi bieát raát ít. Toâi bieát vaên hoùa Phaùp nhieàu hôn... Moät kieåu baät reã, moät thöù maát lyù lòch vaø ñieân khuøng hoøa laãn theo ñaáy. (Entretien).

Trong cuoäc “tranh ñua lyù thuyeát”, chuùng ta thöôøng nghe caùc nhaø pheâ bình coå voõ ñeà taøi traät choã veà haäu thuoäc ñòa, taùn döông caùi ngoaïi bieân, nhö Ricin, moät nhaân vaät trong Slander, nhaéc ngöôøi haén baûo hoä, “con chim ñoùi khaùt beù nhoû goác cöïu thuoäc ñòa”: ”vun ñaép caùi ngoaïi bieân”, haén noùi, “cöù ôû nôi nhöõng meùp rìa. Laøm sao ñeå luùc naøo cuõng coù moät ñieàu gì khoâng ai öa trong ngöôøi, moät thöù khoù thöông, khuùc maéc” (23) Trong khi khoâng choái caõi, nhöõng lyù thuyeát naøy ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc khaûo saùt, taùi thaåm ñònh, laät ñoå tính baù quyeàn phöông Taây, vaø hôn nöõa, ñuùc khuoân laïi tö töôûng chuùng ta. Phaûi nhôù, taùc giaû khoâng caàn vun ñaép caùi ngoaïi bieân: coâ ñang soáng trong ñoù, hít thôû noù, ngöôøi coâ ñaày muøi noù. Ñeå vieát baøi naøy, nhieàu tieáng noùi khaùc nhau thöôøng nhaéc toâi raèng trong baát cöù coá gaéng naøo ñeå ñaët thöïc taïi vaøo nghi vaán, ta khoâng ñöôïc queân noãi ñau khoå thaät söï cuûa nhöõng keû soáng beân leà. Nhöõng tieáng noùi nhö Alice Walker ñaõ hoûi: “nhöõng ñieàu naøy coù nghóa gì ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng bao giôø coù moät maùi nhaø, hay moät ñaát nöôùc ñeå nhôù?... nhöõng vaán ñeà nhö löu vong vaø quyeàn ñöôïc tuøy thuoäc, quyeàn ñöôïc böôùc vaøo, quyeàn tò naïn, quaù nghieâm troïng ñeå aùm duï trong moät lyù töôûng môùi” (in Braidotti 21). Nhöõng gioïng noùi nhö cuûa Edward Said caûnh caùo “nghó laø löu vong taïo neân ích lôïi nhaân vaên cho neàn vaên chöông naøy laø taàm thöôøng hoùa söï huûy hoaïi, maát maùt noù ñaõ gaây ra cho nhöõng ngöôøi chòu khoå, söï caâm nín noù ñaõ öùng ñaùp cho baát cöù coá gaéng naøo ñeå hieåu laø `toát cho chuùng ta’” (357-58). Vaø nhöõng tieáng noùi thì thaàm nhö cuûa Linda Leâ: “coäi reã cuûa chuùng ta khoâng saâu hôn maët nöôùc” (Nos racines sont fleur d’eau – tieác raèng, phaàn lôùn nhöõng coâng thöùc ñeïp naøy bò maát ñi trong baûn dòch Anh ngöõ. Loái chôi chöõ trong thaønh ngöõ “fleur de peau” (treân maët ngoaøi da) vaø caùch duøng chöõ “fleur” coøn coù nghóa laø “hoa”). Giöõa hình daùng nhöõng goác reã thaúng ñöùng, baùm chaët vaøo ñaát, bieåu tröng cho chuû theå trung taâm, vaø nhöõng goác reã khoâng saâu, theo chieàu ngang, loaïi thaân reã noåi tieáng cuûa Deleuze ñöôïc hoài sinh bôûi Rosi Braidotti nhö laø moät aån duï veà thöù chuû theå raøy ñaây mai ñoù, laø ngöôøi “boâi xoùa bieân giôùi maø khoâng phaûi ñoát caàu” (4), coøn laø thöù lan nöôùc vôùi coïng reã maûnh khaûnh troâi theo doøng nöôùc. Ñaáy laø hieän thaân cuûa söï bí aån vôùi moät lyù lòch troâi noåi, thöù bí aån vieát baèng tieáng Phaùp (dirty foreigner writing in French) nhö Linda Leâ vaø nhaân vaät keå chuyeän trong Slander töï xöng, laø ngöôøi chöa bao giôø tìm ñöôïc tieáng noùi, choã ñöùng trong neàn vaên hoùa coäi nguoàn vaø trong tieáng meï ñeû, nhöng cuõng chöa haún laø ñaõ chaïm ñöôïc ñeán neàn vaên hoùa nôi truù nguï (caû trong vaên hoùa

•

TC THÔ 21

Phaùp laãn trong vaên chöông). Nhö vaäy, coâ ta bò xöû phaït phaûi ñöùng giöõa söï im laëng vaø thöøa möùa chöõ, möôïn ñôõ moät caâu cuûa Roland Barthes, “vöøa raát vaên hoùa vöøa raát moïi rôï”. Chuùng ta thöû nhìn ñeán moät bí aån khaùc, Vinh L., teân goïi cuûa nhaân vaät chiùnh trong truyeän ngaén Les Evangiles du crime, ñoái töôïng cuoäc phoûng vaán cuûa Bernard Rapp. Boû qua ba cuoán saùch ñaàu vì coâ thuù nhaän ñaõ “böôùc vaøo Phaùp ngöõ vôùi loøng toân troïng vaø neå sôï tröôùc boä maët quyeàn uy cuûa noù, vaø vieát vôùi söï khuaát phuïc” (Yeager 97), cuoán thöù tö, Les Evangiles du crime cuõng ñaõ nhaët löôïm nhieàu traéc ñoà ñaõ coù trong nhöõng cuoán tröôùc nhöng ñaáy coøn laø moät khôûi haønh trong kyõ thuaät vaø vaên phong truyeän keå, vôùi caùch duøng chöõ laëp ñi laëp laïi, söï noùi nhieàu quaù ñaùng xen laãn vôùi im laëng, moät tieáng noùi vöøa töøa töïa tieáng gaøo truyeàn kyø cuûa gioáng caây ñoäc nhaân saâm khi bò nhoå, vöøa laø tieáng thì thaàm trong mieäng bòt kín, keå laïi söï ñau khoå quaù söùc chòu ñöïng ñeán noãi khoâng coøn thoát ñöôïc neân lôøi. Nhö ba truyeän khaùc trong tuyeån taäp, “Vinh L.” ñöôïc khaéc döôùi daáu hieäu haøng hai – söï ñan quyeän giöõa hai tieáng noùi, hai nhaân vaät ñeán cuøng luùc chæ ñeå hoaøn taát thoûa hieäp phaù boû vaø töï huûy. Noù coøn laø moät caâu chuyeän noùi veà söï caàn thieát vaø khoâng theå ñöôïc, ñeå töï dieãn ñaït, phôi baøy caùi bí maät trong luùc ñang soáng, söï ham muoán vaø baát khaû theå ñeå ñöôïc laø chính mình vaø laø ngöôøi khaùc. Qua nhieàu laù thö, nhaân vaät chính trong truyeän, Vinh L., keå vôùi ngöôøi nhaän thö, moät nhaø ñaïo vaên, nhöõng gì ñaõ xaûy ra trong cuoäc haønh trình. Trong khi Leâ khoâng bao giôø nhaéc ñeán nguoàn goác cuûa Vinh, ngöôøi ta coù theå phoûng chöøng, haén laø ngöôøi Vieät soáng ôû Phaùp, caùi bieán coá ñöôïc nhaéc ñeán xaûy ra khoâng maáy laâu sau ngaøy Saøigoøn thaát thuû, vaø haén ra ñi vôùi laøn soùng boat people treân moät chieác taøu mong manh, rôøi queâ höông xöù sôû. Ñeå soáng coøn treân ñöôøng vöôït bieån, haén vaø nhöõng ngöôøi ñoàng haønh ñònh meänh ñaõ gieát vaø aên thòt moät ngöôøi chung thuyeàn. Nhö ñaõ noùi tröôùc ôû chöông daãn, ñöôïc vieát bôûi nhaø ñaïo vaên, Vinh laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra nhöõng ñoaïn vaên aên caép, vaø lieân laïc vôùi haén, bôûi Vinh nhaän thaáy mình trong nhaø ñaïo vaên aáy: “ñeå hieän höõu, saùch cuûa nhaø vaên phaûi aên nhöõng cuoán saùch khaùc. Ñeå soáng coøn, Vinh L. phaûi aên thòt ngöôøi” (176-77). Caûm höùng cuûa truyeän ngaén naøy ñeán vôùi Leâ sau khi coâ ñoïc moät truyeän töông töï treân baùo, trong ñoù “nhöõng taùc giaû cuûa bi kòch ñaõ coá gaéng baèng moïi caùch ñeå töï dung xaù baèng caùch noùi `oà, chuyeän ñaõ xong roài, thoâi ñöøng nhaéc ñeán nöõa’” (Caractres). Neáu “toäi loãi naèm ôû khôûi thuûy cuûa vieát laùch” ñoái vôùi Leâ nhö coâ ñaõ noùi trong moät cuoäc phoûng vaán (“Entretien”), thì khoâng coù gì ngaïc nhieân khi moät maåu tin töùc baùo chí cung caáp nguoàn taøi lieäu mô öôùc, moät cô hoäi baèng vaøng, qua haønh ñoäng bieän giaûi baèng ngoøi buùt, khoâng chæ cho rieâng toäi loãi cuûa coâ maø coøn cho toäi loãi cuûa ngöôøi khaùc nöõa. Nhaéc ñeán nhöõng ngöôøi trong maåu tin töùc ôû chöông trình Caractres, coâ giaûi thích:

TC THÔ 21

•

“Toâi muoán gaùnh vaùc toäi loãi cuûa hoï, thöù toäi loãi khoâng muoán töï bieåu loä, thöù toäi loãi muoán, baèng moïi caùch chöøa ra noãi ñau ñôùn, ñeå töï noù bieåu loä. Khi ñaûm ñöông vieäc naøy, toâi coù caûm töôûng ít nhieàu gioáng nhö moät ngöôøi ñaïo vaên tìm caùch níu laáy moät laàn nöõa nhöõng bieán coá ñaõ soáng bôûi ngöôøi khaùc”.

“Nhaø ñaïo vaên,” ngöôøi thö töø qua laïi vôùi Vinh ñaõ vieát moät caùch laõnh ñaïm, möôïn ñôõ caâu vaên cuûa ngöôøi khaùc maø khoâng duøng ngoaëc ñoâi, “laø caùch vaên minh chaáp nhaän nhöõng keû aên thòt ñoàng loaïi” (176). Vaø keû aên thòt ñoàng loaïi, theo Linda Leâ, “laø ngöôøi tieâu thuï caùi gì caâm nín.” Qua chöông trình vaên hoïc truyeàn hình, qua chính taùc giaû vaø truyeän ngaén, ngöôøi ta coù theå tham döï vaøo maïng löôùi haønh ñoäng aên thòt ngöôøi, phoái hôïp “caùi gì caâm nín,” trôû thaønh öôùc muoán aên-thòt-hoùa toäi loãi cuûa ngöôøi khaùc, hoaëc theo thoùi quen, noùi giuøm cho Caùi Khaùc. Neáu toäi loãi ñöôïc xem nhö laø daáu hieäu cuûa khuaát phuïc, thì ta ñaõ hình dung tröôùc moät vò trí ñoái khaùng, neân nhôù raèng “thöù luaän thuyeát naøo nuoâi döôõng maàm moáng loãi laàm vaø toäi loãi ñeàu laø luaän thuyeát cuûa quyeàn löïc vaø kieâu caêng” (11) nhö Trònh Minh-Haø ñaõ nhaän ra raát ñuùng trong Woman, Native, Other. Linda Leâ ñeå yù kyõ ñeán ñieàu ñoù. Theá giôùi tieåu thuyeát cuûa coâ coù nhieàu nhaân vaät ñaõ-coù-laàn-im-laëng – ñaøn baø, di daân, soáng beân leà, bò ngöôïc ñaõi — nhöõng ngöôøi qua lôøi nhaïo baùng vaø giaän traùch, chöûi maéng thaùi ñoä meâ saûng cuûa boïn phöông Taây muoán neám muøi kinh nghieäm “nhaân chuûng” vaø nhöõng maåu chuyeän thaønh coâng cuûa boïn di daân truyeàn rao vaên hoùa baèng caùch xoay moøn baát cöù coá gaéng naøo ñeå nhaän dieän lyù lòch, toäi loãi hay töï thöông haïi cuûa chuû theå bò phaân caùch, vaø phaân cöïc – daân thuoäc ñòa/thuoäc ñòa hoùa, Ñoâng/Taây, vaên minh/moïi rôï, keû chieám ñoaït/ngöôøi bò chieám ñoaït. Ngöôïc vôùi truyeàn thoáng vaên chöông phöông Taây, trong vaø sau thôøi kyø thuoäc ñòa hoùa, ñaõ chính thöùc ghi khaéc ñaïi dieän cuûa Caùi Khaùc döïa treân khaùi nieäm cuûa “coá ñònh, nhö daáu hieäu khaùc bieät cuûa vaên hoùa/lòch söû/[vaø] nhaân chuûng” (Bhabha 66), ta tìm thaáy, trong “Vinh L.,” söï coá gaéng cuûa moät ngöôøi Vieät tìm caùch ghi khaéc truyeän keå cuûa haén. Tuy vaäy, noù khoâng phaûi chæ laø vieäc ñoåi vai troø, ñoåi tieáng noùi, ñoåi quan ñieåm. Linda Leâ coáng hieán chuùng ta söï phöùc taïp cuûa loái keå truyeän vöôït ra ngoaøi nhöõng ñoái tính. “Vinh L.” ñöôïc ñaët trong moät moâi tröôøng laãn loän tình caûm, trong ñoù hoaøn toaøn khoâng laøm sao phaân bieät ñöôïc thieân thaàn vaø keû aùc, ngöôøi coù toäi vôùi ngöôøi voâ toäi, keû aên thòt ngöôøi vaø ngöôøi bò aên. Hôn nöõa, maëc duø ñoäc giaû ñöôïc daãn daét ñeán choã tin raèng nhöõng laù thö ñoù ñöôïc vieát cho nhaø ñaïo vaên bôûi Vinh, trong caùch saøng loïc vieát laùch haäu hieän ñaïi, ta khoâng theå bieát ai laø taùc giaû, vì nhaø ñaïo vaên, vôùi thoùi quen aên caép, vaø duøng maùnh lôùi ñeå ñaït ñeán hoaøn

•

TC THÔ 21

haûo, ñaõ vieát laïi nhöõng laù thö nguyeân taùc chæ vì haén nhaän ra, noù quaù “chính xaùc”, quaù “laïnh” cho caùi vò giaùc tinh teá cuûa haén, vaø nghó raèng Vinh ñaõ trao “moät toäi aùc ñoâng laïnh goùi baèng giaáy kính trong suoát” trong khi haén muoán Vinh mang laïi, “treân caùi maâm, thòt coøn töôi muøi maùu” (177) . Sau ñoù, ñeå xoùa tan baèng chöùng, haén huûy boû moïi laù thö nguyeân thuûy. Duø vaäy, haén vaãn ñoái dieän ngay laäp töùc vôùi söï kieän raèng baûn vieát cuûa haén coù veû sai laïc, vaø buoäc phaûi nhôù laïi nhöõng lôøi thö nguyeân thuûy cuûa Vinh. Haén ñaàu haøng vaø thuù nhaän thaát baïi: “khi vieát laïi laàn thöù nhaát nhöõng laù thö cuûa Vinh L., toâi muoán aên thòt haén. Ñeå roài toâi bò haén aên thòt” (178). ÔÛ chuyeån ñoäng ñaàu, haén phuø hôïp vôùi öôùc muoán cuûa ngöôøi Vieät, haêng haùi laøm vaät hy sinh, ñeå roài thaáy mình trôû thaønh keû aên thòt, phoù baûn cuûa haén, keû tieâu thuï chöõ nghóa cuûa ngöôøi khaùc vì thieáu thòt ngöôøi. Neáu Vinh gôûi nhöõng laù thö naøy cho nhaø ñaïo vaên vôùi hy voïng raèng nhaø ñaïo vaên aáy seõ töï cho laø cuûa mình, nhö vaäy, chuyeån giao ñöôïc toäi phaïm vaø toäi aùc cuûa haén leân ngöôøi kia. Nhöng theá, khi laàn veát caâu truyeän, ngöôøi vieát phaûi töï ñaët mình vaøo vò trí cuûa Vinh, naèm trong haén, ñeå “thuoäc veà haén töï beân trong,” vaø bieán thaønh naïn nhaân cuûa haén. Ñoái vôùi Vinh, töø khi ñeán Phaùp, haén ñaõ vuøi mình trong moät cuoäc haùu ñoùi vaên hoùa vôùi muïc ñích “röûa saïch caùi moïi rôï trong haén,” nguoâi ngoai qua saùch vôû y heät nhö haén ñaõ laøm dòu côn ñoùi baèng caùch gieát ngöôøi chung thuyeàn. Caûm giaùc, neáu thaät söï laø cuûa haén, chính ra ñeàu ruùt töø vaên chöông phöông Taây vaø lôøi thuù nhaän, töï noù vaãn coøn xa laï vì noù ñaõ ñöôïc vieát vaø phun ra baèng moät ngoân ngöõ khoâng phaûi cuûa haén. Duø ta coù nghi ngôø taùc quyeàn cuûa nhöõng laù thö naøy hay khoâng cuõng khoâng coù gì laï, vì vaên chöông vaø haønh ñoäng vieát khieán haén caùch bieät vôùi chính haén; baûn ngaõ, lyù lòch, taát caû ñeàu bò giaûm xuoáng, vaø chæ coù theå ñònh nghóa ñöôïc baèng quan heä vôùi haønh ñoäng haén ñaõ laøm treân thuyeàn, moät haønh ñoäng khoâng noùi ñöôïc – haén laø keû aên thòt ñoàng loaïi. Truyeän ngaén taïo hình aûnh nghòch lyù cuûa lyù lòch vaø bieán hoùa, noái keát vaø phaân chia. Noù naèm ôû “ngöôõng cöûa,” maø Homi Bhabha nhaéc ñeán, “choã ñöùng löng chöøng, nôi vöøa cho pheùp vöøa caám caûn moïi lyù lòch töø ñoâi beân ñöôïc an cö ôû phaân cöïc nguyeân thuûy” (4). Truyeän keå nghieâng töø ngoøi buùt cuûa Vinh qua ngoøi buùt cuûa nhaø ñaïo vaên vaø ngöôïc laïi: neáu nhaø ñaïo vaên ñuû söùc laøm Vinh cung khai thì ñieàu naøy chæ xaûy ra qua caùi giaù phaûi traû laø nhöôïng laïi caùi bí maät cuûa chính haén. Haén phaûi cung khai toäi aùc cuûa mình laø aên caép vaên ngöôøi khaùc. Nhöng caùi bí maät cho pheùp ngöôøi giöõ noù nhaän thöùc ñöôïc, haén cuõng coù moät caùi toâi, nhö ñöùa treû giöõ kín moät bí maät chôït nhaän ra cha meï khoâng theå naøo bieát ñöôïc nhöõng gì trong ñaàu noù, seõ huûy dieät vaø gieát cheát bôûi ñöùc tính cuûa caùi khoâng theå dieãn taû. Noùi moät caùch khaùc, söï phôi baøy bí maät cho pheùp ta soáng nhöng laïi daãn ñeán söï maát maùt moät phaàn caùi toâi – toùm löôïc, ñoù laø ñieàu kieän caàn thieát trong ñieàu kieän bò thuoäc ñòa hoùa

TC THÔ 21

•

— ñeå hieän höõu, haén phaûi töông xöùng vôùi hình aûnh cuûa Caùi Khaùc, moät hình aûnh xa laï thieát keá bôûi boïn thöïc daân, caùi hình aûnh ñaõ ngaên caám khoâng cho ñeán gaàn thöù goïi laø “caùi Toâi nguyeân baûn,” nhöng ra khoûi ñoù, haén laïi khoâng theå soáng coøn. Nhö theá, bí maät phaân chia, nhöng moät khi noù laø “bí maät”, noù laïi loaïi boû nhöõng chöôùng ngaïi phaân bieät Caùi Toâi vaø Caùi Khaùc, cho pheùp Caùi Toâi bieán maát trong Caùi Khaùc, ñeå gaàn guõi vaø nhaäp thaønh moät vôùi haén. Ñoù laø moät traøng aån duï aên thòt ñoàng loaïi: ñeå bieán maát trong Caùi Khaùc vaø chöùa Caùi Khaùc trong noù; caùi bí maät, tieâu thuï vaø gaëm nhaém, laø bí maät hoùa trong chuyeån ñoäng xuaát tinh, laøm nhô baån trang giaáy traéng vôùi nhöõng daáu möïc vaø maùu trong haønh ñoäng toái haäu cuûa tieâu thuï. Moät aån duï aên thòt ñoàng loaïi khaùc: vieäc Vinh ñaûm ñöông thö töø qua laïi coøn laø moät ñieäu boä höôùng veà söï chòu pheùp Thaùnh, hoái haû bôûi öôùc muoán cho vaø veà Caùi Khaùc. Tuy vaäy, bôûi phoûng ñoaùn hoaøn toaøn veà ñòa vò cuûa haén laø “moïi rôï,” laø “aên thòt ngöôøi,” haén ñaõ môû roäng ñoùn chaøo phöông Taây, thích thuù söï töôûng töôïng höôùng veà phöông Taây, vaø daãn ñeán söï chieám ñoaït nhöõng hình aûnh ñaõ thoaùt khoûi boïn thöïc daân, bieát raát roõ laø nhöõng hình aûnh naøy luoân luoân thoaùt khoûi hoï, nhö theá, cheá nhaïo söï sôï haõi, meâ hoaëc, öôùc muoán vaø kyø aûo cuûa hoï. Veà “kyø aûo cuûa daân goác”, Homi Bhabha quaû quyeát, “moät caùch chính xaùc ñaõ chieám ngöï laáy choã cuûa ngöôøi chuû trong khi vaãn giöõ nguyeân ñòa vò moät teân noâ leä trong söï giaän döõ traû thuø” (44): “Toâi chöa coù heát nhöõng thoùi quen cuûa anh” Vinh vieát, “toâi coù söï thaønh thaät bí aån, ngoán ngaáu vaên hoùa nhöng oïe ra cho moïi ngöôøi söï noân möûa noù” (191). Trong moät baøi vieát boùng gioù veà cuoäc haønh trình cuûa James Cook taïi Thaùi bình döông, Gananath Obeyesekere gôïi yù, luaän thuyeát cuûa ngöôøi Anh veà caùch aên thòt ñoàng loaïi phôi baøy quan heä giöõa AÂu chaâu vaø Man rôï, nhieàu hôn laø ñaëc tính cuûa tuïc aên thòt ngöôøi Man rôï. Vì, moät beân laø nhöõng nhaø nhaân chuûng ngöôøi Anh, haêng haùi trong vieäc xaùc ñònh giaû thuyeát cuûa hoï, ñaõ phoûng chöøng moät caùch töï nhieân raèng nhöõng ngöôøi Hawaii maø hoï gaëp laø gioáng aên thòt ngöôøi; trong khi beân kia, ngöôøi Hawaii khi nhìn thaáy boïn thuûy thuû raùch röôùi, dô daùy vaø ñoùi khaùt leân ñaûo, ngoán ngaáu thöùc aên vaø hoûi veà tuïc aên thòt ngöôøi, ñaõ nghó raèng chính boïn ngöôøi Anh naøy seõ aên thòt hoï. Maëc duø daân Hawaii khoâng aên thòt ngöôøi, tuy vaäy, hoï vaãn laø moái ñe doïa cho ñaùm ngöôøi Anh. Nhö vaäy, luaän thuyeát aên thòt ñoàng loaïi, Obeyesekere keát luaän, ñöôïc duøng bôûi caû hai phía vaø “theâm phaàn raéc roái bôûi boïn khoâi haøi vaø nghieâm tuùc: boïn khoâi haøi bôûi vì hình nhö coù luùc, ít ra, hoï coù veû thích thuù tröôùc söï bieán theå cuûa boïn AÂu chaâu; vaø boïn nghieâm tuùc, vì ñaáy laø khí giôùi laøm hoï sôï trong boái caûnh ñoàng theá löïc, nôi maø khí giôùi thaät söï cuûa hoï hoaøn toaøn khoâng laø gì heát so vôùi suùng cuûa boïn AÂu chaâu” (23). Moät phöông phaùp töï baûo toàn khaùc ñöôïc tìm thaáy trong vaên chöông Creole maø Mireille Rosello ñaõ khaûo saùt

•

TC THÔ 21

trong cuoán Litteùrature et identiteù crole aux Antilles (Literature and Creole Identity in the Caribbeans). Noùi veà tình caûnh ngöôøi Carib bò xem laø ñöùa con hoang cuûa Phaùp vaø Phi chaâu, baø giaûi thích: “giöõa phaûn boäi, boû rôi bôûi lòch söû, vaø söï chaáp nhaän thuï ñoäng daãn ñeán söï khoù tieâu, noân möûa, laø hình thöùc noùi duy nhaát cuûa ñöùa con hoang vaø cho pheùp noù töø choái moät caùch coù toå chöùc thöù gì bieáu khoâng, ngay caû khi noù khoâng coù nhöõng phöông tieän ñeå phaùt minh ra thöù khaùc” (130).

Söï lieân laïc cuûa Vinh coøn laø nhöõng gì haén uïa möûa, noân trôû ra, nhöng ta coù theå coá töï bieán chuùng thaønh nhöõng böùc thö tình maø haén gôûi cho baûn sao cuûa haén, keû thuø ñòch: “coù theå anh seõ khoâng giöõ nhöõng böùc thö naøy; daàu sao anh cuõng khoâng bao giôø cheùp laïi vì chuùng raéc roái, ñaày cuoàng noä vaø reân ræ, haõy ñoái dieän ñieàu naøy, chuùng noù raát teä, nhö taát caû moïi thö tình khaùc” (225). Nghó raèng söï lieân laïc naøy laø baét buoäc ñoái vôùi haén vaø vì noù töôïng tröng cho khaû naêng hoài phuïc cuûa haønh ñoäng khoâng theå noùi ñöôïc, ñeå ñaït tôùi khoaùi laïc maõnh lieät hay “chaân phuùc” hôn [coâ duøng chöõ jouissance”], laøm haén “suy nhöôïc”: Toâi khoâng bieát laøm sao ñeå ñaùnh thöùc döông vaät cuûa mình daäy. Toâi laø moät thaèng ñaøn oâng kieät söùc vôùi quaù nhieàu khoaùi laïc maïnh baïo. Khi toâi naèm xuoáng, khi toâi keïp giöõa hai chaân moät mieáng thòt laïnh ngaét, khoâng coù gì kích thích caû. Khi toâi nhìn toâi trong göông, toâi chæ thaáy moät boä phaän phuï trôï ñaày khinh bæ cuûa kích thích. Ñöøng nghó raèng söï trai giôùi naøy laø moät hình phaït toâi töï gaây ra. Toâi khoâng sa vaøo söï than vaõn cuûa moät keû aên thòt ngöôøi bò thieán. Keå töø ngaøy gaây ra toäi aùc, duïc tính cuûa toâi khoâng tìm thaáy höùng khôûi naøo ñeå coù ñöôïc caûm giaùc cöông cöùng. AÊn thòt ngöôøi ñaõ ñem laïi moät laàn, chæ moät laàn maø thoâi, moät khoaùi laïc xuyeân thaáu ñeán ñoä bieán toâi thaønh suy nhöôïc. (195)

Trong khi haønh ñoäng vieát cho pheùp haén tìm laïi nam tính, söï cöôøng traùng, baèng caùch nhaän dieän lyù lòch ñoái vôùi keû thöïc daân, khoâng coù gì nghi ngôø, ngoøi buùt ñaõ thay theá con dao ñaõ gieát vaø phaân thaây naïn nhaân treân thuyeàn, vaø duïc tính cuûa haén khoâng coøn ñaùp öùng vôùi kích thích, ta cuõng coù theå ñaët haén vaøo vò trí saün saøng, vaø ngay caû thaùch thöùc, töï ñaàu haøng nhaø ñaïo vaên, nhö ñaàu haøng tình nhaân, trong khi vaãn giöõ söï thöïc thi “aên thòt ñoàng loaïi tænh ngoä.” Thaät theá, Vinh noùi vôùi haén: “Haõy aên caép vaên toâi. Loät traàn toâi. Loùc da toâi. Anh khoâng laøm toâi ñau, bôûi vì anh chæ loät boû lôùp da trí thöùc cuûa toâi” (226).

TC THÔ 21

•

Tuy nhieân, luaän thuyeát tình nhaân, nhö moät nôi hoài phuïc, tieâu thuï, vaø chòu thaùnh leã (trong caû hai nghóa xöng toäi vaø chòu mình Thaùnh) laø moät luaän thuyeát phænh phôø. Maëc duø söï lieân laïc thö töø laø moät trong nhöõng hình thöùc ñaëc quyeàn cuûa truyeàn tin, noù dieãn ra trong ñôn ñoäc vaø töôïng tröng hoùa söï vaéng maët. Nhö theá ñoù, noù mang chuùng ta trôû laïi hieän tröôøng toäi aùc treân thuyeàn. Trong khi bi kòch xaûy ñeán cho caû coäng ñoàng, tuy vaäy, moãi thaønh vieân cuûa noù phaûi gaùnh vaùc phaàn loãi vaø traùch nhieäm cuûa rieâng mình. Vaø ñeå gieát, ñeå tieâu thuï thòt ngöôøi, hoï phaûi “töï pheùp nghæ ñeå coù ñuû thì giôø nhai vaø laøm dòu côn ñoùi” (194). Trích daãn moät “maûnh cuûa luaän thuyeát tình nhaân,” khaùc cuûa Roland Barthes, coù theå noùi raèng “vaéng maët chæ coù theå xaûy ra vì laø haäu quaû cuûa caùi khaùc” (19) theo ñoù, ta coù theå theâm ñöôïc laø “Caùi Khaùc trong chính ta.” Vaø ñeå chòu ñöïng söï vaéng maët, ta phaûi coù thaùi ñoä cuûa moät “chuû theå ñaõ döùt söõa; töï aên, ñoàng thôøi laøm caùc vieäc khaùc, ngoaøi baàu vuù meï” (20). Ñeå hôïp nhaát vôùi vaên hoùa cuûa ngöôøi khaùc, Vinh, thaät theá, ñaõ coù thaùi ñoä “chuû theå döùt söõa,” trong khi chôø ñôïi trôû veà vôùi meï, nhö ta thaáy ôû ñoaïn keát, ñeå laøm môùi laïi moái noái töôûng töôïng ñaõ raøng buoäc haén vôùi ñaát meï. Nhöng trong luùc aáy, “söï vaéng maët” coøn laø, theo Barthes, “saùng taïo cuûa tieåu thuyeát” (22). Vieát, ngay laäp töùc laø moät hình thöùc maát thieän caûm vaø “thieän caûm.” Noù taïo thaønh “cô caáu” cuõng nhö “huûy cô caáu”. Baèng caùch haén cho raèng “laøm tình laø ñeå töï vöøa loøng vôùi höông vò giaû taïo cuûa thöùc aên” (196), Vinh luoân bieát raèng bí maät vöøa laø noùi-vôùi-nhau vöøa laø bò caám trong vieát (theo nghóa tieáng Phaùp inter-dit duøng bôûi Derrida), bôûi vì neáu noù cho pheùp söï cöùu trôï töông töï, noù laïi khoâng dung xaù; vaø giaû nhö noù dung xaù, noù khoâng coøn ñaït ñeán haønh ñoäng nguyeân thuûy, baûn töôøng trình “soáng”: Toâi vieát ñeå keå vôùi baïn caâu chuyeän cuûa toâi: toäi aùc cuûa toâi khoâng bình thöôøng, coù theå toùm taét ñöôïc baèng ba chöõ: toâi ñaõ gieát. Khoâng coù lieân heä gì khaùc. Baát cöù gì khaùc ngöôøi ta theâm vaøo, laø söï taùi thieát. Ngöôøi ta chæ coù theå xaùc nhaän moät khi maëc caûm toäi loãi ñaõ bò chinh phuïc. Ngöôøi ta cho ngöôøi khaùc nhöõng maûnh vuïn baùnh mì, thöùc aên haâm laïi, thòt nguoäi laïnh. Trong ñoù, toäi aùc gioáng nhö tình yeâu: khi xuùc caûm coøn thaønh thaät, ngöôøi ta quaán mình trong im laëng. Ngöôøi ta baét ñaàu beùp xeùp khi xuùc caûm ñaõ cheát. (206)

Vinh ñaõ “ñeå mình bò loâi cuoán bôûi nhöõng chöõ xoay voøng” cuûa ngöôøi ñaïo vaên ñeå ñi ñeán nhaän thöùc moät caùch ñau ñôùn raèng, neáu chöõ duøng ñeå nuoâi döôõng tinh thaàn, thì chuùng khoâng laøm ñöôïc gì heát cho cô theå, phaàn man rôï vaø chöa thuaàn cuûa caùi toâi: “caû ngöôøi toâi run raåy vaø suy yeáu, böøng böøng vôùi kieán thöùc ñaàu ñoäc mình. Ñaàu toâi treân cao vaø cô theå trong baõi laày” (219). ÔÛ ñoaïn keát, khi nhaän ñöôïc thö meï baùo tin cha cheát, haén quyeát ñònh veà nöôùc

•

TC THÔ 21

ñeå hoïc laïi söï im laëng, ñeå soáng ôû moät queâ höông maø nhöõng ngöôøi ñaøn baø nhö meï haén khoâng coù “nhöõng yù nghó oàn aøo” vaø khoâng coù “vò giaùc... cho thöù töï huûy quanh co vaø chuyeän phieám roãng” (225). Trôû laïi vôùi meï töùc laø trôû laïi thôøi tieàn Oedipus, trôû laïi traïng thaùi toaøn veïn/ñaày ñuû nôi maø ngoân ngöõ bieán thaønh voâ duïng. Trong tröôøng hôïp naøy, trôû laïi vôùi meï coøn laø haønh ñoäng quaù möùc, vöôït qua söï ñoàng hoùa chính trò, kinh teá cuûa “aên” vaø “bò aên,” bieän chöùng cuûa “vò giaùc ngon” vaø “vò giaùc dôû”. Vinh khoâng bao giôø thaáy meï aên. Baø khoâng coù vò giaùc hoaëc ôû ngoaøi moïi vò giaùc. Neáu “ñeå noùi, vaø treân heát moïi thöù, ñeå vieát, thì phaûi kieâng aên” (20) laø ñuùng nhö Deleuze vaø Guattari ñaõ quaû quyeát trong What is a Minor Literature, kieâng nhòn laø ñieàu kieän caàn thieát cho vieát vaø vieát, thay theá söï aên, maët khaùc, hình nhö Linda Leâ ñaõ gôïi yù ôû keát cuoäc, caùi thay theá cho kieâng nhòn laø soáng khoâng taïo neân söï thay theá hay moät ñieàu kieän cuûa hoaëc cho baát cöù ñieàu gì; soáng coù theå vaø phaûi laø, töï ñoäng. Tuy vaäy, vaãn coù vaøi caâu hoûi caàn ñöôïc traû lôøi: Laøm theá naøo ñeå moät ngöôøi, nhö Vinh chaúng haïn, trôû veà vôùi meï khi “haén phaûi nuoát soáng cuoáng nhau noái lieàn ñaát meï” (226-227)? Laøm sao haén ngöøng troâi noåi vaø tìm ñöôøng trôû laïi khi “goác reã [cuûa haén] khoâng saâu hôn maët nöôùc”? Laøm theá naøo haén veà laïi maùi nhaø xöa khi ñieàu naøy, ñieäp khuùc cuûa moät baøi haùt quen thuoäc aùm aûnh vaø nhaéc nhôû haén: “Toâi laø ngöôøi xa laï ôû ñaây/ Toâi laø ngöôøi xa laï ôû baát cöù ñaâu/ Toâi seõ veà, nhöng/ Toâi laø ngöôøi xa laï ôû ñoù” (Slander 22)? Chaéc chaén, keát cuoäc cuûa “Vinh L.” hình nhö coøn mô hoà, vaø teä hôn, khoâng töôûng. Nhöng toâi nghó, ít nhaát coù hai caùch khaùc ñeå dieãn dòch ñoaïn keát: thöù nhaát, khi ñoïc Leâ, ta phaûi luoân luoân ñeà phoøng caùch coâ duøng söï chaâm bieám, ta phaûi luoân luoân nhôù ñeán taøi “ñaâm thuûng” vaø laøm xoùi moøn “nhöõng aûo töôûng to lôùn,” keå caû aûo töôûng cuûa chính coâ, vaø tieáng cöôøi kyø quaùi aån troán döôùi loái vaên meâ man tuyeät vôøi: ñoaïn keát aáy coù theå laø nhaïi ñuøa giaác mô trôû laïi cuûa ñaùm ngöôøi ly taùn. Thöù hai, toâi tin laø caàn thieát ñeå nhôù raèng truyeän ngaén naøy ñaïi dieän cho moät thôøi tieán trieån trong ñôøi tö vaø ñôøi caàm buùt cuûa Leâ. Caâu hoûi veà söï trôû laïi laø caâu hoûi ñích ñaùng, cho nhöõng nhoùm löu ñaøy, di daân, hay tò naïn, ôû moät ñieåm naøo ñoù hay ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù, ñaõ khoâng ñeán hoaëc mô töôûng ñeán söï trôû veà, ngay caû khi chæ ñeå nhaän ra söï khoâng theå laøm ñöôïc nhö ngöôøi keå chuyeän trong Slander nhaän ra veà sau, ñieàu ta coù theå xem nhö laø moät haønh ñoäng taøn phaù ñaày nguï yù nôi ñaát meï cuûa coâ. Trong Slander, ñöôïc phaùt haønh sau Les Evangiles du crime, caâu cuoái cuøng raát giaûn dò: “Toâi ñang rôøi khoûi” (150). Töông töï nhö vaäy, trong Voix vaø Lettre morte, taùc phaåm gaàn ñaây nhaát cuûa coâ, ngöôøi keå chuyeän laëp laïi keát cuoäc quen thuoäc naøy; moät thì noùi: “Toâi phaûi leân ñöôøng laàn nöõa” (69) vaø cuoán kia thì “Toâi phaûi ñi”.

TC THÔ 21

•

Taát caû ñeàu ñi ñeán keát luaän, trích daãn lôøi cuûa taùc giaû cuoán L’Ingratitude, Ying Chen, ngöôøi Gia naõ ñaïi goác Taøu, “ñieàu quan troïng hôn heát laø tieán tôùi vaø khoâng haún laø ñeå ñeán nôi. Nhöõng ngöôøi muoán ñeán moät nôi naøo ñoù, ñi tìm moät choã rieâng bieät. Tuy vaäy, thoaït ñaàu, moïi nôi ñeàu coù khuynh höôùng xua ñuoåi ta ñi, roài laïi giam caàm ta laïi. Baát cöù nôi naøo chuùng ta ñeán, roài thì ít nhieàu gì chuùng ta cuõng ñeàu ñöôïc choân caát y heät nhö vaäy” (62).

Haønh trình ñaàu tieân cuûa Vinh L., nhö daáu hieäu cuûa chuyeán ñi töø vaên hoùa naøy sang vaên hoùa khaùc, töø phöông Ñoâng ñeán phöông Taây, ñöôïc thöïc hieän qua söï gieát choùc vaø tuïc aên thòt ngöôøi. Caùi toäi aùc höôùng veà Caùi Khaùc laät ngöôïc trôû laïi, vaø caùi öôùc muoán tieâu huûy Caùi Khaùc gioáng nhö öôùc muoán chieám höõu vaên hoùa vaø ngoân ngöõ cuûa Caùi Khaùc, chæ thaønh hình ñöôïc qua söï maát maùt vaø huûy dieät caùi toâi. Tuy vaäy, neáu vì aên thòt ngöôøi khieán xaõ hoäi xa laùnh vaø caám haén khoâng ñöôïc qua laïi vôùi keû khaùc, ñaáy cuõng laø moät bi kòch taïo neân naêng löïc ñeå haén choáng laïi söï chieám höõu vaø ñaït ñöôïc tieáng noùi môùi, moät im laëng môùi. Moät im laëng ñaõ daãn phöông Taây ñeán choã laûm nhaûm moät caùch khoù chòu vaø ñieân khuøng trong söï baát oån ñònh cuûa chính noù, luùc gaëp Caùi Khaùc, vaø ñeå töï an cö trong khoaûng lôø môø cuûa söï phoûng ñoaùn. Moät caùch nghòch lyù, haønh ñoäng khoâng theå noùi ñöôïc thoaùt khoûi luaän thuyeát nhöng laïi cho ra ñôøi moät chuû theå vuøng vaãy ôû löng chöøng, trong maäp môø, vaø khoâng theå níu giöõ vaø giam haõm trong luaän thuyeát phöông Taây. Noù cho pheùp haén ñöôïc “rôøi khoûi xöù sôû cuûa nhöõng ngöôøi ñieân khuøng maø khoâng böôùc vaøo ñaát nöôùc cuûa nhöõng ngöôøi bình thöôøng” (71) nhö ngöôøi caäu, ngöôøi Taøu, trong Slander, ñaõ noùi, maëc duø khoâng coù gì ñeå nghi ngôø raèng ñoäc giaû, khoâng quen maáy vôùi kieåu laëp ñi laëp laïi naøy, cuõng caàn bò boû ñoùi ñeå coù theâm söï theøm muoán: thaät söï ra, chính Vinh L., moät chuû theå toäi aùc khoâng thích ñaùng, ñöôïc ñaët ôû khaép nôi vaø khoâng ôû nôi naøo, ñaõ thoaùt khoûi ñieàu luaät cuûa tính coá ñònh; moät keû saùt nhaân aên thòt ngöôøi, khoâng haún laø ñi tìm söï aên naên; moät “nhaø vaên ñang leân” “vöøa coù vaên hoùa vöøa man rôï” ñaõ nhuùng ngoøi buùt trong thoáng khoå; moät bí aån, moät ñöùa ngoaïi quoác dô daùy, vôùi caùi nhìn baên khoaên, duø khoâng coù gì caû hay taát caû moïi thöù trong haén phaûn boäi quaù khöù aên thòt ngöôøi, thaùch thöùc moïi nguoàn caên maø nhöõng ngöôøi “vaên minh” ñaõ döïa vaøo ñeå coù theå töï phaân bieät vôùi ngöôøi “khoâng vaên minh”; moät aên naên maø ta khoâng theå tin caäy; moät caùi teân khoâng aên nhaäp vôùi quoác gia naøo, duø vaäy vaãn coù veû xa laï vaø ngoaïi quoác, vaø loái ñoïc teân cuõng khoâng chính xaùc; thaät ra, khoâng phaûi rieâng Vinh L. maø coøn coù “coâ aáy” (elle, she), taùc giaû, Linda Leâ, Linda Li hay Linda Le, ngöôøi phuï nöõ treû maëc toaøn ñen ngoài yeân laëng trong boái caûnh vaên chöông Phaùp maø ngöôøi ta sôï raèng coù theå laø coâ ñang troán ñaøng sau “veû ngaây thô

•

TC THÔ 21

beà ngoaøi,” khoâng chæ laø soá meänh cuûa moät teân ñaïo vaên maø coøn laø xu höôùng bieán thaønh keû aên thòt ñoàng loaïi. (Theâm vaøo caâu pheâ bình cuoái, toâi cuõng neân noùi laø maëc duø khoâng heà coù nhieàu dö luaän nhö chuyeän nhaø vaên Calyxthe Beyala noåi tieáng ôû Phaùp, ñaõ bò caùo buoäc vaø thöa kieän veà vieäc ñaïo vaên, ñaõ coù vaøi nghi ngôø raèng taùc phaåm ñaàu tieân cuûa Leâ, hôi mæa mai moät chuùt laø cuõng chuù troïng ñeán chuyeän ñaïo vaên, ñöôïc vieát bôûi moät trong nhöõng baïn trai cuõ cuûa coâ).

Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung dòch Chuù thích Leakthina C. Ollier Assistant Professor of Roman Languages taïi Bowdoin College Spring 2000 Faculty Lectures Series, April 6, 2000.

TC THÔ 21

NGUYEÂÃN TOÂN NHAN THÔ CHÖÕ HAÙN

•

TC THÔ 21

MÖÔØI NAÊM (1975 – 1985) Möôøi naêm qua im vaéng quaù Khoâng nghe moät tieáng chim keâu Nhöõng gì treân moâi vaø maù Tang thöông nhö moät caâu Kieàu Ñeâm nay trôøi nhö muoán laïnh Trang thö saùch cuõ queân nhieàu Ñoát ñeøn, gioù lay tieáng khaùnh Hình nhö chuoâng moõ xanh reâu Röôïu uoáng chöa say, vaãn tænh Loøng khoâng aám nöõa, laïnh gheâ Beán soâng nhôù xöa Tö maõ Ñôøn ca leä öôùt giaây Tyø.

TC THÔ 21

HÌNH NHÖ Anh vaãn coøn thô daïi laém Xanh xao maét ngoù ñôøi xuoâi Ñaát trôøi buïi ñaày nhöõng baëm Hình nhö tim vaãn coøn ngôøi Hình nhö trong anh baùt ngaùt Hình nhö moäng vaãn ñaâm choài Caùc em laøm anh cheát ngaït Tay buoâng maø xaùc coøn töôi Caùc em coù tim Boà Taùt Haõy yeâu anh giöõa muoân ngöôøi Gioù baõo hoâm nay seõ taït Ñeán anh vui giöõa cuoäc chôi Bao giôø ôû cuøng maët ñaát Hình nhö ngaây daïi suoát ñôøi Bao giôø xaùc choân xuoáng thaät Hình nhö maét vaãn nheo cöôøi Hình nhö coõi naøy ñaõ chaät Anh seõ ñôïi em beân ngoaøi.

•

TC THÔ 21

CHU VÖÔNG MIEÄN

QUAÄN CHUÙA coù con chim ña ña ñaäu caønh ña sao em khoâng laáy choàng gaàn sao em khoâng laáy choàng xa ñôïi chôø chi? 40 – tuoåi chôùm giaø coù con gaø laïc tuoát saân ga sao em khoâng laáy choàng gaàn sao em khoâng laáy choàng xa ñôïi ai? Bao chuyeán taøu qua coù con chim cu ñaäu caønh muø u gaùy cuùc cu sao em khoâng laáy choàng guø sao em khoâng laáy choàng hö ñôïi chi? Ngoaøi choán sa muø

TC THÔ 21

coù con chim KAÉC KA treân mieàn trung-tieân-phöôùc noù keâu KAÉC KA – KAÉC KA treân röøng boøn bon – treân soâng Thu Boàn sao em khoâng laáy choàng xa sao em khoâng laáy choàng gaàn chôø ñeân baïc ñaàu – cheát luoân coù con chim ña ña hoùt treân ñaàu ta chuyeän gaàn chuyeän xa gaàn xa gì cuõng lôõ 5 traâu 6 coät baét coâ troùi coät haø giang nöôùc ñoäc chim keâu khaûn coå ngaøy ñeâm em sao sao caû ñeâm ngaøy chim ña ña ñaõ cheát döôùi taøn caây.

•

TC THÔ 21

LUAÂN HOAÙN

Hoùa Thaân 1. moãi laàn em nhôø gaõi löng baøn tay thoâ nhaùm töôûng chöøng meàm ra bao nhieâu nguoàn maùu döôùi da doàn veà moät coõi haøo hoa tuyeät vôøi vaø toâi troán thoaùt khoûi toâi tan ra laøm gioït naéng trôøi tinh khoâi 2. pha nöôùc, giuùp em goäi ñaàu tay maèn chaân toùc löôïm caâu thô tình em naèm phôi phôùi hieån linh coõi thô lai laùng cung nghinh quûi thaàn nieäm thaàm kinh Phaät tònh taâm vaãn phôi tröôùc maét moä phaàn thanh xuaân 3. baét ñaàu ngaäm nuï ca dao doøng ñöôøng thi daãn ñôøi vaøo ñoäng höông chaúng ñaâu xa, coõi thieân ñöôøng naèm co daõn giöõa nhöõng nguoàn xuaân kinh tuyeät vôøi thay phuùt ruøng mình ba ngaøn theá giôùi thình lình hoùa thaân

TC THÔ 21

LÖU NGUYEÃN

Gioït Tuyeát Voïng töø nhöõng phím döông caàm tieáng cöôøi trong nhö gioït tuyeát tan ruïng raát voäi ngoaøi hieân röïc naéng moät nieàm vui thô daïi ngaäp loøng.

•

TC THÔ 21

Ñoã VINH SANTA MONICA MOÄT CHIEÀU

Taëng meï vaø em

Santa monica Döôùi söông bieån mô maøng Moät chieàu theá kyû sang. Santa monica lang thang Treân ñöôøng nhöïa traûi, Voû oác raéc raûi, Tieáng chaân ngöôøi Thö thaùi daïo quanh Baõi caùt vaøng. Santa monica tieáng treû Nhoû voïng vang cöôøi ñuøa Vôùi bong boùng xaø boâng; Pha laãn caø pheâ noùng, Muøi caù tanh, muoái bieån, Phaäp phoøng caùnh chim Haûi aâu ngang ñaàu.

NOÃI BUOÀN BAMIYAN Phaät theå laâm naïn, Phaät öû oaùn than, Phaät lìa theá gian Giöõa laøn bom ñaïn Keû cuoàng taloban. Oâi Afghanistan, Nöôùc maét tuoân traøn, Traùi tim cuûa naøng Nay ñaõ naùt tan, Raûi raùc bamiyan. c. winter 2001

TC THÔ 21

ÑAËNG TAÁN TÔÙI

TAËNG MOÄT NGÖÔØI ÑIEÂN VUI VEÛ I OÂng noùi nhöõng ñieàu chaúng noùi sao Coù vì vui raát möïc chieâm bao ? Töø naêm Gia Tónh hai em gaùi Leã ñaïp hoàn xanh maùu ñoû traøo. II Vui rôõn lan man khaép moïi mieàn Veà troàng caây coû ñoï voâ bieân Hôõi ôi! chieàu gioù traøn con maét Ngöôøi muùa qua ñôøi moäng ñaûo ñieân.

Taëng Buøi Giaùng

•

TC THÔ 21

THAÁY Gì Heát lôøi chaúng tôùi voâ ngoân Thô ca raát möïc chaân doàn böôùc chaân Kia kìa roõ caùi gaàn gaàn Ñuoåi chôi chôù baét cho thaàn thaån thô Nghìn xöa soi ñeán baây giôø Boùng traêng, traêng boùng ai ngôø nöôùc xanh Neân em môùi laïi vin caønh Thaáy gì trong vaét döôùi maønh mi cong.

TC THÔ 21

LEÂ GIANG TRAÀN

neáu neáu naéng laø luùa vaøng seõ ra ñoàng chín gaët mang veà traûi tröôùc saân mang veà phôi trong maét moãi laàn em ñi ngang. neáu gioù laø caùt traéng seõ veà bieån Nha Trang gom gioù vaøo taâm hoàn luøa gioù vaøo aùo em moãi laàn em gheù ñeán traéng hoàn anh baâng khuaâng. neáu söông laø hoa lan seõ vaøo röøng saâu laáy mang veà giaêng leân caây mang veà treo ngoõ vaéng loái coû seõ höông ñaày em ñi chöøng boái roái. neáu maây laø soùng baïc seõ leân bôø nuùi cao thaùp soùng vaøo caùnh vaïc bay veà ñeâm rôi sao nôi em ngoài ñaãm maét coõi loøng troâi phöông nao. neáu möa laø haït ngoïc thaùng baûy ngoài ñôm keát nhöõng traøng chuoãi thuûy tinh

•

TC THÔ 21

ñính vaøo höông boà keát moãi laàn em nghieâng mình hong toùc ngaøy naéng leân. neáu traêng laø göông soi ngaøy raèm mang traêng xuoáng ñeå em nhìn maét moâi laù xanh vaø nuï hoàng maät hoa vaø nhöïa soáng dung nhan tuoåi goïi môøi. maët trôøi maøu son thaém hay maøu tím chieàu vöông seõ möôïn laøm hoa phaán em toâ maét moâi non moãi laàn moâi hôøn giaän moãi laàn maét cöôøi ngoan. neáu caây laø boùng maùt seõ troàng haøng phöôïng theo con ñöôøng em tan hoïc seõ troàng ngaøn thoâng reo mai naøy nghe ve haùt em nhôù tröôøng thaân yeâu. neáu hoa laø thôøi gian seõ mang eùp vaøo vôû thôøi gian naøo khoâng taøn thôøi gian naøo ñeïp nhaát ñeå em laø nhan saéc ñeå em hoaøi thanh xuaân. neáu tình yeâu laø traùi seõ khoâng bao giôø haùi laøm quaø taëng cho ai seõ chôø traùi thôm chín laøm möùt ngoït thay tình taëng em ngaøy ñaùm cöôùi. 3:45 saùng, 09/5/01.

TC THÔ 21

Buoàn nhö buoàn nhö kieàu nöõ laõnh cung möôøi naêm Thieân töû chöa töøng hoäi duyeân buoàn nhö ñaøi caùc chim uyeân trong loàng son hoùt tô duyeân beõ baøng buoàn nhö vieân ngoïc thoûi vaøng vaát trong kho baùu chaúng maøng naâng niu buoàn nhö hoa nôû sôùm chieàu quyønh lan thôm voäi neùt kieâu sa taøn buoàn nhö suoái ngoït treân ngaøn tieáng reo raéc ngôõ than van vôùi röøng buoàn nhö caùnh eùn tìm xuaân maø bay moûi vaãn döôùi nöông treân ñoài buoàn nhö traêng nhoeûn mieäng cöôøi maây ñeâm che khuaát raïng ngôøi cuûa traêng buoàn nhö xanh môõn nuï maêng daây tô vaøng roái kín chaèng chòt che buoàn nhö caây böôûi sau heø raøo me taây laïi troàng keø truùc gai ñau loøng cho nhöõng chaøng trai ñöùng nhìn boâng böôûi thôû daøi xoùt xa buoàn phaän gaùi, buoàn thaân hoa gaùi nôi hoang ñaûo, hoa laø boâng hoang buoàn thöông saéc, buoàn thöông höông saéc trong ñeâm toái, höông trong ao buøn buoàn neân buoàn raát moâng lung gioù mang buoàn aáy veà khung trôøi naøo? (buoàn thay moät coâ gaùi. 27/4/01)

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN LÖÔNG VÒ

BA BAØI THÔ RAÁT MÔÙI

Göûi Nguyeãn Toân Nhan

I. Coù moät baøi thô raát môùi UÛ trong ngöïc cuûa thieân haø Noàng thôm saéc maøu vuõ truï Laãy long khuùc töû sinh ca Hoa em nuoät naø muoân thuôû Ñeâm ñeâm gioït gioït trong ta Moäng ö? ÖØ ñôøi khoù ôû Nhöng khoâng khoù thou ñaâu nha! Hoa em nuoät naø baát tuyeät Ngaøy ngaøy höùng höùng söông pha Nguyeät a? AØ lôøi tinh huyeát Röïc hoàng ñaát meï trôøi cha Soáng dai khoâng laø hít thou Cheát non khoân daïi Ngöôøi – Ma? Laø em? – Em laø Nöùc Nôû Ñaàm ñìa nhöõng boùng chieâu hoa

TC THÔ 21

Löøng höông, höông long coû muïc Xanh ngôøi tre truùc hoàn ta Xanh ngaét bao muøa gioù giuïc Möa tuoân naéng chaùy gaàn xa Cöôøi ngon hay laø khoùc dôû Con Ngöôøi vaãn nhôù Con Ma Ta vaãn nhôù Em, Em aï! Khoùc cöôøi haû haû ha ha II. Coù moät baøi thô raát môùi UÛ trong ngaøn coõi buïi hoàng Ngaøn tröôùc ngaøn sau chaáp chôùi Choác moøng ngaøn noãi maét chong Hoa em voán laø tam muoäi Tinh töôi hoøa vôùi huyeát noàng Löûa chaùy trong veo ngaøn tuoåi Ta ngoài traéng muoát thinh khoâng Ra ñi, göûi baøi thô laïi Baøi thô maët ñaát höøng Ñoâng Baøi thô maët trôøi non daïi Luoàn trong tim phoåi ohaäp phoàng Baøi thô Ngoân ñoøi aáp Ngöõ Aâm Döông gaù nghóa Saéc Khoâng Baøi thô YÙ ñoøi aáp Töù Ngoân vaø Ngöõ ñaõ troâi soâng Troâi soâng, soâng reo luïc baùt Ca xang traéng ñoû hôi ñoàng Buoát buoát aâm aâm nhaïc nhaïc Em aø! Nguyeät laïnh caùi loâng Thô baùm hoàn ta sôùn saùc Naùt tan töø thuôû hoang hoàng Môø môø ngô ngô ngaùc ngaùc Ñieáng ñaàu teâ löôõi chaïy roâng

•

TC THÔ 21

III. Coù moät baøi thô raát môùi Ngaøn thieân nieân kyû voïng veà Oan heà! Khoác heà! Gioù thoåi Ngöôøi – Ma maây noåi söông che Hoa em voán laø tuyeät cuù Ta treo lô löûng væa heø Væa heø ñôøi khoâng choã truù Thô ñaønh ruù tieáng cuoàng meâ Cuoàng meâ beân rìa vuõ truï Ngaøn thieân nieân kyû laäp loøe Hoa em voán laø moät nuï Nguyeät chìm söông tuï ñoû hoe Ta cheùp baøi thô khoâng töù Maø sao Ngoân Ngöõ ñeà hueà Oan heà! Khoác heà! Coå töï Hoàng theâm tinh huyeát Lôøi Queâ Hoa em voán laø gioït möïc Ñen mun ñen nhaùnh tö beà Gioït gioït hoàn ta saùng röïc Ngöôøi – Ma ñoû maét nhieâu kheâ Ta cheùp baøi thô khoâng yù Maø sao thôm trí traøn treà Hoa em voán laø thanh khí Ca xang oan heà! Khoác heà!… III. 2000 Trích Ca Xang Traéng Ñoû

TC THÔ 21

•

Chuyeän Ba Böõa AÊn Ñoã Kh.

oâ gaùi maëc moät caùi aùo daøi raát laø giaùo vieân nhöng naøng khoâng mang kính. Ngöôøi ñaøn oâng toùc daøi, aùo caùn boä boán tuùi cuûa caùi thôøi cuoái nhöùng naêm 60. (Sau naøy, maõi ñeùn naêm 1990, khi khaùch saïn Continental vöøa ñöïôïc taân trang vaø coøn thôm muøi voâi môùi, toâi coù thaáy caùi phieáu giaët ñoà vaãn coøn in theo maãu chöõ cuûa maùy ñaùnh tay Remington laïch caïch vaø goïi loaïi aùo naøy laø “aùo nhaø baùo” baèng tieáng Anh. Tröôùc ñoù, ôû phöông Taây, ngöôøi ta goïi ñaây laø “aùo (löõ haønh) trong sa maïc” hay thöïc teá (phuõ phaøng hôn) laø “aùo thuoäc ñòa”. Thuoäc ñòa ñoäc laäp roài, ôû Zaire döôùi trieàu toång thoáng Mobutu coù phong traøo boû ñoà taây ca vaùt, loaïi aùo naøy thònh haønh trôû laïi trong giôùi caùn chính doanh gia “daân toäc” döôùi danh goïi laø “abaco”, coù nghóa laø A bas le costume, “ñaû ñaûo ñoà veùt”). OÂng Mobutu coù caëp kính cuûa oâng coá höõu, ngöôøi ñaøn oâng naøy coù caëp kính cuûa anh. Coâ gaùi ñi caïnh, caû hai löõng thöõng gaày traùnh nhöõng vuõng nöôùc laày treân ñaát baån, ra sau nhaø tìm moät choã aên aûnh, coù caây coù boâng ñeû chuïp hình löu nieäm. Baø meï ngöôøi ñaøn oâng ngoài tröôùc hieân, choâm hoãm ñíeáu Salem baïc haø nhìn theo, nhaû khoùi luø muø caùi maøu nhöõng trôøi Saøigoøn vaøo muøa möa.

•

TC THÔ 21

Daïo ñoù toâi 13, 14 tuoåi, khoâng thaáy tyùp giaùo vieân nghieâm khaéc laø baét maét. Chò P, 16 hay 17, toâi môùi thaáy laø ñeïp. Chò P raát taây, hoïc tröôøng ñaàm, khoâng maëc aùo daøi, maëc vaùy mini hay quaàn taille basse oáng loe hôû roán. P môùi qua khoûi caùi tuoåi giaät gioø, ñoâi chaân daøi giôø coù thòt ôû treân ñuøi. P öa daäy treã nhöõng ngaøy nghæ, toùc roái vaø maét ngaùi, cuõn côõn aùo nguû buùp beâ qua laïi chöù khoâng mang ñoà boä trong nhaø. Toâi 13, baïn cuûa ñöùa em trai, P coi toâi nhö con nít, chaéc ñaùnh vaàn chöõ “ngoàn ngoän” coøn chöa bieát neân chaúng ngaïi. Toâi 13 nhöng toâi mang kính, nghóa laø coù maét, vì vaäy toâi hay ñeán nhaø P sôùm, vaøo phoøng nguû P luùc treân giöôøng P coøn ñaùnh vaät hôn thua vôùi caùi chaên. Nhaø P ôû trung taâm, caïnh ngay caùi baõi ñaát troáng sau naøy xaây Thö vieän Quoác gia, luùc ñoù laø moät vuõng laày lôùn laùc ñaùc vaøi caên nhaø caém duøi cuûa daân nguï cö vaø goùc naøy goùc kia maáy caùi quaùn nöôùc ñang thôøi trang moät veû phong traàn. Chieán tranh luùc ñoù ñaõ vaøo ñeán thaønh phoá. Löùa ñaøn anh, keû hoïc thi vaøo tröôøng Haûi quaân ñeå leân taøu traùnh phaùo, ngöôøi xuoáng ñöôøng hoâ haøo, ngöôøi hung haêng ñoà traän aùo hoa. Toâi baét ñaàu ñöôïc pheùp nhaø ñi chôi rieâng, nghóa laø vôùi caùc anh caùc baïn, thaùp tuøng hoï vaøo nhöõng tuï ñieåm nhaïc laõng ñaõng noãi buoàn thôøi chieán vaø haêm hôû ñoåi ñôøi hay laøm laïi theá giôùi. Sinh vieân traàm tö cafeù, lính raèn la de ngaät ngöôõng, vaø luøng buøng giöõa caáu truùc luaän Levi-Strauss, toâm khoâ cuû kieäu vaø taân tieåu thuyeát Robe-Grillet laø nhaïc Trònh Coâng Sôn phaùt ra töø nhöõng baêng coái 18 centimeùt. Treân baõi ñaát loäi, ngöôøi ñaøn oâng trôû laïi vôùi coâ gaùi, giaøy taây vaø guoác sôn ngaäp ngöøng nhau theo doõi. Baø cuï vaãn ngoài nguyeân nhaû khoùi, toâi ñöùng tröôùc nhaø P nhìn sang, maët ngaån ngô vì coøn aán töôïng P môùi boán chaân loàm coàm boø töø treân giöôøng cuûa naøng vaøo phoøng taém. Chaéc laø toâi coi raát toäi, 13, 14 tuoåi, kính traéng quaàn ñuøi. Khi ñi ngang, ngöôøi ñaøn oâng ñöa cho toâi traùi cam voû môùi boùc dôû. Toùc cao chaûi ngöôïc veùn sau tai, löa thöa raâu meùp vaø raâu caèm coøm coõi, Trònh Coâng Sôn khoâng caàm ñaøn, anh caàm traùi cam. Naêm baûy naêm tröôùc ñaây, Haø Noäi ñoàng loaït môû caùc khaùch saïn mini khoâng mang teân Vieät Nga hay laø Vieät Hoa maø laø Vieät Myõ. Toâi nguï taïi Vieät Myõ 2 hay laø Vieät Myõ 8, ñöôøng Leâ Duaån hay ñöôøng Tröôøng Chinh. P ñaõ ñi Nhaät hoïc, roài sang Myõ laáy choàng, coù con ra tröôøng, roài ôû Masachussetts, giôø P ñi nguû maëc aùo kieåu gì hay côûi truoàng ñaép chaên thì toâi khoâng coøn roõ nöõa, tuy ñuøi naøng haún laø vaãn coøn laún. Ñeán löôït toâi daäy treã, xuoáng döôùi nhaø thì daêm ba caùi baøn aên saùng cuûa khaùch saïn ñaõ luùc nhuùc ngöôøi.

TC THÔ 21

•

Moät oâng naøo ñoù toâi khoâng bieát, aùo veùt trònh troïng, nhöng coå ñeo sôïi giaây Texas cao boài raát laø ngheä só khaùc ngöôøi ñang ñöùng giöõa phoøng haùt to vaøo ñieän thoaïi. OÂng traàm boång laùy ñi laùy laïi ngoït ngaøo giöõa hai caâu taùn tænh nhaõo nhoeït vôùi ñaàu giaây beân kia moät coâ gaùi. Haø Noäi töø ba mieàn ñaát nöôùc keùo veà ñang Ñaïi hoäi Nhaïc só. Moät ngöôøi goïi toâi vaøo chung baøn. Toâi aên saùng kyõ caøng, hoät gaø oáp la, laáy baùnh mì veùt saïch caû loøng ñoû loøng traéng coøn vöông treân ñóa. Trònh Coâng Sôn ngoài ñoái dieän, raâu nhaün nhuïi vaø toùc thöa hôn thuûa tröôùc, laàn naøy toâi cuõng chaúng noùi gì vôùi anh. OÂng nhaïc só vöøa trình dieãn qua ñieän thoaïi tuyeân boá cho moïi ngöôøi (phaûi) nghe: “Con beù môùi 19 tuoåi, laøm leã taân ôû Ninh Bình, coi ñöôïc laém!” roài keùo gheá cuøng ngoài. Thì chuyeän thôøi tieát trong Nam ngoaøi Baéc, con beù 19 tuoåi nghe haùt vaø xuùc ñoäng oâi daøo, ñöùng daäy xong, Trònh Coâng Sôn thanh toaùn cho caû baøn. Laàn thöù nhì gaëp, toâi laïi ñöôïc anh cho aên. Möa nhieät ñôùi aên cam, möa phuøn aên saùng, möa vaãn möa bay, toâi tuy ít noùi nhöng vaãn coøn ñoùi, chöa gaëp laïi anh laàn thöù ba thì Trònh Coâng Sôn cheát. Coù baän tröôùc ñaây, moät vò oàm oàm gioïng roãng maø nhìn toâi giaûng giaûi :”Thaèng Trònh Coâng Sôn noù daüm phaûi cöùt toâi”, toâi cuõng khoâng noùi laïi. Vò naøy thì chöa cho toâi aên ñöôïc caùi gì, nhöng oâng æa vöông æa vaõi khaép nôi doïc chieàu daøi (nöûa) theá kyû. Toâi nhôù ñeán nhöõng böôùc chaân caån troïng giaøy taây beân guoác sôn treân baõi laày. Taùc phaåm ñaõ thaønh hình thì cuûa moïi ngöôøi, caùi taøi hoa ôû xa cuõng höôûng ñöôïc aâm thanh noåi. Laân la ngoài caïnh thì ñöôïc höôûng theâm baùt côm, cheùn röôïu, moät phuùt laëng im. Toâi khoâng laãn loän hai vieäc naøy. Cuõng gioáng vaøi ngöôøi khaùc thoâi , dòp Trònh Coâng Sôn cheát ñi laø dòp ñeå cho toâi noùi veà toâi (vaø nhôù veà P) chöù chaúng phaûi veà anh. Tuaàn chay anh toâi coù nöôùc maét, sau traùi cam, hoät gaø, dòp naøy toâi coi nhö laø anh ñaõi toâi laàn thöù ba. Toâi thì coøn soáng. Vaø P thì coøn ôû Boston.

•

TC THÔ 21

Ghi Chuù Veà Moät Laøng Vaên Bohemia Môùi Dana Gioia

(Bohemia: a district inhabited by person, typically artists, writers, and intellectuals, whose way of life, dress, etc... are generally unconventional or avant-garde). Ñaây laø lôøi phaùt bieåu cuûa Dana Gioia veà “The future of Poetry Publishing” (Töông lai xuaát baûn Thô), thaùng 10 taïi Poets House, NewYork City. Baûn noùi khoâng soaïn tröôùc naøy ñaõ ñöôïc thu thanh, ghi cheùp laïi vaø ñaêng trong baûn tin Grantmakers, the Arts, Vol.5, No.1, Spring 1994.

aùch ñaây hai möôi naêm, toâi baét ñaàu cao hoïc. Toâi laø con cuûa moät ngöôøi thuoäc giai caáp coâng nhaân goác gaùc L.A. – lai nöûa YÙ nöûa Meã. Vaøo cao hoïc moân Vaên hoïc Ñoái chieáu tröôøng Harvard, toâi ñeå yù kyõ ñeán vaên hoïc chung quanh, vôùi tinh thaàn cuûa moät nhaø nhaân chuûng, quan saùt nghi leã cuûa moät boä laïc môùi vöøa khaùm phaù. Toâi muoán hieåu theá giôùi vaên chöông hoaït ñoäng ra laøm sao, nhaát laø nhöõng giaû thuyeát veà thô ñöông thôøi. Theá giôùi thô ñaõ ñöôïc ñònh nghóa roõ reät vaøo thôøi aáy, nhöng trong voøng hai möôi naêm qua noù ñaõ thay ñoåi ôû vaøi phöông höôùng quan troïng, ñoâi khi raát kinh ngaïc, maø ñeán nay vaãn

TC THÔ 21

•

chöa ñöôïc hieåu thaáu. Toái nay, vôùi khoaûng moät taù nhaän xeùt, toâi muoán trình vôùi caùc baïn, baûn toùm löôïc veà tình traïng thô Myõ hieän nay. Ñieåm chung cuûa nhöõng khuynh höôùng khaùc nhau, laø chuùng ñaïi dieän cho nhöõng thay ñoåi coù yù nghóa trong vaên hoïc maø caùch ñaây hai möôi naêm, hoaëc khoâng theå töôûng töôïng noåi, hoaëc chuùng coù veû phuï thuoäc beân leà, khoâng taïo ñöôïc aûnh höôûng. Toâi khoâng chuù taâm ñeán vieäc thaåm ñònh nhöõng khuynh höôùng naøy – chæ nhaän xeùt vaø tìm hieåu maø thoâi. Nhaän xeùt ñaàu tieân, theo toâi, phöông tieän chuû yeáu trong vieäc xuaát baûn thô môùi Myõ baây giôø laø baèng lôøi noùi. Trong khi saùch vôû vaø caùc taïp chí ñònh kyø tieáp tuïc xuaát hieän vaø chuù troïng veà vieäc giöõ gìn thanh danh vaên hoïc, chuùng khoâng coøn höôûng ñoäc quyeàn moå xeû thô, nhaát laø thô môùi. Ñoái vôùi haàu heát caùc nhaø thô Myõ coøn soáng, nhöõng buoåi ñoïc thô, (tröïc tieáp hay qua radio, truyeàn hình, tivi, thu thanh), ñang taïo neân moät phöông thöùc chính, tieáp caän ñoäc giaû. Tröôøng hôïp naøy aùp duïng vôùi caùc nhaø thô haøn laâm lôùn tuoåi nhö John Hollander hay Daniel Hoffman y heät nhö vôùi caùc nhaø thô treû ñuû moïi tröôøng phaùi. Trôû laïi vôùi caùc buoåi trình dieãn thô, söï kieän naøy cho ta thaáy coù söï thay ñoåi lôùn trong neàn vaên hoùa in aán. Maõi cho ñeán nhöõng luùc gaàn ñaây, phaàn lôùn caùc nhaø thô ñeàu khoâng toå chöùc ñoïc thô cho ñeán khi taùc phaåm ñaõ ñöôïc in ra, thaønh thöû nhöõng buoåi ñoïc thô tröôùc coâng chuùng ñeàu ít oûi. Robinson Jeffers, moät trong vaøi nhaø thô lôùn cuûa Myõ ôû theá kyû hai möôi, vaø laø ngöôøi thaät söï sinh soáng nhôø thô, ñaõ 54 tuoåi khi oâng toå chöùc buoåi ñoïc thô ñaàu tieân cuûa mình; Wallace Stevens gaàn 60 môùi coù ñöôïc moät buoåi. Neáu baïn nghe nhöõng baûn thu thanh cuûa hoï, seõ nhaän ra ngay laø caû hai ñeàu khoâng thoaûi maùi khi lôùn gioïng ñoïc thô cuûa mình. Söï thay ñoåi töø in aán qua neàn vaên hoùa thính thò, ñieän töû ñaõ taïo neân moät chaán ñoäng lôùn. Ngaøy nay, soá ngöôøi tham döï caùc buoåi ñoïc thô tröïc tieáp nhieàu hôn soá ngöôøi ñoïc treân baûn in. Söï thay ñoåi töø xuaát baûn in ra dieãn ñoïc, daãn ñeán nhaän xeùt thöù hai cuûa toâi: ñang coù söï taùi xuaát khoång loà cuûa khaåu thô bình daân, nhieàu nhaát laø giöõa nhöõng nhoùm ñaõ bò loaïi ra ngoaøi neàn vaên hoïc chuû löu, khoa baûng. Nhöõng tröôøng phaùi môùi cuûa thô bình daân goàm coù rap, thô cao boài (cowboy poetry), thô slams, toång coäng soá ñoäc giaû coù theå leân ñeán haøng trieäu. Khoâng ai coù theå tieân ñoaùn ñöôïc söï phaùt trieån naøy caùch ñaây hai möôi naêm veà tröôùc. Luùc ñoù, ñieàu chuùng ta nhìn thaáy laø söï taêng tröôûng trí thöùc vaø haøn laâm hoùa thô. Nhöng, lòch söû thöôøng hoaït ñoäng moät caùch bieän chöùng, vaøcoù khuynh höôùng ñoái nghòch. Caùch ñaây hai möôi naêm, cuõng khoâng coù ai tieân ñoaùn ñöôïc phaàn lôùn loaïi thô dieãn ñoïc naøy trôû thaønh chính ñaùng – luùc maø nhöõng kyõ thuaät

•

TC THÔ 21

xuaát chuùng cuûa vaàn luaät coøn bò hoaøi nghi vaø ngoä nhaän. Rap thöôøng ñöôïc caáu thaønh doøng 4-nhaán (töøa töïa thô Anglo-Saxon maø khoâng coù ñieäp vaän) vaø thöôøng laø vaàn ñoâi. Thô cao boài chính yeáu ñöôïc vieát vôùi theå luaät vaàn nhaán coù lieân quan vôùi loaïi thô truyeän Anh. Ñieàu thuù vò laø trong luùc thô cuûa hoï trôû neân chính thöùc, caû hai tröôøng phaùi ñeàu khoâng duøng theå luaät aâm tieát nhaán laø thöù maø chuùng ta cho laø lieân quan vôùi thô haøn laâm. Söï quan troïng cuûa söï dieãn ñoïc daãn ñeán moät phaùt trieån khaùc. Nhaän xeùt thöù ba cuûa toâi laø hình thöùc ngheä thuaät lai môùi xuaát hieän, tuy lieân quan ñeán thô nhöng ñoàng thôøi cuõng coù goác gaùc töø kòch thöû nghieäm. Dó nhieân laø toâi ñang noùi veà dieãn ñoïc thô. Vì chuû yeáu vai troø xaõ hoäi cuûa nhaø thô ñaõ thay ñoåi töø ngöôøi taïo ra baûn vaên bieán thaønh ngöôøi taïo ra söï dieãn ñoïc, coù theå ñoaùn ñöôïc, söï thay ñoåi naøy aûnh höôûng ñeán chính ngheä thuaät thô. Dieãn ñoïc thô bieåu tröng cho söï hoøa troän moät vaøi kyõ thuaät thô naøo ñoù vôùi hình thöùc kòch ngheä – coù khi laø saân khaáu soáng thöïc, coù khi laø phim aûnh hay saân khaáu video. Thô truyeàn thoáng, ngay caû dieãn ñoïc thô nhö daân ca anh huøng, chuù troïng ôû nôi caáu taïo baûn vaên – thöïc haønh, neáu khoâng muoán noùi laø coá tình – ñeå coù theå ghi cheùp laïi vaø truyeàn ñi maø khoâng caàn söï coù maët theå chaát cuûa taùc giaû. Ngay caû khi baûn vieát bò thay ñoåi chuùt ít khi dieãn ñoïc, phaàn naøo öùng khaåu, noù vaãn giöõ nguyeân lyù lòch chiùnh cuûa noù. Thô dieãn ñoïc thì khaùc. Noù khoâng chuù taâm tôùi baûn vaên ñoïc; maø nhaän bieát vaø khai thaùc söï hieän dieän theå chaát cuûa taùc giaû, khaùn thính giaû, vaø khoaûng khoâng gian dieãn xuaát. Noùi moät caùch khaùc, noù nhaän bieát moâi giôùi môùi ñeå hoaït ñoäng. Coù moät laàm laãn raát lôùn trong pheâ bình thô ñöông thôøi xuaát phaùt töø söï kieän, nhaø pheâ bình khoâng theå phaân bieät ñöôïc hai theå loaïi ngheä thuaät vaên hoùa naøy. Duø thô vaø dieãn ñoïc thô coù quan heä raéc roái vôùi nhau, treân caên baûn, chuùng theo hai thaåm myõ khaùc nhau. Nhaän xeùt thöù tö toâi muoán ñöa ra laø vaên hoùa ñaïi chuùng hieän nay ñaõ coù nhieàu, hay hôn theá nöõa, aûnh höôûng treân nhöõng nhaø thô treû, hôn vaên hoùa cao. Vaên hoùa Myõ ñang coù moät keõ nöùt raát lôùn giöõa nhöõng thöù ñaõ ñöôïc goïi laø vaên hoùa “cao” vaø “thaáp”. Trong khi phaàn lôùn caùc nhaø thô treû tieáp tuïc ngöôõng moä vaên chöông cuûa thôøi quaù khöù, hoï laïi thieáu phaàn lôùn neàn taûng truyeàn thoáng trong vaên chöông vaø lòch söû maø theá heä tröôùc coi laø chuyeän ñöông nhieân coù ñöôïc. Ñieàu maø nhaø thô treû hieåu bieát roõ nhaát laø vaên hoùa ñaïi chuùng ñöông thôøi, vaø hoï nhaän ra raèng chæ coù vaên hoùa ñaïi chuùng môùi laø caùi neàn chung ñeå chia seû vôùi coâng chuùng. Döôøng nhö coù moät ñieåm chung laø haàu heát moïi tröôøng phaùi caùc nhaø thô treû ñeàu coá gaéng söû duïng nhöõng hình thöùc vaø chuû ñeà cuûa ngheä thuaät ñaïi chuùng (popular art). Chuû nghóa Taân hình thöùc chaúng haïn, thænh thoaûng bò

TC THÔ 21

•

moâ taû moät caùch sai laïc laø moät phong traøo vaên chöông haøn laâm, thaät söï ra laø moät maûnh nhoû cuûa rap vaø thô cao boài trong nhaän thöùc veà ñaëc tính nghe cuûa thô. Tham voïng cuûa noù laø taïo neân caây caàu noái lieàn vaên hoùa cao vaø thaáp. Ñieåm thöù naêm, laø vaãn coøn moät soá ñoäc giaû khoång loà cho thô ôû Myõ, cuõ vaø môùi, nhöng baây giôø laïi phaân maûnh haàu nhö khoâng coù moät neàn taûng chung naøo. Doøng chính coù toàn taïi trong thô Myõ, ít ra, giöõa caùc nhaø thô döôùi saùu möôi tuoåi. Thay vaøo ñaáy, thô môùi Myõ ñöôïc phaân chia bôûi vuøng, thaåm myõ, heä tö töôûng, phaùi tính, chuûng toäc vaø theå loaïi. Nhoùm vaên hoùa haøn laâm cuûa thô ñöôïc ñaïi dieän bôûi moät soá nhoû, nhöng söï coù maët cuûa noù roõ neùt trong soá ñoäc giaû roäng lôùn, ña daïng vaø coát loõi. Nhöõng nhaø thô naøy ñöôïc ñoïc vaø baøn luaän ôû khu lower Manhattan nhöng khoâng gioáng vôùi nhöõng nhaø thô ñöôïc ñeà cao ôû Palo Alto vaø Seattle, hoaëc baøn caõi ôû San Antonio vaø Charlotte. Neáu ôû Myõ coù nöûa trieäu ñoäc giaû thô thöôøng xuyeân (vaø toâi chæ coù theå ñoaùn ñöôïc ñoù laø con soá nhoû nhaát), döôøng nhö khoâng coù ñeán hai ngöôøi ñoïc cuøng moät taäp thô. Taïi sao khoâng coøn doøng chính? Söï taøn ruïi cuûa doøng chính, ít nhaát moät phaàn do ôû choã noù khoâng coù khaû naêng giöõ moät choã coù yù nghóa trong ñaøm luaän coâng chuùng. Ñieàu naøy daãn daét ñeán nhaän xeùt thöù saùu cuûa toâi – nhöõng töôøng trình baùo chí toaøn quoác veà thô khoâng coøn ñöôïc duy trì, duø chæ moät chuùt ít oûi. Chöõ quan troïng ôû ñaây laø duy trì. Baïn coù theå thaáy moät baøi vieát leû loi ñaâu ñoù veà moät nhaø thô, thöôøng chaúng aên nhaäp gì ñeán taùc phaåm cuûa hoï. Thôøi maø Robinson Jeffers, T.S. Eliot hay Robert Lowell coù theå xuaát hieän treân bìa taïp chí Time, vôùi nhöõng baøi vieát daøi ñöùng ñaén cho ñoäc giaû bình thöôøng, ñaõ heát. Cuõng vaäy, thôøi maø Edna St. Vincent Millay coù theå coù moät chöông trình radio hoaëc coù khi nhöõng baøi thô cuõ noåi tieáng ñöôïc duøng trong nhöõng chöông trình ñuû moïi theå loaïi treân radio cuõng khoâng coøn (caùc chöông trình radio naøy coù ôû Myõ cho ñeán cuoái thaäp nieân naêm möôi). Ngaøy nay, nhaø thô laãn nhaø xuaát baûn, keå caû ñoäc giaû laãn chuû buùt ñeàu khoâng theå kyø voïng thô coù ñöôïc moät choã thöôøng xuyeân nôi ñeà muïc cuûa truyeàn thoâng quoác gia. Keát quaû laø khoaûng caùch naøy ñang ñöôïc laáp daàn, ñeán möïc ñoä noù coù theå laáp ñöôïc, moät caùch ngaãu nhieân bôûi caùc chöông trình ñòa phöông hoaëc caùc chöông trình daønh cho moät soá nhoû khaùn thính giaû naøo ñoù, haún nhieân laø khaùc nhau vì vuøng, vì taïp chí ñònh kyø, vì thaåm myõ. Coù nhieàu chöông trình hôn tröôùc, nhöng chuùng laïi daønh rieâng cho töøng vuøng thay vì toång hôïp laïi cho coâng chuùng. Söï thieáu töôøng trình naøy laïi traàm troïng hôn bôûi moät phaùt trieån khaùc.

•

TC THÔ 21

Nhaän xeùt thöù baûy cuûa toâi laø pheâ bình thô, caùch ñaây hai möôi naêm coù nhieàu aûnh höôûng, nhöng baây giôø ñang daàn daàn suy thoaùi. Trong khi pheâ bình vaãn coøn moät öu theá naøo ñoù, hình nhö caøng ngaøy noù caøng xa daàn vôùi nhöõng phaùt trieån quan troïng trong thô. Toâi khoâng roõ, vieäc ñöùng beân leà cuûa noù laø nguyeân nhaân, hay aûnh höôûng, nhöng toâi seõ ñöa ra ít nhaát laø boán chæ trích khoâng beø phaùi veà tình traïng hieän thôøi cuûa pheâ bình. Thöù nhaát, chæ coù moät soá raát ít caùc nhaø pheâ bình teân tuoåi vaãn tieáp tuïc vieát nghieâm chænh veà thô môùi trong ngoân ngöõ coâng chuùng. Thöù hai, coù raát ít caùc baùo ñònh kyø noùi chung coù nhöõng baøi pheâ bình thô, ngay caû khi ñònh nghóa veà pheâ bình naèm ôû caùi nghóa thoaùng nhaát cuûa noù, bao goàm nhöõng ñaëc ñieåm, phoûng vaán, cuõng nhö ñieåm thô vaø tieåu luaän. Thöù ba, pheâ bình haøn laâm hieän nay quaù höôùng noäi ñeán ñoä, moät caùch toång quaùt, noù boû luoân caû nhöõng löu taâm vaø ngoân ngöõ cuûa vaên hoùa chung. Pheâ bình haøn laâm thöôøng nhaém vaøo moät loaït vaán ñeà coát yeáu, khaùc vôùi nhöõng gì haàu heát ngheä só, coâng chuùng vaø truyeàn thoâng löu taâm ñeán. Thaønh thöû cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân khi noù hoaøn toaøn khoâng coù ñoäc giaû ôû ngoaøi giôùi ñaïi hoïc. Vaø thöù tö, öu theá cuûa lyù thuyeát vaên chöông ñaõ bieán haàu heát caùc thuyeát pheâ bình haøn laâm mang veû giaû doái ñeán noãi hình nhö noù trôû thaønh khoâ khan vaø khoâng hieåu ñöôïc, ngay caû ñoái vôùi lôùp ñoäc giaû phoå quaùt cöïc kyø thoâng minh. Thôøi maø chuùng ta ñoïc baøi caùc nhaø baùo vieát veà thô ñaêng thöôøng xuyeân treân caùc baùo ñònh kyø quan troïng ñaõ qua. ÔÛ cuoái thaäp nieân boán möôi, baïn coù theå tin chaéc, seõ thaáy Robert Fitzerald treân The New Republic, Louise Bogan treân The New Yorker, John Ciardi treân The Saturday Review, vaø Randall Jarrell treân The Nation. Ngay caû hai möôi naêm veà tröôùc moät soá baùo bình thöôøng cuûa The New York Times Book Review cuõng coù moät hoaëc hai baøi vieát veà thô hay pheâ bình thô. Chuùng ta giôø chæ coøn nhöõng baûn töôøng trình ñöùng ñaén veà thô ñeán töø nhöõng tôø baùo phaân leû (nhö The Hudson Review, Poetry Flash, The New Criterion, The Exquisite Corpse, hay Verse), moãi tôø daønh rieâng cho moät soá ñoäc giaû nhoû. Ngay caû American Poetry Review, tôø ñònh kyø lôùn nhaát trong nhoùm vaên hoùa thô cuõng coù moät soá in raát nhoû so vôùi nhöõng baùo chí thöông maïi, vaø duø mang caùi teân nhö theá, noù chæ coù ít baøi ñieåm thô. Nhaän xeùt thöù taùm cuûa toâi, laø thaät söï ra khoâng coøn nöõa moät ngheä thuaät cao, thieát yeáu, tieàn phong trong thô Myõ. Thuyeát hieän ñaïi thì khoâng vaõn hoài ñöôïc, khoâng choái caõi ñöôïc laø ñaõ cheát. Noù ñaõ cheát, thoâi khoâng coøn laø moät choã sinh lôïi cho caùc nhaø thô treû ít nhaát ñaõ hai möôi naêm qua, vaø hieän nay, haàu heát nhöõng ngöôøi thöïc haønh chuû nghóa naøy ñaõ ñi gaëp ngöôøi saùng laäp ôû beân kia theá giôùi. Ñaïi hoïc, moät cô quan trang bò toát ñeå gìn giöõ vaên hoùa cuõ

TC THÔ 21

•

hôn laø nuoâi döôõng söï caáu taïo neân ngheä thuaät môùi, ñaõ öôùp moät caùch ñeïp ñeõ caùi xaùc thuyeát Hieän ñaïi – nhöng khoâng coù ngöôøi naøo ngoài ñôïi noù hoài sinh. Neáu coù moät avant-garde trong thô Myõ hieän nay, noù seõ ñöôïc tìm ra ôû beân ngoaøi caùc vieän ñaïi hoïc vaø haàu heát laø trong thô dieãn ñoïc. Nhöng tìm cho ra moät avant-garde thöïc thuï ôû baát cöù ñaâu thì raát gay go. Rap coù theå khôûi ñaàu nhö moät phong traøo avant-garde, nhöng söï ñoàng hoùa nhanh choùng cuûa noù trong taäp ñoaøn kyõ ngheä giaûi trí, daàn daàn bieán noù thaønh moät loaïi thöông cuoäc – moät thöù nhaûm nhí nhö Penthouse hay Hustler, nhöng laïi laø moät maët haøng tieâu thuï ñoái vôùi theá löïc thò maõi. Neáu baïn khoâng muoán ñònh nghóa hai phong traøo ñoái nghòch cuûa thaäp nieân taùm möôi vaø chín möôi, Taân Hình thöùc vaø thô Ngoân ngöõ laø avant-garde, thì toâi thaáy raèng raát khoù ñeå cho baát cöù tröôøng phaùi thô môùi naøo khaùc laø avant-garde – keå caû ngheä thuaät trình dieãn. Ñaõ ñeán luùc phaûi nhìn nhaän raèng khaùi nieäm avant-garde khoâng coøn ích lôïi trong luaän baøn vaên chöông ñöông ñaïi. Laøm sao coù ñöôïc avant-garde khi khoâng coøn doøng chính? Avant-garde de quoi? ta buoäc phaûi thaéc maéc. Nhöõng cô quan thieát laäp laâu ñôøi – ñaïi hoïc, baûo taøng vieän, foundations, phoøng tranh thöông maïi, ngay caû tieåu bang – ñaõ oâm aáp yù töôûng ngheä thuaät thöû nghieäm quaù laâu ñeán noãi avant-garde bieán thaønh moät khaùi nieäm ñaõ bò thuaàn hoùa, chæ coøn laø moät phong caùch truyeàn thoáng maø thoâi. Nhaän xeùt thöù chín cuûa toâi cuõng ñeå giaûi thích söï bieán maát cuûa doøng chính trong thô. Kyõ thuaät in aán vaø vieãn lieân môùi ñaõ tieâu huûy khaû naêng daãn ñöa yù kieán cuûa doøng chính. Maùy vi tính, word processors, desktop publishing, maïng löôùi ñieän töû, coáp py, thu baêng, thu hình vaø moïi kyõ thuaät lieân heä khaùc ñaõ ñem xuaát baûn vaøo trong ñòa haït cuûa phaàn lôùn caùc nhaø vaên. Ñaây laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû, raát deã ñeå phoå bieán taùc phaåm hay taïp chí cuûa mình hôn laø ñeå ngöôøi khaùc xuaát baûn. Baïn coù theå thaáy roõ phöông höôùng naøy trong giôùi xuaát baûn thieåu soá. Caùc nhoùm thieåu soá hieän nay ñaõ taïo neân nhöõng cô caáu rieâng – taïp chí, baùo, ñaïi hoäi, ñòa ñieåm ñoïc – hôn laø ñeå cho nhöõng vieãn aûnh baát ñoàng cuûa hoï bò ñoàng hoùa vaøo doøng chính ngaøy caøng khueách taùn vaø hoãn ñoän. Nhö Arte Publico ôû Houston chaúng haïn, laø nhaø xuaát baûn daãn ñaàu cuûa vaên chöông Latino taïi Hoa kyø. Hoï baùn caû trieäu ñoâ la qua moät maïng löôùi rieâng. Duø caùc nhaø xuaát baûn trong ngheà vaãn taäp trung ôû New York vaø Boston, truyeàn thoáng vaên hoïc ôû Hoa kyø ñaõ hoaøn toaøn bò phaân hoùa. Gioáng nhö söï naûy nôû cuûa caùc ñaïi hoïc tieåu bang vaø ñaïi hoïc tö giöõa theá kyû ñaõ ñem nhaø vaên ra khoûi nhöõng laøng vaên bohemia nhoû, ñòa phöông vaø phaân taùn hoï khaép Hoa kyø, truyeàn thoâng môùi ñaõ hoaøn toaøn taùn nhoû ñôøi soáng vaên chöông Myõ. Vì khoâng coøn moät trung taâm ñòa lyù naøo trong ñôøi soáng vaên hoïc, moät nhaø pheâ bình ôû New York hay San Francisco hieän nay cuõng gaëp nhieàu phieàn

•

TC THÔ 21

toaùi khi theo doõi nhöõng phaùt trieån môùi trong thô y heät nhö moät ñoäc giaû ôû Fargo hay Tuscaloosa. Nhaän xeùt thöù möôøi cuûa toâi veà moät phöông höôùng khoâng ngôø trong thô Myõ laø söï hoài sinh roäng raõi cuûa hình thöùc vaø truyeän keå giöõa nhieàu nhaø vaên treû. Caùch ñaây hai möôi naêm khoâng coù moät nhaø pheâ bình doøng chính naøo tieân ñoaùn ñöôïc phong traøo naøy seõ trôû laïi vôùi nhòp, theå luaät vaø truyeän keå. (So saùnh vôùi söï loù daïng cuûa thô Ngoân Ngöõ thì ñieàu naøy coù theå deã xaûy ra hôn, boû qua nhöõng khaùc bieät caáp tieán, vì noù naûy sinh töø cuoäc maïo hieåm Hieän ñaïi.) Ñieàu kinh ngaïc hôn heát veà thöù goïi laø Expansive Poetry, phaàn lôùn nhöõng ngöôøi thöïc haønh ñeàu ñi laøm vaø vieát ngoaøi giôùi haøn laâm. Söï troän laãn vaên hoùa cao vaø vaên hoùa ñaïi chuùng ñaõ ñaëc tính hoùa Taân Hình thöùc vaø Taân Truyeän Keå (New Narrative), nhö theá, mæa mai thay laïi laø ñoái nghòch vôùi doøng chính haøn laâm, laø thöù ñaõ töø boû hình thöùc vaø truyeän keå. Raát coù yù nghóa, caùc nhaø thô baát ñoàng naøy – nhö caùc nhaø vaên thieåu soá – cuõng ñaõ thaáy deã daøng ñeå taïo neân nhöõng toå chöùc song song (taïp chí, baùo, ñoïc, vaø hoäi hoïp) hôn laø nhaäp vaøo doøng chính. Ñeán ñaây, toâi muoán keát luaän baèng hai ñieåm, nghóa coå ñieån, tin toát caëp ñoâi vôùi tin xaáu. Ñieåm thöù möôøi moät cuûa toâi laø tin xaáu, raèng thò tröôøng coâng vieäc haøn laâm cho nhaø vaên ñaõ taøn luïi trong khi caùc chöông trình khoa baûng chöa bao giôø saûn xuaát tích cöïc nhö vaäy trong vieäc ñaøo taïo neân nhöõng ngöôøi ñaày baèng caáp nhö baây giôø. Khoâng coù thaùng naøo maø khoâng coù ngöôøi loan baùo moät chöông trình cao hoïc môùi. Hoa kyø ñang coù khoaûng 250 chöông trình cao hoïc vaên khoa. Chuùng seõ ñaøo taïo treân 25,000 MFA moãi thaäp nieân, trong soá ñoù chæ coù khoaûng 10 cho ñeán 20% laø coù vieäc daïy hoïc. Moät nhaø thô treû chaéc chaén laø khoâng bao giôø hoïc quaù chöông trình cao hoïc naøy, nhöng moät MFA thöôøng laø khoâng theo ngheà laøm thô. Caâu hoûi ôû ñaây laø nhöõng ngöôøi naøy veà ñaâu? Hoï seõ laøm gì vôùi chính hoï? Tin buoàn veà vieäc laøm trong giôùi haøn laâm daãn tôùi ñieåm nhaän xeùt sau cuøng, toâi nghó, laïi laø moät tin toát khoâng ngôø ñöôïc. Trong khoaûng thaäp nieân vöøa qua, moät khuoân neàn ñaõ ñöôïc döïng neân moät caùch khoâng hay bieát cho moät laøng vaên bohemia môùi. Ñaây khoâng phaûi laø moät laøng vaên theo nghóa coå ñieån ôû ñoâ thò khoâng ñaét tieàn nôi maø ngheä só vaø trí thöùc tuï taäp, nhö North Beach ôû San Francisco, hay Greenwich Village cuûa New York. Nhöõng laøng vaên ñoù ñaõ daàn phai khoâng coøn hieän höõu nöõa caùch ñaây ñaõ ba möôi naêm, vì thôøi giaù ñòa oác taêng cao vaø caùc nhaø trí thöùc nhaän ra laø deã soáng hôn baèng ngheà daïy hoïc.

TC THÔ 21

•

Tuy nhieân, hieän nay coù moät soá khuynh höôùng cho thaáy laø moät laøng vaên môùi ñang loù daïng. Tröôùc heát laø söï taêng tröôûng cuûa nhöõng toå chöùc khoâng haøn laâm, nhö Poets House, Poetry Center ôû San Francisco, Baûo taøng vieän Nicholas Roerich, vaø Nuyorican Cafeù, ñaõ taïo ra moät nôi hoïp coâng coäng cho nhaø vaên – nhöõng nôi maø ngheä só vaø trí thöùc coù theå tuï taäp, vaø cuõng laø nôi maø nhaø vaên vaø ñoäc giaû coù theå gaëp nhau. Tuï taäp, baøn luaän, vaø trình dieãn maø moät laøng vaên höôùng tôùi laø moät quan heä nhaân baûn. Thöù hai, söï naûy nôû cuûa nhöõng tieäm saùch ñoäc laäp vaø coù heä thoáng cuõng taïo ra nhöõng tuï hoïp ñòa phöông, khoâng haøn laâm vaø laø nôi trình dieãn cho nhaø vaên vaø trí thöùc. Coù moät con soá kinh ngaïc veà nhöõng tieäm saùch ôû Myõ ñaõ cung caáp moät choã coâng coäng cho caùc nhaø thô naèm ngoaøi ñaïi hoïc. Nhöõng tieäm saùch nhö Cody’s ôû Berkeley hay Chapters ôû Washington D.C. mang laïi moät chöông trình hay hôn chöông trình ôû caùc ñaïi hoïc lôùn. Coù khi toâi nghó, hieän nay raát deã cho moät nhaø thô ñi quanh Hoa kyø vaø ñoïc thô moãi ñeâm ôû töøng tieäm saùch. Thöù ba, maïng löôùi vi tính, ñaïi hoäi nhaø vaên, caùc nhaø xuaát baûn ñoäc laäp vaø caùc trung taâm vaên hoïc ñòa phöông, ñeàu coù taïi choã hoaëc treân daây caùp fiber-optics, phöông tieän cho nhaø vaên gaëp gôõ trao ñoåi yù kieán laø nhöõng thöù caùch ñaây hai möôi naêm hoaøn toaøn khoâng coù. Söï taêng tröôûng cuûa caùc nhaø xuaát baûn voâ vuï lôïi ñöùng ñaén nhö Graywolf hay Story Line – khoâng dính daùng vôùi baát cöù ñaïi hoïc naøo vaø naèm ngoaøi thuû ñoâ in aán mieàn Ñoâng Baéc – ñaõ chöùng minh laø raát quan troïng cho vaên hoùa Myõ y heät nhö söï naûy sinh cuûa caùc nhaø xuaát baûn ñaïi hoïc xaûy ra caùch ñaây ba möôi naêm. Thöù tö, hieän nay laïi coù caû traêm ñaøi radio vaø chöông trình video cung caáp caùc chöông trình vaên hoïc ñeán khaùn thính giaû ñòa phöôïng vaø toaøn quoác. Phaàn lôùn caùc chöông trình naøy ñeàu buoàn teû hoaëc taàm thöôøng, nhöng cuõng coù vaøi chöông trình nghieâm trang vaø loâi cuoán – ñaëc bieät laø nhöõng chöông trình phoå bieán roäng raõi döôùi daïng radio thaønh laäp bôûi caùc nhaø bình luaän nhö Jack Foley, Terri Gross, Marty Moss-Coane, Tom Vitale, Colin Walters, vaø Wayne Pond. Radio coù theå bieán thaønh moät moâi giôùi aâm thanh quan troïng cho pheâ bình vaên hoïc trong moät neàn vaên hoùa maø loái vieát pheâ bình veà thô ñaõ khoâng ñaït ñeán moät soá khoâng lôùn laém ñoäc giaû ngoaøi kia. Sau cuøng, ñieàu thöù naêm vaø laø ñieàu hay hôn heát laø con soá khoång loà cuûa nhoùm trí thöùc vaø ngheä só thaát nghieäp seõ bò ñaøy aûi neáu hoï coù moät ñôøi soáng voâ vò. Hoï seõ tìm caùch saùng taùc cho chính söï ham thích cuûa mình ngoaøi voøng keàm toûa cuûa haøn laâm. Ñeán naêm 2000, laàn ñaàu tieân trong hôn nöûa theá kyû, ña soá caùc nhaø vaên Myõ treû seõ soáng vaø hoaït ñoäng beân ngoaøi caùc vieän ñaïi hoïc. Söï thay ñoåi kinh teá vaø ñòa lyù naøy ñaõ taïo neân moät ñoøi hoûi vaên hoùa coù yù nghóa, vaø chuùng ta ñang

•

TC THÔ 21

chöùng kieán nhöõng khôûi ñaàu cuûa moät chuyeån daïng trong thi ca Myõ. Laøng vaên môùi seõ ñöôc nguyeân töû hoùa, huûy taäp trung hoùa, lieân chuû ñeà, vi tính hoùa vaø nghòch-toå-chöùc. Noù seõ oâm laáy vaên hoùa dieãn ñoïc maø khoâng phaûi boû chöõ vieát. Noù seõ goàm luoân caû giôùi haøn laâm maø khoâng phaûi bieán thaønh haøn laâm. Ñieàu phöùc taïp taïo hình laøng vaên môùi ra sao laø ñieàu khoâng theå tieân ñoaùn, nhöng toâi coù theå töôûng töôïng ra moät vaøi Tieán só thaát nghieäp ñang ñuïc ñeõo baûng tuyeân ngoân thieân nieân kyû, ngay trong luùc chuùng ta ñang noùi chuyeän ôû ñaây. “Caùc nhaø vaên Myõ, haõy taäp hôïp laïi!” hieän treân maøn aûnh vi tính cuûa haén. “Baïn seõ khoâng bò maát maùt gì caû ngoaïi tröø... ”.

Nguyeån Thò Ngoïc Nhung dòch

töø nguyeân baûn: Notes Toward a New Bohemia.

TC THÔ 21

NGUYEÃN ÑAÊNG THÖÔØNG

ULYSSES IN WONDERSLIP HAY LAØ BI HUØNG KÒCH NAÊM 2001

MAØN A ôi ngon laønh caùi cuoäc ñôøi naøng noùi caùm ôn thöôïng ñeá oâ-keâ naøng noùi ñaõ cho con soáng coøn tôùi ngaøy son naøng noùi a-men naøng noùi ôi khoâng ngon chaúng laønh toâi noùi caùi cuoäc ñôøi coáng raõnh toâi noùi nam moâ a-di-ñaø phaät baø toâi noùi oâ hay sao dzaäy naøng noùi taïi dzì gia ñình anh keœ taây ngöôøi ta haœ naøng noùi sida em ôi chieàu nay moät traêm phaàn traêm toâi noùi ôi naøng sida gaùi lieâu trai thôøi ñieän taùi naøng noùi laàn ñaàu tieân thieân haï môùi ñöôïc naøng noùi môùi ñöôïc ngoù taän maët thaàn cheát moãi khi hoà hôœi naøng noùi anh gan thoœ beùo anh chöa bò theïo maø naøng noùi coøn hôn laø gan boø teo nhö gan meøo ñoùi toâi noùi chöøng naøo anh ñi naøng noùi ñi ñaâu toâi noùi veà beån naøng noùi chöa bieát toâi noùi nhôù ñeå laïi cho em gaùi xinh tí tieàn nheù seâ-ri naøng noùi

•

TC THÔ 21

chi vaäy beâ-bi toâi noùi meï giaø caàn theâm ba vaùy ngaén naøng noùi em daïi ñoøi saém caùi xe taêng naøng noùi anh giaøu suï maø naøng noùi môùi tyœ phuù lai rai thoâi cöng ôi toâi noùi anh laøm ngheà ngoãng gì maø tieàn ñoâng quaù dzaäy naøng noùi buoân laäu gieát ngöôøi ñöôïc hoâng cöng toâi noùi em cuõng coù ngöôøi chuù ôœ cali döõ tôïn heät anh dzaäy naøng noùi chuù em laøm caùi troø khæ gì ôœ ñoù dzaäy toâi noùi röœa cheùn chuøi caàu baùn fast food nhö anh dzaäy naøng noùi sao coâ khoâng moi tieàn caùi thaèng chuù cuœa coâ toâi noùi coù xin chôù maø oång cho hoång ñuœ mua goùi baép noùng naøng noùi toâi chuùa gheùt boïn aên maøy toâi noùi em ñaâu coù aên xin ai em chæ xin tieàn anh maø naøng noùi xeâm xeâm ñoù thoâi cöng ôi toâi noùi

MAØN B coù thôøi em cuõng buïi ñôøi laém anh ôi naøng noùi laøm ñó khoâng phaœi buïi ñôøi toâi noùi em ñeïp em chæ ñi vôùi khaùch sang thoâi naøng noùi toâi nhaø tranh vaùch laù taœ tôi toâi noùi haõy xin xoœ maáy caùi thaèng vieät kieàu soäp cuœa coâ toâi noùi em muoán daønh duïm ñeå coù chuùt voán maø naøng noùi em muoán laøm aên buoân baùn vôùi thieân haï maø naøng noùi tieáp tuïc caùi ñôøi buoân höông baùn phaán cho qua ngaøy qua giôø naøng noùi em muoán sang laïi moät cöœa tieäm maø chöa ñuœ tieàn naøng noùi moät caùi cöœa haøng baùn myõ phaåm naøng noùi boä anh khoâng thöông khoâng muoán giuùp ñôõ em gaùi hoaøn löông sao naøng noùi cheùm cha caùi soá hoa muoàng baùn vôùi chaœ buoân toâi noùi ñöøng caœi löông haùt boä toâi khoâng thöông ai heát toâi noùi keå luoân caù nhaân caùi thaèng cha naøy nöõa toâi noùi sao anh haèn hoïc chi dzaäy naøng noùi ñôøi anh coøn ngon laønh nhö ñoùa hoa vöøa ruïng maø naøng noùi khoâng laønh cuõng chaúng ngon toâi noùi ôø thì dôœ eït naøng noùi thoâi tuïi mình ñi aên phôœ ñi anh naøng noùi

TC THÔ 21

•

em ñoùi buïng quaù trôøi neø naøng noùi toâi chuùa tôœm phôœ toâi noùi MAØN 3 em bieát moät haøng phôœ trong con heœm raát tuyeät vôøi naøng noùi hay laø ta xôi baùnh cuoán dzaäy nheù naøng noùi hay buùn chaœ gioø toâm nöôùng anh chòu hoâng naøng noùi chôø tí nöõa toâi chöa muoán ñi voäi toâi noùi möa taïnh roài maø naøng noùi möa trong bình minh naøng noùi möa luùc hoaøng hoân naøng noùi möa rôi tí taùch möa tuoân döôùi vaùch möa xuyeân qua maønh naøng noùi möa röøng ôi möa röøng naøng noùi möa taïnh roài haœ toâi noùi möa khoâng öôùt ñaát toâi noùi laïy trôøi möa nöõa toâi noùi laáy nöôùc toâi röœa toâi noùi röœa raùy caùi con caëc ngöïa toâi noùi sau côn möa trôøi laïi choùi naøng noùi maø sao em cöù thaáy toùi om vaäy caø naøng noùi sau côn möa trôøi noân möœa toâi noùi fuck and fuck and fuck toâi noùi fuck caùi thaèng oâng trôøi toâi noùi caùi thaèng choù ñeœ coøn laøm möa laøm gioù trong baøi ca ca ñoù toâi noùi phaét anh phaét anh phaét naøng noùi phaét laø caùi khæ khoâ khæ öôùt gì nhæ naøng noùi phaét anh phaét anh phaét naøng noùi noùi noùi noùi noùi noùi noùi noùi noùi thoâi ñöôïc roài caùm ôn coâ caäu chuùng toâi seõ lieân laïc sau oâ-keâ cho caëp ñaøo keùp tieáp vaøo nhaø ñaïo dieãn baœo

•

TC THÔ 21

Thöôøng Quaùn

Chöõ tình ( eùt-xaêng ) Nhöõng vaät lieäu vay möôïn caû chöõ ñeå noùi, ñeå noùi veà moät ñieàu lôùn lao hôn chính mình, vaø tinh khoâi chaïm xaùc thaân vaøo maáp meù toái nöôùc öù khoâng chaûy, moâi môù maáp da ñen nhöõng neáp giaáu cong vaø cong hôn nöõa nhöõng ñöôøng daây caùp baïc Ñoâi khuoân maët treân loaùng daàu thoâ thaønh phoá phaûn chieáu trong nöôùc luïc caïn kieät con taøu muøi eùt xaêng vaø da ngöôøi (oâi con ngöôøi), chuyeán ñi ñaàu tieân, khoâng laäp laïi, nhö bieát ñaõ. Caát caùnh vaøo maát vaøo töôûng tieác. Haûi caûng huyeãn moäng treo ñen ñuùa ngoâi sao gioït moà hoâi vaû tinh daàu nuùm hoaûng kinh.

TC THÔ 21

•

Chöõ tình (ngoaïi bieân) Thuû Thieâm taïi sao Thuû Thieâm nhöõng ñöùa treû sinh ra naêm aáy trong ñeâm möa. Möa Hai ngöôøi moät theá giôùi caùc-toâng thaám nöôùc Nuoâi trong trí nhôù ngoaïi oâ Ñeâm nay ñeøn coøn vaøng Thuû Thieâm Em chöõ xa xoâi nhaát, döôùi ñaùy ñeâm, söï ñeïp, haûi caûng duy nhaát Toâi seõ keùo chieác xaø lan ñi trong soâng naùch buøn laày Moät böùc caùc-toâng maøu than cuûi ñöôùc, moät ñöùa con chôø chaøo ñôøi, moät bình minh traày söôùt maõi maõi döôùi, ñaèng tröôùc. Vaø ñeâm nay .

Chöõ tình ( noäi thaát ) Toâi ñi vaøo caên nhaø cuûa hoï, ñoâi tình nhaân cuûa nhöõng naêm 60 Taïi sao 60 khoâng bieát, chieác cöûa coù moät maøu sôn khoâng noùi ñöôïc. Caên nhaø ngoaøi duy nhaát moät chieác baøn Caïnh moät chieác cöûa soå ngoù ra bieån, bieån luoân luoân thaáp Moät ñöùa treû naèm trong cuõi u ô u ô Maây chaïy treân raàm traàn vaø chöõ voâ nghóa nhöõng chieác mieäng caù. Maát quaù nhieàu nöôùc, bieån noùi, nhöng giôø laø luùc. Bieån noùi theá roài maây ñi ra, roài nhöõng hoa caùt, Tieáng döông caàm xöông caù voi xoáp.

•

TC THÔ 21

Ñinh Li nh

Nhöng Roài

Taëng Phaïm Thò Hoaøi

Toâi mono Toâi mòt chöõ Tuy chöa ñöôïc chín moïng Toâi nung naáu nhieàu ñieàu Toâi nhieãu naõo Toâi thaùi nhoû ngoùn tay Toâi luùc laéc thaân hình Toâi cong leân Toâi aên vuïng vuøng ven Nhöng roài Toâi thieáu haún moät khuùc Ngaøy raøy qua laïi Toâi ngoài nhaø ngaøy thöù baûy Toâi di cö Toâi hoài hoaøi Coù leõ toâi seõ ñaïp ñaàu ñaù Toâi seõ ñaùi ñöôøng Coù leõ kieáp tröôùc toâi vuï tröôûng Toâi ñaõ vuùc vaéc, toâi vuøa Toâi vuïc ñaàu xuoáng vuõng Toâi baønh pheøo Toâi ñöôïc vui veïn vaøi giôø Nhöng roài

TC THÔ 21

•

Vöôøn Hoøm Ngaøy xöa chuùng ta laø moät noøi gioáng cao raùo, moãi ngöôøi daøi hôn hoøm mình. Muoán troàng moät hoøm ñeïp cuõng phaûi toán raát nhieàu thôøi gian. Raát nhieàu nöôùc, naéng, vaø phaân, ñeå moãi hoøm ñöôïc tröôûng thaønh. Nhöõng hoøm nhoû nhaát cuõng coù ngöôøi mua. Nhöõng hoøm dò daïng nhaát cuõng coù ngöôøi mua. Hoøm naøy vöøa hai ngöôøi: haïp nhaát cho vôï choàng, moät ngöôøi choàng leân moät ngöôøi. Hoøm naøy vöøa ba ngöôøi. Tuy hoøm hoàng chaúng hieám, noù laïi raát coù giaù. Ñeâm naøo maáy thaèng troäm cuõng böùt noù töø maët ñaát.

Cao Ñaúng Myõ Thuaät Thaáy moät con choù ñi quanh quaån, döïng ñuoâi leân vaø loøi loã ñít ra, toâi thaáy mình quaù sieâu vieät. Duø sao ñi nöõa thì toâi cuõng laø ngöôøi, neân khoâng bao giôø ñi quanh quaån, loøi loã ñít ra. Keå caû khi tuït quaàn, loã ñít cuûa toâi cuõng khoâng loøi ra. Coù moät laàn toâi thaáy moät baø meï thoåi raát nhòp nhaøng vaøo loã ñít cuûa ñöùa con, ñeå chöõa cho noù moät beänh gì.

•

TC THÔ 21

Chung Quanh Caùi UØa Ra Toâi soâÙng ôû ñaây vì khoâng coù nhieàu tieàn vaø ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi taát caû nhöõng ngöôøi haøng xoùm cuûa toâi. Söï thaät thì toâi laø moät trong nhöõng keû lang thang thua cuoäc cuûa cuoäc ñôøi. Toâi luoân neù traùnh traùch nhieäm. Sau böõa côm, toâi luoân lieám caùi muoãng nhöïa ñeå caûm thoâng vôùi moät vaät voâ tri. Anh coù bieát toâi ñaõ töøng bò ñuï bôûi caùi muoãng? Chính caùi muoãng naøy. Vaø sau ñoù, bôûi nöûa caùi löôõi lam. Töø caùi vieàn cuûa hoøn daùi toâi cho tôùi meùp loã ñít laø 2 centimeter 1/4. Noù ñöôïc goïi laø perineum, moät töø Hy Laïp, coù nghóa laø: chung quanh caùi uøa ra.

Bieån ÔÛ duôùi ñaùy bieån coù löôõi lam. Coù guoác goã. ÔÛ maët bieån khoâng coù nhieàu thöù nhoâ leân. ÔÛ ven bieån coù nhöõng gieû chuøi chaân. Chuùng toâi quaêng mình xuoáng bieån vaø la leân, “Baûo ñaûm seõ coù moät caùi xeûng nhöïa gaàn ñaây.” Chuùng toâi bôi nhanh heát söùc, Tröôùc khi leo leân löng moät con caù saáu, Tröôùc khi leo leân moät chieác taøu ngaàm ñang nhoâ leân, Tröôùc khi leo leân moät chieác taøu lôùn chôû xaêng. OÂng thuyeàn tröôûng cho chuùng toâi nöûa caùi baùnh cöùng, Chia ra ñöôïc moät traêm phaàn. Haén cuõng cho chuùng toâi moät khaên saïch lau mình, Tröôùc khi haén quaêng chuùng toâi suoáng bieån. Chuùng toâi bôi nhanh heát söùc, Ñeå ñöôïc vaøo phaàn giöõa cuûa baêng ñaù, Ñeå ñöôïc vaøo moät ñoâi guoác goã, Ñeå ñöôïc vaøo mieäng moät con soø.

TC THÔ 21

•

PHAN NHIEÂN HAÏO

ÔÛ Treân Caùnh Ñoàng vaø Taøu Ñieän Theá Kyû 21 ÔÛ trong söï yeân tónh cuûa caùnh ñoàng luùc 6 giôø chieàu khi taát caû maùy vaø ngöôøi ñaõ nghæ nhöõng voû ñoà hoäp aên tröa choûng trô treân neäm cao su buoåi toái, toâi muoán tin vaøo söï nhaïy caûm cuûa goùt giaøy tích tröõ qua caùc giao tieáp thöôøng tröïc vôùi maët ñaát söï maøu môõ cuûa chòu ñöïng neùn saâu, caùc reã caây caém xuoáng hai con maét ñoû thieáu nguû ñeo leân maët gaàn hai tai toâi seõ töôùi baèng moät chuùt tình yeâu, moät chuùt nöôùc maét ñeå laøm xanh laïi nhöõng giaác mô cuoái cuøng trong moät theá giôùi moïi söï döôøng nhö laäp laïi vaø khoâng ra hoa trong moät theá giôùi nhöõng haït maàm ñoâi khi gieo xuoáng moïc leân nhöõng sôïi loâng toâi ñeo treân coå chieác chìa khoùa lôùn môû cöûa vaøo naêm 2000 nhöng naøo coù cöûa gì ñaâu chæ coù nhöõng ñöùa treû nguû say trong moät ngoâi nhaø khoâng vaùch meâ saûng, laên xuoáng giöôøng vaø döông vaät cöông cöùng caùc chæ daãn cho moät nhaø thô roài seõ ñeán luùc ñöôïc in baûy maøu daùn ñaày treân xe ñieän nhöng toâi seõ vaãn bò laïc ôû traïm 42th Street vaø Grand central thaønh phoá cuûa taøu ñieän nhanh ñaày caùc hình veõ baäy treân thaønh xe theá kyû 21.

•

TC THÔ 21

Mai Ninh

Treo Khi em trôû veà vöôøn beân kia coøn lanh maûnh saùng chaân seû guïc guø chim goïi caên phoøng moät chieác baøn ñoû röôïu ñoå moät ñeâm naèm uùp saáp keâu teân ngöïc traøn nöôùc gioït moà hoâi chaûy soùng Khi em trôû veà buoåi chieàu khoâng coøn ñoù hai chieác goái traàn im boùng toái traêng laø vaûi meâ troâi höông ñaàu haï quaán lòm goùt chaân naøo hoâm aáy khua tìm rong ngôïp bieån phoâi thai Khoâng coøn toâi ôû ñaáy khi em trôû veà ngaên tuû ñong ñöa hai maéc aùo troáng ngöôøi thueâ sau seõ ñeán treo giuøm noãi nhôù Em treân caùnh tay meâ maûi maéc laáy ñieàu gì töïïa hoà tuyeät voïng Chæ coøn laïi phoøng taém khoâng ñeøn boùng taám khaên öôùt moät saùng em thöùc daäy aâu yeám lau daáu tích vuøng ngöïa xoaõi traøn ñaày treân ngöïc suoái baây giôø em veà khaên xaùc khoâ

TC THÔ 21

•

Wislawa Szymborska

islawa Szymborska sinh ngaøy 2-7-1923 taïi Bnin (ngoaïi oâ Poznan). Töø naêm 1931, baø gaén boù vôùi thaønh phoá Krakow, taïi ñaây, baø ñaõ theo hoïc khoa Nghieân cöùu Vaên hoïc & Ngoân ngöõ Ba Lan vaø khoa Xaõ hoäi hoïc tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Jagiellonski. Laø moät nhaø thô vaø tieåu luaän gia, Szymborskka xuaát hieän laàn ñaàu treân baùo vaøo thaùng 3-1945 vôùi thi phaåm “Toâi tìm lôøi”. Trong thôøi gian 1953-1981, baø laø thaønh vieân ban bieân taäp tôø “Ñôøi soáng Vaên hoïc”. Trong nhöõng naêm 80, Szymborska vieát cho tôø “Arka” vaø tôø “Vaên hoùa” (Paris), vaø ñaõ xuaát baûn 16 taäp thô. Thô baø ñaõ ñöôïc dòch ra tieáng Anh, Phaùp, Ñöùc, Haø Lan, Taây Ban Nha, Seùc, Xlavô, Thuïy Ñieån, Bun, Albani, Trung Quoác vaø tieáng Vieät. Szymborska coøn laø moät dòch giaû thô Phaùp, tuyeån taäp thô dòch cuûa baø ñöôïc ñaùnh giaù raát cao. Baø ñöôïc phong haøm tieán só danh döï cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Poznan. Thi só Szymborska ñaõ ñöôïc nhieàu giaûi thöôûng trong nöôùc vaø quoác teá, trong soá ñoù, ñaùng keå nhaát laø giaûi thöôûng cuûa PEN-Club (Ba Lan), Giaûi thöôûng Goethe, Giaûi thöôûng Herder... Ngaøy 3.10.1996, Wislawa Szymborska ñöôïc trao taëng Giaûi Nobel Vaên chöông. Szymborska ñaõ traûi qua phaàn lôùn tuoåi treû cuûa mình trong Theá chieán thöù hai, nhöng baø ít vieát veà chieán tranh. Baø saùng taùc chuû yeáu veà hoaøn caûnh cuûa con ngöôøi, moái töông quan giöõa caù nhaân vaø lòch söû, ñaët ra nhöõng caâu hoûi caên baûn veà yù nghóa, muïc ñích cuûa nhöõng noã löïc, ñam meâ, kinh nghieäm vaø suy tö cuûa con ngöôøi. Thô cuûa baø khoâng phaûi laø nhöõng lôøi giaûi ñaùp thoâng thöôøng saün coù, nhöõng caâu traû lôøi ñôn nghóa.

•

TC THÔ 21

Szymborska laø moät hieän töôïng laï vaø laø moät caâu ñoá: giaûn dò, kín ñaùo vaø laëng leõ thu huùt ngöôøi ñoïc. Nhaø thô ñeán thaúng vôùi coâng chuùng, qua maët caùc nhaø pheâ bình vaø khoâng caàn ñeán caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng. Baø taïo ra moät tröôøng phaùi thô rieâng, moät ngoân ngöõ rieâng, khoâng truøng laëp vaø xa laï vôùi nhöõng heä thoáng trieát hoïc tö töôûng saün coù, nhöõng thoùi quen, ñònh kieán, ngoä nhaän. Tieáng noùi trong thô baø cuõng laø tieáng noùi say meâ veû ñeïp cuûa cuoäc soáng, tieáng noùi tröõ tình döôùi söï kieåm soaùt cuûa lí trí, tieáng noùi cuûa tri thöùc maø vaãn thaät nhaïy caûm.

TAÀM NHÌN CUØNG HAÏT CAÙT Chuùng ta goïi noù laø haït caùt. Noù töï goïi mình khoâng laø haït, khoâng laø caùt. Noù khoâng coù teân chung, rieâng, choác laùt, laâu daøi, ñuùng hay sai. Vôùi noù chaúng nghóa gì caùi nhìn, caùi chaïm. Noù khoâng caûm thaáy bò nhìn vaø bò chaïm. Chuyeän noù rôi xuoáng beân cöûa soå chæ laø ñoái vôùi chuùng ta, ñaâu phaûi cuoäc phieâu löu cuûa noù. Vôùi noù cuõng theá thoâi, rôi xuoáng ñaâu cuõng vaäy, chaúng caàn chaéc chaén ñaõ rôi roài hay vaãn ñang rôi. Töø cöûa soå nhìn ra hoà thaät ñeïp, nhöng taàm nhìn khoâng thaáy chính mình. Khoâng saéc maøu vaø khoâng daùng hình, khoâng aâm thanh, khoâng muøi vò, noù khoâng ñôùn ñau treân haønh tinh. Khoâng ñaùy ñaùy hoà vaø khoâng bôø bôø nöôùc. Nöôùc khoâng khoâ khoâng öôùt.

TC THÔ 21

Soùng khoâng ít khoâng nhieàu voã khoâng nghe mình voã quanh nhöõng taûng ñaù khoâng nhoû, khoâng to. Vaø taát caû döôùi baàu trôøi voán dó khoâng trôøi, nôi laën xuoáng maët trôøi hoaøn toaøn khoâng laën vaø giaáu mình khoâng giaáu sau voâ thöùc maây troâi. Gioù keùo maây khoâng vì ñieàu gì khaùc chæ bôûi vì gioù thoåi, vaäy thoâi. Troâi qua moät giaây. Hai giaây. Ba giaây. Nhöng ñoù chæ laø ba giaây cuûa ta. Thôøi gian troâi nhö ngöôøi ñöa tin khaån. Nhöng ñoù chæ laø söï so saùnh cuûa ta. Nhaân vaät ñöôïc bòa ra, söï voäi vaøng öôùc leä, Coøn tin töùc thì voâ nhaân.

BÖÙC AÛNH ÑAÀU TIEÂN CUÛA HITLER Em beù maëc aùo caùnh naøy laø ai theá? Laø chuù beù Adolf, con trai nhaø Hitler! Seõ thaønh tieán só luaät mai naøy, coù leõ? Hay ngheä só tenor trong nhaø haùt thaønh Vieân? Caùi tay naøy cuûa ai, tai, maét, muõi cuûa ai? Caùi buïng söõa no troøn cuûa ai, chöa bieát: cuûa ngöôøi thôï in, thaày thuoác, cha xöù, thöông gia? Ñoâi chaân ngoä nghónh naøy nôi naøo seõ ñi quaû Ra vöôøn, ñeán tröôøng, tôùi vaên phoøng, ñaùm cöôùi vôùi con gaùi oâng thò tröôûng, bieát ñaâu? Em beù, thieân thaàn, tia naéng nhoû, tí nhau, naêm ngoaùi khi chaøo ñôøi, khoâng thieáu nhöõng daáu hieäu döôùi ñaát vaø treân trôøi:

•

TC THÔ 21

naéng muøa xuaân lung linh treân cöûa soå, tieáng ñaøn quay döôùi saân, ñieàm laønh trong maûnh giaáy hoàng, tröôùc luùc sinh meï vöøa naèm moäng: chim boà caâu mang ñeán tin vui, vò khaùch ñöôïc mong chôø seù tôùi nôi. Puk, puk, ai ñaây, laø tieáng ñaäp cuûa traùi tim Adolf beù nhoû. Nuùm vuù cao su, taõ loùt, yeám, ñoà chôi, em beù trai, khoûe maïnh, taï ôn trôøi, gioáng boá meï, gioáng meøo con trong gioû gioáng moïi treû em trong taäp aûnh gia ñình. Naøo ta khoâng khoùc nheù chuù mình, baùc thôï aûnh döôùi taám vaûi ñen baám taùch. Atelier Klinger, Grabentrasse Braunau, Braunau thaønh phoá nhoû xöùng danh, nhöõng doanh nghieäp vöõng vaøng, nhöõng laùng gieàng ngay thaúng, muøi thôm cuûa baùnh nöôùng, xaø boâng. Khoâng nghe tieáng choù tru tieáng böôùc chaân ñònh maïng. Thaày daïy söû nôùi theâm coå aùo vaø ngaùp daøi treân vôû töøng trang.

Thaùi Linh dòch vaø giôùi thieäu

TC THÔ 21

Tadeusz Rozewicz TOÂI THAÁY NHÖÕNG NGÖÔØI ÑIEÂN Toâi thaáy nhöõng ngöôøi ñieân ñi treân maët bieån? Hoï tin muø quaùng vaø chìm xuoáng ñaùy saâu Baây giôø ñaây hoï laïi coøn nghieâng ñaåy Con thuyeàn toâi, coù chaéc chaén gì ñaâu Toâi xua ñi nhöõng baøn tay aáy — soáng ñoäng ñeán taøn nhaãn ngaøy naøy qua thaùng khaùc

NHAØ THÔ LAØ AI? Nhaø thô laø ngöôøi vieát thô vaø laø ngöôøi khoâng vieát doøng naøo heát Nhaø thô laø ngöôøi töï giaûi boû cam keát vaø laø ngöôøi seõ töï troùi buoäc mình Nhaø thô laø ngöôøi coù ñöùc tin vaø laø ngöôøi khoâng theå tin ñöôïc. Nhaø thô laø ngöôøi ñaõ doái öôùc vaø laø ngöôøi ñaõ bò doái löøa Laø ngöôøi ñaõ vaáp ngaõ cay chua vaø seõ laø ngöôøi töï ñöùng daäy. Laø ngöôøi maø seõ ra ñi ñaáy vaø laø ngöôøi khoâng theå naøo ñi.

•

TC THÔ 21

Aleksander Nawrocki

TRONG XÖÙ SÔÛ BOÀ CAÂU Trong xöù sôû boà caâu, moïi vaät ñeàu troøn tròa raát thaân quen maø cuõng raát laï luøng Nhöõng con ñöôøng löôïn quanh traøn ñaày aùnh saùng Tình yeâu nguyeân sô, tinh khieát deán voâ cuøng. Trong xöù sôû con ngöôøi tính töøng deâm moät: Le loùi maáy ngoâi sao, vaät vaõ nhöõng côn mô — Chuoãi chieâm bao giöõa boùng ngöôøi nhaày nhuïa tieáng buùa rìu thay tieáng nhaïc vaø thô.

Lan Thöông dòch

TC THÔ 21

•

Moät Nhaø Thô Kieät Xuaát cuûa Yeân Sa Dieãm Chaâu

hi cuoäc ñôøi traû toâi veà vôùi im laëng cuûa moät vuøng ñaát ñaày boùng toái (vaø aùnh saùng), toâi baét ñaàu, nhö keû voán ñaõ quen vôùi maøu ñeâm, nhaän ra nhöõng hình thuø, tieáng noùi cuûa coû caây, muoâng thuù vaø nhöõng gì vaãn soáng, trong im laëng vaø choáng im laëng, trong ñen toái vaø choáng ñen toái. Baêng qua vuøng im laëng cuûa toâi laø nhöõng mieàn ñaát ñaù hoàng, caùt vaø thaïch thaûo, nhöõng caây taàn-bì, nhöõng goác anh-ñaøo, nhöõng ñaùm ti-dôn aâm thaàm nôû hoa, baõi laày giöõa hai con soâng nôi moät con dieäc laëng leõ caát leân, nhöõng con haûi aâu xaùm, nhöõng con coø lôùn vôùi ñoâi maét ve chai, bay veà töø thaûm hoïa.., chuyeän troø vôùi nhau baèng moät ngoân ngöõ thöù ba... Lyù Baïch baát ngôø xuaát hieän treân moät ngoïn nuùi, Vöông Duy veõ leân neàn trôøi hình aûnh cuûa moät haïnh phuùc vaãn coù ôû ñaâu ñoù treân cuoäc ñôøi naøy, Kleist vôùi nhöõng buùp-beâ cuûa oâng, Holderlin vôùi caây gaäy vaø caùi tuùi xaéc cuûa keû lang thang, vaø nhaát laø caùi boùng cuûa Chamisso, caùi boùng cuûa moät ngöôøi khoâng coøn boùng,... Rôøi boû thöù ngoân töø thöôøng thaáy cuûa nhöõng baøi thô, sau khi ñaõ maùng nhöõng noãi muoän phieàn leân moät giaù aùo, chuùng toâi gaëp nhau beân moät quaày röôïu, thöôûng thöùc nhöõng thöù röôïu muøi cuûa dasein...

•

TC THÔ 21

AÁy, söï quen bieát (vaø thaân thieát) cuûa toâi vôùi R.R. vaø vuõ truï cuûa oâng, coù theå toùm taét laïi nhö theá. Chuùng toâi vaãn ñi treân ñaát Yeân-sa, Noåi-u hay khoâng, nhö nhöõng chieác boùng, beân cuoäc ñôøi haøo nhoaùng thoaùng choác naøy, nhöõng chieác boùng khoâng ñoàng tình vôùi nhöõng chieác boùng...

OLAND REUTENAUER laø moät nhaø thô kieät xuaát ôû ñaát Yeân-sa (Alsace) hieän nay. OÂng sinh taïi Wingen-sur-Moder naêm 1943. Boû dôû nhöõng naêm hoïc ñaïi hoïc vaên khoa ñeå trôû thaønh moät giaùo vieân roài hieäu tröôûng moät ngoâi tröôøng nhoû ôû Westhoffen, moät khu laøng gaàn Loä traán vôùi naêm ngaøn goác anhñaøo aên traùi vaø cuõng laø nôi töøng sinh soáng toå phuï cuûa nhöõng nhaø laõnh ñaïo caùch maïng vaø chính trò « quen bieát » nhaát cuûa theá giôùi vaø Phaùp. OÂng ñaõ laäp gia ñình vaø ñöôïc ba ngöôøi con ñaõ khoân lôùn. Nay oâng lui veà vôùi « ngoâi nhaø cuûa tuoåi thô », nôi chính toå phuï oâng töøng cö nguï ... Naêm 24 tuoåi, oâng cho xuaát baûn taäp thô ñaàu tay : Nhöõng veát thöông (Blessures). Roài sau taäp thô thöù nhì, Repeøres / Grille mang aûnh höôûng khaù nhieàu tìm toøi veà ngöõ ngoân hoïc cuûa chính mình, oâng ñaõ laàn löôït vaø ñeàu ñaën, töø hai tôùi ba naêm moät, cho nxb Rougerie in möôøi taùc phaåm (xin xem « Thi phaåm cuûa R.R. »), chöa keå moät taùc phaåm coøn laø baûn thaûo seõ ñöôïc cuøng moät nhaø xuaát baûn in trong naêm nay, vaø moät soá taäp thô nhoû in ôû Bæ... Ngöôøi ta ñaõ taëng oâng moät vaøi giaûi thöôûng veà thô, nhö giaûi Artaud (Phaùp, daønh cho Demain les fourches), giaûi Arthur Praillet (Bæ, daønh cho Biographie des Songes)... Coù theå noùi thô Roland Reutenaur laø hình aûnh, nhöõng hình aûnh thöôøng ngaøy ñöôïc vaän duïng thaät taøi tình ñeå chuyeân chôû nhöõng yù tình thaät khaùc vôùi nhöõng gì thöôøng thaáy. Vôùi ñoâi neùt haøi höôùc nheï nhaøng, nhöõng baøi thô cuûa oâng phaûn chieáu nhöõng gì oâng thaáy ôû beân kia nhöõng taám göông. Ngöôøi ta seõ deã daøng nhaän ra taát caû nhöõng ñeà taøi quen bieát cuûa caùc nhaø thô « laõng maïn » (Phaùp, Ñöùc), söï coâ ñoïng nhöng vaãn phoùng khoaùng nôi moät vaøi nhaø thô lôùn cuûa Trung hoa..., nhöng thô oâng khoâng phaûi chæ coù theá. Bôûi len loûi vaø laån chìm nôi chuùng vaãn laø moät sôïi chæ ñoû xuyeân suoát : nhöõng traên trôû cuûa oâng ñoái vôùi phaän ngöôøi, caùi gì khieán thô töï vöôït thô. Neáu moïi söï haàu nhö ñeàu saùng toû nôi cuù phaùp ñaëc bieät cuûa oâng trong nguyeân taùc, vieäc dòch sang tieáng Vieät nhöõng hình aûnh « mang thai » cuûa oâng khoâng phaûi laø deã vaø luùc naøo cuõng ñaït. Toâi ñaõ coá theo saùt nguyeân taùc moãi khi coù theå vì nghó raèng bieát ñaâu coù nhöõng baïn ñoïc vaãn tìm thaáy ôû ñaáy moät buùt phaùp lyù thuù. Baûn dòch naøy goàm hôn hai traêm naêm möôi trang thô trích töø naêm taùc phaåm gaàn nhaát cuûa Roland Reutenauer, keå töø Hoøa baûn tröôùc gioù (Gramineùes

TC THÔ 21

•

au vent) tôùi Chaúng bao laâu nöõa (Avant longtemps) ; moät taäp thô nhoû : Rôøi boû baøi thô *; vaø moät phuï luïc : «Thô tröõ tình coøn coù theå ñöôïc chaêng?»*, nguyeân laø lôøi phaùt bieåu cuûa Roland Reutenauer taïi «Nhöõng cuoäc gaëp gôõ veà thô» ôû Lascours (Gard), Phaùp, 1998. (...) Loä traán, thaùng Ba 2001. Dieãm Chaâu Trích lôøi «Baït» Tuyeån taäp thô Roland Reutenauer, xb.Trình baày, Loätraán, 2001, ñaõ ñaêng troïn veïn treân taïp chí Thô, soá 7 vaø soá 14.

Thô, ngaøy vaø ñeâm Holderlin ñaõ soáng giöõa trôøi vaø ñaát, ôû löng chöøng ñöôøng giöõa thaàn linh vaø traùi ñaát. OÂng ñaõ laõnh nhaän veát xeù. OÂng ñaõ bò xeù naùt. Hoâm nay, ñaát vaø trôøi gaëp laïi nhau nôi baøi thô. Trôøi troáng roãng vaø ñaát bò veùt troáng. Ai ñang noùi? Caùc thaàn linh töøng baäp beï nôi söï vaät khoâng coøn tieáng noùi. Vaø trong baøi thô con ngöôøi ñang cheát vôùi caùc thaàn linh maø y möu saùt. Y taïo döïng söï sinh ra cuûa y trong khoâng gian cuûa soáng vaø cuûa cheát nôi thô caát tieáng vaø toû baøy. Buoåi chieàu. Nhaø thô cö nguï nôi baøi thô. Bôûi nhaø thô laø ngöôøi. OÂng soáng treân maët ñaát. Ngaøy khieán oâng ngôõ ngaøng. Cuoäc soáng phaûi noùi ra, phaûi taïo taùc ; töông lai phaûi ñaùnh vaàn töøng chöõ. Cuoäc soáng vôùi nhöõng ñoä daày cuûa noù vaø nhöõng ñieàu khaån caáp cuûa noù, cuoäc soáng khoâng phaûi laø cho khoâng, maø laø luoân luoân phaûi chinh phuïc ; ñieàu thieát yeáu. Ñeâm khieán oâng ngôõ ngaøng, ñeâm nôi thaàn linh töøng hieän höõu. Nhöõng caâu oâng ñem veà, töïa nhö baày caù döôùi ñaùy thaúm, baät tung treân maët nöôùc vaø tröôùc aùnh saùng. Vaø caùi gì khoâng theå ñoïc ra ñöôïc chæ laø quaù trong suoát. OÂng khoâng ngöøng soáng veát xeù vaø khoâng ngöøng thu thaäp nhöõng maûnh raûi raùc cuûa chính baûn ngaõ oâng, baûn ngaõ cuûa moïi ngöôøi. Trong baøi thô, ngaøy vaø ñeâm keát hôïp vôùi nhau. Trong buoåi chieàu bieác xanh vaø vaøng, heát thaûy hoøa laãn. Nhöng thöôøng hôn caû, baøi thô laø hy sinh. Ngaøy hy sinh ñeâm, ñeâm hy sinh ngaøy. Söï caân baèng bò phaù vôõ. Keû dieãn troø leo giaây naåy tung. Nhaø thô bieät tích, khi hy sinh nhöõng caùi bieåu kieán cuûa cuoäc soáng hôøi hôït noâng caïn. * Ñaõ ñaêng troïn veïn treân TC Thô, soá 7 vaø 14.

•

TC THÔ 21

Choáng laïi haïn haùn, oâng trieäu taäp boâng hoàng, tình yeâu, nhöõng cuïm döông xæ, neáu oâng, keû tieáp xuùc chaët cheõ vôùi ngoân töø cuûa mình, caûm thaáy söï khaån caáp. Nhöõng boâng hoàng, tình yeâu, nhöõng cuïm döông xæ, nhöõng lôøi noùi, vôùi moät söï giaûn ñôn ñaõ chinh phuïc ñöôïc vaø sau nhöõng chaëng ñöôøng môø khuaát khoâ khan, caàn phaûi theá. Khoâng phaûi laø baét ñaàu laïi, maø laø baét ñaàu. Boâng hoàng cuûa baøi thô, caùc töø, coù chaêng caùi naêng löïc bieán ñoåi theá giôùi? Thô khoâng phaûi moät troø chôi doø tìm daáu veát. Thô khoâng vaïch nhöõng muõi teân, nhöng nhöõng con ñöôøng noù löïa choïn khoâng ñöa voâ ngoõ cuït. Chuùng chæ roõ moät mieàn ñaát khaû dó cö nguï ñöôïc. Laø cuoäc soáng khaùc, seõ tôùi, söï vöôït qua, thô khoâng tuaân theo baát cöù moät khaåu leänh naøo. Ngoùn tay thô troû veà nôi khaùc cho thaáy nôi ñaây. Buïi vaø aåm öôùt, söï daày ñaëc. Nhöõng maûnh im laëng vaø hy voïng. Hy voïng, nhöõng maùi ngoùi ñoû. Vaø neáu thô caøng ngaøy caøng trôû neân khoâng theå ñöôïc vaø nhaø thô khoâng theå khoâng kinh qua ñieàu aáy, thô phaûi ñaûm nhaän söï khoâng theå aáy. ÔÛ ñaùy gieáng, moãi ngöôøi, neáu mong muoán, khi laøm phaúng laïi göông nöôùc, vaãn coù theå nhìn thaáy khuoân maët mình, khuoân maët vaøng aùnh vaø raùc reán. Thaùng Tö 1975

(in Poeùsie Preùsente, soá 15, 1975)

TC THÔ 21

•

Hoøa baûn tröôùc gioù Hoâm nay caùi thöïc mang daùng veû cuûa nhöõng böùc töôøng ngaét quaõng söông mai. Moät laàn khaùc chuùng toâi ñaõ tôùi qua nhöõng ñaùm coû cao, theo doøng nhöõng boâng luùa. « Quaù xa, quaù xa, bieát bao laø saéc maøu tröôùc maét » mi noùi. Coû lau ngan ngaùt, nuùi hoøa laãn vôùi trôøi. * Trong thaønh phoá mi raûo böôùc nhöõng ngaøy troøn giaû boä tìm kieám ñieàu chi? Cuoái cuøng, mi bao giôø cuõng mua moät cuoán saùch. Mi trôû veà, mi laät giôû. Coû, gioù, nhöõng ngaøy aáy, mi chæ coù theå goïi teân chuùng, ñöa chuùng leân tai mi. Vaø noãi theøm muoán caén vaøo nhöõng gì ñang boû troán naøy. * Nhö nguoâi ngoai, coû, nhöõng chieác xuoàng nhoû cuûa coû coät vaøo ñaäp muoän chieàu. Nhöõng ñaùm maây tích noåi leân treân nhöõng maët ao, nhöõng chieác laù ngaøy xöa aáy. Haõy queân ñi taát caû. Mi nhöõng muoán tim mi chæ coøn môû ra tröôùc ngoïn löûa cuûa khoaûnh khaéc. Vaø quaù nhieàu phen mi ngueäch ngoaïc ghi cheùp sau moät chuøm kyû nieäm. Mi nghó raèng nhöõng baøi thô giaûi thoaùt mi. Thöïc ra laø, döôùi nhöõng doøng chöõ, mi ñang chaép vaù laïi tuoåi thanh xuaân mi, haõy thuù nhaän ñieàu ñoù. * Baûy giôø, haøng baïch döông trong maøu xanh lô. Vaên xuoâi cuûa mi haõy thaät roõ neùt vaø khoan saâu ngay döôùi laøn da, ôû ñoù, nôi ñang ñanh laïi nhöõng con boï hung cuûa noãi cheát. Haõy ñeõo goït caùc töø, coâ ñoïng nhöõng baøi thô phaûi truoát laàn treân nhöõng naám moä. Vaø haõy chæ roõ töøng gioáng hoøa baûn, thaät chaäm raõi, tôùi choaùng maët. Gioù haõy noåi: khoâng ñöôïc veõ moät vaønh moâi naøo cho caùi cheát. *

100

•

TC THÔ 21

Taëng C.

Tröôùc heát che phuû nhöõng hoái tieác vaø nhöõng veát thöông baèng nhöõng töø nhaün nhuïi. Chính nhöõng töø naøy traøn ra khoûi trang giaáy vaø mô ra chuùng ta thaät tuyeät. Moät lôùp caùt vang vang roùt ñaày traùi tim. Ñoâi baøn tay em laø nhöõng con buùp-beâ cuûa baøi thô. Maùi toùc em ñöôïc môn trôùn. * Men theo söôøn ñoài, toâi ñaõ böôùc ñi döôùi raëng caây taùo ñöông hoa : « Maõi maõi thaät gaàn chìm ñaém ». Ngaøy xöa toâi ñaõ yeâu nhöõng cuoäc löôùt nhanh vaøo coõi phuø du aáy – toâi ñaõ goïi nhöõng cuoäc ñi daïo cuûa mình nhö theá! Toâi ñaõ coï xaùt vaøo ñaáy caùc töø. Trôû veà, toâi ñaõ vui vôùi nhöõng saéc maøu töôi môùi cuûa chuùng, ñaõ ghim chuùng vaøo nhöõng chieác hoäp cuûa baøi thô. * AÁy laø ñieàu caàn phaûi dieãn ra treân beà maët. Haäu xöù: moät vaøi lôùp tuyeát ñaõ chua. Toâi vieát trong muøi coû khoâ maø caùc noâng daân ñem veà laøng baèng nhöõng xe boø lôùn. Coøn bao laâu nöõa ? Toâi giaät laáy töø loàng ngöïc muøa heø nhöõng maûnh vuïn, toâi neùm cho gioù nhöõng haït khoâng caàn tôùi. Treân trang giaáy, phaán hoa phuû môø ñoâi maét, phaán hoa baät môû mí maét ra. * Chieàu muoän, löôùt treân caùc maùi nhaø laø nhöõng maûnh loâng chim daøi maøu hoàng. Toâi khoan khoaùi noùi ñieàu naøy: Ta ñaõ luoân luoân ôû beân nhöõng ñieàu xaùc tín maø khoâng bao giôø chìm vaøo ñaáy, bôûi baèng caùch naøo ñoù baùm vaøo nhöõng taûng ñaù treân bôø mieäng gieáng. Töø cuoäc ñi daïo haèng ngaøy toâi ñaõ ñem veà moät boâng luùa mì coøn xanh, toâi giao cho nhöõng nghi ngaïi cuûa mình laøm noù chín. Vaø haõy chaùy röïc leân taát caû ñaùm coû caâm nín cuûa toâi. Ngaøy mai tuû ñöïng thô seõ noå tung. * Vieát. Thaät khoù maø traùnh khoûi vaøo buoåi saùng maøu xanh thaùng Saùu naøy. Laïi töôûng tôùi nhieàu hôn nöõa caùi noâng traïi cuõ kyõ ôû Jura giöõa nhöõng ñoàng coû – phaûi, noù ñang chôø chuùng toâi tôùi ñeå thu löôïm nhöõng muøa gaët haùi noäi taâm aám aùp – taïi sao laïi töï caám ñoaùn mình vaïch ra nhöõng töø giaûn ñôn: trôøi coû con ñöôøng caây haït deû

TC THÔ 21

•

101

Nhöõng töø, coù nhöõng ngaøy boït daâng leân moâi hoï, vaø hoâm sau ngöôøi ta hoái tieác vì ñaõ theâm moät laàn nöõa, trieäu chuùng tôùi do söï caáp baùch cuûa moät luùc höùng khôûi ñaõ hoaøn toaøn xeïp xuoáng töø ñaáy.) Ta haõy laät caùc töø laïi nhö nhöõng ñöôøng coû ñaõ caét. Chuùng seõ khoâ ñi nhöng thaám ñöôïm muøi höông cuûa nhöõng muøa heø coøn vuøi laáp nôi chuùng ta, vaø nhöõng nôi khaùc nöõa. OÂi dasein! * * Caùc ñöôøng phoá ôû ngoaïi oâ khoâng ngôùt bieác xanh trong buoåi maët trôøi laën. Hôõi caùc baïn toâi, ôû nôi xa aáy, nhöõng maùi toùc maøu laù xanh cöùng ñô, voäi vaøng caùc baïn laáp ñaày ngoân töø cuûa caùc baïn nôi quaày röôïu cuûa nhöõng vaønh traêng baïc tình. Döôùi chaân caùc baïn, coû ñen phaùt ñieän, doøng ñieän chuyeàn ñi. Soáng, gaëp laïi nhau, khoùc treân mi maét nhau. Döôùi boùng nhöõng caây anh ñaøo cuûa chuùng toâi vaãn coøn vöông vaõi nhöõng chieác muøi-xoa cuûa caùc baïn. * Vaø chuùng toâi ñaët caùc buùp-beâ ngoài trong nhöõng ruoäng nho. Chuùng nhìn aùnh saùng ruïng rôi töøng laù chaäm raõi. Nhöõng maùy caøy ñaõ xoi nhöõng con ñöôøng quen thuoäc nôi haõy coøn chaûy maøu xanh luïc nhaït daàn cuûa buoåi tinh mô. Raëng anh ñaøo ruøng mình vì maøu öûng ñoû kia ñang trôû laïi vôùi chuùng. Caùc Buùp beâ-Kleist khoâng nhìn thaáy moät nghóa trang naøo. * Mong manh töøng laù, aûo töôûng thaùng ngaøy trong moät vaøi chöõ. Chæ coøn phaûi coät laïi. Ñaâu laø nhöõng ñoùa hoàng töôi, nhöõng lyù leõ ? Haõy ñem tôùi. Gioù löôùt qua roài laïi löôùt qua vaø naâng daäy nhöõng hình aûnh cuûa chuùng ta, nhöõng hình aûnh ñaõ ruïng rôi xuoáng ñaùm coû. chaân trôøi, buoåi chieàu muoän töï taïo cho mình nhöõng maøu saéc thaät huyeàn bí, moät chaân lyù khoâng caàn tôùi chuùng ta. Caùc buùp-beâ keùo noùn chuøm ñaàu xuoáng maõi taän nhöõng ñoâi maét maøu tím nhaït. Chuùng ta cuøng haét hôi. AÁy laø chöùng soå muõi coû khoâ*. Coá nhieân.

* hieän höõu. * « rhume des foins » (chöùng soå muõi nöôùc !)

102

•

TC THÔ 21

Chieàu chieàu caøo khoaûnh ñaát thaàm kín 1 Moät ngaøy kia ngöôøi ta seõ du haønh trong coû chung quanh nhöõng nguyeän ñöôøng hoaøn toaøn coù tính caùch lòch söû nghe nhöõng baûn thaùnh ca cuûa Bach nhöõng ñieàu thaät phaán khích ngöôøi ta seõ khoâng coøn hieåu theá giôùi nhöng tröôùc ñoù trôøi ñaõ möa chua trong caùc thöù trieát lyù thaàn hoïc vuõ truï nguyeân thuûy luaän caùc thi só ñaõ huùt taän ruoät caùc töø ngöõ ñaõ nhaâm nhi nhöõng haït meàm cay ñaéng ngöôøi ta ñaõ noùi toâi trôû laïi treân maët vaø toâi ôû laïi ñaáy 2 Ngöôøi ta coù theå ngoài treân caùi yù töôûng mình coù veà mình vaø caûm thaáy ôû ñoù eâm hôn laø treân moät chieác goái phoùng lôùn leân töôøng con maét buoàn raàu vaø nhôø nhôø traéng cuûa moät con seû vaøo thaùng Ba ngöôøi ta coù theå coi bao nhieâu baøi thô nhö baáy nhieâu giaây phuùt thieâu chaùy traéng cuûa vaên xuoâi haèng ngaøy nhöõng baùnh ma-nheâ-si nöôùc ñöôøng cuûa dasein laëp laïi vôùi mình raèng thô ñaõ hoaøn taát thôøi cuûa thô raèng thôøi cuûa thô seõ tôùi raèng thô töï nuoâi döôõng baèng nhöõng moái hoaøi nghi raèng caùch hay nhaát ñeå xoay voøng troøn vaãn laø nhaûy muùa ngöôøi ta coù theå choãi daäy böôùc ra khoûi nhaø trong moät cuoäc troâi giaït daøi laâu nôi thaønh phoá daàn daàn tìm ñeán maõi taän vuøng keà caän nhaït môø cuûa thaønh phoá nôi khoâng khí tôùi tieâu tan vaø taùi sinh sau khi bò toáng khöù khoûi moät caùi tuùi meânh moâng baèng chaát deûo xanh ngöôøi ta coù theå im laëng

TC THÔ 21

•

103

Muøa xuaân tôùi Ngoài döôùi moät goác thoâng xoaén laïi beân bôø moät ngoïn thaùc moät tia naéng xuyeân qua gaùy Vöông Duy* phaùc treân khoâng caùi kyù hieäu cuûa moïi nieàm vui ñöôïc bieát tôùi vôùi chieác laù ñaàu tieân oâng caûm thaáy nhuù ra ôû sau löng

Thi phaåm cuûa ROLAND REUTENAUER Nxb. P.J. Oswald, Honfleur : Blessures (1967). Nxb. Saint-Germain-des-Preùs, Paris : Repeøres / Grille (1972). Nxb. Tetras Lyre, Bæ : Quittant le poeøme (1995) Nxb. Rougerie, Mortemart :L’eùquarrisseur aveugle (1975), Chronique du visible et du transparent (1976), Demain les fourches (1978, giaûi Artaud), Surfaces de la nuit (1980), Ombres donatrices (1985), Jours conteùs (1986), Gramineùes au vent (1989), Chronique des voyages sans retour (1992), Biographie des songes (1995, giaûi Arthur Praillet), Un jour ou l’autre (1998), Avant longtemps (baûn thaûo, seõ xuaát baûn trong naêm 2001). – Moät soá thi phaåm cuûa Roland Reutenauer ñaõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät, tieáng Ru-ma-ni vaø tieáng Ñöùc... , ñöôïc trích ñaêng treân nhieàu taïp chí vaên chöông theá giôùi hoaëc trong caùc tuyeån taäp thô Phaùp hieän ñaïi vaø ñaõ ñöôïc phoå bieán ôû moät vaøi nöôùc chaâu AÂu cuõng nhö ôû Baéc Myõ (Canada).

* Vöông Duy (701-761), moät trong nhöõng ngheä só öu tuù nhaát cuûa Trunghoa, khoâng nhöõng laøm thô hay coøn gioûi caû veà hoïa vaø nhaïc. Suøng moä ñaïo Phaät. (DC).

104

•

TC THÔ 21

DÖÔNG TÖÔØNG

Ai ñaàu tieân goïi chích choeø laø chích choeø?

haùng 11/1995, trong chuyeán thaêm tröôøng Ñaïi hoïc Columbia ôû New York, toâi coù dòp gaëp P. Gordon, moät nhaø nghieân cöùu Vieät Nam hoïc. Thaät laø moät ngaïc nhieân thuù vò ñöôïc baøn luaän veà thô Vieät Nam vôùi moät ngöôøi Myõ treân ñaát Myõ. Trong cuoäc troø chuyeäh, Gordon coù hoûi toâi ñoâi ñieàu lieân quan ñeán “caây dieâu boâng”: noù thuoäc hoï thöïc vaät naøo? hình daùng ra sao? teân khoa hoïc cuûa noù laø gì? v.v... Bôûi leõ oâng ñaõ ñoïc vaø ñaõ meâ baøi thô Laù Dieâu Boâng cuûa Hoaøng Caàm vaø, cuõng nhö khaù nhieàu ñoäc giaû khaùc, nhaát ñònh tin raèng coù moät loaøi caây goïi laø “dieâu boâng” thaät trong thieân nhieân. OÂng noùi ñaõ tra taát caû caùc loaïi töø ñieån tieáng Vieät maø khoâng ra.. Toâi beøn nhaân danh laø baïn cuûa nhaø thô xin loãi ñaõ ñeå oâng maát coâng ñuoåi theo moät caùi boùng bôûi leõ loaøi caây bí aån kia chæ toàn taïi trong trí töôûng töôïng cuûa nhaø thô maø thoâi. Dieâu boâng, toâi giaûi thích, thuoäc loaïi töø “bòa”, töông töï nhö nonce-word (töø ñöôïc ñaët ra ñeå duøng trong moät tröôøng hôïp ñaëc bieät) cuûa Anh/Myõ, noù coøn quaù môùi ñeå ñöôïc ñöa vaøo töø ñieån “chính quy” trong tình hình ngaønh töø ñieån hoïc sô sinh cuûa Vieät Nam chöa phaùt trieån ñuû möùc ñeå soaïn ra nhöõng töø ñieån ñaëc chuyeân kieåu nhö Dictionary of Nonce-words cuûa Anh/Myõ hoaëc Dictionnaire des Neologismes cuûa Phaùp. Do ñaâu maø naåy ra caùi töø dieâu boâng phi ngöõ nghóa song laïi ñaày bieåu naêng tröïc caûm aáy? Noùi caùch naøo ñoù, dieâu boâng khoâng bieåu nghóa, maø chuû yeáu laø bieåu aâm. Moät trong nhöõng ñaëc thuø cuûa caùi ñeïp nôi chöõ thô, toâi nghó, laø söï leân ngoâi cuûa con aâm thay vì con nghóa. Haõy moät laàn nöõa nghe baø coâ toå Hoà Xuaân Höong cuûa chuùng ta bieåu aâm söï nöùt ra cuûa moät ñoäng Höông Tích: Baøy ñaët kìa ai kheùo kheùo phoøm

TC THÔ 21

•

105

Caùi ñoäng töø phoøm (hình nhö chæ ñöôïc dung hai laàn trong thô Hoà Xuaân Höông, ngoaøi ra khoâng gaëp ôû ñaâu khaùc) cuõng thuoäc loaïi töø “bòa” phi ngöõ nghóa maø bieåu naêng tröïc caûm cuûa noù kyø dieäu ñeán noãi ai cuõng hieåu taùc giaû ñònh noùi gì. Khoâng coù khaû naêng nhö taïo hoaù “bòa” ra, chaúng haïn, moät ñoäng Höông Tích thì nhaø thô “bia” ra chöõ! Nhöõng chöõ tinh khoâi töï nhieân nhö baûn thaân söï soáng,vöøa ra ñôøi ñaõ trôû thaønh nhöõng thöïc theå. Thi só, toâi quan nieäm, laø keû ñaàu tieân keùo theá giôùi ra khoûi vuøng khuyeát danh. Maø khuyeát danh coù nghóa laø chöa toàn taïi. Thi só cho söï vaät moät caùi teân maø tröôùc ñoù noù chöa coù - töùc laø ñöa noù vaøo toàn taò. Ai ñaàu tieân goïi chích choøe, khi noù coøn khuyeát danh, laø chích choøe, ngöôøi aáy ñích thò laø moät nhaø thô. Loaøi chim aáy aét ñaõ coù töø raát laâu tröôùc ñoù, ngöôøi ta haún ñaõ nhieàu laàn thöû ñaët cho noù moät caùi teân nhöng khoâng ñaäu vaø chæ ñeán khi ai ñoù, trong mioät loeù chôùp thaàn höùng, baät thoát ra hai aâm tieát chích choøe truùng paép, khoâng gì thay theá noåi, thì noù môùi thöïc söï toàn taïi, theâm cho trôøi ñaát moät caùi gì khoâng chæ ñôn thuaàn laø moät loaøi chim. Hoaøng Caàm ñaõ “bòa” ra moät loaøi caây cho ai kia boû moät ñôøi ñi tìm laù daãu bieát chaúng bao giôø thaáy ñöôïc. Hö aûnh ñaõ ngöï vaøo ñôøi thöïc, trôû thaønh moät thöïc theå tröôøng toàn, chí ít cuõng daøi laâu hôn ñôøi nhaø thô.

106

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN TIEÁN ÑÖÙC

CHUYEÄN KEÅ TRONG RÖØNG THU Anh giaønh maûnh ñaù bieån Cuûa con chim caùt ñôn ñoäc Ngoài chôø soùng maét em Töø moät chaân trôøi maát huùt Ôû Crystal Cove Baàu trôøi laø moät taûng ñaù xaùm Maø khuoân maët em Noãi aùm aûnh cuoái cuøng Laø moät con böôùm traéng deã vôõ Ñaäu treân ñoù Anh hoân em Vaø nhö theá Anh maï nhöõng lôùp löûa khaùt Leân moâi em Hai daáu tích hoàng boû pheá Anh thay gioù heo may Baèng loác nhaïc jazz daáy eâm Vieát baèng nhöõng hôïp aâm thöù Anh nghe vôùi em Giöõa truõng khuya Anh phoùng sinh nhöõng sôïi toùc em vöøa caét Vaøo höông laù uùa tình côø Nhö baày chim seû choaùng vaùng Vöøa ñöôïc phoùng sinh Vaøo ñaát trôøi môû loái Baøn tay anh söôûi em Nhöõng ñeâm cuoái thu

TC THÔ 21

Buoåi saùng ñi laøm Tay anh laïnh coùng Anh khoâng coù thoùi quen ñi gaêng tay Anh cuõng khoâng coù thoùi quen Nhôù nhöõng con soá Nhöng anh coù theå nhôù vò trí Cuûa veát seïo treân long em Döôùi lôùp vaûi jeans raát daày Anh cuõng coù theå Ñi ngöôïc röøng nhôù Keå chuyeän cho em Veà buïi thaïch thaûo Cuûa nhöõng nguoøi tình Chôït nhôù Apollinaire! Coù laàn anh xoeït dieâm Camel trong möa Ñeå nhôù moät thôøi em Chia töøng ñieáu thuoác Kent vôùi anh Taäp dieâm daãn lôøi ngoä nghónh: “neáu laïc ñaø bieát bay khoâng bao giôø anh ñöùng vôùi em döôùi moät taøn caây!” anh gieo trieäu haït ngoân ngöõ thi ca tinh nguyeân trong em muøa goïi hoàn coû muïc töø ñoù moïc ñöùng caây nhaân sinh môû ñoùa hoa da phaû muøi caùm doã ñaàu anh khoâng chöùa nhöõng giaác mô troáng roãng maø chöùa nhöõng ngaïc nhieân bôûi thöôïng ñeá trong côn ngaãu höùng saùng taïo vaø taùi saùng taïo em töøng khoaûnh khaéc vaø nhö theá nhöõng huyeàn thoaïi ñeàu coù thaät. 14-2-2001 New Port Beach

•

107

108

•

TC THÔ 21

PHAN HUYEÀN THÖ

Naèm nghieâng

Taëng V. A & K

Naèm nghieâng ôû traàn thöông moät kieáp naøng Baân ngoùn tay ræ maùu.Naèm nghieâng khe cöûa uøa ra moät doøng aám coâ ñôn. Naèm nghieâng cuøng söông, trieàn ñeâ ñoâi bôø ôõm ôø nöôùc luõ. Naèm nghieâng laïnh hôi laïnh cuõ. Ngoaøi ñöôøng khoâ tieáng ngaùy naèm nghieâng. Muøa ñoâng naèm nghieâng treân thaûm gioù muøa naèm nghieâng nöùt neû khoeù moâi ñaõ laâu khoâng voà vaäp raêng löôõi. Naèm nghieâng xöù sôû boán muøa nhieät ñôùi, töï döng nhoùi ñau sau laàn aùo loùt coù ñeäm muùt daày. Naèm nghieâng veà ñaây. 14-12-00

TC THÔ 21

Lòch söï Trong quaùn bia toâi ngoài aên laïc, cuùi ñaàu nghe caùc baïn ñoïc thô, ñoâi khi hoï cuõng haùt leân nhöõng baøi xuyeân taïc vaø bòa theâm ñeå pha troø thì toâi cöôøi hoaø ñoàng taùn thöôûng. Trong haøng phôû toâi ngoài goùc khuaát vì sôï ngöôøi ñeán sau seõ thieáu choã ngoài, ôû raïp haùt toâi khoâng huùt thuoác, raïp xem phim toâi taét maùy di ñoäng vaø trong cuoäc hoïp toâi raát ít khi ho, khi ngöôøi ta hoân nhau toâi taûng lôø, bò tình phuï toâi ruùt lui laëng leõ .... Thì toâi laø ngöôøi lòch söï. Thaät maø! Nhöng thænh thoaûng ñi ñoâi giaøy chaúng gioáng ai toâi maëc aùo quaàn troâng thaät töùc maét vöôït ñeøn ñoû giöõa ngaõ tö duø chaúng voäi khi coâng an huyùt coøi ghi giaáy phaït toâi ngoan ngoaõn noäp tieàn vaø ñi chaäm . Laïi lòch söï nhö moïi khi. 1-12-00

•

109

110

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN HUY QUYØNH CHAÚNG BIEÁT NÔI NAO LAØ CHOÁN QUEÂ NHAØ Ñeâm ñaàu tieân ôû haø noäi nguû khoâng ñöôïc moät (hai) phaàn vì buoàn (???) phaàn vì tieáng loa phoùng thanh tröôùc khaùch saïn cöù nheo nheùo nhaéc nhôû veà vieäc chuan bò ñaïi hoäi ñaûng laàn thöù bao nhieâu ñoù coù trôøi maø bieát ñöôïc nhaân vieân leã taân maét lôø ñôø vì thöùc suoát ñeâm xem boùng ñaù quoác teá vaø môû cöûa cho taây ba loâ noùi neáu anh giai caàn ñoåi phoøng thì ñoåi nhöng chòu khoù nghe ñaøi cho quen ñi vì chuùng em ñaây nghe rieát roài thaáy nguû ngon nhö coù ñeäm nhaïc rao höôûng (giao höôûng) thoâi ñaønh neùm böïc doïc veà coäi (hình nhö laïi xöû duïng thô cuûa ai ñoù) ñeå coøn taän höôûng caùc thuù vui khaùc cuûa thuû ñoâ ngaøn naêm vaên hieánnoùi cho cuøng maáy khi maø ñöôïc raûnh rang khoâng phaûi nhaåy nhoåm ngöôøi vì tieáng ñoàng hoà baùo thöùc ñaõ ñeán giôø vaøo sôû traû nôï aùo côm cuõng nhö thích hôn nhieàu vôùi tieáng öù öø em chaû daäy sôùm ñöôïc ñaâu vì toái qua tuïi niu (new century) chôi nhaïc hay quaù vaø noác thuoác laéc hôi nhieàu sao anh cöù thöùc daäy sôùm nhö daân cöûu vaïn chôø haøng theá khoâng phaûi ñaâu em aï ñoù laø phaûn xaï sinh hoïc nhö oâng ñaùc uyn ñaõ noùi sau bao nhieâu naêm ôû vôùi ñeá quoác thoâi thì cuõng phaûi daäy daïo quanh cho ñuû ba saùu phoá phöôøng chuïp moät vaøi poâ hình hoà göôm lieãu ruõ leâ theâ khoe vôùi maáy thaèng baïn daám dôù chöa bao giôø ñöôïc ñaët chaân ñeán thuû ñoâ vaø bieát thöôûng thöùc theá naøo laø phôû haø noäi phaûi aên moät luùc hai ba baùt naày coâ ôi nhôù cho theâm daêm quaû tröùng vaøo ñeå laáy laïi söùc cuõng xin ñöøng boû mì chính nöôùc leøo thòt môõ vì cao cholesterol baùc só ñaõ daën doø thöïc ra thì daân chôi little saigon nhaèm nhoø chi ba caùi leû teû nhöng phaûi coá noùi to cho khoûi loän ta ñaây vieät kieàu vì hình nhö nghe noùi vieät nam naêm nay vieät kieàu ñaõ coù giaù trôû laïi so vôùi haøn quoác hay ñaøi loan chuyeân duï cöôùi gaùi tô veà nöôùc laøm noâ leä tình duïc nhö baùo coâng an thaønh phoá ñaõ ñaêng treân trang nhaát saùng nay thieät laø khoå cho daân mình thoâi thì kieáp sau ñaàu thai ôû nöôùc khaùc cho roài khoûi vöôùng luoân caûnh traùnh coäng saûn gaëp coäng ñoàng laøm ñôøi toâi buoàn hôn coâ löïu aáy vaäy maø khi tính tieàn khaùch saïn laïi buøi nguøi höùa vôùi coâ thaâu ngaân maét ñeïp raèng thaùng möôøi seõ quay trôû laïi (bao giôø cho ñeán thaùng möôøi?) ñöôøng töø thuû ñoâ ra saân bay daøi ba möôi caây soá trong moät buoåi saùng möa phuøn coù gioù muøa ñoâng baéc chaúng thaáy daùng kieàu thôm ngoaïi tröø nhaân coâng ñöôøng phoá ñang giaêng côø quaït bieåu ngöõ ñoû thaém boãng nhôù ñeán traàn daàn khi xe queïo vaøo noäi baøi taøi xeá môû ñaøi ñang phaùt nhaïc ñöa tieãn moät nhaïc só taøi hoa vöøa ra ñi “. . .chaúng bieát nôi nao laø choán queâ nhaø.”

TC THÔ 21

•

111

Taân Hình Thöùc caâu chuyeän tieáp tuïc ñöôïc keå laïi Kheá Ieâm

oät thaân höõu ñaõ göûi ñeán chuùng toâi baøi vieát “Nhaän xeùt veà thô Taân hình thöùc” treân tôø Hoàn Queâ. Moät ñieåm hay trong baøi pheâ bình laø taùc giaû khuyeân nhöõng nhaø thô Taân hình thöùc Vieät ñöøng “veõ voi thaønh chuoät”. Thô töø tröôùc ñeán nay hình nhö chæ veõ voi thaønh chuoät chöù coù bao giôø veõ chuoät thaønh voi hay veõ voi thaønh voi ñaâu. Nhöng veõ voi thaønh voi thì cuõng thöôøng thoâi, veõ voi thaønh chuoät môùi kyø thuù, vì khoa hoïc chaúng phaûi ñang veõ voi ñeå tìm chuoät, roài töø chuoät laïi thaáy ra voi ñoù sao. Caâu noùi bieåu tröng noåi tieáng cuûa nhaø khí töôïng hoïc Edward Lorenz: “Moät caùnh böôùm ñaäp ôû Texas coù theå gaây baõo ôû Ba Taây”, nguï yù raèng, moät thay ñoåi raát nhoû coù theå taïo neân moät aûnh höôûng raát lôùn, nhö vaäy, khoa hoïc cuõng ñaïi ngoân ö? Nhöõng “cuoäc tranh taøi chöõ” (theo töø ngöõ cuûa nhaø thô Nguyeãn Hoaøng Nam) ñaõ taïo neân khoâng bieát bao nhieâu nhöõng töø ngöõ boùng baåy, cao sieâu, nhöng ñoïc maõi ñoïc maõi naøo coù thaáy cao sieâu, chæ cho ngöôøi ñoïc moät aûo giaùc cao sieâu (vaø roãng khoâng). Ñoïc thô chæ vuï vaøo chöõ (thanh, tuïc, trau chuoát) thì chaúng bao giôø thaáy thô, bôûi chöõ laø phöông tieän, laø ngoùn tay chöù khoâng phaûi maët traêng. Thaät buoàn cöôøi cho nhöõng aûo töôûng baát töû (Nguyeãn Du chaêng? Hay Du Nguyeãn?) Coøn Taân

112

•

TC THÔ 21

hình thöùc Vieät, laøm ñöôïc vieäc “veõ chuoät thaønh chuoät” cuõng laø may roài, vì chuû vaøo caùch ngaét ñieäu vaø ngoân ngöõ ñôøi thöôøng, ñeå chuyeân chôû ñôøi soáng. Maø ñôøi soáng thì naøo coù cao sieâu boùng baûy hay lôùn lao gì ñaâu, taàm thöôøng vaø vôù vaån laø ñaèng khaùc, nhöng naém baét ñöôïc nhöõng khoaûnh khaéc taàm thöôøng vaø vôù vaån ñoù cuõng chaúng phaûi deã daøng. Xin caûm ôn ngöôøi vieát ñaõ chæ cho chuùng toâi nhöõng lôøi khuyeân vaøng ngoïc (vaø hoà ñoà). Duøng kyõ thuaät laäp laïi ñeå thay theá vaàn, chöù coù ai noùi kyõ thuaät laäp laïi laø vaàn ñaâu. Chuùng toâi ñaõ ñeà caäp ñeán trong moät baøi tieåu luaän: “Vaàn, khi qua thô töï do (tieáng Anh) ñöôïc thay theá bôûi yeáu toá laäp laïi hình aûnh, yù töôûng vaø caáu truùc vaên phaïm.” Chuùng toâi ñöa yeáu toá naøy vaøo Taân hình thöùc Vieät, ñeå keát hôïp giöõa thô töï do vaø truyeàn thoáng. Vaû laïi, vaàn cuoái caâu theo thô Vieät cuõng chöa aùp duïng ñöôïc thì laøm sao aùp duïng caùc loaïi vaàn cuûa thô tieáng Anh, vaø nhö theá thì loâi caùc loaïi vaàn ñoù ra giaûng giaûi coù ích gì. Caùc yeáu toá ruùt ra ñeå aùp duïng vaøo Taân hình thöùc Vieät khoâng coù yeáu toá naøo goïi laø vaàn, vì kyõ thuaät vaét doøng khoù ñi ñöôïc vôùi vaàn ôû cuoái doøng neân môùi phaûi duøng hình thöùc laäp laïi (sau naøy bieát ñaâu coù ngöôøi seõ bieán cheá laïi vì luaät thô ñaâu phaûi laø moät coâng thöùc toaùn hoïc). Thô Taân hình thöùc Vieät hoaøn toaøn khaùc vôùi thô Taân hình thöùc Hoa kyø (so saùnh caùc yeáu toá) vì neáu coùp y chang thì cuøng laém, hoaëc chæ laø moät thöù keùt, hoaëc cuõng coù theå laø moät thieân taøi (vì coùp ñaâu phaûi deã, tieác raèng taùc giaû baøi pheâ bình khoâng ñöa ra ñöôïc baøi thô Vieät naøo gioáng y chang thô Taân hình thöùc Hoa kyø ñeå chuùng toâi khaéc leân baûng vaøng.) Bôûi neáu deã thì caàn ai boû coâng tìm toøi ñeå ruùt ra nhöõng yeáu toá rieâng cho thô Vieät laøm gì. Ñoù laø chöa keå nhieàu choã ngöôøi vieát baøi coá tình hieåu sai yù veà caûi löông (coù ai laïi ngôù ngaån noùi aùp duïng aâm luaät cuûa voïng coå vaøo thô bao giôø) ñeå dieãn giaûi cho hôïp vôùi loái pheâ bình mæa mai cuûa mình. Vaø hình nhö nhaø pheâ bình cuõng raát lôø môø giöõa thô vaø vaên xuoâi. Veà cô baûn, vaên xuoâi laø ngoân ngöõ noùi vaø vieát thoâng thöôøng, ñöôïc phaân bieät vôùi thô baèng doøng (line), söï laäp laïi (repetitive pattern of rhythm) hay theå luaät (meter), theo ñònh nghóa tieáng Anh. Coøn thô vaên xuoâi (prose poem) laø moät theå loaïi giöõa thô töï do vaø vaên xuoâi, coù hình thöùc vaên xuoâi (khoâng vaét doøng hay doøng gaãy), vôùi nhöõng ñaëc tính cuûa thô nhö söï laäp laïi nhòp ñieäu, thính giaùc, vaø cuù phaùp (rhythmic, aural and syntactic repetition), söï coâ ñoïng tö töôûng (compression of thoughts), cöôøng ñoä (sustained intensity) vaø hình thaùi caáu truùc (patterned structure). Coù nghóa laø, treân nguyeân taéc, thô vaø vaên xuoâi coù caùi neàn chung laø cuù phaùp vaên phaïm, nhöng thô coù raát nhieàu kyõ thuaät chung vaø rieâng (cuûa töøng nhaø thô) ñeå laøm cho thô khaùc vôùi vaên xuoâi, vaét doøng vaø laäp laïi chaúng haïn. Kyõ thuaät laäp laïi (khoâng coù trong vaên xuoâi, vaø khoâng dính daáp gì tôùi vaàn) laø yeáu toá maïnh meõ, moät thöù strange attractor (ñieåm quyeán ruõ kyø laï) cuûa thô, coù khaû naêng laøm baät daäy hình aûnh, yù töôûng, nhöõng khoaûnh khaéc coù thöïc cuûa thöïc taïi, nhö nhöõng yeáu toá oån ñònh cuûa traät

TC THÔ 21

•

113

töï trong moät moät hieâän töôïng hoãn mang. Ngöôøi ñoïc, neáu naém ñöôïc moät soá nguyeân taéc vaø yeáu toá thô seõ deã daøng hieåu thô, nhöng ngöôøi laøm thô phaûi qua moät ñoaïn ñöôøng choâng gai, nhieàu khi töôûng nhö khoù vöôït, bieán nhöõng nguyeân taéc hay yeáu toá ñoù thaønh taùc phaåm. Khoâng thieáu nhöõng hình aûnh, caâu chöõ, nhòp ñieäu laäp laïi trong caùc baøi thô Taân hình thöùc Vieät cuûa nhieàu taùc giaû. Chæ laáy moät thí duï, baøi thô Taân hình thöùc ñaàu tieân “Nhöõng Nuï Hoàng cuûa Maùu” cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, raát cao caáp vaø phaûi tinh yù môùi nhaän ra ñöôïc nhöõng yeáu toá ñoù. Hieåu theo nhaø pheâ bình thì thô Taây thô Myõ ñeàu laø vaên xuoâi traù hình caû. Neáu nhaø pheâ bình cho raèng nhöõng ñònh nghóa veà thô vaø vaên xuoâi neâu treân, khoâng phuø hôïp vôùi thô Vieät (nhö Trung quoác khoâng chaáp nhaän ñònh nghóa nhaân quyeàn cuûa phöông Taây), thì cöù veà nguoàn, thoaûi maùi vôùi Ñöôøng thi, Tieàn chieán, coù ai phaûn ñoái ñaâu. Phöông phaùp pheâ bình chöa töøng thaáy, laáy nhöõng caâu vaên, ñoaïn vaên trích daãn, laép raùp thaønh baøi pheâ bình, nhìn qua töôûng laø coâng phu, nhöng ñoïc kyõ, chæ laø môù chaép vaù vuïng veà, khoù hieåu, bôûi nhö theá thì laøm sao taïo ñöôïc boá cuïc vaø laäp luaän xuyeân suoát ñeå thaønh moät baøi vieát coù tính nhaát quaùn. Haäu quaû laø, nhöõng caâu vaên bò caét rôøi ra khoûi ñoaïn vaên, nhöõng ñoaïn vaên bò caét rôøi ra khoûi baøi vieát cuûa chuùng toâi, trôû thaønh voâ nghóa vaø voâ lyù moät caùch thaûm haïi, chæ duøng ñeå chöùng minh vaø kích baùc moät yeáu toá khoâng coù trong thô Taân hình thöùc Vieät: vaàn. Pheâ bình thaønh phaûn pheâ bình, gaäy oâng ñaäp löng oâng, vaø nhö vaäy, nhaø pheâ bình ñaõ ñaám moät cuù ñích ñaùng… vaøo khoaûng khoâng. Thí duï trong baøi “Taân Hình Thöùc & Quan Ñieåm Thaåm Myõ Môùi”, vì muoán cho moïi ngöôøi ai cuõng hieåu ñöôïc neân chuùng toâi coá vieát baèng moät vaên phong deã hieåu, phaân ñoaïn phaân minh, töø ñoaïn naøy qua ñoaïn khaùc, ñaõ caån thaän ñeå caùch moät doøng troáng. Ñoaïn veà thô Taân hình thöùc Hoa kyø (duøng vaàn) vaø thô Taân hình thöùc Vieät (chöa theå duøng vaàn) roõ raøng, nhö ñeám. Moät baøi vieát raát daøi, phaûi laàn töøng böôùc moät, chæ vôùi muïc ñích daãn ngöôøi ñoïc bình thöôøng tôùi moät ñieåm duy nhaát, nhaän ra moät vaøi yeáu toá thích öùng ñeå aùp duïng vaøo thô Vieät. Coù gì khoù hieåu ñaâu. Pheâ bình laø ñi tìm söï thöïc, maø söï thöïc thì khoù voâ cuøng, coù khi chaúng bao giôø thaáy, vì trong caùi dôû cuõng coù caùi hay vaø trong caùi hay cuõng haøm chöùa caùi dôû. Chuùng toâi luoân luoân bieát ôn nhöõng lôøi pheâ bình vaø ngay caû chæ trích neáu giuùp chuùng toâi nhaän ra ñöôïc nhöõng sai soùt ñeå laøm toát hôn, nhöng baøi vieát pheâ bình treân chæ laø troø caét daùn voäi vaõ vaø luûng cuûng, coá yù (hay toái maét) laøm dò daïng nhöõng yù töôûng raát ñôn giaûn vaø roõ raøng cuûa chuùng toâi, ñeå ñaäp thô Taân hình thöùc. (Nhöõng ñieàu chuùng toâi töøng vieát, ñaõ ñöôïc chaét loïc vaø suy ngaãm naêm naøy thaùng noï, qua kinh nghieäm saùng taùc vaø hoïc hoûi, chöù ñaâu phaûi chæ laø söï coùp nhaët noâng noåi maø muoán ñaäp thì ñaäp!) Chuùng toâi khoâng khai chieán vôùi ai, dó nhieân, (Nöôùc thanh bình ba traêm naêm cuõ…), chæ caûm thaáy hôi baát bình nhö khi xem laàm moät phim “Ngoïa Hoå Taøng Long”

114

•

TC THÔ 21

giaû. (Moät tieäm cho thueâ video, khi thaáy cuoán phim voõ hieäp Taøu naøy quaù noåi tieáng, ñaõ löøa gaït baèng caùch laáy moät phim khaùc daùn nhaõn hieäu hao hao gioáng, “Taøng Long Phuïc Hoå” vaøo ñeå cho thueâ. Ñöôïc con teùp, nhöng laïi maát con toâm laø loøng tin cuûa khaùch haøng). Thaät ra, chuùng toâi ñaõ töøng vieát, “ngöôøi laøm thô phaûi raát gioûi veà vaên xuoâi”, vì neáu khoâng thì laøm sao ñaåy ngoân ngöõ ñôøi thöôøng thaønh thi phaùp ñôøi thöôøng? Theá naøo laø thi phaùp ñôøi thöôøng, thì ñoù laø phaàn traû lôøi cuûa moãi nhaø thô trong saùng taùc cuûa hoï. Nhöõng caâu hoûi nhö yù nghóa cuûa theå thô 7, 8 chöõ khi aùp duïng vaøo Taân hình thöùc hay söï vaän haønh trong tieán trình saùng taùc moät baøi thô, ñoøi hoûi moät baøi tieåu luaän coâng phu, vaø daøi hôi trong töông lai. Moät soá anh em cho raèng, Taân hình thöùc môùi ñaàu thì thaáy deã, nhöng laøm roài môùi thaáy khoù voâ cuøng. Moät loaïi thô ñaõ laøm nhieàu ngöôøi baên khoaên, traên trôû laø moät loaïi thô ñang môû ra nhieàu chaân trôøi môùi. Haõy cöù coi nhöõng nhaø thô khôûi ñaàu cuûa Taân hình thöùc Vieät nhö nhöõng nhaø tieàn phong hôn laø nhöõng ñoøi hoûi quaù ñaùng nôi hoï, vì thô caàn coù söï naém baét vaø thöïc haønh laâu daøi chöù khoâng phaûi deã daøng nhö aên côm uoáng nöôùc. Khoâng ai baét buoäc, moät ngöôøi thích thô Nguyeân Sa hay thô Tieàn chieán phaûi thích thô Taân hình thöùc, vì nhö theá laø moät kieåu aùp cheá ñoäc ñoaùn, phi daân chuû. Moãi thôøi kyø vaên hoïc ñeàu coù quan ñieåm thaåm myõ vaø giaù trò lòch söû cuûa noù vaø khoâng ai coù theå phuû nhaän. Nhöng coù ñieàu nghòch lyù laø tieán trình saùng taïo cuõng laø tieán trình cuûa phuû nhaän. Nhöõng ñieàu chuùng toâi neâu ra trong thô Tieàn chieán hay töï do cuõng chæ laø theå hieän tieán trình phuû nhaän chính mình vì chuùng toâi ñaõ töøng saùng taùc thô vaàn ñieäu vaø töï do tröôùc khi chuyeån qua Taân hình thöùc. Baøi vieát “Nhaän xeùt veà thô Taân hình thöùc” cuoái cuøng, chæ laøm loä ra thaùi ñoä coá chaáp, heïp hoøi, nhö nhöõng phaûn öùng tieâu cöïc ôû baát cöù thôøi kyø naøo coù söï chuyeån ñoåi thô ca. Caâu traû lôøi ñuùng nhaát, coù leõ, laø ñeå cho moãi nhaø thô töï traû lôøi baèng saùng taùc cuûa hoï, nhöõng baøi thô hay, Taân hình thöùc. Chuùng toâi xin chaám döùt baèng caùch, möôïn caâu keát trong moät baøi vieát cuûa nhaø thô Dana Gioia: “Haõy döïng moät giaøn hoûa taùng vôùi nhöõng taäp tuïc khoâ caèn, chaát ñoáng quanh mình, vaø nhìn con phöôïng hoaøng coå xoøe loâng, khoâng theå naøo gieát ñöôïc, caát caùnh töø ñaùm tro.”

TC THÔ 21

NGUYEÃN THÒ KHAÙNH MINH

NÔI UOÁNG CAØ PHEÂ SÔÙM Ñeâm hoâm qua toâi noùi thaàm heát chuyeän naøy ñeán chuyeän noï thöïc tình toâi raát hoang mang khoâng bieát mình noùi trong mô hay môù trong côn nöûa meâ nöûa tænh, hình nhö ñoù laø nhöõng caâu toâi traû lôøi veà nhöõng vieäc maø ban ngaøy toâi chöa kòp noùi, khoâng coù cô hoäi ñeå giaûi baøy, troø chuyeän hoaëc laø nhöõng lôøi neáu khoâng noùi thaàm vôùi ñeâm thì chæ bieát ñaøo moä nôi con tim maø caát. Qua moät ñeâm nhö theá. Saùng nay ngoài döôùi naéng, ñoái dieän vôùi moät doøng nöôùc chaûy, nghó ñeán nhöõng vieäc quen thuoäc phaûi laøm moãi ngaøy, caùi troáng traûi rieâng tö ñeo naëng moãi ngaøy. Toâi khoâng kìm ñöôïc giaû vôø caøi daây giaøy ñeå nöôùc maét coù ñöôøng rôi xuoáng

THÔ TAÂN HÌNH THÖÙC

•

115

116

•

TC THÔ 21

CAÄU EM NOÙI ÑUØA Toâi coù caäu em trai, luùc nhoû toái nguû noù thöôøng hay heùt lôùn khi tænh daäy noù baûo noù sôï vì chæ thaáy ma vaø boùng toái baây giôø cöù moãi khi toâi hoûi ñeâm nguû coøn heùt nöõa khoâng, noù thöôøng ñuøa, heát roài, chæ coøn heùt vaøo ban ngaøy. Khoâng sôï ma nöõa Sôï ngöôøi.

ÑÖÔØNG VOØNG TROØN Nôi baét ñaàu ñöôøng voøng cuûa coâng vieân Ngöôøi ñaøn baø ñi ngöôïc chieàu hoûi toâi Maáy giôø roài coâ, sao hoâm nay coâ ra treã theá, moïi ngöôøi ñaõ veà heát roài, naéng ñang döõ laém ñi meät cheát coâ ôi. Toâi cöôøi. Da,ï ñi döôùi naéng ñoå moà hoâi nhieàu bieát ñaâu mau suït kyù. Ñeïp roài ñöøng ñeå suït nöõa coâ thoâi toâi veà nghen, toâi voäi traû lôøi vôùi theo, 8 giôø chò ôi, mai mình gaëp nhau nheù, chò ñi ñaâu voäi theá, ñuùng laø naéng thaùng 4 nhö doäi löûa

TC THÔ 21

toâi boãng thaáy caây phöôïng ñôm ñaày boâng ñoû, moät thöù löûa khaùc cuûa muøa heø deã chòu. Suyùt nöõa toâi va phaûi ngöôøi ñaøn oâng töø ñöôøng thaúng ñaâm ra ñöôøng troøn,toâi vöøa thoát noùi xin loãi thì cuøng luùc nghe oâng aáy cuõng ñang xin caùi loãi cuûa mình, nhö theå nuï cöôøi laø lôøi môøi chung,chuùng toâi cuøng ñi oâng aáy noùi toâi thích ñi theo hai ñöôøng kính xen giöõa moät phaàn tö ñöôøng troøn,nhö theá vöøa ñi toâi vöøa thay ñoåi caûnh chung quanh, toâi ñi ñöôïc nhieàu hôn luùc naøo khoâng bieát. Coâ chæ thích ñi theo moät ñöôøng voøng troøn thoâi ö toâi cöôøi, khoâng bieát coù neân giaûi thích toâi chæ muoán nôi ñeán cuõng laø ñieåm baét ñaàu, cuõng coù nghóa laø ñi nhöng toâi khoâng thích caûm giaùc ñeán, roài toâi chæ traû lôøi, chaéc taïi vì toâi quen... baát giaùc toâi laïi thaáy nhöõng ñöôøng troøn Nhöõng ñöôøng troøn quay moøng trong yù nghó

•

117

118

•

TC THÔ 21

Nguyeãn thò Ngoïc Nhung

Choã ñaäu cho thueâ Coøn nhieàu choã troáng. Maïi doâ maïi doâ. Tieáp ñaõi noàng haäu. Nhaän ñuû côõ xe lôùn nhoû, ñuû loaïi, ñuû hieäu, khoâng phaân bieät môùi cuõ. Cô hoäi bình ñaúng. Ai ñeán tröôùc, ñaäu gaàn. Ai ñeán sau, ñaäu xa. Coù xe chuyeân chôû ñöa röôùc ngöôøi phaûi ñaäu xa. Baûo ñaûm ai coù choã naáy, khoâng chen laán, khoâng tranh giaønh, traày söôùt moãi khi ra vaøo. Ngöôøi thueâ toaøn quyeàn baõi boû coâng tra baát cöù luùc naøo baát keå lyù do. Nhöng boài hoaøn thieät haïi khoâng laø traùch nhieäm cuûa chuû baõi ñaäu.

TC THÔ 21

Keå Chuyeän Trôøi möa, naèm nghe keå chuyeän. Cuûa ngöôøi coøn soáng vaø ngöôøi ñaõ cheát. Cuûa hoâm qua vaø hoâm qua. Cuûa quaù khöù ñaõ bieán caûi hieän taïi. Chuyeän cuûa ngöôøi ñaõ coù roài vaéng maët. Trong ñôøi ngöôøi keå ñeå thaáp thoaùng ñôøi toâi. Nhöõng ñöa ñaåy tình côø. Nhöõng ñoaïn ñöôøng laøm khoù. Nhöõng vuøng vaãy nhöõng thaûn nhieân. Cuõng baáy nhieâu tình. Cuõng baáy nhieâu traïng huoáng. Laëp ñi laëp laïi. Chu kyø veõ baèng phöông trình. Soáng cho ra soáng cho ra soáng cho ra soáng. Ñôøi cuûa ngöôøi hoâm qua vaø hoâm qua ñeå ñôøi ngöôøi keå quaán ñôøi toâi hoâm nay vaø hoâm nay. Trôøi möa, naèm nghe keå chuyeän. Nhöõng ngöôøi cha gaëp caùc baø meï. Coù khi laø haïnh phuùc. Coù khi laø ñau khoå. Moät ñôøi daøi, ngaén. Ñôøi toâi ñôøi ngöôøi keå. Laëp ñi laëp laïi. Di saûn oâng cha. Duø muoán duø khoâng.

•

119

120

•

TC THÔ 21

Ngoài moät mình Moät laàn toâi thaáy, daùng ba toâi ngoài, trong chieàu chaäp choaïng toái. Daùng oâng vaø baây giôø daùng toâi. Ngoài trong chieàu, moät mình. OÂng ñaõ nghó gì. Vaø baây giôø toâi gì. Laø con gaùi cuûa ba toâi, toâi nghó gì trong chieàu chaäp choaïng, moät mình yeân laëng. Noãi buoàn cuûa ba toâi vaø cuûa toâi. Khoâng gioáng vaø khoâng gioáng. Toâi ñaõ töø choái nhöng vaãn mang, noãi buoàn cuûa ba toâi. Vì toâi laø con gaùi cuûa ba toâi. Vì toâi laø con, cuûa ngöôøi ngoài trong chieàu chaäp choaïng toái, moät mình yeân laëng. Vì toâi, cuõng ngoài, trong boùng chieàu ngaõ toái. Chöa ai thaáy. Vaø khoâng ai phaûi thaáy nhö toâi ñaõ thaáy.

TC THÔ 21

Ñoaøn Minh Haûi

SOÁNG VAØ CHEÁT Moãi ñeâm ñi nguû haén nhö ngöôøi cheát Roài. Moät ñeâm haén cheát moät laàn. Trong Ñôøi haén soáng ñöôïc bao nhieâu ngaøy laø Haén cheát bao nhieâu ñeâm, nhöng saùng ra Haén laïi phaûi soáng ñeå traû nôï toäi Ñôøi maø haén ñaõ laøm ngöôøi. Vì haén Laøm ngöôøi: haén coù vôï, coù con , coù Thaân nhaân hoï haøng baïn beø gaàn xa Laø haén ñaõ coù toäi. Haén soáng laïi Ñeå chuoäc loãi aên naên. Moãi ñeâm ñi Nguû laø haén buoâng tay, coù ñeâm haén soáng daäy nöûa chöøng, haén ñi leân ñi xuoáng, vaøo ra tính toaùn daèn vaët chuyeän naøy, vieäc noï baàn thaàN. Roài haén laïi cheát cho ñeán saùng. Ñeâm ñoù, haén cheát hai laàn. Coù ñeâm khoâng heát ñöôïc ñöùng beân cöûa soå nhìn ra ñöôøng thaáy ngöôøi soáng qua laïi laï xa, khoâng nhìn thaáy maët. Haén ñöùng haøng giôø, haøng giôø, nhö chieác boùng, nhö pho töôïng… khoâng ñaàu

•

121

122

•

TC THÔ 21

khoâng chaân, nhö nhöõng manequin aâm u trong tieäm may. Haén khoâng laø ngöôøi moäng du, raát tænh taùo. Coù ñeâm haén ñoïc kinh “yeát ñeá, yeát ñeá ba la taêng yeát ñeá boà ñeà taùt baø ha.” Roài ñeán gaàn saùng haén môùi chôïp maét vaø haén laïi cheát. Cuõng coù ñeâm nöûa nguû nöûa thöùc trong chieâm bao mô maøng haén daõy duïa uù ôù moà hoâi vaõ ra, ngöôøi raõ ra nhö haáp hoái nhö muoán traên troái ñieàu gì. Neáu coù luaân hoài, neáu coù ñòa nguïc, neáu coù thieân ñaøng; thì ngay luùc ñoù haén ñang ôû ñaâu vôùi toäi loãi laøm ngöôøi coøn ñeo tröôùc ngöïc.. cöù ñeâm ñeâm haén laïi cheát vaø saùng ra haén laïi khoâng cheát chöù khoâng phaûi soáng. Phaûi chi cuoäc soáng ñöøng coù ngaøy haún hoaëc ñöøng coù ñeâm haún. Cöù môø môø nhaân aûnh nhö ngöôøi ñi ñeâm1 vaø nhö vaäy haén vaãn cöù soáng vaø haén vaãn cöù cheát, nhöng coù ñuùng laø ngaøy haén soáng vaø ñeâm haén cheát khoâng. Hay soáng laø cheát vaø cheát môùi laø soáng… 1/ Trích Cung Oaùn Ngaâm Khuùc cuûa Oân Nhö Haàu

TC THÔ 21

Phoùng sinh luaân hoài Ngöôøi ñaøn baø muø baùn veù soá treân ñöôøng Töï Do, con ñöôøng moät chieàu, baây giôø ñoåi teân laø Ñoàng Khôûi cuõng moät chieàu. Laâu laâu toâi môùi ñi xuoáng phoá moät laàn cuõng vaãn thaáy, cuõng vaãn thaáy ngöôøi ñaøn baø muø ñöùng treân leà ñöôøng baùn veù soá. ngöôøi ñaøn baø muø baùn veù soá treân ñöôøng Töï Do — Ñoàng Khôûi, sao chò khoâng baùn ôû moät con ñuôøng khaùc hoaëc ôû moät ñoaïn ñöôøng naøo khaùc trong thaønh phoá mang teân baùc, chò baùn söï may ruûi naøy cho ai, cho nhöõng ai trong caùi thaønh phoá naøy. Coù söï may ruûi cho töøng soá phaän con ngöôøi khoâng hay chính ai ban söï may ruûi cho caû moät daân toäc. ngöôùi ñaøn baø muø baùn veù soá treân döôøng Tuï Do — Ñoàng Khôûi. Chò cöù baùn suoát ñôøi maõn kieáp, chò cuõng vaãn muø chò khoâng theå nhìn thaáy toâi, khoâng theå nhìn thaáy moïi ngöôøi maø toâi thì cöù phaûi troâng thaáy chò ñöùng treân leà ñöôøng Töï Do — Ñoàng Khôûi tay ñöa ra nhöõng Taám veù soá môøi oâng ñi qua môøi Baø ñi laïi …

Ngöôøi ñaøn baø muø baùn veù soá treân Ñöôøng Töï Do — Ñoàng Khôûi. Chò baùn ñöôïc

•

123

124

•

TC THÔ 21

Bao nhieâu veù, chò baùn ñöôïc caùi gì Treân con ñöôøng moät chieàu naøy maø ñoâi Maét chò nhaáp nhaùy traéng ñuïc ñaày nöôùc Maét; nöôùc maét cuõng chaûy xuoáng moät chieàu Ngöôøi ñaøn baø muø baùn veù soá treân Ñöôøng Töï Do — Ñoàng Khôûi. Chò coù thaáy Ñöôïc bao nhieâu ngöôøi trong caùi thaønh phoá Mang teân baùc naøy baùn veù soá nhö Chò; vaø bao nhieâu ngöôøi muø nhö chò Keå caû nam phuï laõo aáu, höõu danh Voâ vò, höõu vò voâ danh baùn veù Soá nhö chò. Laøm sao chò thaáy ñöôïc Vì chò laø ngöôøi ñaøn baø muø baùn Veù soá treân leà ñöôøng Catinat — Töï Do — Ñoàng khôûi.

TC THÔ 21

MOÄT CAÙI CHEÁT KHOÂNG NGÔØ Maøy ñaõ cheát roài, baây giôø, xöng hoâ laø tao maøy vaäy. Vì tao thöông tao neân tao caøng thöông maøy nhieàu laém. Maøy ñaõ cheát roài tröùôc khi ngöøng thôû, tim heát ñaäp, maøy ñaõ thaønh boä xöông caùch trí tröôùc khi cheát, tröôùc khi thòt raõ. Tao ñeán thaêm, maøy naèm ôû goùc nhaø vôï con maøy ñi vaéng, cöûa khoùa, tao thaåy goùi baùnh vaøo cho maøy nhö neùm ñoà aên vaøo chuoàng thuù trong thaûo caàm vieân, Tao hoûi: nhaän ra tao laø ai khoâng... hieåu tao noùi gì khoâng... Vôï tao noùi voïng vaøo: chuùng toâi ñeán thaêm anh ñaây... Maøy chæ coøn laïi ñoâi maét chôùp chôùp, mieäng nhai cheùp cheùp nhöõng ñaøm, löôõi ñaõ cöùng, thaân theå baát ñoäng gheû lôû. Ngaøy xöa...öø ngaøy xöa maøy cuõng coù ngöôøi tình Tuyeát-Nhö, maøy cuõng coù vôï Nguyeät-AÙnh, maøy cuõng coù con, maøy cuõng coù baïn beø...sao maøy haåm hiu baát nhaãn. Baïn noái khoá cuûa maøy Phöông-Taán ñaõ höùa lo cho maøy ñeán ngaøy xuoáng loã, nhöng maøy khoâng xuoáng huyeät maø vaøo loø thieâu, vì lôøi höùa ôû ñaàu löôõi ñaõ chuoàn ñaõ troâi theo côn luõ. Maøy ñaõ cheát ñöôïc hai naêm roài, maøy cheát khoå, maø maøy coù laøm ñieàu gì xaáu xa vôùi ai ñaâu...sao khoâng cheát nhöõng thaèng khaùc. Tao vaãn nhôù vaø nhôù maõi mieäng maøy vaãn nhai choùp cheùp thaønh tieáng nhöõng ñaøm, maét maøy chôùp chôùp vaø baây giôø thì khoâng bao giôø coøn nhai coøn chôùp chôùp nöõa. Mong maøy ra ñi ñöôïc thanh thaûn hôn ngaøy vaøo... Nhöõng baøi thô maøy laøm baây giôø ôû nôi ñaâu... Taëng Nguyeãn-phan-Duy Raèm thaùng 7 Canh-Thìn 2000

•

125

126

•

TC THÔ 21

ÑÖÙC PHOÅ

thaùng ngaøy, quaån quanh khoâng coù vieäc chi laøm, raûnh quaù thôøi gian khoâng troâi ñöôïc, ngaøy hai buoåi ñi tôùi ñi lui trong phoøng coù nhieàu nheän, nheän vôï nheän choàng nheän trai nheän gaùi yeâu nhau vaø sinh saûn raát nhanh...toå nheän chieám heát choã toâi naèm, chæ coøn moät choã ngoài ñoïc thô baèng höõu, neáu nhö toâi laøm ñöôïc moät baøi thô trong luùc naøy thì hay bieát maáy buoåi saùng buoåi tröa nöûa ñeâm gaø gaùy, luùc naøo cuõng nhôù ngöôøi yeâu khoâng laøm chi ñöôïc, taäp loái soáng vaên minh môû ti-vi coi hình ngöôøi xa keû laï roài buoàn, nghó ngöôøi ta noùi tieáng ngöôøi maø khoâng hieåu noåi. Töï nhieân thaáy mình nhö ñöùa treû taäp taønh moïi söï töø ñaàu, ngaøy khôûi nguoàn töø phöông Ñoâng nôi toâi ñaõ cuøng beø baïn lôùn leân, vôùi noãi phaäp phoàng tuoåi thô nhuïc nhaèn vaøo ñôøi, tan taùc nhö nhöõng maûnh traùi phaù tung ñeâm chinh chieán, xoâ ñaåy toâi sang trang ñôøi laï, khoâng höôûng ñöôïc an nhaøn tuoåi giaø, nhö traùi chín caây chôø ngaøy

TC THÔ 21

ruïng, cuoái ñôøi coøn thaáy buoàn hôn con choù luùc ñau khoâng coù chuû ôû nhaø ñeå cho mieáng côm nguoäi ñôõ loøng luùc ñoùi khaùt, khaùc chi toâi baây giôø aên nhôø ôû ñaäu soáng khoâng ra soáng cheát khoâng chòu cheát vaãn öa töï do, tieâu xaøi maõi vaãn chöa heát ñôøi, neân toâi buoàn maø khoâng öa noùi mình buoàn vôùi ngöôøi yeâu vaãn muoán laøm ra veû ta ñaây coøn traøn ñaày sinh löïc, baát toøng taâm, muoán cheát khoâng cheát roài baïn beø coøn cuø ñi uoáng röôïu noùi chuyeän treân trôøi döôùi bieån ñeán thôøi ñaïi hoàng thuûy chaéc khoâng coøn baän taâm chi maáy chuyeän tìm moät boä ñoà maëc ñi ra giöõa maáy boä ñoà giaët roài chöa giaët quaån quanh cuoäc ñôøi nhö ñoà ñieân, khoâng ra hoàn ra daùng chi heát, muoán laøm taøng cuõng khoâng laøm taøng chi ñöôïc, muoán yeân thaân cuõng khoâng yeân thaân ñöôïc bôûi cuoäc ñôøi coøn vui quaù, thieân haï coøn vui toâi nghó toâi boû chôi cuõng uoång... Trích “haùt giöõa löng ñôøi”

•

127

128

•

TC THÔ 21

Hoaøng Xuaân Sôn

TOÂI THÍCH TOÂI KHOÂNG Toâi thích maëc aùo thun chaät (khoâng phaûi aùo nòt ngöïc) ròt cöùng nhöõng caûm xuùc troài suït beân trong nhöõng caûm xuùc noàng haäu kích ngaát vibrations thôøi nhöõng côn ñòa chaán Toâi thích baän nhöõng chieác aùo gilets hoài töôûng nhöõng côn ho thô daïi aáu thôøi maêng söõa, toâi thích laøm ngöôøi che daáu Toâi khoâng thích nhöõng lôøi chì chieát buoåi saùng sôùm daây vó keùo oø e oø e toâi khoâng chòu noåi môø con maét saéc loã tai tay toâi run ñaàu oùc nheùt nhoài cô khoå muoán noå tung cheát toâi roài khoâng chòu noåi nöõa roài oø e oø e toâi laùi xe ñuïng phaûi coät ñeøn caùn ngöôøi taùn maïng ngöôøi ta cheát roài toâi khoâng chòu noåi nöõa buoåi saùng maùt röôïi söông ai nôõ laøm maây vaån ñuïc

TC THÔ 21

Toâi thích maân meâ nhöõng ngoùn thon daøi, nhöõng ngoùn tay ve vuoát cuoäc ñôøi söôïng saàn thoâ nhaùm, ngoùn mieân man ñöa ñaåy cuoäc tình, nôi choán veà saùng ñeïp hoàn toâi moät-hoànñaày-boùng-toái-moät-hoànñaày-gioù-noåi-moät-hoànñaày-höông-phai (thô oâng Du Töû Leâ nhaïc oâng Phaïm Ñình Chöông quaù coá) Toâi khoâng thích (cuõng raùn maø chòu) thoåi ngöôïc döïng toùc. saùng. xoùt xa bôøm ngöïa. phi troái cheát ñöôøng tröôøng, oâi!! mieân vieãn NGÖÏA PHI NGÖÏA PHI NGÖÏA PHI ngöïa .... Ñôøi khoå laám lem nhö choù, toâi thích hai ñöùa aên vaän ñeïp ñeõ ñieäu ñaøng nhö coâng muùa phuøng xoøe ra ñöôøng khoe chuùng baïn, noùi cöôøi toe toeùt vui chôi haø raàm nhaûy nhoùt aên nhaäu töng böøng toâi thích caàm tay nhau cho ñeán luùc boïn mình . Thaùng hai hai ngaøn leû moät (ñeâm??)

•

129

130

•

TC THÔ 21

NÍU AÙO Níu chaët aùo khoâng cho ñi ñöøng noùi naêng chi heát caû ñöøng noùi cho ai bieát. Laëng yeân ñöøng noùi. Laéng nghe im laëng cuûa ñôøi. Ñang laéng nghe im laëng cuûa trôøi. Nghe thaáu chaêng im laëng goïi môøi. Ñöøng lay thöùc chæ ñöùng laëng cöôøi Níu aùo ñoøi nôï moät chuyeán ñoø. AØ ôi soâng saâu moät caâu hoø. Thuyeàn traêng nöôùc ngöôïc tuoåi nhoû reâu rong. Tuoåi trôøi ai oaùn ai than luïc bình. Luøm caây nhaùnh coû basinh nôï ñoøi. Baøn tay phoá noï nhaõo roài ñoùa thôm quyønh höông Níu aùo ñoøi oâm khuùc nguyeät ca. Loøng ñeâm môû ra oâm vaøo baùt ngaùt. Tình thô leân thaùc xuoáng ñeøo. Tröôøng thanh goïi moät baøi theo haùt buoàn. Haùt nhö söông nhö hoàn tô vöông. Níu laïi níu chaët aùo ñôøi níu aùo ngöôøi hoûi han veà nôi

TC THÔ 21

NGUYEÃN ÑAÊNG THÖÔØNG

BÖU AÛNH TÖØ ESTONIA

BÖU AÛNH TÖØ ESTONIA by N. D. Thuong 2001 by DelVino Cards Printed in England

•

131

132

•

TC THÔ 21

TEM BOÂNG by N. D. Thuong 2001 by DelVino Cards Printed in England

TEM BOÂNG

TC THÔ 21

THÔ TEM TAÂN HÌNH THÖÙC

Giaùo Tröôûng Thô TEM TAÂN HÌNH THÖÙC from TCT’s Stamp Collection, by N. D. Thuong 2001 by DelVino Cards Printed in England

•

133

134

•

TC THÔ 21

Ñoã Kh.

Caûi taïo ôû Nice 1 Ngöôøi yeâu toâi 2 Ngöôøi yeâu toâi 3 Ngöôøi yeâu toâi 4 Ngöôøi yeâu toâi 5 Ngöôøi yeâu toâi 6 Ngöôøi yeâu toâi 7 Ngöôøi yeâu toâi 8 Ngöôøi yeâu toâi 9 Ngöôøi yeâu toâi 10 Ngöôøi yeâu toâi 11 Ngöôøi yeâu toâi 12 Ngöôøi yeâu toâi 13 Ngöôøi yeâu toâi 14 Ngöôøi yeâu toâi 15 Ngöôøi yeâu toâi 16 Ngöôøi yeâu toâi 17 Ngöôøi yeâu toâi 18 Ngöôøi yeâu toâi

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R

ñöa con ñi hoïc ñöa con toâi ñi hoïc chöa coù con coù con coøn beù boûng coù con ôû Ñaïi hoïc ñaõ coù choàng khoâng coù choàng nieàm vui haïnh phuùc moät mình khoù nhoïc caén raêng chòu ñöïng thay boà nhanh choùng ôû vaäy ôû khoâng nhoeûn mieäng cöôøi leø löôõi maáp maùy bôø moâi ñöùng ngoài naèm

Giao ñoäng Buoåi saùng naêm töøng döôùi laø maët loä Xe coä laøo xaøo Moät beân laø ñoài moät beân laø bieån Ngöôøi yeâu toâi khoâng phaûi ít (Vaäy cuõng laø nhieàu) Nhöõng ngöôøi yeâu toâi ôû khaép nôi khoâng coù ai ôû Nice 10-05-01

TC THÔ 21

Nguyeãn Hoaøi Phöông

HOÛI ÑAÙP LUÙC BÌNH MINH Saùng roài! Saùng roài! Saùng roài! Daäy ñi thoâi! Daäy ñi thoâi! Em ôi! Daäy maø nhìn! Daäy maø nhìn! Daäy maø nhìn döôùi cöûa soå nhaø mình Daäy maø nghe! Daäy maø nghe! Daäy maø nghe vang vang trong khoâng trung Tieáng choåi tre Caøo vaøo saân gaïch... Tieáng Choåi Tre Cuûa Laslo Möôøi naêm nay Queùt ñi... Queùt lai.. Moät khoaûng saân khoâ

•

135

136

•

TC THÔ 21

Khoâng queùt laù Cuõng khoâng queùt raùc Laslo Caàn maãn Caøo... Vaøo... khoâng gian Vaøo... thôøi gian Baèng chieác choåi cuøn Naêm naêm... Möôøi naêm... Hai möôi naêm... vaø bao naêm nöõa Khoâng queùt laù Cuõng khoâng queùt raùc Saùng saùng Laslo Caàn maãn... Caøo... Vaøo... hoàn ngöôøi Nhö caøo vaøo... moät khoaûng saân khoâ Naêm naêm... Möôøi naêm... Hai möôi naêm... vaø laâu hôn nöõa?

Cuoäc khaùng chieán choáng Ñeá Quoác Myõ cuûa nhaân daân ta coøn coù theå keùo daøi naêm naêm möôøi naêm hai möôi naêm hoaëc laâu hôn nöõa song nhaát ñònh seõ thaéng lôïi hoaøn toaøn. - Di chuùc cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh

TC THÔ 21

THÔ TAÛ THÖÏïC Ngoài döôùi goác taùo Döôùi nhöõng caønh taùo naëng tróu Taùo ñöôïm höông noàng naøn Vaø ñoû hoàng nhö hai maù em Ngoài döôùi goác taùo Ngaém raëng nuùi xa tim tím xanh Thoang thoaûng gioù thoåi nheø nheï Toùc em bay trong naéng hoe vaøng Ngoài döôùi goác taùo Treân thaûm coû raát maùt Laéng tai nghe baøi ca cuûa nhöõng chuù deá Em ôi sao khoâng caát tieáng haùt Ngoài döôùi goác taùo Nhôù ngöôøi baïn phöông trôøi xa laéc Nhöõng ngöôøi baïn chöa bao giôø thaáy maët Nhöng maø sao raát ñoãi thaân thieát.

•

137

138

•

TC THÔ 21

Khoaûng Caùch Nhieàu ñeâm naèm caïnh ngöôøi ñaøn baø treân giöôøng nhöng ngöôøi ñaøn oâng vaãn môû maét tröøng tröøng nhìn leân traàn nhaø vaø ñaàu oùc thì ñeå ôû taän ñaåu taän ñaâu. Coù theå laø oâng ta ñang nghó veà khoaûng caùch. Coù khoaûng caùch naøo gaàn hôn giöõa ngöôøi ñaøn oâng vaø ngöôøi ñaøn baø luùc hoï naèm caïnh nhau treân giöôøng nhöng ñoâi khi ngöôøi ta vaãn thaáy xa thaêm thaúm. Ngöôøi ñaøn oâng baát löïc. Maëc duø vaãn ñeàu ñeàu ñi laøm ngaøy ngaøy vaø thaùng thaùng vaãn ñeàu ñeàu ñöa tieàn löông veà cho vôï, maëc duø tuaàn naøo cuõng maáy laàn giuùp baø ta ñi mua ñoà, maáy laàn giuùp baø ta taém röûa, giaët giuõ cho con caùi, maáy laàn giuùp baø ta lau nhaø, huùt buïi, maëc duø vaãn cuøng laøm vôùi nhau ñuû thöù, böõa böõa vaãn aên côm vôùi nhau vaø toái toái vaãn cuøng nhau leân giöôøng... nhöng thænh thoaûng ngöôøi ñaøn oâng vaãn thaáy khoaûng caùch giöõa

oâng ta vôùi ngöôøi ñaøn baø caøng

TC THÔ 21

ngaøy laïi caøng xa vôøi vôïi. Hoï khoâng hieåu nhau... Môùi ngay toái nay thoâi, tröôùc khi leân giöôøng cuøng nhau ngöôøi ñaøn baø coøn heùt leân vôùi ngöôøi ñaøn oâng raèng: Toâi khoâng theå naøo hieåu noåi anh. Beân caïnh ngöôøi ñaøn oâng laø ngöôøi ñaøn baø ñang maët quay vaøo vaùch. Coøn beân caïnh ngöôøi ñaøn baø laø ngöôøi ñaøn oâng ñang môû maét tröøng tröøng nhìn leân traàn nhaø... Vaø, ñuùng thaät laø khoâng: Coù gì xa hôn khoaûng caùch giöõa hai vôï choàng vaøo nhöõng luùc naøy.

•

139

140

•

TC THÔ 21

Ôi, thôøi cuûa Thô OÂm Ñoã Kh.

haøng trai ngoài moài thuoác baèng caùi queït maùy Nhaät baûn laùch caùch. Beân caïnh chaøng Dung choàm hoåm treân gheá mô maøng, Loan öôõn aùo phaäp phoàng ra döôùi naéng vaø Höông eûo laû. Khuùc Leâ Quang Ñònh töï chôï Baø Chieåu ñeán Ngaõ naêm Bình hoaø chæ coù moät quaùn naøy. Phöôïng noùi: — aûnh laø con oâng chuû nhaø in. Thôøi chieán, lính traùng nhieàu vaø nhaø in thì ít. — aûnh bo roån raûng. Toâi troán traïi, ñi xe Lam sôï bò Quaân caûnh baét, ñi xe oâm chaéc aên. Toâi hoûi Phöôïng: — Em coù 500 cho anh möôïn. Phöôïng luïc ví ñaàm. 30 naêm sau, 500 naøy toâi vaãn chöa traû nhöng toâi nghó laø ñoái vôùi Phöôïng chaúng coù sao, toâi ñeán vôùi Phöôïng baèng tình caûm, khoâng phaûi baèng phong caùch khaùch bia oâm. Thì Phöôïng laø gaùi, nhöng Phöôïng hoân toâi noàng thaém, caùi löôõi naøng noùng, khoâng phaûi nhö laø khi naøng òn con oâng chuû nhaø in. Chuyeän naøy thì aên nhaäp gì ñeán chuyeän saép tôùi, ôû ñôøi thì phaûi coù caùi tình, vaø laøm thô cuõng vaäy, ñöøng coù maø phong caùch (khaùch) Thô oâm.

TC THÔ 21

•

141

Hai baøi vieát veà Taân Hình Thöùc treân www.honque.com raát cao sieâu vaø khoù hieåu neân toâi khoâng daùm laïm baøn. Nhöõng vaán ñeà vaàn veø, tieát töù, ñaët sang 1 beân thì tröôùc heát, Thô phaûi laø 1 thaùi ñoä, duø ôû ngöôøi ñoïc hay ngöôøi laøm. Muoán pheâ bình Thô cuõng vaäy, tröôùc heát phaûi bieát yeâu Thô. Nhöng thöôøng thì ngöôøi ta bieát Ñoâng bieát Taây, bieát nhieàu bieát roäng, bieát bieån bieát trôøi, ít khi chòu nhuùn mình maø bieát 1 caùi khoâng ñeå laøm gì, laø bieát yeâu. Thô khoâng phaûi laø ñoà trang söùc, kieåu nhö choàng baèng caáp ñòa vò thì môùi xöùng laø choàng, vôï thì phaûi coù moâng coù ngöïc, neáu khoâng chæ ñaùng laø... vaên xuoâi. Vaên xuoâi thì ñaõ sao, 1 baøi baùo, ngöôøi toâi yeâu laø ngöôøi toâi yeâu. Vôùi Thô, phaûi coù caùi traân troïng, khoâng phaûi laø caùi traân troïng taém goäi vaø ñoát nhang leân tröôùc khi ñoïc (ñoát nhang thì khoûi vaø xin loãi, taém cuõng phaûi ôû truoàng). Caùi traân troïng naøy laø tôùi ñaâu cuõng tôùi, coù khi ñeán cuøng, ñuï meï tao vôùi maøy cöa ñoâi traùi löïu ñaïn. Hoång phaûi ngon laønh gì, nhöng maø chuyeän Thô, caàn coù 1 chuùt taâm. Thô, phaûi coù thaät. Thaät thì cuõng coù 37 kieåu, ñaây khoâng phaûi laø caùi toâi ñeà caäp. THT thì cuõng laø 1 kieåu maø thoâi, “Anh em ôi ñöøng sôï cao boài, noù coù suùng mình coù dao gaêm”. Naøng Thô cuõng coù nhieàu loaïi, coù kieâu sa, coù kinh qua, coù trinh nguyeân maø cuõng coù truaân chuyeân, mieãn sao laø coù thaät, ñöøng ñôïi ñeán ngaøy sinh nhaät ñeå chuùc möøng. Kieåu gì thì cuõng vaäy, caùi caàn laø ñöøng “ñôøi ngöôøi ñieâu ngoa gian doái, maây theàm phuû tím xa xoâi”, toâi buoàn. Thô taû caûnh taû tình hay laø taû mình, nhöng ñöøng ñi daï hoäi, maëc aùo daøi ñaùm cöôùi, thaét caø vaït aên kem bôø Hoà. Thô khoâng phaûi laø queït maùy baïc ñaët caùi caïch ôû treân baøn, bôù coâ haøng, roùt anh baùt nöôùc Laáy thí duï, ôø thì vuïng daïi: raõi. Ñam meâ chaúng coù bao nhieâu, ñôøi ngöôøi, ñuï maø söôùng cuõng chaúng coù nhieàu...

neáu chaúng phaûi töø 1 laù thö 5, 7 naêm sau môùi (khoå heát söùc) vieát ñöôïc cho 1 ngöôøi tình cuõ thì toâi ñaõ coù theå haêm he: Nghieâng ngaû ta veà qua thung luõng Con nöôùc em troài moät nhaùnh hoa

142

•

TC THÔ 21

hay laø haèm heø: Leân cao xuoáng thaáp/ cuøng ñoài/ Ñeâm qua truoâng tím / traéng ñoâi/ hoa quyønh

laêm le, hí haùy: Ñeán ñeâm xin ngaäm hai ñaàu ngaûi Veùn coû ñi tìm daï lyù höông

Ñaïi loaïi, vaø, ñaïi khaùi. Bieát ñaâu göûi ñi nhöõng “ñòa chæ lôùn” nhö www (world wide web) .honque.com ôû treân Net, laïi ñöôïc ñaêng, mang veà khoe gaùi (hay laø khoe thaân maãu). Nhöng Thô laø ngöôøi bôm ga daïo ñaïp xe döôùi naéng, chaûy moà hoâi. Toâi nhaéc laïi, moà hoâi (hoa quyønh nheã nhaïi) khoâng phaûi laø daàu thôm xòt toùc, nhöng boùng nhaõy thì cuõng vaãn ñöôïc thoâi, mieãn sao laø coù caùi leã caùi nghóa. Tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên. Caùi taøi, neáu maø coù, noù chaúng chaïy ñi ñaâu ñöôïc, noù caøng to thì noù caøng naèm ñoù coàng keành. Ta ñöøng coù lo, ñeán vôùi Thô laøm sao coù ñöôïc chuùt tình, chaúng caàn taïo daùng con oâng chuû nhaø in. Ôi, thôøi cuûa Thô oâm, nhöõng quaùn “Dó Vaõng” ñeøn môø haûi ngoaïi. Ñeøn môø thì môùi deã laáp laùnh, phaán son nhoeø nhoeït thì môùi deã giaû hình. “Ai noùi yeâu em ñeâm nay” vaø ai noùi yeâu em 300 naêm sau naøy. Toâi ñeán vôùi Phöôïng coù moät chuùt xíu tình, cuûa ñôøi thöôøng thoâi, Phöôïng coù 500 cho toâi möôïn, giôø toâi vaãn chöa traû.

TC THÔ 21

•

143

Thô, ñoâi ñieàu ai cuõng bieát Nguyeãn Hoaøi Phöông

ieát roài! Khoå laém! Noùi maõi... Nhöng bao giôø thì thô cuõng vaãn coù nhöõng moái quan heä raát khaêng khít vôùi tình yeâu. Coù moät giai thoaïi veà thô vaø tình yeâu ñöôïc löu truyeàn khaù roäng raõi trong daân gian raèng: Hai vôï choàng oâng baø thi syõ x.y.z kia yeâu nhau laém... Say ñaém ñeán noãi, baø x.y.z cheát ñaõ ñöôïc ba naêm roài maø ngaøy naøo oâng x.y.z cuõng vaãn loùc coùc moät mình ra nghóa trang ñeå vieáng moä vôï. Baát chaáp thôøi tieát, duø möa gioù, baõo tuyeát kieåu gì thì oâng cuõng cöù vaãn ñöùng haøng giôø beân moä baø. Vaø, khoâng nhöõng chæ thay hoa môùi, oâng coøn laøm thô ñeå taëng baø nöõa, maø laøm raát nhieàu, raát ñeàu, giai thoaïi noùi, moãi ngaøy oâng laøm moät baøi, vaø laøm cho ñeán taän khi cheát môùi thoâi. Khoâng hieåu taïi sao maø ngöôøi ta laïi khoâng xuaát baûn nhöõng baøi thô maø thi syõ x.y.z kia laøm beân moä vôï. Nhöng, daãu giaû söû laø ñaõ coù moät giai ñoaïn, moät thôøi ñieåm naøo ñoù, noù ñöôïc phoå bieán thì cuõng khoâng hieåu taïi sao maø chaúng ai nhôù ñöôïc moät baøi thô naøo cuûa oâng caû... Duø raát laø voâ tích söï vaø maát veä sinh, nhieàu ngöôøi nghe giai thoaïi ñoà raèng, coù leõ oâng x.y.z cheát laø do haøng ngaøy hít phaûi töû khí nôi nghóa trang, nhöng coù theá thì môùi bieát raèng vieäc ñaët ñöôïc yù nghóa cuûa moät vieäc laøm (duø raát laø voâ nghóa) vaøo loøng nhaân loaïi coøn deã daøng hôn laø nhoài nheùt, baét hoï thuoäc moät baøi thô nhö theá naøo. Khoâng ai phuû nhaän tình yeâu cuûa oâng x.y.z ñaõ giaønh cho vôï, nhöng duø cho caùi tình yeâu aáy coù cao thöôïng, coù maïnh meõ, maõnh lieät, saâu saéc ñeán ñaâu ñi chaêng nöõa thì noù cuõng khoâng ñuû söùc ñöùng ñeå laøm ñeà taøi cho oâng vòn vaøo ñoù maø laøm thô suoát ba naêm trôøi roøng raõ. Khoâng moät ai, duø taøi gioûi ñeán ñaâu, maø coù theå laøm hôn haøng nghìn baøi thô veà caùi maû hoaëc nhöõng gì coù lieân quan ñeán caùi maû laïi hay ñöôïc caû. Haøng traêm haøng ngaøn con ngöôøi coøn chaúng laøm neân côm neân chaùo gì huoáng chi moät oâng x.y.z. Thaät vaäy! ÔÛ Vieät Nam coù nhöõng thôøi kyø ngöôøi ta vaän ñoäng vieát, veõ veà ñuû thöù chuû ñieåm nhö noâng nghieäp, coâng nghieäp,

144

•

TC THÔ 21

thöông nghieäp, quaân ñoäi, hoaëc ñuû thöù ñeà taøi nhö bình daân hoïc vuï, sinh ñeû coù keá hoaïch, vaø môùi ñaây nhaát laø choáng tham nhuõng, choáng xì ke ma tuùy... Haøng traêm, haøng ngaøn nhaø vaên, nhaø thô, nhaø baùo cuøng caùc hoïa syõ ñaõ xuoáng ñöôøng, ñaõ laên loän vôùi anh chò em coâng nhaân ôû caùc xöôûng maùy, ñaõ aên daàm naèm deà vôùi baø con noâng daân ôû caùc hôïp taùc xaõ, ñaõ vaøo soáng ra cheát vôùi caùc chieán syõ nôi maët traän..., töùc laø ñaõ “höôûng öùng”, vaäy maø, cuoái cuøng coù ñöôïc bao nhieâu taùc phaåm ra hoàn taùc phaåm, bao nhieâu taùc phaåm toàn taïi vôùi thôøi gian hay chæ laø moät con soá khoâng troøn trónh? Haønh trình ñeå ñeán vôùi thô chaúng coù gì ñaùng phaûi goïi laø khoù khaên, phöùc taïp. Khoâng keå ñeán nhöõng ngoaïi leä heát söùc hieám hoi nhö bò moät con hoå baét coùc loâi vaøo röøng hoaëc bò quaúng vaøo giöõa baày soùi ñeå sau naøy trôû thaønh nhöõng Tarzan nöûa ngöôøi nöûa thuù man rôï, trong moät xaõ hoäi bình thöôøng, neáu sinh ra khoâng bò khuyeát taät gì moät ñöùa treû döùt khoaùt phaûi bieát ñi ñöùng, bieát noùi cöôøi, bieát vui buoàn... Cho ñeán khi nhaân loaïi coù vaên töï, muoán ñoïc ñöôïc, ñöùa treû aáy phaûi bieát moät soá chöõ caùi, vaø muoán vieát ñöôïc thì noù phaûi bieát caùch gheùp nhöõng chöõ caùi aáy vaøo vôùi nhau. Chaân lyù nhieàu khi ñôn giaûn ñeán khoâng ngôø, kho taøng kieán thöùc ngaøy nay cuûa thieân haï troâng ñoà soä vaäy nhöng thöïc chaát chæ laø troø chôi gheùp nhöõng chöõ caùi naøy vaøo vôùi nhöõng chöõ caùi kia maø thoâi Nhöng khoâng gioáng nhö vieát moät cuoán tieåu thuyeát, cuõng khoâng gioáng nhö vieát moät caùi truyeän ngaén, moät baøi lyù luaän vaên hoïc hay moät coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc..., moät ngöôøi naøo ñoù vaãn coù theå laøm ñöôïc nhöõng baøi thô daøi maø khoâng caàn bieát moät chöõ caùi naøo caû, cuõng chaúng caàn phaûi bieát moät quy taéc naøo ñeå gheùp chuùng vaøo vôùi nhau. Chaúng phaûi chæ ôû Vieät Nam maø laø caû toaøn theá giôùi, hieän nay coù bao nhieâu ngöôøi laøm thô maø khoâng heà bieát moät chöõ naøo ñoù sao? Tieáng Vieät thaät phong phuù. Khoâng ai noùi toâi ñang laøm moät cuoán tieåu thuyeát, hay toâi ñang ñang laøm moät caùi truyeän ngaén (hoaëc coù noùi, thì cuõng raát cöôõng), nhöng ngöôøi ta coù theå noùi toâi ñang laøm moät baøi thô. Thaät laø ñôn giaûn, cöù nhö laø toâi ñang laøm moät mieáng ñaát ñeå troàng rau vaäy. Noùi toâi ñang vieát hoaëc toâi ñang laøm moät baøi thô ñeàu ñöôïc caû. Coù theå chaúng caàn bieát moät chöõ caùi quaùi quyû naøo maø vaãn coù theå laøm thô ñöôïc... Deã daøng quaù. Nhöng coù leõ cuõng chính vì theá maø coù nhieàu nhaø thô voâ danh. Coù nhieàu nhaø thô ñaõ ñeå laïi nhöõng taùc phaåm heát söùc noåi tieáng nhöng vaãn voâ danh. Ñaây laø loãi taïi lòch söû. Neáu nhö ñöøng coù nhöõng cuoäc chieán tranh, neáu nhö ñöøng coù vò hoaøng ñeá moät vò nguyeân soaùi hay chuû tòch naøo ñoù thích chôi troø ñoát saùch, tòch thu saùch, baøi tröø vaên hoùa phaåm (ñoài truïy, sic!), vaø choân vuøi, ñaày ñoïa hoïc troø cuøng nhöõng ngöôøi bieát chöõ nghóa thì coù leõ ñaõ khoâng coù nhieàu nhaø thô bò nhaân loaïi queân beùng maát teân tuoåi nhö vaäy. Nhöng, thaät buoàn cöôøi, cuõng coù raát nhieàu nhaø thô ôû thôøi hieän ñaïi, maëc duø coù kha khaù soá taùc phaåm maø vaãn voâ danh, vaãn chaúng ñöôïc ai nhaéc

TC THÔ 21

•

145

hoaëc nhôù ñeán bao giôø. Lyù do thaät ñôn giaûn, chæ vì caùi ñöôïc goïi laø “thô” cuûa hoï khoù chaáp nhaän quaù, maø, khoå moät noãi laïi laø “khoù chaáp nhaän” ñoái vôùi moät soá ñoâng. Coù theå noùi maø khoâng sôï cöôøng ñieäu quaù raèng, ôû Vieät Nam, khoâng coù moät boä moân ngheä thuaät naøo laïi coù söùc thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng maïnh meõ baèng thô. Trong ñaùm cöôùi ngöôøi ta ñoïc thô chuùc möøng coâ daâu chuù reå, trong ñaùm ma ngöôøi ta cuõng ñoïc thô ñeå töôûng nhôù vaø ca tuïng coâng ñöùc ngöôøi cheát (maëc duø, ñoâi khi luùc coøn soáng caùi ngöôøi cheát aáy chaúng coù caùi quaùi gì goïi laø coâng ñöùc caû). Ngöôøi ta laøm thô möøng sinh nhaät nhau, laøm thô nhaân ngaøy ñaày thaùng cho con gaùi, ñaày naêm cho con giai cuûa nhau. Roài thô gioã chaïp, thô möøng ngöôøi noï thoaùt cheát, thô möøng ngöôøi kia ra tuø, thô chuùc ngöôøi naøy tai qua naïn khoûi, thô chuùc ngöôøi kia thoaùt tai bay vaï gioù... Thô laø nhöõng lôøi môn trôùn, ñoäng vieân laãn nhau nhöng thô cuõng laïi laø vuõ khí, coù thô cho baïn beø thaân thieát, laïi cuõng coù thô cho keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung. Noùi chung, nhaân dòp baát kyø söï kieän gì cuõng ñeàu coù theå laøm thô ñöôïc. Cuõng chính vì coù nguoàn ñeà taøi phong phuù ñeán baát taän nhö theá maø ngöôøi ta coù theå laøm thô vaøo baát cöù luùc naøo. Xuaân thô, heø thô, thu thô, ñoâng thô, roài saùng, tröa, chieàu, toái, ñeâm..., vaøo thôøi ñieåm naøo cuõng ñeàu coù theå saûn xuaát ñöôïc thô. Nhieàu ngöôøi ñang nguû, töôûng laø say söa, ngon giaác laém, vaäy maø khoâng phaûi ñaâu, ñang suy nghó, tìm yù, xeáp vaàn, ñaët caâu, ñeám chöõ ñaáy, vì töï nhieân laïi thaáy maét nhaém maét mê loàm coàm ngoài daäy, ñeå laøm thô. Ngöôøi ta cuõng coù theå laøm thô ôû baát cöù ñaâu, nhöng hình nhö ôû moät nôi naøo ñoù caøng ñau khoå bao nhieâu thì thô laïi caøng ñöôïc saùng taùc ra nhieàu hôn, tuyeät vôøi hôn baáy nhieâu hay sao aáy. Ñaõ coù raát nhieàu thô veà nhöõng ngaøy leânh ñeânh treân maët bieån tìm ñöôøng vöôït bieân, cuõng ñaõ coù raát nhieàu thô veà nhöõng ngaøy khoán kieáp trong caùc traïi caûi taïo vaø thôøi gian gaàn ñaây, ngöôøi ta hay nhaéc ñeán nhöõng baøi thô laøm trong tuø cuûa nhaø thô Nguyeãn Chí Thieän. Coù moät ñieåm gioáng nhau giöõa oâng “nguïc syõ” naøy vôùi nhaø thô Hoà Chí Minh laø hai ngöôøi ñeàu noåi danh töø nhöõng baøi thô laøm trong tuø. Nhöng laïi cuõng coù nhöõng ñieåm khaùc nhau giöõa hai thi syõ. Ñoù laø, tröôùc trong vaø sau khi ngoài tuø, oâng Nguyeãn Chí Thieän ñeàu laøm thô baèng moät thöù tieáng Vieät hieän ñaïi. Coøn oâng Hoà Chí Minh thì hình nhö laø caû moät thôøi kyø daøi tröôùc khi bò Töôûng Giôùi Thaïch baét chaúng coù baøi thô naøo. Vaø, thaät laø ñoät ngoät, ñuùng vaøo thôøi gian hôn moät naêm trôøi bò giam giöõ, bò giaûi ñi rong ruoåi heát nhaø tuø naøy ñeán nhaø tuø khaùc thì töï nhieân oâng laïi laøm thô vaø laøm raát haêng. Trong voøng möôøi maáy thaùng trôøi maø oâng laøm ñöôïc caû moät taäp “Nguc trung nhaät kyù” daày daën goàm haøng traêm baøi thì quaû laø taøi thaät. Khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc caùi hay cuûa nhöõng baøi thô naøy. Ñuùng laø coù moät soá baøi ñaõ chinh phuïc ñöôïc moät vaøi ñænh cao. Nhöng cuõng chính vì theá maø ngöôøi ta ñaâm ra nghi ngôø taùc giaû cuûa chuùng, vaø, moät giaû thieát ñöôïc ñöa ra laø, coù theå oâng Hoà ñaõ möôïn taïm nhöõng taùc phaåm naøy cuûa ai ñoù chaêng? Bieát ñaâu ñaáy.

146

•

TC THÔ 21

Taát nhieân laø ngöôøi ta coù theå ñaïp ñoå giaû thieát. Nhöng caùi khoù hieåu laø chính oâng Hoà trong nhöõng ngaøy coøn soáng khoûe maïnh cuøng vôùi moät ban tham möu huøng haäu vaäy maø cuõng vaãn khoâng coù caùch naøo ñeå phuû nhaän caùi “nghi aùn vaên hoïc” raát khoâng coù lôïi cho thanh danh cuûa oâng aáy. Baèng chöùng laø, sau khi ra tuø oâng khoâng saùng taùc moät taùc phaåm naøo baèng chöõ Haùn nöõa. Vaø, maëc daàu thænh thoaûng naêm thì möôøi hoïa oâng vaãn coøn laøm thô, nhöng vôùi nhöõng baøi veø quaù hôøi hôït, sô saøi, ñôn giaûn ñeán ngôù ngaån veà caùi kim sôïi chæ, veà con ong caùi kieán hay hoøn ñaù hoøn gaïch aáy khoâng ñuû söùc naëng ñeå caân baèng vôùi moät Nhaät kyù trong tuø ñoà soä ñaày tính uyeân baùc. Töùc laø vaãn khoâng ñuû maïnh ñeå ñaùnh ñoå moät giaû thieát. Thaät vaäy! Ñoïc thô cuûa oâng Nguyeãn Chí Thieän laøm vaøo baát kyø thôøi ñieåm naøo ngöôøi ta cuõng vaãn coù theå nhaän ra raèng ñaáy laø oâng Nguyeãn. Nhöng, neáu cuõng laøm nhö theá vôùi oâng Hoà Chí Minh thì ngöôøi ta laïi nhaän ra ñöôïc ñeán maáy oâng Hoà. Sao töï nhieân laïi mang oâng Hoà vôùi oâng Thieän vaøo caùi ví duï naøy nhæ? Ñeå thaáy raèng caùi danh hieäu nhaø thô nhieàu khi cuõng coù ma löïc laøm toái taêm maét muõi cuûa caùc vó nhaân chaêng? Thì ôû Vieät Nam, keå töø moät ngaøy muøa thu thaùng Taùm ñöôïc goïi laø lòch söû aáy cho ñeán taän baây giôø ngöôøi ta chaúng vaãn coi oâng Hoà Chí Minh laø duy nhaát Thieân taøi, ca ngôïi oâng laø cöùu tinh cuûa daân toäc, löông taâm cuûa thôøi ñaïi, tinh hoa cuûa doøng gioáng, suy toân oâng laø Cha Giaø... ñaáy laø gì. Vaäy maø, ngoaøi nhöõng caùi vinh quang, nhöõng caùi vó ñaïi töôûng nhö ñaõ ñeán ñænh cao toät baäc aáy ra, chaúng hieåu sao oâng vaãn thích quaøng theâm vaøo coå moät voøng nguyeät queá coù teân goïi laø thi syõ nöõa. Phaûi ñöa caùi ví duï aáy ra ñeå thanh minh cho moät taàng lôùp quyù toäc môùi noåi leân ôû Vieät Nam hieän nay. Nhöõng caùi chöùc giaùm ñoác xí nghieäp, giaùm ñoác coâng ty, uûy vieân ban quaûn trò lieân doanh, chuû khaùch saïn... ñaõ raát keâu roài, nhöng ngöôøi ta vaãn cöù thích khoaùc theâm vaøo ngöôøi caùi aùo nhaø thô nöõa. Cuõng chaúng coù gì ñaùng goïi laø khoù laém. Thôøi buoån naøy caùi gì cuõng coù theå mua ñöôïc. Cöù boû ra moät soá tieàn roài thueâ ai ñoù laøm cho moät taäp daêm baûy chuïc baøi thô, kyù teân mình vaøo roài in ra laø nghieãm nhieân trôû thaønh thi syõ roài. Nhöng khoâng phaûi laø ai cuõng coù tieàn, vaø chaû leõ chæ coù theá maø chòu boù tay töø boû giaác moäng trôû thaønh thi syõ hay sao? Thöa raèng khoâng! Duø ngheøo ñoùi kieåu gì ñi nöõa thì caùi khaùt voïng maõnh lieät aáy vaãn ngaøy ñeâm nung naáu taâm can cuûa moät soá ngöôøi. Vaäy neân, ngoaøi loaïi bi thòt aên baùm, ñaïi laõn, noåi danh nhôø coâng söùc ngöôøi khaùc keå treân ra, phaàn ñoâng caùc nhaø thô Vieät Nam töø tröôùc ñeán nay ñeàu raát coù tinh thaàn töï löïc caùnh sinh. Hoï töï saùng taùc laáy taùc phaåm cuûa mình vaø chæ khi cuøng coá, khoù khaên laém môùi phaûi nhôø ngöôøi khaùc tæa toùt, nhuaän saéc, söûa chöõa laïi chuùt ñænh. Tinh thaàn aáy thaät ñaùng hoan ngheânh vaø ñang haøng ngaøy haøng giôø ñöôïc ngöôøi ta phaùt huy ñeán cao ñoä ñeå soá saûn phaåm thô moãi luùc laïi caøng nhieàu theâm. Chaúng noùi thì ai cuõng bieát raèng, thôøi kyø naøy muøa maøng thô Vieät Nam ñang boäi thu, caû ôû trong nöôùc laãn haûi ngoaïi.

TC THÔ 21

•

147

Ñeå laøm ñöôïc moät baøi thô khoâng caàn phaûi ñaàu tö nhieàu voán lieáng laém... Vôùi moät ñöùa beù, coù khi chæ caàn daêm ba baøi haùt ru cuûa baø, cuûa meï, cuûa chò laø ñaõ coù theå laøm ñöôïc töø moät ñeán nhieàu baøi thô kieåu treân saùu döôùi taùm hoaëc thô boán chöõ naêm chöõ cuûa noù roài. Khi lôùn hôn moät tí, luùc ñaõ bieát chaên traâu caét coû, bieát caáy luùa, nhoå maï, bieát laøm coû, boùn phaân... thì nhöõng baøi veø, ñoàng dao, ca dao, nhöõng ñieäu haùt ñuùm, haùt löôïm hay keå caû nhöõng caâu chöûi bôùi moùc maùy coù vaàn coù ñieäu cuûa daân gian, nhieàu khi cuõng laø nhöõng baøi maãu möïc ñeå noù döïa treân ñoù maø laøm thô... Thì töø tröôùc ñaõ baûo laø khoâng caàn bieát chöõ vaãn coù theå laøm thô ñöôïc cô maø. Nhöng neáu luùc lôùn leân, luùc tröôûng thaønh veà moïi maët roài maø ñöùa treû bieát theâm ñöôïc moät ít chöõ thì vaãn toát hôn. Vaø, neáu may maén, coù ñieàu kieän ñeå bieát theâm ñöôïc caøng nhieàu chöõ thì laïi caøng huõu ích cho noù. Vì, luùc aáy, ngoaøi nhöõng baøi na naù nhö ca dao, na naù nhö haùt ru, na naù nhö hoø veø ra... noù coù theå laøm ñöôïc moät soá daïng thô khaùc. Cöù chòu khoù ñeå yù hoaëc chòu khoù nhôù laïi moät tí maø xem. Ñaàu tieân, bao giôø boïn treû cuõng laøm nhöõng baøi thô ngaên ngaén, töù tuyeät, nhö kieåu cuûa Tuù Xöông, Nguyeãn Khuyeán..., sau ñoù thì chuùng laøm daøi hôn moät tí, thaát ngoân baùt cuù, nhö kieåu hoaëc Phan Vaên Trò, Hoà Xuaân Höông hay Baø Huyeän Thanh Quan... Vaø, cuõng nhöõng ñöùa treû aáy, neáu nhö chuùng khoâng maûi chôi quaù, neáu nhö chuùng khoâng baèng loøng vôùi keát quaû ñaõ ñaït ñöôïc cuûa mình, neáu nhö chuùng ñöôïc ngöôøi lôùn quan taâm, ñöôïc caùc nhaø thô ñaøn anh, ñaøn cha chuù naâng ñôõ... thì chuùng coù theå laøm ñöôïc nhöõng baøi thô daøi hôn, hay hôn, ñöôïm hôi haùm Xuaân Dieäu, Nguyeãn Bính, Theá Löõ hay TTKH... Taát nhieân, chuùng cuõng coù theå laøm thô baäc thang, thô töï do..., neáu nhö coù moät laàn naøo ñoù ra hieäu saùch röôùc veà moät cuoán thô nöôùc ngoaøi. Khoâng nhaát thieát phaûi thuoäc loøng ñeán naêm chuïc baøi thô xuaát saéc maø chæ caàn thænh thoaûng ñoïc ñi ñoïc laïi moät soá baøi taàm taàm in treân baùo laø ñaõ coù theå naïp ñuû moät soá kieán thöùc ñeå laøm töø moät ñeán nhieàu baøi thô cuûa mình. Nhöõng baøi thô laøm theo thoùi quen, theo ñöôøng moøn aáy, cuõng nhö toaùn, hoaëc vaät lyù, hoaëc hoùa hoïc, hoaëc moät soá ngaønh khoa hoïc kyõ thuaät khaùc..., vôùi chæ moät coâng thöùc aáy thoâi, moãi laàn thay nhöõng con soá môùi vaøo thì ngöôøi ta laïi coù nhöõng keát quaû khaùc nhöng chaúng coù gì ñöôïc goïi laø saùng taïo. Khoâng ai coù theå phuû nhaän moät hieän thöïc raát ñaùng buoàn baõ laø chaát löôïng cuûa neàn thô Vieät Nam hieän ñaïi. Nhöng cuõng khoâng phaûi vì theá maø ñaùnh giaù thaáp taàm quan troïng cuûa thô ñoái vôùi cuoäc soáng. Thöû ñaët ra moät giaû thieát, thì cöù cho laø dôû ñi, nhöng neáu töï nhieân moät ñoäi nguõ raát huøng haäu nhöõng nhaø thô hieän nay laïi ñuøng ñuøng ñình coâng khoâng laøm thô nöõa thì söï theå seõ ra sao nhæ? Töø ñaây, laïi coù theå ñaët ra moät soá giaû thieát töø phöùc taïp ñeán ñôn giaûn khaùc nöõa. Chaéc chaén laø seõ coù moät soá ñoâng ngöôøi giaønh thôøi gian ñaùng leõ ngoài saûn xuaát ra nhöõng vaàn thô ñeå tham gia nhöõng baêng ñaûng laøm aên phi phaùp, buoân laäu thuoác laù, chích choaùc ma tuùy hoaëc laøm ma coâ daãn gaùi, traán

148

•

TC THÔ 21

loät, cöôùp giaät, ñaâm cheùm nhau. Seõ coù moät soá ñoâng nöõa giaønh thôøi gian ñoù ñeå la caø nôi haøng quaùn hoaëc lang thang daët deïo ngoaøi ñöôøng, treâu gheïo phuï nöõ, caõi coï oàn aøo gaây maát traät töï nôi coâng coäng, caûn trôû giao thoâng hay laøm moät loaït nhöõng haønh ñoäng khoâng suy nghó khaùc... Chaéc chaén laø xaõ hoäi seõ ñi cheäch sang moät höôùng khaùc haún, vaø, ñôn giaûn nhaát thì cuõng seõ coù moät soá ñoâng an phaän thuû thöôøng, goàm nhöõng ngöôøi khoâng laøm gì aûnh höôûng ñeán ai maø chæ ngoài hoaëc naèm thöø ra vì... buoàn. Thaät ñaùng sôï, neáu moät xaõ hoäi suy ñoài goàm toaøn nhöõng teä naïn gôùm ghieác vaø nhöõng keû chaùn ñôøi nhö theá. Vaø, ai cuõng bieát raèng, moät khi maø nhöõng caùi buoàn, caùi chaùn, nhöõng caùi teä naïn aáy traàm troïng ñeán möùc ñoä theâ thaûm thì raát deã daãn ñeán thaûm traïng dieät vong. Nhöng thaät may maø caùi giaû thieát vôù vaån treân kia laïi cuõng chæ laø giaû thieát maø thoâi. Vaø, khoâng khi naøo, khoâng coù ai, khoâng moät theá löïc, khoâng moät söùc maïnh naøo coù theå baét nhaø thô phaûi ngoài yeân moät choã caû. Duø laø dôû nhöng kieåu gì thì caùc thi syõ cuûa chuùng ta cuõng phaûi saûn xuaát ra ngaøy moät nhieàu thô vaø ñieàu ñoù ñaõ cöùu soáng xaõ hoäi. Ñöøng voäi leân aùn thô. Cuõng ñöøng voäi cheá dieãu cöôøi côït caùc nhaø thô. Thô hoøa nhaäp vôùi xaõ hoäi, ñi vaøo ngoõ ngaùch cuûa cuoäc soáng, len loûi vaøo töøng gia ñình, saâu saùt töøng thaân phaän laø ñeå cöùu vôùt nhöõng linh hoàn ñang troâi daït giöõa bieån ñôøi ñen toái ñaày phong ba baõo toá maø khoâng nôi baáu víu. Thaät may maø loaøi ngöôøi vaãn coøn coá baùm laáy thô, vaø vaán ñeà ñaët ra luùc naøy laø laøm theá naøo ñeå naâng cao chaát löôïng thô leân maø thoâi. Laøm theá naøo ñeå coù thô hay? Yeâu caàu ñöa ra ñôn giaûn coù vaäy maø khoù voâ cuøng. Ñaõ ñeán luùc thi syõ phaûi töï ñuïc boû mình. Ñöøng nhai laïi duø cuûa baát cöù ai vaø haõy thaät duõng caûm xeù vöùt ñi nhöõng caâu thô, baøi thô chaép vaù, nhöõng baûn nhaùp voâ nghóa hôøi hôït ñaày nhöõng töø ngöõ saùo roãng. Hôn nöõa, phaûi chaêng laø ñaõ ñeán luùc caàn laøm moät cuoäc caùch maïng, moät cuoäc caûi caùch cho thô? Thaùng Hai 2001

TC THÔ 21

QUYØNH THI

LAÕNG MAÏN KEÙO DAØI Noäi taâm ai dieän kieán khuùc naøo trong ñuïc. Chaúng thaáy gì maët hoà phaúng laëng. Cô baõo taùp, chôùp giaät tôi bôøi hoa laù. Uaån khuùc caén raêng cam chòu khoâng ai baûo ngöôøi giaû doái. “Mai toâi ñi toâi ñi vaøo söông ñen. Söông raát ñoäc taåm vaøo ngöôøi noãi cheát! “ *Nhöng ngöôøi ta vaãn tin laø “Toâi” ñi söôùng hôn “Toâi” ôû laïi. Coâng söùc boû ra ñi laïi hy voïng, ñôïi chôø, xin xoû, bieát ñieàu. Daãu coù laøm daùng tình caûm tyù chuùt vôùi ñôøi. Noù cuõng toaùt ra töø noãi ñau cöù boä. Haõy coi chöøng khi tôùi * beán bôø roài. Thi só keâu toaùng leân. Khi toâi cheát haõy mang toâi ra bieån. Ñôøi löu vong khoâng coù caû naám moà”** Ñoù cuõng laø tieáng baät keâu ñau ñôùn töï ñaùy taâm can cuûa nhaø Thô. Laøm gì maø bi thieát ñeán theá! Nhöng ñoù laø tieáng than naõo loøng ñoù baïn. Trong caùi thöïc taïi hoãn mang noãi nieàm. Tuyeät vôøi khoâng theå laø hoang töôûng trong tình caûm uûy mò, môn trôùn ñeán ñieàu toâ veõ maøu meø. Nhaân loaïi ñaõ töøng nghe nhieàu khuùc bi ca nhö theá, neân vaên

•

149

150

•

TC THÔ 21

chöông cuûa chuùng ta töï do ñeán ñoä söï thöïc bò haø hieáp, phong phuù buoàn thaûm vaø phaûi ñaïo. Tieáng haùt caát leân theâ thieát cuoäc ñôøi, ru hoàn ngöôøi vaøo coõi moäng! — beân kia bôø thaùi bình * döông thì coù nhaø Thô laïi daïy. “Queâ höông laø caàu tre nhoû! Meï giaø noùn laù nghieâng che! Queâ höông laø ñöôøng ñi hoïc. Queâ höông laø con dieàu bieác... Neáu ai khoâng nhôù. Seõ khoâng lôùn noåi thaønh NGÖOÂI! OÂi queâ höông phaûi ngheøo naøn nhö vaäy. Phaûi ñôøi ñôøi khoán khoå vaäy sao? Hình aûnh nhö theá môùi laø queâ höông hay sao? Thaáy nhö coù söï phaãn noä laãn buoàn baõ trong toâi. Baøi ca eâm ñeàm thoûa maõn thính giaùc ngöôøi nghe nhöng nhöõng khoán khoå cuûa moät thôøi chæ laø kyû nieäm maø khoâng ai trong chuùng ta muoán soáng laïi. Neáu khoâng noùi laø giaû doái trong caùi khaùt khao thay ñoåi hieän taïi. Phaûi chaêng chuû nghiaõ laõng maïn vaãn coøn keùo daøi töø trong nöôùc ra haûi ngoaïi. Caùi chuû nghiaõ giaû doái ñoài truïy ñaõ bò Theá Giôùi queân laõng töø laâu. * Thô cuûa Nguyeân Ñình Toaøn trong CD Hieân Cuùc Vaøng . ** Thô cuûa Du Töû Leâ *** Thô cuûa Ñoã Trung Quaân

TC THÔ 21

TRONG MOÄT GIA ÑÌNH Con nhoû oâm saùch ñi hoïc. Gioáng meï ñi hoïc oâm caëp saùch. Con nhoû ñi gioáng boá ñi hoïc. Cuõng chôi, cuõng hoïc nhöng con nhoû khaùc boá meï noù phaûi vöøa laøm vöøa hoïc. Nhöng con nhoû khaùc Boá noù laøm thô, coøn noù thì gheùt cay gheùt ñaéng. Bôûi boá noù laøm thô ngheøo quaù côõ. Bôûi boá noù khôø gioáng nhö chuyeän thaèng Bôøm coù caùi quaït mo. Laïi hay laàm lì, gaét goûng, nghieâm troïng laøm con beù sôï haõi, gioáng meï noù sôï boá noù in thô heát caû tieàn ñeå roài cho, taëng, ngoù chôi. Roài laïi kieám tieàn, roài laïi laøm thô, roài laïi in thô. Con nhoû oâm caëp ñi hoïc ôû ñaây, khoâng gioáng con nhoû Thaønh Hoà oâm caëp ñöùng ôû coâng vieân Tao ñaøn. Con nhoû Tao ñaøn, khoâng gioáng con nhoû ôû ñaây. Sau khi tan hoïc ñaïp xe ñi daïo kieám tieàn. Con nhoû ôû ñaây nhieàu nieàm tin vaø öôùc mô. Con nhoû beân kia, hoïc xong khoâng bieát laøm gì chæ thaáy ñaùm maây ñen löøa ñaûo, giaû doái vì noù phaûi traû giaù cho maûnh baèng quaù ñaét. Baèng sinh maïng tieát trinh maùu xöông cuûa mình. Caû hai con nhoû ñeàu laø con cuûa boá meï noù sinh ra. Ñöùa keït beân kia vaø ñöùa löu laïc beân ñaây. Hoâm gaëp laïi nhau, hai ñöùa oâm nhau vaø khoùc quaù trôøi. Tuy nhieân hai ñöùa ñaõ laáy choàng. Ñöùa ôû beân kia, coù choàng Boä ñoäi. Ñöùa ôû beân ñaây laáy choàng Hoa kyø. Ñöông nhieân boá noù tröôùc ñaây cuõng laø moät Só quan Quaân ñoäi Vieät Nam Coäng hoøa.

•

151

152

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN LÖÔNG BA

BAØI VIEÁT CHO NHAÏC SÓ TRÒNH COÂNG SÔN (kyù öùc thuôû ban ñaàu) Wakoski

And maybe no one ever steadies the balance for long

Toâi bieát AÛnh töø luùc coøn nhoû ôû Hueá Dôû dó moïi ngöôøI ai cuõng bieát ôû Hueá deã quen nhau deã bieát nhau ai laøm gì ôû ñaâu chuyeän gì thì moïi ngöôøi ñeàu bieát Nhaø aûnh ôû Ngaõ Giöõa (cöûa tieäm baùn xe ñaïp). Keå laø giaøu coù, gaàn raïp haùt boäi Baø Tuaàn. Coù coâ Hoa vaãn thöôøng taäp tuoàng ôû ñoù. Vaâng, coâ laø chò baïn cuûa toâi. Moãi chieàu toâi thöôøng qua thaêm chò coù theå naøo chò cuõng haùt. Chò thoa maët ñoû, ñoäi muõ maëc aùo muùa kieám. Chò nghieâm trang nhieàu. Troâng oai veä toâi bieát ai cuõng bieát roõ. AÛnh khoâng ôû laâu sau muøa Öôùt Mi toâi ñi beân naøy soâng troáng ñaùnh thuøng thuøng (saép vaøo raïp) toâi nhôù truyeän Kieàu naêm ñeä töù

Diane

TC THÔ 21

Nguyeãn Du ñi treân ñöôøng Haøng Beø maø cho Raèng ñaâu coù thôøi gian naøo toâi thaät thích thaät mô moäng ngoaøi hieân möa rôi rôi maø nöôùc luït leân bôø. Toâi loäi qua em maø nhôù baøi ca cuûa aûnh. Thoâi-Caûm ôn AÛnh. Toâi cuõng khoâng ôû laâu (bieát laøm theá naøo) Hôn laø chuyeän tranh ñaõu baõi khoùa raàm roä xuoáng ñöôøng thaät söï nhôù sö huynh ñaø laït noùi raàng oång ñang haùt ngöôøI con gaùi da Vaøng (ngöôøi loan tin Chieán Tranh) ngoaøi tröôøng hoïc Thaät söï maø noùi chieán tranh cuõng laø nhaïc (suùng noå) thaønh ra vöøa haùt vöøa ñeäm ñaøn. Toâi nghó thaät söï chaû coù gì phaûi baøn. ‘’Bao nhieâu naêm roài coøn maõi ra ñi Ñi ñaâu loanh quanh cho ñôøi moûi meät Treân hai vai ta ñoâi vaàng nhaät nguyeät Roïi xuoáng traêm naêm moät coõi ñi veà‘’ * *Moät coõi ñi veà . Nhaïc Trònh coâng Sôn Nhaïc só Trònh coâng Sôn ñaõ töø traàn ngaøy 1 thaùng 4 naâm 2001 taïi Queâ nhaø .

•

153

154

•

TC THÔ 21

löu hy laïc DAÁU MAËT Caû chuoãi ngaøy, thaùng, naêm, ñôøi leân xuoáng anh loay hoay caùch naøo chaû bieát laïi rôi nheï moät caùch löõng lô ñeå baây giôø han hoûi e traàm luaân giaû caát cao gioïng keû chôï cho ñeán cuoái cuõng khoâng theå keå leå heát ñeán khi ñoái maët caû ñôøi vôùi kòch baûn môùi ra anh tieáp tuïc saøng saøng moãi ngaøy maáy löôït duø lôøi theà non heïn bieån muø mòt, naøy! phaûi khoán khoå choã aên noùi nöôùc ñoâi raùn chuùt xíu nöõa boïn ñaïo ñöùc hay ñi xuoáng ñöôøng thöôøng thöôøng neù khi gaëp ñó môøi chaøo coøn buoäc ngaõ gía chæ töø cuoäc khaåu daâm chôi thoâi raùn chuùt nöõa caû chuoãi cuûa anh ra theá löôït toâi ñuï meï raát ñaøng ñieám maø yù töôûng thì luoân gaëp tai naïn to ñoàng thôøi trí nhôù toâi qua ñeâm laø traùo trôû lieàn. OÀ, thöù naøy... KIMONO* khít hôn . *Teân moät loaïi Condom.

TC THÔ 21

BAØI MUØA XUAÂN

göûi nhn

Coù mai sau,roài sao chaêng nöõa cuõng chòu cheát. Baän tröôùc töï töû anh cöù aân haän maõi bôûi anh coù linh caûm (coøn cung tay chöûi theà*) anh maø khoâng heát söùc tích cöïc keàm haõm ñaàu moái laøm ra chuyeän lôùn-chuyeän nhoû chöa chaéc chi anh seõ ñi baùn muoái sôùm caû... Ruùt kinh nghieäm baän tröôùc baän naøy anh raát caån troïng nhö theá maø roài anh laøm heät laàn ñaàu nghóa laø coøn cung tay chöûi theà*à do vaäy; boù buoäc anh phaûi oâm chaët moái aân haän naøy ñeán baây giôø (muøa xuaân). Ngaøy mai maø coøn môû maét ra noùi naêng anh seõ chôi tröôùc nhôõ sinh meänh ñaày ñaëc raùc thì caùch chi caùch: anh lieäu mua suùng nha! chöù khoâng raùc röôûi ngaäp ñaàu ñaáy. 1. Lòch Söû Tình Yeâu,thô Cao Ñoâng Khaùnh. 2. Xem soá 1.

•

155

156

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN ÑAÏT CÖ XAÙ ÑÖÔØNG SAÉT Cö xaù ñöôøng saét cö xaù ñöôøng Saét nhöõng ngöôøi tröôùc ñaây nhöõng ngöôøi Ñaõ cheát nhöõng ngöôøi bi giôø nhöõng Ai laï hoaéc khoâng phaûi nhöõng ngöôøi Tröôùc ñaây toâi bieát bi giôø ñaõ Cheát hoaëc giaû saâu trong nhöõng heûm Noäi thaønh hoaëc giaû voâ phöông cöùu Chöõa ngoaïi thaønh ñaõ boäi thöïc ñaõ Oùi möûa maät xanh maät vaøng ñöôøng Mía Hieäp Hoøa keát tinh lieân keát Ñöôøng hoùa hoïc ôû chung cö xaù Ñöôøng saét thaûy moïi con ñöôøng thaûy Daãn veà La Maõ töùc nhieân thaûy Moïi con ñöôøng thaûy daãn veà nghóa Ñòa ngoaïi thaønh cö xaù ñöôøng saét Hoài ñoù thieát laäp töø baûn veõ Zarathoustra hoài ñoù coù trong baûn Veõ moät caùi caây xum xueâ caønh Laù Caddy vaän chieác quaàn cuït Ñaãm buøn hoài ñoù chính maét toâi Benjy ngoù thaáy bi giôø muø Ñaëc khoùi buïi xe khoùi toâ phôû Haø Noäi haønh xanh cuøng haønh traéng Toâi ngoài ñaàu heûm cöù xaù ñöôøng Saét khoâng khoùc vì noãi loøng bi Thöông nhaûm nhí maø khoùc vì cuï Theå noùng boûng haønh vaø ôùt vaø CO2 khí quyeån traùi ñaát.

TC THÔ 21

TRAÀM PHUÏC KHAÉC

BOÁ MAØY Naøo luõ con yeâu, caùc con haõy baùt nhaùo leân bôûi vì boá ñang loá bòch OÂi luõ con cöng, caùc con yeâu cuûa boá, luõ con rieâng cuûa baø meï khoán naïn, ñaõ vaét ñeán gioït söõa cuoái cuøng ñeå ñôïi chôø gaõ ñaøn oâng thaát traän (Gaõ ñaøn oâng maø boá ñaõ ban cho moät sôïi daây treo ñeå töï cö xöû vôùi caùi coå hoïng cuûa mình) OÂi gaõ ñaøn oâng raùch röôùi, gaõ ñaõ baùn reû sôïi daây treo ñeå chích theâm moät löôïng ma tuùy cuoái cuøng tröôùc khi trôû veà xin ñöôïc laøm ñaày tôù cho

•

157

158

•

TC THÔ 21

caû nhaø ta. Kìa luõ con yeâu, caùc con haõy baùt nhaùo leân bôûi vì boá ñang loá bòch. (Bôûi vì gaõ ñaøn oâng kia chính laø em cuûa boá) Bôûi vì boá ñaõ tìm ñöôïc cho meï cuûa caùc con nhöõng hôïp ñoàng thôm baù chaáy. (Nhöõng choã nguû thôm tho beùo bôû). Coøn caùc con, oâi luõ con yeâu, caùc con haõy baùt nhaùo leân bôûi vì boá ñang loá bòch. Haõy boá nhaéng leân bôûi vì boá ñang raäm raät. OÂi haõy boá nhaéng leân, boá nhaéng nöõa leân bôûi vì boá ñang baát löïc

TC THÔ 21

nguyeãn thò thanh bình

gioÙ buoåi chieàu ôû bieån toâi ñi ngöôïc gioù hình nhö toâi coá ñuoåi tìm moät ñieàu khoâng roõ. Maø gioù thoåi maát hoâm naøo toâi muoán naâng gioù leân hay gioù naâng toâi leân. Toâi muoán ñöôïc bay, bay, bay theo gioù veà hoàng beáp löûa chieàu nay toâi yeâu ngöôøi ñaøn oâng ngöôïc chieàu gioù saün saøng xoâ ñaåy nhöõng ñôøi phieâu baït toâi muoán nguû trong moät caên nhaø gioù vaø phôi phôùi. Ñoù laø moät nôi choán töï do. Treû thô caàn gioù cho nhöõng caùnh dieàu cao vuùt. Nhöõng caùnh dieàu no ñaày nhöõng öôùc voïng. Duø sao toâi hieåu soá phaän cuûa nhöõng caây neán lung linh ñôøi ngöôøi chaúng qua laø con gioù baác!

•

159

160

•

TC THÔ 21

roài cuõng chaúng cao caû coù nhöõng chuyeán bay vöøa ñaùp xuoáng laïi coù nhöõng chuyeán bay caát caùnh coù moät ngöôøi trôû veà thaønh phoá laïi coù ngöôøi töø thaønh phoá ñi hoâm qua toâi leû loi, hoâm nay toâi cuõng theá vaø caû ngaøy mai chaéc laø maõi maõi. OÂi cuoäc ñôøi toâi chôø gì ôû nhöõng chuyeán bay toâi ñôïi gì ôû moät muøa heø boác löûa. Vaø caùi noùng dôû hôi ai mang ñeán cho toâi que dieâm, nhöõng que dieâm laøm moài chaùy, röïc rôõ côn soát ñaøn baø. Vaø naéng vaøng phaûn boäi nhöõng ñaùm daõ quyø toâi queân roài moät ngaøy xa laéc giaác mô cuûa nhöõng chuøm phöôïng ñoû coù nhöõng ñaøi hoa raát deã vôõ nhöõng chuù ve thi nhau töï töû giöõa nhöõng baát löïc cuûa kieán vaø nhöõng ngaøy heø ca haùt phuø du coù nhöõng buoåi saùng böôùc ñi, böôùc ñi. Coù nhöõng buoåi chieàu böôùc laïi coù nhöõng ngaøy khoâng buoàn thì vui khoâng vui thì cöù buoàn. Chaúng sao!

TC THÔ 21

Phan Taán Haûi

NHÖÕNG SAÉC MAØU Veà ñaây ñeå ngoài nhöõng ngaøy thöù hai thöù ba thöù tö thöù naêm thöù saùu thöù baûy chuû nhaät, ñoå moà hoâi cho troøn moät tuaàn, giöõa chôï trôøi chôï ñaát chôï ñôøi, quanh mình coù quen cuõng vôø nhö xa laï, boác töøng naém chöõ traûi ñaày leân giaáy, ñoå lon möïc ra baøy haøng, quay laïi naït con, baûo ngoài yeân, ñeå boá baøy troø phuø thuûy kieám tieàn roài seõ daãn con ñi xem xi neâ Jackie Chan, tröôùc maét nhìn thaáy coù oâng ñi qua coù baø ñi laïi, coù toâi gaõi ñaàu maøy moø töøng chöõ AÊng Leâ, doác heát tuùi moi caïn kho ra hoøng laøm xieác chöõ i chöõ tôø, chæ mong roài kieám ñuû soáng qua ngaøy vaãn hoài hoäp khoâng hieåu saùng mai ra sao, khi chuû phoá tôùi goõ cöûa ñoøi tieàn, maø chöa kieám ñuû ñeå noäp cho con —————— theo hoïc troïn lôùp heø

•

161

162

•

TC THÔ 21

ñeå buoåi saùng chôû con ñi hoïc, thaáy tröôùc nhaø veõ ñaày huy hieäu baêng ñaûng, cuõng raùng mæm cöôøi vôùi maáy caäu Meã ñaàu troïc beân ñöôøng, chæ mong ñeâm ñeâm veà khoâng bò quaäy phaù, maø loøng lo sôï con lôùn leân roài chôi vôùi caùc coâ caäu giang hoà, quen vôùi nhöõng ñeâm thöù saùu thöù baûy nghe nhaïc trong xoùm aàm aàm, tieáng ñaøn tieáng haùt tieáng giaäm chaân nhaûy vang vang, tieáng oàn tieáng cöôøi tuoåi treû Meã Taây Cô, xoa ñaàu con baûo raùng hoïc cho mau, ñeå nöõa lôùn phaûi boû xoùm naøy cho sôùm, laïy trôøi laïy phaät, ngoan ñeå ñöøng nhö boá lang thang moät ñôøi vaãn ngu ngô baát ñònh mong sau naøy daïy cho con moân voõ nhaø chuøa traâu ñaát qua soâng, traâu buøn vöôït bieån, maø chôø khi ñaát tan buøn raõ chöù daùm mong gì traàn gian hôn

ñeå ñeâm veà ñuøa giôõn vôùi con, daïy ñoïc beân naøy chöõ ti beân kia chöõ tôø, nghe beân naøy chöõ bi beân kia chöõ bôø, naøi næ con raùng hoïc cho ñuû chöõ ñeå ñoïc nhöõng tôø thö nhaên nhuùm töø caùc coâ caùc chuù nôi queâ nhaø göûi tôùi, xin con ñöøng thaéc maéc sao thö beân trôøi xa maët tröôùc maët sau khoâng thaáy gì vui, sao giaáy cuõng khoâng thaønh maøu giaáy, möïc vaãân cöù laø maøu tím, goùc thö vaãn cöù phi cô, tieàn tem leân tôùi soá nhieàu ngaøn, taùi buùt luoân luoân laø lôøi nhaén xin tieàn, vaø chuyeän keå khoâng bao giôø thô moäng thoâi ñeå boá daïy con nheo maét laøm troø, taäp nhìn xem beân naøy chöõ vui

TC THÔ 21

beân kia chöõ buoàn, xem phía sau ai ngöôøi keû chöõ, maø sao tim boá vaãn nhoùi ñau nhö thôøi môùi ra ñi

ñeå toâi nhöõng chieàu thöù baûy ra bieån ngoài nhìn vaøo nôi thaät xa thaáy mình vaãn thaáy vaãn nghe vaãn caûm tieáng cöôøi tieáng khoùc caùc em beân kia trôøi ñoâng sao vaãn nhö thôøi thô treû ñeå toâi beân naøy baây giôø nhö ñaõ giaø theâm traêm tuoåi ñeå nhìn caùc em queâ nhaø caâm laëng naëng nhoïc moãi ngaøy ñaïp xe ra chôï aùo raùch sôøn vai khoâng ñaày cheùn côm moãi chieàu vaãn tin vaøo trôøi vaøo phaät chuyeän xöa moät thuôû traàn gian ñi laïc phaûi ñaønh cho troïn kieáp ngöôøi nhöõng traän möa khuya saøi goøn ai hay vaãn öôùt khung kính quaän cam ai hay vaãn laïnh buoát toâi beân trôøi

•

163

164

•

TC THÔ 21

Kheá Ieâm

BAÄC THANG Nhöõng baäc thang noái vôùi nhieàu taàng laàu, nhöõng baäc thang daãn tôùi nhieàu ñöôøng taàu, nhöõng baäc thang vaø nhöõng böôùc chaân; nhöõng böôùc chaân trong toâi coù ngoùn giao chæ, töø phoá phöôøng ñi ra bieån ñoâng; nhöõng böôùc chaân trong toâi röôùm ñôøi du muïc, duø raèng toâi chöa bao giôø soáng ñôøi du muïc; ñieàu naøy aùm chæ raèng toâi laø maûnh vôõ tí ti cuûa quaù khöù, bò caùnh böôùm ñaäp, vaêng ra thaønh keû löu cö nôi mieàn ñaát laï; khoâng khaùc naøo nhöõng baäc thang vaø nhöõng böôùc chaân, taùi hieän roài taùi hieän, rôi trong hoãn mang; bôûi chaúng phaûi laø nhöõng baäc thang vaãn noái vôùi nhieàu taàng laàu, nhöõng baäc thang vaãn daãn tôùi nhieàu ñöôøng taàu, vaø nhöõng böôùc chaân trong toâi vaãn coøn ñang vang leân thanh aâm quyeán ruõ dò kyø; thaät ra, toâi khoâng muoán noùi hôn moät ly nhöõng gì toâi noùi, nhöõng böôùc chaân vaø nhöõng baäc thang ñeán ñaây laø heát.

TC THÔ 21

CHIEÁC GHEÁ Nhöõng chieác gheá khoâng cuøng moät maøu, nhöõng chieác gheá khoâng duøng ñeå ngoài, nhöõng chöõ gheá, khoâng phaûi laø gheá; nhöõng chieác gheá coù theå sôø ñöôïc, nhöõng chieác gheá coù theå goïi teân, nhöõng chieác gheá ñuùng gheá, khoâng phaûi laø gheá; nhöõng chieác gheá khoâng bao giôø veõ ñöôïc, nhöõng chieác gheá khoâng bao giôø noùi ñöôïc, nhöõng chieác gheá khoâng bao giôø coù ñöôïc, bôûi nhöõng chieác gheá khoâng bao giôø bieán daïng, nhöõng chieác gheá khoâng bao giôø maát ñi, nhöõng chieác gheá khoâng hieän dieän; nhöõng chieác gheá, oâi chao, chæ laø noù ñoù, nhöõng chieác gheá, oâi chao, khoâng cuøng moät maøu, nhöõng chieác gheá, oâi chao, khoâng duøng ñeå ngoài; nhöõng chieác gheá khoâng ôû ñaâu xa, nhöõng chieác gheá ôû ngoaøi moïi ñieàu; nhöõng chieác gheá chæ laø chieác gheá.

HEÁT PHAÀN THÔ TAÂN HÌNH THÖÙC

•

165

166

•

TC THÔ 21

Nhöõng Keû Gieát Thô Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

Voici le temps des assassins. A. Rimbaud

Literature is news that stays news. Ezra Pound

reân Hoàn Queâ thaùng 5/ 2001 coù moät baøi ñieåm thô Taân hình thöùc raát tæ mæ, khaù vui. Vui, vì noù khoâng soi saùng Taân hình thöùc maø chæ phaœn aœnh caùi nhìn vuoâng vöùc cuœa ngöôøi ñoïc. Ñoäc giaœ coù theå hoïc ñöôïc laém ñieàu hay. ÔŒ ñôøi mình khoâng neân xem thöôøng ai caœ. Chaúng haïn, caùc nam ñoäc giaœ khoâng neân thöôøng xuyeân vaøo web luïc laïo tìm coi Sexy Asian Girls etc… Vöøa gheù vaøo gia trang, ngöôøi ñoïc ñaõ bò ngôõ ngaøng vôùi caâu chaøo ñoùn: Coù moät ñòa chæ nhoœ cuœa Taïp Chí Thô treân Internet, do Kheá Ieâm chuœ tröông… Taïi sao nhoœ? Baøi ñieåm thô khaù chi tieát. Taùc giaœ ghi laïi heát taát caœ caùc yeáu toá cuœa Taân hình thöùc Vieät theo thöù töï töø A ñeán Z, roài tìm moät baøi taân hình thöùc khoâng thích hôïp vôùi moät yeáu toá hay ñònh nghóa (tính truyeän, tính nhaïc, vaàn ñieäu…) ñeå chöùng minh söï thaønh coâng… theâ thaœm cuœa nhoùm naøy (“veõ voi thaønh chuoät”). Xöa nay, caùc taùc phaåm daãu haøng ñaàu chöa chaéc ñaõ theå hieän ñöôïc ñuùng möùc öôùc mô cuœa taùc giaœ. Nhìn döôùi moät goùc caïnh naøo ñoù, moïi taùc phaåm ñeàu laø moät thaát baïi hay thaønh coâng theâ thaœm. Maø nhö vaäy laïi caøng hay. Bôœi keœ saùng taïo chæ laø moät con ngöôøi, vaø thöôøng laø moät con khæ hay baét chöôùc moät hoaëc nhieàu con khæ khaùc, tröôùc khi coù ñöôïc moät ñoùng goùp giaù trò. Maët khaùc,

TC THÔ 21

•

167

moät tuyeät taùc phaåm traêm phaàn traêm seõ laø moät caùi xaùc cheát. Tuyeät töï. Neáu noùi theo nhaø thô Yves Bonnefoy thì keœ saùng taïo khi ñaõ leân tôùi ñænh roài, phaœi ñaïp phaù vaø baét ñaàu laïi töø ñaàu. Nhaø thô Kheá Ieâm cuõng coù moät suy gaãm töông töï: “Nhöng coù ñieàu nghòch lyù laø tieán trình saùng taïo cuõng laø tieán trình cuûa phuœ nhaän”. Neáu muoán baét beœ chæ ñeå baét beœ thì Truyeän Kieàu coøn nhieàu caâu chöa hôïp vaàn. Ta coù theå vieát laïi, nhö ngöôøi vieát baøi naøy ñaõ töøng laøm trong giôø hoïc, ñeå mua vui: Caœo thôm laàn giôœ tröôùc ñeøn Phong tình coå luïc coøn truyeàn söœ xanh Raèng naêm Gia Tænh trieàu Manh Boán phöông phaúng laëng hai kanh vöõng vaøng Coù nhaø vieân ngoaïi hoï Vang Gia tö nghó cuõng thaøng thaøng baäc trung Moät trai con thöù roát luøng Vöông Quan laø chöõ noái duøng nho gia Ñaàu loøng hai aœ toá nga Thuùy Kieàu laø chò em laø Thuùy Vaân Mai coát caùch tuyeát tinh thaàn Moãi ngöôøi moät veœ möôøi phaân veïn möôøi Vaân xem trang troïng khaùc vöôøi Khuoân traêng ñaày ñaën neùt ngöôøi nôœ nang Hoa cöôøi ngoïc thoát ñoan trang Maây thua nöôùc toùc tuyeát nhaøng maøu da…

Ngöôøi ñieåm thô Taân hình thöùc laø moät keœ nguœ queân trong caùc quaùn vaên, quaùn thô quaù khöù, neân luùc loït voâ caùnh ñoàng haäu hieän ñaïi meânh moâng ñaõ coù ñuœ thöù ngoä nhaän, troâng gaø hoùa cuoác. Taát caœ ñaõ ñöôïc ngöôøi ñieåm thô phaân loaïi, daùn nhaõn, ñaùnh giaù theo chöùc naêng: thô ñeå ngaâm nga, baùo chí khoâng theå laø vaên chöông, chæ ñeå laáy tin töùc… Ngöôøi ñieåm thô khoâng nghó raèng, ngöôøi ta coøn coù theå duøng moät baøi baùo ñeå chuøi ñít hay laøm moät caùnh dieàu. Hoaëc bieán moät saáp baùo Le Monde cuõ thaønh moät taùc phaåm ngheä thuaät. Beuys hay Duchamp ñaõ chôi daïi nhö vaäy, trong luùc ta chôi khoân laáy baùo goùi caù hay goùi ñaäu phoïng rang. Ñaïi khaùi, ngöôøi ñieåm thô ñaõ coi Taân hình thöùc Vieät nhö laø söï coùp nhaët ñôn thuaàn New Formalism cuœa Myõ, nhöng laïi “baœo hoaøng hôn vua” (trong caùch gieo vaàn). Döôùi caùi nhìn cuœa ngöôøi ñieåm thô, taân hình thöùc laø nhöõng baøi vaên xuoâi ñöôïc ñeám chöõ so caâu vaø söœ duïng kyõ thuaät vaét doøng, caàn phaœi trau chuoát theâm. Bôœi chuùng khoâng coù thi phaùp, nhòp ñieäu, ñoïc thaáy

168

•

TC THÔ 21

khoù hieåu vì thieáu söï trong saùng, maëc duø coù khi ngöôøi ñieåm thô cheâ moät baøi thô vì noù “chæ laø moät baøi baùo” caœi trang (“Kieàu”, “Nhöõng ngöôøi cheát treœ”). Khoù hieåu, thieáu trong saùng, moät baøi baùo? Noùi vaén taét, ñoái vôùi ngöôøi ñieåm thô, taân hình thöùc chæ laø nhöõng baøi vaên xuoâi haïng beùt, traù hình ñoäi loát thô. Xin thöa: Taân hình thöùc muoán ñem ngoân ngöõ ñôøi thöôøng vaøo thô neân khoâng buoàn trau chuoát. Toâi e trau chuoát hieåu theo caùch cuœa ngöôøi ñieåm thô, ñaõ mang moät nghóa xaáu, gaàn nhö töông ñöông vôùi kieåu coï? Ngöôøi ñieåm thô chia vaên xuoâi ra laøm hai loaïi: vaên xuoâi khoâng chaœi chuoát (taàm thöôøng, khoâng ñaùng keå) vaø vaên xuoâi chaœi chuoát (hay ho, neân traân troïng). Baùo chí ñöôïc xeáp vaøo loaïi taàm thöôøng. Theo thieån nghó, vaên xuoâi duø coù veœ khoâng chaœi chuoát (Alain Robbe-Grillet…) cuõng laø moät caùch ñeå trau chuoát, maø Hemingway laø moät tröôøng hôïp ñieån hình. Trong luùc moïi ngöôøi ñeàu heø huïi baét chöôùc vieát theo Hemingway, Faulkner ñaõ cheâ choïc, noùi Hemingway laø nhaø vaên tay phaœi caàm buùt, tay traùi caàm taåy. Ñieàu naøy cho ta thaáy caâu vaên ngaén goïn cuœa Hemingway, hay caâu vaên baát taän cuœa Faulkner cuõng ñeàu laø vaên xuoâi trau chuoát caœ. Vôùi thôøi gian, caâu vaên giaœn dò, tröïc tieáp, deã ñoïc, deã hieåu cuœa taùc giaœ “OÂng giaø vaø bieån” ñaõ trôœ thaønh quaù maøi giuõa, goø boù, khoâng ñöôïc “töï nhieân”. Veà vaàn ñieäu taân hình thöùc, ngöôøi ñieåm thô cho bieát ngay raèng khoâng coù vaàn ñieäu. Moät baøi thô cuûa nhaø thô Kheá Ieâm coù nhöõng töø laäp ñi laäp laïi, ñöôïc nhaán maïnh gaïch döôùi ñeå baœo raèng “neáu xem caùc chöõ aáy taïo thaønh vaàn cuœa baøi thô, thì vaàn kieåu naøy chæ mang laïi tính caùch löôïm thöôïm röôøm raø maø thoâi. Coøn nhöõng baøi thô khaùc khoâng coù nhöõng töø laäp laïi thì sao. Ñoäc giaœ thöœ tìm vaàn trong caùc baøi thô ñoù xem sao”. Ñoäc giaœ naøy thöœ tìm vaàn trong caùc baøi thô ñoù xem sao. Ñoäc giaœ naøy thöœ tìm ñieäu trong caùc baøi thô ñoù xem sao. Ñoäc giaœ naøy göœi meo ñaët mua hai soá baùo, Xuaân vaø Thu 2000. Khi baùo tôùi, ñoäc giaœ naøy môœ tôø Playgirl soá muøa Xuaân ra coi, thaáy coù hình ta oâi nhöõng mieáu ñeàn. Khoâng vaàn veøo. Ñoäc giaœ naøy laïi môœ tieáp cuoán Playboy soá muøa Thu ra ngaém, thaáy daøy daøy saün ñuùc moät toøa khoâng thieân nhieân. Toaøn laø ngöïc bôm, moâng thoåi nhö oâ my beautiful oâ my beautifull balloon. Khoâng nhòp ñieäu. Ñoäc giaœ naøy xin caùc ñoäc giaœ khaùc thöœ tìm vaàn ñieäu trong caùc baøi thô ñoù xem sao. Ñoäc giaœ naøy hoœi oâng giaùo tröôœng Taân hình thöùc thì ñöôïc nhaõ nhaën môøi ñoïc kyõ laïi caùc baøi taân hình thöùc moät laàn nöõa. OÂng ta thaáy khoâng caàn phaœi chöùng minh. Ngöôøi ñieåm thô ñöa ra moät nhaän xeùt: “Xöa nay ngöôøi ta yeâu thô khoâng nhöõng vì yù thô hay, maø coøn vì lôøi hoa myõ, chöõ duøng môùi laï, buùt phaùp taân kyø. Ngöôøi ta khoâng chæ ngaâm nga caœ baøi thô maø coøn trích daãn töø ngöõ, nhôù maõi trong taâm. Thô Taân hình thöùc duøng lôøi leõ ñôøi thöôøng, khoâng thi phaùp,

TC THÔ 21

•

169

thì coøn caùi gì ñeå thöôœng thöùc? Chæ coøn caùi haøm yù cuœa caœ baøi thô maø thoâi. Neáu ngöôøi ñoïc khoâng tìm ra caùi haøm yù naøy thì baøi thô chæ ñeå laïi moät con soá khoâng trong taâm trí.” OÂi, ñeå laïi ñöôïc moät con soá khoâng thì hay quaù roài. Coù nhieàu baøi thô nhö nöôùc ñoå laù moân, chaúng ñeå laïi gì caœ. Chaéc ñaây laø chuyeän suy buïng ta ra buïng xöa nay? Ñoäc giaœ naøo? Ai ñaâu daùm chaéc raèng “naéng cöïc” trong thô baùc Hoà laø lôøi hoa myõ ñeå traùnh duøng töø “nöùng caëc” khoâng boùng baåy. Nhôõ baùc Hoà baùc aáy thaáy theá naøo thì cöù baœo vaäy thì sao? Thô Genet vì ôœ mieàn buoát giaù neân khoâng coù naéng cöïc hoa myõ chæ coù nöùng caëc daøi daøi, daøi vaø to hôn ñieáu xì gaø treân moâi ngöôøi ñeïp Monica. Rimbaud — tröôùc khi troán nhaø, leân Paris tìm gaëp Verlaine trong moät côn cöïc naéng nhoœ baát ngôø ôœ Charleville — thì öa loaïi vaên chöông ñaõ heát thôøi, truyeän kích daâm ñaày loãi chính taœ, saùch cuœa treœ con, baøi ca vôù vaån, nhòp ñieäu ngaây ngoâ…1 Roõ raøng oâng hoaøng chuù beù cuœa thô ca Phaùp cuoái theá kyœ 19 luùc vôõ loøng ñaõ hoïc laáy nhöõng ngheà nghieäp hay. Sau moät ñeâm say men, say thuoác, say nhaïc (caùc baøi ca Tieäp) trong moät töœu ñieám, saùng daäy ôœ Paname2, nhaø thô Apollinaire ñaõ troâng gaø hoùa phöôïng, ñoïc caùc tôø truyeàn ñôn, thö muïc, bích chöông 3 nhö ñoïc thô… coù lôøi hoa myõ, chöõ duøng môùi laï, buùt phaùp taân kyø, nhôù maõi trong taâm. Caùc yeáu toá cuœa thô taân hình thöùc ñaõ ñöôïc lieät keâ töø Z tôùi A maø sao laïi baœo raèng Taân hình thöùc khoâng coù thi phaùp nhæ? Ngöôøi ñieåm thô trích daãn moät baøi thô tình Nguyeân Sa, nhôù maõi trong taâm. Ngöôøi goõ baøi naøy e chæ coù nhöõng coâ caäu hoïc troø “vöøa bieát yeâu” vaø “vöøa bieát ñoïc thô tình” ôœ Saøi goøn trong hai thaäp nieân 50/60 thì môùi thích treøo leân ñænh “em maëc aùo xanh hay maëc aùo theâu hoàng”. Ngöôøi goõ baøi naøy e maáy chieác aùo vaøng, aùo xanh, aùo tím, aùo theâu hoàng loøe loeït, khoâng coøn hôïp vôùi naøng thô taân hình thöùc, vì naøng chæ thích laøm nhö minh tinh BB thôøi thanh xuaân, côûi truoàng ngoài ngaém nghía cuoäc ñôøi qua laïi, laïi qua treân baõi bieån Vuõng Taøu. Thô Nguyeân Sa ñöôïc ngöôøi ñieåm thô khen taëng coù “loái noùi bình thöôøng, nhöng thaät ra (toâi nhaán maïnh) ñaõ raát chaœi chuoát, choïn loïc”. Ñaõ coù maâu thuaãn roõ reät: moät caâu noùi raát chaœi chuoát, choïn loïc, khoâng theå laø loái noùi bình thöôøng ñöôïc. Toäi nghieäp cho nhaø thô Nguyeân Sa ñaõ ñöôïc ñeä töœ taâng boác kieåu ñoù. Vì anh vôùi toâi laø ñoàng nghieäp ôœ tröôøng Chu Vaên An vaø vaên höõu treân tôø Trình Baày. Chính toâi ñaõ photocopy caùc trang kyù “Vaøi ngaøy 1) “La litteùrature deùmodeùe, livres eùrotiques sans orthographe, petits livres de l’enfance, refrains niais, rhythmes naifs…”. trong thi phaåm “Une saison en enfer” 2) Paname, tieáng loùng ñeå goïi Paris. 3) “Tu lis les prospectus les catalogues les affiches… Voilaø la poeùsie ce matin…” trong baøi “Zone”.

170

•

TC THÔ 21

laøm vieäc ôœ Chung söï Vuï” ñaêng taœi treân TB maø toâi coøn löu giöõ ñöôïc moät boä, ñeå nhaø thô in laïi thaønh saùch beân Myõ. Toâi noùi toäi nghieäp, vì ngöôøi ñieåm thô ñaõ veõ raén theâm chaân, dieãn giaœi (bòa ñaët chöù khoâng coù thaät ra) luoäm thuoäm ngoân ngöõ thô Nguyeân Sa theo yù ñoà cuœa mình. Haõy thöœ giaœi thích duøm ngöôøi ñieåm thô baèng nhaõn quan cuœa chính oâng ta. Raát coù theå vì Nguyeân Sa laø moät giaùo sö trieát vaø moät nhaø thô neân loái noùi bình thöôøng (khoâng chaœi chuoát, khoâng choïn loïc) cuœa oâng vaãn hoa myõ hôn loái noùi bình thöôøng cuœa thieân haï (khoâng chaœi chuoát, khoâng choïn loïc – nhö taân hình thöùc), vaø cuõng ñeïp hay hôn loái noùi chaœi chuoát choïn loïc cuœa moät anh chaøng (giaœ duï) doát hay noùi chöõ. Nhöng thô (baùnh ngoït) cuœa tieäm Nguyeân Sa coù theå khoâng hôïp khaåu vò cuœa nhöõng ngöôøi khaùc. Khen caùi “chaœi chuoát” cuœa Truyeän Kieàu vaø cheâ caùi “queâ muøa” cuœa Luïc Vaân Tieân khoâng phaœi laø pheâ bình vaên hoïc, maø laø ñaùnh giaù hai taùc phaåm theo chuœ quan vaø khaåu vò cuœa moät caù nhaân. Ngöôøi ñieåm thô yeâu caùi loái noùi bình thöôøng vaø ngoân ngöõ xinh xaén cuœa moät nhaø giaùo kieâm nhaø thô (Nguyeân Sa), trong khi nhaø thô taân hình thöùc thì laïi chuoäng caùi loái noùi bình thöôøng vaø ngoân ngöõ tuïc taèn (cuœa moät em gaùi buïi ñôøi) vaø sao cheùp laïi y heät, chaúng haïn. Coù theå ngöôøi ñieåm thô ñuœ khaœ naêng ñeå ñoïc moät baøi baùo laáy tin, nhöng chöa ñuœ oùc thaåm myõ (?) ñeå nhaän thaáy raèng moät caùi tin, ñoâi khi töï chính noù ñaõ coù theå laø moät baøi thô roài, nhöng khoâng phaûi vì lôøi leõ chaœi chuoát nhö thô. Do quan nieäm raát sai laàm ñaõ keå veà vaên xuoâi, ngöôøi ñieåm thô pheâ phaùn baøi “Nhöõng ngöôøi cheát treœ” nhö sau: “Nhöng bình (sic) thöôøng ñeán möùc buoâng thaœ (neáu ñaõ buoâng thaœ thì khoâng theå bình thöôøng ñöôïc, maø bình thöôøng thì ñaâu coù dôœ coù phaœi khoâng aï?) nhö vaên xuoâi — vaên xuoâi cuõng coù khi coøn chaœi chuoát hôn —, coù khi chæ laø moät baøi baùo (nhö baøi “Nhöõng ngöôøi cheát treœ” cuœa Leâ Thaùnh Thö vaø “Kieàu” cuœa Ñoã Kh.) thì thaät laø quaù ñaùng.” Chaéc ngöôøi ñieåm thô muoán noùi raéc roái khoù hieåu nhö theá naøy: “Nhöng taàm thöôøng ñeán möùc nhö vaên xuoâi khoâng chaœi chuoát, vì coù khi chæ laø moät baøi baùo (nhö baøi “Nhöõng ngöôøi cheát treœ” cuœa Leâ Thaùnh Thö vaø “Kieàu” cuœa Ñoã Kh.) thì thaät laø quaù ñaùng”. OÂ kìa, vaên xuoâi cuœa caùc oâng kyù giaœ ñeàu laø vaên xuoâi haïng beùt heát caœ hay sao? Taœn Ñaø, Hoaøng Ñaïo ngaøy xöa ñaõ chaúng vieát baùo laø gì aø? Vaø Hemingway. Vaø Camus. Vaø Sartre. Vaø Duras nöõa… OÂi, khoâng theå keå xieát caùc nhaø vaên ñoâng taây kim coå ñaõ/ñang/seõ coøn vieát baùo ñeå kieám tieàn, vì noù thöôøng laø caùi ngheà tay traùi cuœa ngöôøi caàm buùt. Vaên baùo cuõng coù caùi ñaëc saéc cuœa noù chöù. Troïn chöông 7 cuœa quyeån Ulysses goàm toaøn nhöõng ñoaïn vaên ngaén coù töïa ñeà rieâng, nhaïi caùc baœn tin ñaêng baùo, ñoïc thaáy thuù vò nhö ñoïc nhöõng baøi thô-vaên xuoâi. Vì ñaõ coù caùc nhaân vaät thaät cuœa “faits divers” (“tin vaët”) nhö troäm, cöôùp, ñó, ñieám, neân cuoán truyeän ñaàu tieân (4) cuœa Genet ñaõ ñöôïc nhaø Arbaleøte lay out moãi trang chia laøm hai coät nhö trang baùo.

TC THÔ 21

•

171

Buoâng thaœ nhö vaên xuoâi laø theá naøo? Vaên xuoâi cuœa ai? Theo thieån yù, vieát baát cöù moät caùi gì (duø chæ xòt thaät nhanh hai chöõ “Fuck you” leân töôøng), laø ñaõ coù söï choïn loïc chöõ nghóa, hoaëc tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ngay töø ñaàu, neân khoâng theå coù söï buoâng thaœ ñöôïc? Xin trích daãn moät nhaän xeùt khoâng bình thöôøng ñeán möùc buoâng thaœ: “ Thô thuaät söï truyeàn thoáng thöôøng dieãn taœ caœnh vaät, söï vieäc qua taâm hoàn nhaân vaät, vaø taâm hoàn nhaân vaät coù theå chính laø taâm hoàn taùc giaœ. Chính ñieàu naøy taïo neân nhöõng lôøi thô boùng baåy, yù thô hay vaø caâu thô ñöôïc coi laø coù hoàn”. Vaø ñaây laø moät nhaän xeùt (bình thöôøng ñeán möùc buoâng thaœ?) veà Taân hình thöùc : “Töï söï khaùch quan… Lôøi thô mang tính khaùch quan, voâ hoàn, khoâng giaœi thích, khoâng buùt phaùp ñaëc bieät, chaúng khaùc gì loái vaên cuœa Alain Robbe-Grillet. Chính caùi khoâng giaœi thích naøy coù theå laøm cho baøi thô khoù hieåu, traùi vôùi kyø voïng veà söï trong saùng.” Xin thöa, neáu vaên Taân hình thöùc maø gioáng ñöôïc nhö vaên cuœa A. R. Grillet thì söôùng quaù trôøi roài, ai ñaâu caàn laøm thô, laøm tình chi cho theâm meät caùi ngoùn troœ. Moät soá caùc taùc giaœ hieän ñaïi traùnh neù söï giaœi thích, laø bôœi khoâng muoán laøm baäc thaày, laø vì muoán ngöôøi ñoïc ñöøng tieáp tuïc caùi vai troø thuï ñoäng. Xöa nhö traùi ñaát roài. Gioïng töôøng thuaät (töï söï) chaâm bieám, nhaát laø hai chöõ “daùi tai” ñaõ cho thaáy ngay baøi baùo/baøi thô “Nhöõng ngöôøi cheát treœ” ñaõ coù caùi nhìn chuœ quan roõ nhö ban ngaøy. Ñoù laø moät caùi nhìn chuœ quan traù hình chæ coù theå gaït ñöôïc boïn “children” maø thoâi (xin loãi caùc ñaáng mai beâ bi nheù). Ngöôøi ñieåm thô hình nhö muoán khuyeân nhaø thô taân hình thöùc, keœ ñang tìm moät ñöôøng höôùng môùi, neân tieáp tuïc laøm thô theo truyeàn thoáng (truyeàn thoáng naøo?) ñeå cho thô coøn ñöôïc trong saùng, coù hoàn, deã hieåu (cho nhöõng ai?) Caùi sôø sôø tröôùc maét laø buùt phaùp cuœa Alain Robbe-Grillet. Chính vì muoán coù moät buùt phaùp ñaëc thuø neân Alain Robbe-Grillet ñaõ choïn loái vieát “raát taàm thöôøng” cuœa Alain Robbe-Grillet. Chuyeän naøy khieán toâi nhôù laïi moät baøi pheâ bình phim ñaêng treân tôø Theá Kyœ 21 khi “Muøi Ñu Ñuœ Xanh” cuœa Traàn Anh Huøng ra maét khaùn giaœ treân ñaát Myõ. Taùc giaœ laø moät coâ hay moät baø, coi xong roài nghe kích thích toái ña, ñöôïc haõnh dieän thôm laây (cuoán phim ñaõ ñoaït giaœi thöôœng), tình yeâu nöôùc, tình yeâu ngheä thuaät, maùu chò huøng noåi leân ñuøng ñuøng muoán vôõ ñeâ soâng Haèng, neân chôœ ngöôøi baïn gaùi ñi aên moãi coâ/baø hai toâ buùn boø Hueá king size, ñeå töôœng nhôù queâ cha ñaát meï daáu yeâu nghìn truøng xa caùch. Roài coâ ta hay baø aáy veà nhaø laáy giaáy buùt ra maàn lieàn moät baøi “ñieåm phim” khen veœ ñeïp töï nhieân cuœa Traàn Nöõ Yeân Kheâ vaø lôùn tieáng maéng yeâu caùc coâ ca só Vieät Nam, maët maøy boâi son traùt phaán xanh ñoœ cheøm nheøm thaáy maø gheâ, sao khoâng

4) “Notre-Dame-des-Fleurs” (nxb L’Arbaleøte & nxb Gallimard) .

172

•

TC THÔ 21

noi göông coâ Muøi ñeå maët thieät töï nhieân ñi hoø, ñi heùt. Cuõng may coâ kia hay baø noï khoâng khuyeân caùc naøng ca só ta haõy giaœi ngheä hoaøn löông, theo hoïc moät lôùp daïy laøm ñu ñuœ, khoâ boø caáp toác, roài tìm xin moät chaân ôœ ñôï, chôø laáy con baø chuœ cho ñôøi leân höông. Khuoân maët töï nhieân treân maøn baïc laø moät khuoân maët ñaõ ñöôïc trang ñieåm cho noù troâng coù veœ “töï nhieân”. Nhö caùi veœ ñeïp “töï nhieân” do caét tæa hoa laù, uoán naén caây caønh trong ngheä thuaät chôi hoa kieång cuœa Nhaät Baœn. Cöïu Toång thoáng Nixon vì muoán coù veœ ñeïp “thuøy mò töï nhieân” treân TV, neân phaœi mang caùi maët phaán son toâ ñieåm san haø, baùt phoá Catinat cho cameramen thu aœnh göœi veà Myõ löôïm laù phieáu phuï nöõ. Caùc nhaø pheâ bình saâu saéc xöa nay ñaõ laãn loän luaân lyù vôùi ngheä thuaät, duøng luaân lyù ñeå pheâ bình ngheä thuaät. Nhaø trí thöùc pheâ bình phim ñaõ ca tuïng moät coâ “ñaøo thöông” treân maøn baïc cuõng nhö moät khaùn giaœ bình daân ñaõ maéng chöœi moät anh “keùp ñoäc” ñang dieãn tuoàng treân saân khaáu. Neáu baœo raèng Taân hình thöùc khoâng coù nhòp ñieäu vì chuùng ñeàu laø vaên xuoâi thì laïi caøng ñuùng moät phaàn traêm. Bôœi leõ gioïng keøn cuœa oâng naøy khoâng gioáng tieáng quyeån cuœa baø kia. Moãi caây buùt cuõng laø moät cung ñaøn. Do vaäy, moãi baøi taân hình thöùc ñeàu coù nhòp ñieäu rieâng neân khoâng theå gioáng nhau ñöôïc. Neáu ñoïc moät baøi vaên xuoâi – xin goïi taïm laø vaên xuoâi nhö lôøi ngöôøi ñieåm thô — saép xeáp döôùi daïng taân hình thöùc, vaø cuõng baøi vaên xuoâi aáy giaøn traœi theo caùch thoâng thöôøng, maø khoâng thaáy/chöa thaáy ñöôïc söï khaùc bieät, thì khoâng do loãi cuœa ngöôøi laøm thô, maø bôœi loãi cuœa ngöôøi ñieåm thô, hoaëc chöa bieát ñoïc thô, hoaëc ñaõ coá yù khoâng muoán thaáy coù söï khaùc bieät nhau. Baøi thô “Ñoù laø gioït möïc” cuœa Phan Taán Haœi ñaõ ñöôïc haân haïnh mang ra laøm deâ teá thaàn. Taân hình thöùc khoâng thieáu nhòp ñieäu/vaàn ñieäu. Nhöng laø nhòp ñieäu khaùc, laø vaàn ñieäu khaùc, neân coù theå chöa quen tai. Veà caùi haøm yù cuœa baøi thô (neáu coù haøm yù) ñoäc giaœ khoâng tìm thaáy thì cuõng chaœ sao. Neáu caàn, vaãn coù theå nhaéc ñeán baøi tieåu luaän “Against Interpretation/Choáng dieãn giaœi” cuœa Susan Sontag. Ñoïc truyeän cuœa Kafka, hay xem kòch cuœa Beckett, ai muoán hieåu theá naøo thôøi cuõng toát. Taát nhieân ngöôøi ñôøi nay xem tranh höùng döøa khoâng coù con maét cuœa ngöôøi ñôøi xöa. Nhöng, höùng döøa laø höùng döøa laø höùng döøa laø höùng döøa. Dieãn giaœi thaønh tranh höùng daùi thì cuõng… okay. Nhöng ñoù khoâng haún laø yù muoán cuœa ngöôøi veõ tranh, laïi caøng khoâng phaœi laø oáng kính “khuoân vaøng thöôùc ngoïc” ñeå chuùng ta xem tranh daân gian. Ñem ñôøi thöôøng vaøo vaên chöông vaên ngheä khoâng phaœi laø cöù vieäc sao cheùp laïi y heät. Maø neáu coù xerox y heät thì cuõng ñaõ coù söï löïa choïn tröôùc cuœa moãi taùc giaœ. Nhö tröôøng hôïp chuïp baét nhöõng ñoà vaät saün coù (ready made) trong ngheä thuaät. Ngöôøi saùng taïo ñaõ löïa choïn moät moùn giöõa muoân ngaøn ñoà vaät. Khi coøn soáng con ñoài moài chæ laø thuù vaät. Phôi khoâ noù trôœ thaønh

TC THÔ 21

•

173

moät ngheä phaåm. Khi choïn caùi boàn tieåu Duchamp ñaõ ñi xa hôn moät ngheä nhaân, oâng nhìn thaáy caùi ñeïp trong moät ñoà vaät khoâng nhöõng taàm thöôøng maø coøn baån thæu laø ñaèng khaùc, maø tröôùc ñoù ngöôøi ta chæ nhaän thaáy caùi phaàn lôïi ích cuœa noù maø thoâi. Toùm löôïc vaø dieãn giaœi cho deã hình dung, chöù vaán ñeà khoâng thaät ñôn giaœn nhö vaäy. “Fountain” (caùi boàn tieåu) laø taùc phaåm yù nieäm (conceptual art) ñaàu tieân vôùi muïc ñích phuœ nhaän caùc baäc thang giaù trò quyù ñeïp (repudiation of values) cuœa moät taùc phaåm ngheä thuaät coå ñieån. Treân trang baùo, baøi baùo laø baøi baùo. Trong tay nhaø thô taân hình thöùc baøi baùo ñaõ trôœ thaønh ñeà taøi vaø chaát lieäu ñeå laøm moät baøi thô. Ñoäc giaœ baøi “Kieàu” laø moät ngöôøi ñoïc thô neân khoâng caàn bieát baøi baùo coù thaät hay khoâng (chính toâi cuõng khoâng bieát, phaœi e-mail hoœi taùc giaœ). Ngöôøi ñoïc thô cuõng töïa nhö ngöôøi xem tranh khoâng caàn bieát ngöôøi maãu coù thaät hay khoâng. Neáu khoâng coù baøn tay cuœa ngheä nhaân vaø baøn tay cuœa nhaø thô taân hình thöùc, con ñoài moài vaø baøi baùo seõ mai moät, nhö naøng Mona Lisa cuœa Leonardo Da Vinci, hay chieác gheá, chieác giaày trong tranh Van Gogh. Nhöng ngöôøi chuïp baét phaœi coù con maét tinh ñôøi. Neáu thaáy ngöôøi ta laøm roài, mình cöù baét chöôùc laøm theo, chuïp eách caùi kieåu ñoù coù theå teù naëng maø chaúng baét ñöôïc gì caœ. Ngöôøi ñieåm thô ñaõ laàm töôœng raèng chæ caàn ñeám chöõ so caâu moät baøi vaên xuoâi cho ñoàng ñeàu nhau nhö caâu thô, roài phaân ñoaïn theâm neáu muoán, laø seõ coù ngay moät baøi taân hình thöùc ñoïc lieàn — nhö mì aên lieàn. Nhöng Taân hình thöùc taát nhieân laø khoâng phaœi vaäy. Chí ít laø treân phöông dieän thò giaùc (visual) noù ñaõ khaùc moät baøi vaên xuoâi, ñaõ khaùc moät trang tieåu thuyeát roài. Ngoaøi phaàn noäi dung gioáng vaên xuoâi (neáu coù söï töông ñoàng), noù coù theâm ñöôïc caùi hình thöùc cuœa moät baøi thô. Keá ñeán noù coù theâm caùi nhòp ñieäu cung caáp bôœi soá chöõ cuœa moãi doøng ñöôïc taùc giaœ löïa choïn (thaát ngoân vôùi “Nhöõng ngöôøi cheát treœ”, luïc baùt vôùi “Kieàu”). Söï vaét doøng (yeáu toá truï coät cuœa Taân hình thöùc) laøm naåy sinh nhöõng aâm tieát, hình aœnh, nghóa ngöõ baát ngôø (nhaát laø trong THT Vieät vôùi ngoân ngöõ ñoäc aâm) do söï tình côø ngaãu nhieân raát thuù vò. Ñoäc giaœ coù khi phaœi ñoïc ñi ñoïc laïi caùc caâu vaét doøng maø moãi baän coù theå laø moät khaùm phaù môùi, chöù khoâng theå ñoïc moät maïch nhö ñoïc caâu vaên xuoâi töø chöõ ñaàu ñeán chöõ cuoái, nhaát laø trong caùc baøi coù ít daáu (Phaïm Vieät Cöôøng, Nguyeãn Thò Thanh Bình) hay ñaõ boœ heát caùc daáu cuœa caâu (Jean Ristat/Ñoã Kh., Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Ñinh Cöôøng). Chæ caàn nhìn vaøo caùi ví duï maø ngöôøi ñieåm thô ñaõ tröng ra laø thaáy ngay. Khi bò ñoåi ngöôïc laïi ñeå trôœ thaønh moät baøi vaên xuoâi, baøi thô “Ñoù laø gioït möïc” cuœa nhaø thô Phaán Taán Haûi bò maát caùi tieát nhòp khi noù coøn laø moät taân hình thöùc. Baœo raèng hai baœn ñoïc chaúng thaáy khaùc nhau laø “nguïy bieän” (mauvaise foi).

174

•

TC THÔ 21

Moät laàn nöõa, xin nhaéc laïi yù kieán cuœa ngöôøi ñieåm thô: Taân hình thöùc khoâng chæ laø vaên xuoâi traù hình maø coøn laø vaên xuoâi dôû vì khoâng chaœi chuoát. Taát nhieân, Taân hình thöùc tuy vaäy maø khoâng phaœi vaäy. Nhö tranh Warhol vöøa laø, vöøa khoâng laø nhöõng taám aœnh. Giaœ thöœ, neáu nhö ta laáy baát cöù moät baøi vaên xuoâi naøo roài saép xeáp laïi cho thaønh moät baøi taân hình thöùc maø thaønh coâng, thì laïi caøng hay. Ñoù khoâng phaœi laø caùi nhuïc cho Taân hình thöùc (thô deã/thô dôœ) maø laø caùi vinh. Neáu ñaõ vaäy thì nhöõng trang tieåu thuyeát cuœa Nhaát Linh chaúng haïn, nhôø coù Taân hình thöùc (hay caùi maùy ñeœ thô Taân hình thöùc) seõõ trôœ thaønh nhöõng trang thô hay. Vì Ñoaïn Tuyeät laø moät cuoán tieåu thuyeát hay. Ñoäc giaœ seõ coù moät cuoán “Truyeän Ñoaïn Tuyeät” vaø moät cuoán “Thô Ñoaïn Tuyeät” ñeàu hay caœ. Vaên chöông ta seõ theâm giaøu coù. Nhöng treân thöïc teá vaên xuoâi cuœa Nhaát Linh seõ khoâng trôœ thaønh thô taân hình thöùc ñöôïc. Taát nhieân ñaây chæ laø laäp luaän treân nguyeân taéc, vaãn coøn tröôøng hôïp ngoaïi leä, moät nhaø thô taân hình thöùc taøi hoa vaãn coù theå bieán moät trang tieåu thuyeát cuœa Nhaát Linh thaønh moät baøi taân hình thöùc ñöôïc nhö thöôøng. Ngöôøi ñieåm thô ñaõ laàm töôœng raèng moät baøi vaên xuoâi trau chuoát (do töø ñònh kieán öa thích caùi chaœi chuoát, caùi boùng baåy hoïc loùm cuœa ngöôøi xöa hay ñaõ ñöôïc moät oâng thaày Vieät vaên nhoài soï) seõ ñeœ ra moät baøi taân hình thöùc giaù trò hôn, laø baäy. Vì söï chaœi chuoát ñaõ taïo moät tieát nhòp quaù roõ reät trong caâu vaên xuoâi (coå vaên nhö caùc baøi vònh Kieàu, vaên teá, vaø taân vaên cuœa Taœn Ñaø? Nguyeãn Tuaân). Maët khaùc, vôùi loaïi vaên xuoâi mieàn Nam khoâng trau chuoát, coù veœ nhö gaàn guõi vôùi ngoân ngöõ ñôøi thöôøng (Hoà Bieåu Chaùnh), thì cuõng chöa chaéc cöù ñeám chöõ so caâu laø seõ coù ñöôïc ngay moät baøi taân hình thöùc. Noùi toùm laïi, vaên xuoâi cuœa taân hình thöùc laø vaên xuoâi cuœa taân hình thöùc. Noù vöøa raát ñaëc bieät laïi vöøa “raát taàm thöôøng” nhö vaên chöông… Alain Robbe-Grillet (xin loãi ARG). Tranh cuœa Monet, cuœa Van Gogh, cuœa Rousseau ñaõ töøng bò choáng ñoái vì chuùng khoâng gioáng tranh coå ñieån. Cuõng nhö vaãn coøn moät soá ngöôøi Vieät Nam chöa bieát thöôœng thöùc thô vaên-xuoâi (vaên xuoâi “taàm thöôøng” nhö thô cuœa Beaudelaire, Francis Ponge, Henri Pichette, Henri Michaux), nhöng laïi öa chuoäng loaïi vaên xuoâi trau chuoát ñoïc leân nghe nhö thô. Vaên xuoâi cuœa Theá Löõ khoâng gioáng thô, nhöng vaên xuoâi cuœa vaøi cuoán tieåu thuyeát (cuœa Thanh Taâm Tuyeàn? Mai Thaœo?) vì coù nhieàu “tính thô” neân chuùng thuoäc loaïi tieåu thuyeát “khoå ñoäc”? Nhieàu baøi thô vaên-xuoâi cuœa ta, neáu khoâng muoán baœo raèng haàu heát, ñeàu raát dôû, khoâng ñoïc ñöôïc, laø do bôœi söï nhaàm laãn ñoù. Hình nhö cuõng coù ngoä nhaän ñaùng buoàn veà sieâu thöïc trong thô vaø tranh. Ngöôøi ñieåm thô trích daãn nhaø thô Chaân Phöông trích daãn nhaø phong caùch hoïc Phan Ngoïc, taùc giaœ cuœa “Tìm hieåu Phong caùch Nguyeãn Du trong Truyeän Kieàu”: “Hình thöùc caøng noâm na bình thöôøng bao nhieâu, noäi dung

TC THÔ 21

•

175

caøng phaœi sieâu vieät baáy nhieâu, neáu khoâng chæ coù thaát baïi.” OK. Nhöng tieác thay, caœ ba oâng taùc giaœ khoaùi sieâu vieät naøy laïi khoâng buoàn daãn chöùng cho thieân haï nhôø. Ngöôøi goõ baøi naøy vaãn coøn u meâ veà caùi hình thöùc noâm na vaø caùi noäi dung sieâu vieät, khoâng bieát noù aùm chæ taùc phaåm naøo, ñaõ coù maët hay chæ laø giaœ thuyeátù. Neáu ñem noù aùp duïng cho Truyeän Kieàu, thì chaéc Truyeän Kieàu coù hình thöùc noâm na vì söœ duïng thô luïc baùt, vaø coù noäi dung sieâu vieät vì ñaõ keå laïi moät caâu chuyeän sieâu taøu? Tieác thay toâi khoâng coù baø yeâu hay meï hieàn ru nguœ treân voõng baèng nhöõng caâu Kieàu. Hoài nhoœ toâi chôi ñuøa moät mình vaø thi thoaœng buoàn buoàn ngoài goõ ngoùn ñaøn piano töôœng töôïng, haùt ngheâu ngao “Freøre Jacques” (Kìa con böôùm vaøng) hay “Il eùtait un petit navire” (Ai ñi treân ñöôøng thieân lyù söông sa mô), neân baây giôø coù lôõ bò ñöùt tay vaãn thaáy maùu traéng chaœy chöù khoâng phaœi “nhöõng caâu luïc baùt buoàn röng röng”, cuoàn cuoän voït ra ngoaøi. Nhaân tieän, cuõng xin keå ra vaøi ñieàu maø ngöôøi goõ baøi naøy thaáy khoù hieåu hay coù nghòch lyù trong Truyeän Kieàu: a) “Coœ non xanh taän chaân trôøi” vaø “Daøu daøu ngoïn coœ nöœa vaøng nöœa xanh”. Taïi sao coœ ñaõ heùo uùa treân moät naám moä hoang vaéng, moät nôi raát lyù töôœng cho chuû nghóa coœ xanh baønh tröôùng? b) “Xaäp xoeø eùn lieäng laàu khoâng” vaø “Nhaø tranh vaùch ñaát taœ tôi”. Caùi oâng vieân ngoaïi naøy ngoác ôi laø ngoác, ôœ tuø laø phaœi. Nhaø laàu saün coù laïi boœ troáng, sao khoâng baùn laáy tieàn xaøi chôi, maø doïn ra nhaø tranh vaùch ñaát chi dzaäy? c) Ñaïm Tieân laø moät thöù “geisha”, “poule de luxe”, hay “high class call-girl” cuœa thôøi xöa. Nghóa laø naøng thuoäc loaït ñieám sang. Trong nhaø naøng haún phaœi coù keœ haàu ngöôøi haï chöù? Tieàn cuœa, neáu khoâng chaát ñaày kho thì cuõng phaœi ñuœ dö ñeå cho ai ñoù laøm moät caùi ñaùm tang nho nhoœ. Neáu khoâng coù ngöôøi choân caát thì nhaø nöôùc ñaõ phaœi ra tay. Moät caùi xaùc khoâng moà trong thôøi bình laø chuyeän khoù tin. Khi khoâng khôi khôi laên ñuøng ra cheát (ñeå minh chöùng cho thuyeát hoàng nhan), caùi xaùc cöù ñeå maëc ñaáy, daáu xe ngöïa ñaõ lôø môø, nghóa laø chaéc khoâng theå döôùi moät hai thaùng. Theá maø sao noù vaãn chöa sình thoái, chöa coù roøi boï chuoät daùn nghe nöùc tieáng naøng tìm… xôi. Chaéc taïi vì caùi coâ ca só naøy laø moät caønh thieân höông, khieán luõ daùn chuoät boï roøi bò dò öùng chaêng? d) Caùc töø “xöa laø”, “moät thì” chæ gôïi moät yù nieäm raát mô hoà veà thôøi gian. Khi Vöông Quan keå chuyeän, Ñaïm Tieân cheát ñaõ bao laâu roài? Maø quaùi laï, sao hai aœ toá nga chaúng hay chaúng bieát gì caœ veà moät ngöôøi ñeïp noåi danh taøi saéc ôœ chung tænh? Hình nhö chæ coù Vöông Quan vaø ngöôøi khaùch laø bieát tieáng Ñaïm Tieân. Neáu coâ Kieàu luùc ñoù vöøa ñuùng 15 (tôùi tuaàn caäp keâ), thì Vöông Quan phaœi 13, neáu ba chò em ñeàu sinh naêm moät. Moät nho sinh coøn

176

•

TC THÔ 21

non choeït nhö theá maø sao laïi quaù saønh soœi veà giôùi aên chôi nhæ? Caùch giaœi thích soá 1 (theo vaên chöông) cuœa ngöôøi goõ baøi naøy, laø khi vieát Truyeän Kì, oâng giaø Nguyeãn ñaõ chòu aœnh höôœng cuœa chuû nghóa thaàn kì hieän thöïc. Caùch giaœi thích soá 2 (theo caœm tính) laø oâng cuï Du ñaõ caœi löông hôn ñoaøn Thanh Minh, söœ duïng “möu thaàn chöôùc quyœ”, ñeå: a) laøm loùa maét thieân haï vôùi nhöõng caœnh ñeïp. b) moùc nöôùc maét vôùi nhöõng caœnh saàu. Vöøa môùi taœ caœnh ñeïp xong (ngoïn tieåu kheâ, nao nao doøng nöôùc, nhòp caàu nho nhoœ) Nguyeãn Du ñaõ xoay qua taœ caœnh buoàn (seø seø naém ñaát, daøu daøu ngoïn coœ). Thính giaœ, ñoäc giaœ Truyeän Kieàu ñaõ bò xoœ muõi daét ñi tuøy höùng. Maœ Ñaïm Tieân naèm trong moät caœnh trí neân thô nhö vaäy thì coøn gì baèng, côù chi maø phaœi suït suøi. Ñoaïn keå chuyeän Ñaïm Tieân ñaàm ñìa nöôùc maét (khoùc than khoân xieát, ñaàm ñaàm chaâu sa, chaâu sa vaén daøi). Trong boái caœnh ñoù, Thuùy Vaân vì coøn ñaày ñuœ lyù trí neân coù veû trô treõn, voâ duyeân. Döôùi con maét cuœa Thuùy Kieàu/Nguyeãn Du (hay ngöôïc laïi) ngoâi moä Ñaïm Tieân hieän ra nhö sau: “Seø seø naém ñaát beân ñaøng/Daøu daøu ngoïn coœ nöœa vaøng nöœa xanh”. Theo lôøi Vöông Quan keå thì noù laïi nhö theá naøy: “Buïi hoàng moät naám maëc daàu coœ hoa”. Lôøi chuù daãn trong Truyeän Kieàu (theo baœn cuœa nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi 1983): «Taœn Ñaø chuù: “Hai chöõ buïi hoàng ñaây chæ laø lôøi vaên lòch söï, noùi caùi maœ choân beân ñöôøng. Coù nhieàu baœn ñeà laø: “vuøi noâng” thôøi laøm maát caœ veœ hay maø laïi thaønh ra caùi tình cuœa ngöôøi khaùch khoâng coù trung haäu…” Maëc daàu coœ hoa: ñeå maëc cho hoa daïi, coœ hoang daàu daõi moïc ñaày (toâi nhaán maïnh); yù noùi khoâng ai thaêm vieáng, söœa sang». Vaäy thôøi caùi maœ naøy noù coù nhieàu hay ít coœ ñaây? Caùch dieãn giaœi cuœa Taœn Ñaø coù veœ hôïp tình hôïp lyù, raát deã thöông, raát haáp daãn, neân ñaõ ñöôïc taùn thaønh vì söï traân troïng nhaø thô (cuï) Taœn Ñaø, vaø vì dieãn giaœi nhö vaäy coù veœ “raát thoâng minh”. Nhöng may thay, Taœn Ñaø cuõng cho bieát “coù nhieàu baœn (toâi nhaán maïnh) ñeà laø “vuøi noâng”, nhöng tieác thay Taœn Ñaø laïi khoâng cho bieát roõ baœn naøo ñaõ ñeà laø “buïi hoàng” (moät “baœn” do Taœn Ñaø bòa ñaët?). Döïa vaøo caùi baœn tính raát caœi löông vaø öa cöôøng ñieäu cuœa taùc giaœ Truyeän Kieàu toâi choïn “vuøi noâng”. Maët khaùc, laäp luaän cuûa Taûn Ñaø chöùa ñöïng maâu thuaãn. Cuï ñaõ taëng hoa cho ngöôøi ñoàng ñieäu, veõ chaân khoâng raén: neáu ngöôøi khaùch coù tình trung haäu nhö Taûn Ñaø noùi, côù chi laïi choân Ñaïm Tieân beân ñöôøng? Baœn “voïng coå” Laàu xanh môùi ruõ tröôùng ñaøo/caøng treo giaù ngoïc caøng cao phaåm ngöôøi… vì quaù du döông neân ñaõ khoœa laáp ñöôïc nhöõng ñieàu nghòch lyù raát khoâi haøi. Nhöng noù vaãn coøn nghe ñöôïc vì laø moät ca khuùc muøi maãn ñaõ quen tai. Noù baét ñaàu vôùi caùi caœnh aên chôi töng böøng, ñöôïc phoùng ñaïi toái ña (cöôøng ñieäu): “Bieát bao böôùm laœ ong lôi/cuoäc vui ñaày thaùng traän cöôøi suoát ñeâm/daäp dìu laù gioù caønh chim/sôùm ñöa Toáng Ngoïc toái tìm Traøng Khanh”.

TC THÔ 21

•

177

Bieát bao, daäp dìu, sôùm toái… ñeå roài naøng Kieàu (hay oâng Nguyeãn?) laïi giôœ caùi gioïng caœi löông töï ti ra: “thaân sao böôùm chaùn ong chöôøng baáy thaân”. Vì naøng Kieàu (hay oâng Nguyeãn?) maûi lo ca haùt theo nhòp tango saùu taùm neân ñaõ queân caâu “caøng treo giaù ngoïc caøng cao phaåm ngöôøi” ôœ treân. Xin thöa, khoâng theå coù chuyeän böôùm chaùn ong chöôøng ñöôïc ñaâu. Khoâng theå. No way. Vì Ñaïm Tieân “xa nghe cuõng nöùc tieáng naøng tìm chôi” vaø Thuùy Kieàu “qua chôi nghe tieáng naøng Kieàu” ñeàu raát saùng giaù, raát noåi danh. Caùi thaân böôùm chaùn ong chöôøng ñoù vaãn coøn ñeïp chaùn, noù seõ coøn laø “hoa ñaøo”, “haœi ñöôøng môn môœn caønh tô”, “trong ngoïc traéng ngaø” cho gaõ Thuùc Sinh phaïm toäi ngoaïi tình, roài cho chaøng Töø Haœi bò bay caùi ñaàu anh huøng. Ñau ñôùn thay phaän ñaøn oâng! Trong Truyeän Kieàu, hoaëc laø thaät xaáu hoaëc laø tuyeät ñeïp. Nhaø tranh vaùch ñaát vaãn chöa ñuœ, coøn phaœi taœ tôi, reøm naùt, pheân thöa. Ñeïp thì phaœi thuoäc haøng hoa haäu aùo daøi Nam Cali: “Ngöôøi quoác saéc keœ thieân taøi”. Thuùy Kieàu laø moät trang quoác saéc thì cuõng taïm ñöôïc cho. Nhöng Kim Troïng laø moät ñaáng thieân taøi? Xin loãi. Chaœ daùm aï. Nhöng ñoù laø caùi loái vieát öa duøng bieåu töoïng, aån duï, hoaùn duï cuœa moät thôøi ñaïi. Taát nhieân, duø laø “thieân taøi” Nguyeãn Du cuõng bò troùi buoäc trong khoâng gian vaø thôøi gian, ñaõ phaœi söœ duïng, hay caét daùn caùc saùo ngöõ, hình aœnh saün coù, do vaäy maø trong cuøng moät caâu thô cuõng coù söï maâu thuaãn (?) nhö trong caâu “ñaày vöôøn coœ moïc lau thöa”. Coœ thì coù theå xum xueâ xanh taän chaân trôøi, nhöng lau saäy thì phaœi luoân luoân gaày yeáu, nghieâng ngaû, laùc ñaùc thì môùi neân tranh neân thô. Do theo caùi quan nieäm phaân hai theo loái cuõ cuœa ngöôøi Taøu (aâm/döông, nam/nöõ, nhaät/nguyeät) neân ôœ Nguyeãn Du cuõng coù söï chia ñoâi roõ reät (ñeïp/xaáu, taøi/meänh, tình/hieáu), thì traùch chi caùi ñaùm chuùt chít vaãn coøn mang caùi veát tích aáy, nhö moät khuùc ruoät thöøa töïa nhö ngöôøi bình thô Taân hình thöùc ñaõ vung kieám raïch ñoâi sôn haø thô/vaên? Caùc nhaø bình luaän maùc-xít ñaõ keùo taám chaên veà phía mình. Truyeän Kieàu taát nhieân ñaõ phaœn aœnh cheá ñoä phong kieán, cuõng nhö noù ñang phaœn aœnh cheá ñoä coäng saœn, hay baát cöù moät cheá ñoä naøo coøn nhieàu baát coâng xaõ hoäi. Nhöng tieác thay, Truyeän Kieàu cuõng ñaõ cung caáp cho ta nhöõng thaønh ngöõ ñeå töï ti vaø töï baøo chöõa nhö “phaän nhoœ caùnh chuoàn”, “con ong caùi kieán”, “chuùt phaän ñaøn baø”. Baø Tröng, Baø Trieäu, Tuù Baø, Hoaïn Thö ñaâu coù chuùt phaän. Xöa nay caùi nhan saéc cuœa ngöôøi phuï nöõ thöôøng laø moät ñaëc aân hôn laø tröøng phaït. Ñaéc Kyœ, Ñieâu Thuyeàn, Voõ Haäu, Taây Thi, Messaline, Giang Thanh, Imelda Marcos, Eva Peroùn laø nhöõng ngöôøi ñaøn baø ñeïp coù nhieàu quyeàn bính trong tay, hoï khoâng chuùt phaän tí naøo caœ. Trong côn nguy bieán, Thuùy Kieàu vaãn coøn coù ngöôøi theo phoø hoä kia maø. Thaät ra, Nguyeãn Du ñaâu

178

•

TC THÔ 21

coù ñau ñôùn cho caùi soá kieáp cuœa moät con ñó, maø chæ xoùt xa cho caùi soá phaän cuœa moät trang tieåu thö ñaøi caùc traâm anh. Nhö baäc ñaøn chò Ñaïm Tieân, Thuùy Kieàu cuõng laø moät con “superwhore”, xöa nay chæ coù hai khoâng ba thì laøm sao maø ñieån vôùi chaœ hình. Neáu soáng baây giôø, Nguyeãn Du seõ vieát veà moät coâ nöõ sinh saéc nöôùc höông trôøi, sa chaân saåy böôùc thay vì keå laïi caâu chuyeän cuœa moät con ñó heø voâ taøi voâ saéc. Tôùi ñaây xin cho môœ theâm moät daáu ngoaëc. Nhö caùc daân toäc khaùc ñaõ coù Dante, Pushkin, Shakespeare, Cervantes, Goethe, Tagore, Nguyeãn Du laø nhaø thô lôùn nhaát cuœa chuùng ta. Nhöng trong caùi may cuõng coù khoâng ít caùi ruœi. Chaúng haïn, con chaùu cuœa Shakespeare thaáy khoâng caàn phaœi ñoïc vaên chöông cuœa caùc ngoân ngöõ keùm coœi hôn tieáng Anh neân ít chuyeån dòch, ít tìm ñoïc caùc taùc giaœ ngoaïi quoác hôn ngöôøi Phaùp (ñaõ dòch Cao Haønh Kieän tröôùc tieân). Ngöôøi Myõ thì khoâng ham coi phim ngoaïi quoác vì bò dò öùng phuï ñeà, v.v… Ngöôøi AÊng-leâ ñaõ coù nhieàu may hôn ruœi vôùi Shakespeare. Cervantes thì hình nhö laø moät caùi may tôùi traêm phaàn traêm, theo lôøi nhaø vaên Meã taây cô Mario Vargas Llosa. Coøn chuùng ta thì sao? Beân may beân ruœi beân naøo naëng hôn? Theo thieån yù, ñaây laø caâu hoœi ta caàn phaœi ñaët luùc töœu haäu traø dö: Ñaát nöôùc (“hoàn thieâng soâng nuùi”) ñaõ un ñuùc Nguyeãn Du, hay trieát lyù cuœa Truyeän Kieàu vaø xuùc caœm cuœa moät taùc giaœ ñaõ nhö lôùp söông muø phuœ che, ñeø naëng leân taâm hoàn cuûa caœ moät daân toäc? Nguyeãn Du laø nhaø trí thöùc ñöôïc may maén ra xöù ngoaøi nhöng ruœi (?) thay oâng ñaõ löïa choïn vaø du nhaäp moät cuoán truyeän haïng ba vôùi moät caùi taø thuyeát khoâng bieát do ai saùng cheá. Chính caùi taøi hoa cuœa Nguyeãn Du ñaõ khieán caùi taø thuyeát caøng theâm nguy hieåm? Bôœi nhìn kyõ, caùi thuyeát “hoàng nhan” neáu khoâng laø con ñeœ thì cuõng laø con nuoâi cuœa cheá ñoä phong kieán vaø ñaïo ñöùc Khoång Maïnh, hay baát cöù moät cheá ñoä ñoäc taøi naøo, bieán traät töï xaõ hoäi maø trong ñoù moïi thaønh phaàn caøng ñoàng daïng nhau caøng toát, vaø caùc moái hieåm hoïa thöôøng ñeán töø nhöõng con cöøu ñoœ (Thuùy Kieàu) vaø nhöõng con cöøu ñen (Töø Haœi). Buoàn thay, Töø Haœi trai anh huøng vaø Thuùy Kieàu gaùi thuyeàn quyeân, hai caùi maàm loaïn/maàm caùch maïng coù theå choïc trôøi khuaáy nöôùc (nhö Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø Nguyeãn Thò Giang, nhö Bonnie vaø Clyde) cuoái cuøng ñaõ trôœ thaønh Dumb (Thuùy Kieàu) vaø Dumber (Töø Haœi). Coù phaœi Truyeän Kieàu cuõng chæ laø moät caâu chuyeän taœi ñaïo raên ñôøi (cautionary tale), nguï yù khuyeân baœo moïi ngöôøi neân an phaän thuœ thöôøng, maø Kim Troïng, Vöông Quan, Thuùy Vaân laø nhöõng nhaân vaät ñieån hình? Toäi nghieäp cho Thuùy Vaân, moät chieác boùng voâ hình ñeán möùc khoâng ai theøm ñeå taâm, xem giöõa naøng vaø Kim Troïng coù chuùt tình löu luyeán naøo khoâng. Cuõng nhö Lieâu Trai Chí Dò, Truyeän Kieàu laø saœn phaåm cuœa moät xaõ hoäi thuoäc nam quyeàn vaø nho giaùo, vöøa say ñaém, vöøa haõi sôï caùi nhan saéc vaø caùi tình duïc

TC THÔ 21

•

179

cuœa ngöôøi ñaøn baø (quyeán ruõ, ma quaùi, nghieâng nöôùc nghieâng thaønh). Saéc ñeïp, moùn vuõ khí ñoäc nhaát vaø lôïi haïi nhaát cuûa ngöôøi phuï nöõ, bò ñaøn aùp döôùi thôøi phong kieán vaø bò boïn trí thöùc bieán thaønh moät caùi “nghieäp chöôùng” ñeå phuïc vuï cheá ñoä. Thuùy Vaân ñeïp khoâng thua gì chò, nhöng vì naøng khoâng vöôït ra ngoaøi voøng leã giaùo, chòu cuùi ñaàu vaâng vaâng daï daï neân OK. Vì söï lôïi ích cuûa boïn ñaøn oâng caàm quyeàn bính, caùi phaàn hy sinh queân mình “maãu tính” (madonna) ñöôïc toân vinh, ñaët tröôùc caùi phaàn haïnh phuùc caù nhaân “ñó tính” (whore) ôû ngöôøi phuï nöõ xöa. Voõ Haäu laø moät con ñaøn baø nguy hieåm, daâm ñaõng. Nhöng Truï Vöông coù saùu ngaøn cung phi myõ nöõ thì OK. Ngöôøi ta chæ “boác thôm” ngöôøi ñaøn baø nhöõng khi caàn ñeân hoï: giaëc ñeán nhaø ñaøn baø phaûi ñaùnh. Giaëc tan, boïn ñaøn baø trôû voâ beáp lo chuyeän beáp nuùc haàu haï caùc ngaøi ñaïi taù, ñaïi töoùng. Tình duïc trong cuoán truyeän cuœa Boà Tuøng Linh laø tình duïc beänh hoaïn, haäu quaœ cuœa söï doàn neùn, cuœa thuœ daâm (hieåu theo nghóa xaáu). Boïn ñaøn baø con gaùi laø nhöõng con choàn tinh hieän hình, huùt caïn sinh löïc cuœa ngöôøi ñaøn oâng hay cuœa anh hoïc troø trong ñeâm khuya vaéng, cho tôùi khi con ngöôøi cuœa hoï xanh xao, ñaày taø khí. Trôœ veà aœnh höôœng cuœa Truyeän Kieàu. Khoâng bieát ñoå thöøa cho Nguyeãn Du nhö vaày coù coâng baèng hay khoâng, nhöng meï toâi suoát ñôøi ñaõ veïn chöõ toøng vôùi choàng vôùi con, soáng trong söï lo sôï nôm nôùp nhöõng lôøi dò nghò. Baø khuyeân daïy chuùng toâi “ñöøng laøm khaùc ngöôøi ta con ôi”, “thieân haï sao mình vaäy”. Nghóa laø neáu muoán soáng yeân thaân thì ñöøng choïn con ñöôøng cuœa Thuùy Kieàu, ñeïp thì phaœi laáy loï noài boâi leân maët, ñöøng choïn con ñöôøng cuœa Töø Haœi (moät thöù Gengis Khan haïng möôøi?) maø phaœi lo vuøi maøi kinh söœ ñoã ñaït cho caœ nhaø ñöôïc hieån vinh. Nhaân vaät Thuùy Kieàu ñaõ ñöôïc saùng cheá vôùi nhöõng nghòch lyù roõ reät. Khoâng bieát caùi nghieäp chöôùng cuœa Thuùy Kieàu laø gì maø khi ñaàu thai, thay vì laøm traâu ngöïa, naøng laïi ñöôïc/bò thaønh moät ñoùa hoàng nhan vôùi meänh baïc? Caùi xaõ hoäi phong kieán trong Truyeän Kieàu bò côn gioù nheï lung lay, laøm rôi ruïng vaøi chieác laù uùa roài ñaâu laïi vaøo ñaáy. Noù baét ñaàu vôùi “boán phöông phaúng laëng hai kinh vöõng vaøng” ñeå roài chaám döùt vôùi caœnh ñoaøn vieân, “phong löu phuù quyù ai bì/vöôøn xuaân moät cöœa ñeå bia muoân ñôøi.” Trong vieäc ñoïc saùch, nhaø vaên Khaùi Höng cuõng vaäy. Giöõa bieát bao aùng (baøi) thô hay cuœa nöôùc Phaùp, nhaø vaên naøy laïi löïa choïn moät caùi sonnet thuoäc haøng tieåu xaœo ñeå chuyeån ngöõ (“Loøng ta choân moät khoái tình”). Taát nhieân ñaây laø baøi thô (baœn dòch) vaãn coøn ñöôïc nhieàu ñoäc giaœ ta töng tiu quyù troïng, vì nhìn löôùt qua trang web, toâi thaáy coù ít nhaát laø ba gia trang Vieät ñaëc bieät daønh cho baøi thô cuœa Feùlix Arvers, moät nhaø thô taøi töœ tí teo cuœa theá kyœ 19. Thoâng thöôøng, ña soá khoâng bieát löïa choïn caùi hay caùi ñeïp, maø chæ löïa choïn caùi mình öa, caùi hôïp gu mình. Nhöng laáy caùi mình thích ra laøm cho ngöôøi thì laïi laø chuyeän khaùc. Treân phöong dieän vaên chöong ngheä thuaät, “Anh

180

•

TC THÔ 21

phaûi soáng” (caùi truyeän ngaéncuûa Khaùi Höng ñöoïc aâu yeám chuyeån dòch ra vaøi ngoaïi ngöõ) raát... “caûi löong”. AÛŒnh höôœng cuœa Truyeän Kieàu? Ngoaøi boùi Kieàu, ngaâm Kieàu, laåy Kieàu, vònh Kieàu, veõ Kieàu, dieãn Kieàu, löôïm Kieàu, laáy Kieàu, hoùng maùt treân beán Ninh Kieàu tuøm lum taø la, coù phaœi hình aœnh ñoäng ñaøo vaø thieân thai ñaõ ñeœ ra theâm moät baøi “Thieân Thai” cuœa Taœn Ñaø, vaø moät baœn “Thieân Thai” cuœa Vaên Cao, vôùi baày tieân nöõ Lolita chôø daâng Löu Nguyeãn traùi ñaøo tô? Vaø moät khuùc “Thieân Thai”/ Taœn Ñaø/Phaïm Duy? Vaø moät caùi quaùn aên Boàng Lai treân moät caùi saân thöôïng ôœ Saøi goøn cuõ, thi thoaœng voïng ñöa tieáng ca laœnh loùt cuœa moät danh ca trình dieãn caœ hai baøi Thieân Thai? Coù phaœi “ngoài leân cho chò laïy roài seõ thöa” seõ coù moät loâ con chaùu chaét chuùt chít baét ñaàu vôùi “Lôõ böôùc sang ngang”? Roài “Hai saéc hoa Ti-goân” vaø “Baøi thô thöù nhaát”? (Toâi raát thích caùi thaùi ñoä nhieâu ñoù ñuœ roài cuœa taùc giaœ hai baøi tình coù nhieàu chaát humour ngaàm naøy: “trôøi ôi ngöôøi aáy [caùi thaèng choù cheát ñoù noù] coù buoàn khoâng?” Taát nhieân ñaây chæ laø dieãn giaœi cho vui, vì hình nhö coù moät oâng raâu maøy haïng mieáu ñeàn ñaõ cheâ hai baøi thô cuœa ñaøn baø con gaùi laø laœi nhaœi. Ai ñaâu daùm chaéc T.T. KH laø ñôøn baø. Tieáp theo, vaâng, tieáp theo laø moät chuoãi lieân tu baát taän thi só, nhaïc só, ca só, ñoäc giaœ só, thính giaœ só thaát tình kinh nieân? Moät ngöôøi ngoài beân nay soâng. Moät ngöôøi ngoài beân kia soâng. Beân nay soâng laø moät oâng leœ loi tình nhôù. Beân kia soâng laø moät baø leœ boùng tình xa. Chôùi vôùi ôœ giöõa soâng Ngaân Haø khoâng caàu khæ, thì coù keœ naøy ñeâm ñeâm vöøa goõ nhòp baøn chöõ vöøa nghe reân ræ vöøa khoùc thuùt thít. Chieàu xöa möa rôi aâm thaàm, keœ naøy ñaõ giaønh oâ chaïy veà nhaø cho leï, chôù söùc maáy maø ñöa em sang soâng. Ñoù laø tình ca. Coøn daân ca? Keœ naøy cuõng ñaõ töøng “kìa ñoaøn ngöôøi vui veœ gaùi cuøng trai” bi boâ “ai baœo chaên traâu laø söôùng, chaên traâu khoå laém chöù” baèng thích, cho ñeán ngaøy giaœi phoùng ñöôïc göûi ñi vuøng kinh teá môùi, môùi bieát roõ caùi muøi “oâng baûo chaên traâu laø khoå, chaên traâu söôùng laém chöù”. Taát nhieân moät “caùi nhìn cuœa chim” hay moät “caùi nhìn cuœa eách” seõ khoâng ñöôïc traêm phaàn chaân xaùc, nhöng hy voïng cuõng coù vaøi phaàn ñuùng chaêng? ÖØ, thì mình cöù trình laøng quoác teá ñaïi, thöœ coi. Hieån nhieân ngöôøi goõ baøi naøy khoâng muoán vaïch laù tìm saâu. Ñaây chæ laø nhöõng ñieàu thaéc maéc coœn con toâi ñaõ choân kín trong loøng töø thuôœ xa xöa hoïc troø nhö khoái tình Tröông Chi, chaúng muoán toœ baøy cuøng ai, vì “nghó mình phaän moœng caùnh chuoàn” “con ong caùi kieán keâu gì ñöôïc oan”, neáu khoâng coù caùi chuyeän pheâ bình taân hình thöùc dö thöøa caùi noï caùi kia cuœa thô ca coå ñieån neân dôœ eït. Daãu sao thì Truyeän Kieàu vaãn laø moät aùng thô hay, moät taùc phaåm haøng ñaàu. Khaùc vôùi Chinh Phuï vaø Cung Oaùn, Truyeän Kieàu thuoäc theå loaïi truyeän noâm, moät thöù “pulp fiction” cuœa ngaøy xa xöa. Noù coù nhöõng maøn haáp daãn (vaên chöông, ngheä thuaät) vaø nhöõng caùi voâ lyù (thöông maïi, caâu

TC THÔ 21

•

181

khaùch) cuœa nhöõng moùn haøng ñeå tieâu thuï, hoaëc ñeå mua vui, cuœa caùc cuoán phim Vieät Nam trong vaø ngoaøi nöôùc (lính nguïy ñeå toùc daøi, gaùi ngheøo maëc xuù chieâng ñaét tieàn, v.v…) Moät ñoäc giaœ coøn nhieàu thoùi quen veà thô ca coù theå khoù caœm nhaän ñöôïc caùi chaát lieäu goà gheà coá tình (xin goïi taïm nhö vaäy) cuœa Taân hình thöùc. Coù theå ví hoï vôùi nhöõng ngöôøi (giaœ duï) vì quen ñoïc/quen nghe truyeän thô neân khoâng theå chaáp nhaän caùc cuoán truyeän vaên khi chuùng môùi xuaát ñaàu loä dieän. Baœo raèng Taân hình thöùc vì khoâng coù caùc chaát lieäu quen thuoäc cuœa thô cuõ neân khoâng theå laø thô, cuõng töïa nhö noùi tranh tröøu töôïng, hoaëc hai böùc tranh “White on white” vaø “Black on black”, hai khung boá vuoâng vöùc toaøn moät maøu traéng ñuïc vaø moät maøu ñen tuyeàn, cuœa Malevich, khoâng phaœi laø hoäi hoïa. Nhoùm “Xuaân Thu Nhaõ Taäp” cuõng ñaõ töøng bò cheâ bai thaäm teä. Bieát bao taùc phaåm giaù trò haøng ñaàu cuœa ngaøy hoâm nay ñaõ töøng bò choáng ñoái trong quaù khöù. Taát nhieân, nhoùm taân hình thöùc khoâng daùm so bì vôùi baát cöù moät ai. Tuy nhieân, vì coù ngöôøi ñaõ khoâng ngaïi ñöôøng trôn öôùt ñeán thaêm Taân hình thöùc neân nhoùm naøy caœm thaáy phaán khôœi voâ cuøng. Xin caœm ôn vaø xin cöù tieáp tuïc, khen cheâ ñeàu quyù hôn kính nhi vieãn chi. Nhoùm taân hình thöùc laøm thô ñeå moïi ngöôøi cuøng ñoïc chôi, chöù khoâng phaœi ñeå giaønh ngoâi thieân töœ. Vì laø tranh luaän neân khoù giöõ ñöôïc bình tónh, coù khi buoäc loøng phaœi söœ duïng nhöõng lôøi leõ keùm thanh tao, hay chôi troø “du kích chieán” naøy noï ñeå ñoäc giaœ ñôõ thaáy chaùn, chöù tuyeät nhieân khoâng coù chuyeän “töœ thuø”ø chaúng ñoäi trôøi chung. Ngaäm chöõ phun ngöôøi chæ moœi mieäng mình, ñaùnh voõ moàm thaéng thua ñeàu thieät caœ. Trong cuoán phim “Coâ gaùi treân soâng” cuœa ñaïo dieãn Ñaëng Nhaät Minh, ngöôøi nöõ phoùng vieân coäng saœn coù ñöa ra lôøi nhaän xeùt sau ñaây: “Ñôøi soáng caàn moät caùi gì khaùc hôn laø nhöõng lôøi leõ suoâng, duø pheâ phaùn hay ngôïi ca”. Trôœ veà töông lai Taân hình thöùc, cuõng xin noùi theâm raèng chuœ ñích cuœa nhaø thô Kheá Ieâm khi vieát caùc baøi lyù thuyeát khoâng phaœi ñeå leân maët keœ caœ, ñaøn anh. Maø chæ coát ñeå cho ngöôøi laøm thô coù töïa ñieåm. Trong phaàn keát luaän, taùc giaœ baøi nhaän xeùt coù taëng cho Taân hình thöùc moät boâng hoàng muoän maøng: “Toâi ñoàng yù raèng caùc baøi thô laøm theo Taân hình thöùc coù moät noäi dung môùi laï so vôùi caùc baøi thô töï do”. Moät boâng hoàng hay laø caùi phaùt suùng aân hueä traù hình ñaây? Moät boâng hoàng taát nhieân roài! Vaâng. Taân hình thöùc laø moät boâng hoàng trong caùi chôï trôøi thô töôi maùt, beân doøng chaœy nhoän nhòp cuœa cuoäc ñôøi ñaùng yeâu vaø ñaùng gheùt, phaœn aœnh trong moãi baøi thô. Haõy ñoïc Taân hình thöùc ñeå thaáy/ñeå nghe taân hình thöùc töï traøo (Ñoïc taïp…, Hoaøng Xuaân Sôn). Ñeå theo chaân keœ thao thöùc vaøo sieâu thò khuya, laøm shop lifting chôi (Nöœa ñeâm, Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung). Ñeå

182

•

TC THÔ 21

haù mieäng cöôøi che gioït leä ñaù boùng (Apocalypse now-Pay later… Nguyeãn Ñaêng Thöôøng). Ñeå spray nhöõng lôøi ngaïo ngheã leân maët töôøng daøy cuœa ñaïo ñöùc giaœ (Kieàu, Ñoã Kh.). Ñeå traàm ngaâm nhö moät vò thieàn sö khoâng chuøa chieàn (Chieác gheá, Kheá Ieâm). Ñeå laõng du tay traéng chaân giaày boá, quay goùt trôœ veà ñieâu taøn (Noùi laïi veà maùi nhaø xöa, Nguyeãn Ñaït). Ñeå ngaäm viagra, nghe moät khuùc blues buoàn röng röùc vôùi ngöôøi tình cuõ (Jazz tröa, Phaïm Vieät Cöôøng). Ñeå mô mô maøng maøng deät thô treân chieác maùy vi tính, nhö coâ gaùi xuaân thì cuœa moät thôøi vang boùng, deät luïa mô moäng beân khung cöœi (Ñeâm vaø giaác mô, YÙ Lieân). Ñeå buøi nguøi cuøng nhaø thô ñi tìm thôøi gian ñaõ maát taïi moät nôi maø cuoäc ñôøi ñaõ ñöôïc soáng chæ baèng nöôùc maét, vôùi caùi truyeän thô taân hình thöùc ñaàu tieân (Giöõa nhöõng doøng thô lôøi chöa noùi, Phan Taán Haœi). Vaøi ví duï, trong caùi soá löôïng khaù doài daøo nhöõng taùc phaåm cuœa gaàn ba chuïc nhaø thô taân hình thöùc. Nhöõng chieác gheá… nhöõng chieác gheá… nhöõng chieác gheá… laäp ñi laäp laïi trong baøi thô cuœa nhaø thô Kheá Ieâm khieán toâi nhôù ñeán caùc töø America… America… America… trong baøi thô cuœa Allen Ginsberg do toâi chuyeån ngöõ maáy chuïc naêm veà tröôùc ôœ Saøi goøn. Baøi “America” ñaõ ñöa teân tuoåi vaø caùi khuoân maët raâu ria hippie treœ cuœa nhaø thô Allen Ginsberg leân trang bìa taïp chí Time trong khi ñaát nöôùc Vieät aùi yeâu saép bò chia caét. Nhaïi lôøi Rimbaud trong “Matineùe d’ivresse”5, ta coù theå baœo raèng: Ñaây laø thôøi cuœa nhöõng keœ gieát thô. Nhoùm taân hình thöùc gieát thô ñeå vieát thô. A. Noùi ñuøa cho vui vaäy maø. Vì neáu nhaø thô Haøn Maëc Töœ khoâng theå gieát ngöôøi trong moäng thì nhaø thô Taân Hình Thöùc laøm sao maø gieát ñöôïc thô treân thöïc teá? Thô coù thieân hình vaïn traïng. Thô khoâng nhaát nhieát phaœi laø moät baøi thi ca nho nhoœ xinh xinh coù lôøi hoa myõ ñeå ngaâm nga. Chaéc ta cuõng neân phaân bieät giöõa thô/poetry vaø moät baøi thô/a poem hieåu theo nghóa cuõ. Moãi thôøi ñaïi, moãi chuœ nghóa ñeàu coù caùi neân tranh, neân thô, neân truyeän cuœa rieâng noù. Nhöõng ngöôøi laøm thô taân hình thöùc ñang coá chuïp baét nhöõng caùi maø hoï cho laø neân thô trong thôøi ñaïi cuœa hoï. Hoï coù theå sai laàm. Nhöng ñoù laïi laø moät chuyeän khaùc. Xin caœm taï quyù vò ñoäc giaœ.

5) “Moät buoåi saùng trong côn say”, moät baøi thô-vaên xuoâi trong thi taäp “Illuminations”.

TC THÔ 21

THAÄN NHIEÂN NHÖÕNG BAØN CHAÂN * Côn meâ ñieân nhöõng baøn chaân Giaùc quan maét troå doïc moäng du treân boá Chuïp baét raïch xeù Boâi xoùa Moät theá giôùi môùi ra ñôøi Anh ngaây say muøi sôn Nhö ngaøy xöa Muøi naùch meï muøi ñaát raï muøi möa luõ muøi vóa heø aáu thô Haø Noäi coáng raûnh ngoaïi oâ Con traêng ñôn soi qua chaán song Töøng veät coïï theá giôùi sinh soâi vaø phaân huûy taùi taïo ñoã vôõ chænh trang laïi boá cuïc hình theå taïo hoùa nhöõng khoâng gian xanh nhöõng aùm aûnh hoaøng thoå ñieàu con ngöôøi chöa töøng bieát aån kín trong kyù öùc toå tieân Chuùng ta lao vaøo neàn vaên minh laï khaùt voïng toàn taïi vaø töï do nhöõng ngoùn chaân toøe moùng baáu rieát xuoáng ñaát giaáu mình nhö loaøi raén moái giaáu mình nhö muõi dao taåm ñoäc giaáu mình nhö haït maàm bí maät dung chöùa côn gioâng giaáu mình nhö veát thöông raùch kieâu haûnh giaáu mình nhö söï soáng caát giöõ löûa haèng ñeâm töøng theá giôùi laëng leõ ra ñôøi 9/5/01

Teân moät böùc tranh cuûa hoïa só Nguyeãn Ñaïi Giang

•

183

184

•

TC THÔ 21

HOA LILAC Moãi khi laøm xong moät baøi thô Gaõ laø keû cao sang nhaát Coù khi baøi thô chæ noùi veà maøu tím hoa lilac Naøy, lilac treân veä ñöôøng Sao tím ñeán theá? Moãi baøi thô coù moät cuoäc löõ haønh Khoâng ñieåm ñeán Hay chæ ñeán khi noù bò laõng queân Anh veõ ö? Töøng lôùp sôn boài leân boá Böùc tranh hoaøn thaønh khi anh kieät löïc Quaúng vaát coï Vaø nhaän ra söï caàn thieát cuûa khoaûng troáng Luùc naøy gaõ ngoài tö löï Tröôùc maøu tím lilac Con ñöôøng Cuõng coù khi ôû phía sau löng 10/5/01

TC THÔ 21

WALLACE STEVENS

Giai Thoaïi Veà Caùi Loï Toâi ñaët moät caùi loï ôû Tennessee, Vaø noù troøn, ngoài treân moät ñoài. Noù laøm taát caû söï hoang daõ loâi thoâi Bao vaây caùi ñoài. Söï hoang daõ vöôn tôùi noù, Traûi quanh noù, khoâng coøn hoang nöõa. Caùi loï troøn ngoài treân maët ñaát Vaø cao vaø beä veä treân khoâng. Noù thoáng trò taát caû moïi nôi. Caùi loï xaùm vaø trô. Noù baát caàn chim hay caây buïi, Chaúng gioáng gì khaùc ôû Tennessee.

•

185

186

•

TC THÔ 21

Möôøi Ba Caùch Nhìn Con Chim Ñen I Giöõa hai möôi nuùi tuyeát, Vaät ñoäng duy nhaát Laø maét cuûa con chim ñen. II Toâi coù ba quan nieäm, Nhö moät caây Coù ba con chim ñen. III Con chim ñen ñaûo trong gioù muøa thu. Noù laø moät phaàn nhoû cuûa baûn kòch caâm. IV Ngöôøi ñaøn oâng vaø ngöôøi ñaøn baø Laø moät. Ngöôøi ñaøn oâng vaø ngöôøi ñaøn baø vaø con chim ñen Laø moät. V Toâi khoâng bieát neân öa caùi gì hôn, Caùi ñeïp cuûa uoán gioïng Hay caùi ñeïp cuûa nghóa boùng, Con chim ñen hoùt Hay ngay sau ñoù. VI Nhöõng nhuõ baêng treùt cöûa soå daøi Vôùi moät thuûy tinh man rôï. Caùi boùng cuûa con chim ñen Ñi xeùo tôùi, xeùo lui. Taâm traïng Laàn trong boùng toái Moät nguyeân nhaân khoâng theå giaûi ñöôïc. VII Nhöõng ngöôøi ñaøn oâng gaày ôû Haddam,

TC THÔ 21

Sao laïi hình töôïng nhöõng con chim vaøng? Caùc oâng khoâng thaáy moät con chim ñen Ñang ñi quanh chaân Nhöõng ngöôøi ñaøn baø quanh caùc oâng ö? VIII Toâi bieát nhöõng troïng aâm sang troïng Vaø nhöõng nhòp ñieäu saùng suûa, khoâng theå traùnh ñöôïc; Nhöng toâi cuõng bieát Con chim ñen coù lieân quan Ñeán nhöõng gì toâi bieát. IX Khi con chim ñen bay khoûi taàm nhìn, Noù ñaùnh daáu caùi meùp Cuûa moät trong nhieàu voøng troøn. X Thaáy nhöõng con chim ñen Bay trong aùnh saùng maøu xanh laù caây, Nhöõng tuù baø haøi aâm Cuõng phaûi theùt leân. XI Haén ñi qua Connecticut Trong moät xe loàng kieáng. Coù moät laàn, haén bò xieân bôûi caùi sôï Khi haén töôûng Caùi boùng cuûa xe ngöïa Laø nhöõng con chim ñen. XII Con soâng ñang chaûy, Con chim ñen ñang phaûi bay. XIII Y nhö buoåi chieàu caû buoåi tröa. Tuyeát ñang rôi Vaø seõ rôi. Con chim ñen Ngoài treân caønh caây tuyeát tuøng.

•

187

188

•

TC THÔ 21

Con Thoû Laøm Vua Loaøi Ma Söï khoù khaên ñeå suy nghó trong cuoái ngaøy Khi moät boùng dò hình che laáp maët trôøi Vaø khoâng coøn gì ngoaøi aùnh saùng treân loâng maøy— Naõy coøn con meøo tôùp söõa nguyeân ngaøy. Meøo maäp, löôõi ñoû, trí xanh, söõa traéng Vaø thaùng taùm laø thaùng yeân tónh nhaát. Ñöôïc ôû giöõa coû, trong thôøi yeân tónh nhaát, Maø laïi vaéng caùi ñoà soä cuûa con meøo, Con meøo boû queân treân maët traêng; Vaø laïi caûm thaáy aùnh saùng laø aùnh saùng thoû, Maø trong ñoù taát caû ñeàu daønh cho maøy Vaø khoâng coøn gì ñeå giaûi thích caû; Vaø cuõng chaúng coøn gì ñeå maø suy, noù seõ töï ñeán; Vaø ñoâng xoâng tôùi taây, roài taây xoâng xuoáng. Chaúng nhaèm nhoø gì. Coû ñaõ ñaày Vaø ñaày baûn thaân maøy. Caây xunh quanh ñeàu daønh cho maøy, Caû caùi theânh thang cuûa ñeâm cuõng daønh cho maøy, Moät baûn thaân chaïm heát chu vi, Maøy trôû thaønh baûn thaân ñoå ñaày boán goùc cuûa ñeâm. Con meøo ñoû ñaõ khuaát trong aùnh saùng cuûa loâng Roài maøy khuïm cao, khuïm leân, Maøy khuïm cao, cao hôn nöõa, ñen nhö ñaù— Maøy ngoài vôùi caùi ñaàu nhö töôïng taïc treân khoâng Vaø con meøo beù xanh laø con boï trong coû.

Ñinh Linh dòch

Cuøng vôùi Ezra Pound, T.S Eliot, vaø William Carlos Williams, Wallace Stevens laø moät trong nhöõng nhaø thô quan troïng nhaát cuûa phong traøo Hieän Ñaïi (Modernism) trong thi ca Myõ. OÂng sinh naêm 1879, vaø maát naêm 1955. Baøi thô “Thirteen Ways Of Looking At A Black Bird” laø moät trong nhöõng baøi thô noåi tieáng nhaát, vaø coù aûnh höôûng nhaát, cuûa oâng.

TC THÔ 21

•

189

Kaùntor Peùter

GHI CHEÙP 3 röôõi chieàu ngaøy muøng 8 thaùng Naêm 2001, döôùi caùi noùng 30 ñoä sau côn möa raøo taàm taõ, treân phoá Raùkoùczi, ñoaïn giöõa beänh vieän Roùkus vaø Astoùria, trong boä aùo choaøng daøi maøu ñen, ñaàu ñoäi muõ næ ñen hình choùp cuït, tay caàm gaäy, vai khoaùc chieác ba-loâ laém tuùi, hai traùi khí caàu coät vaøo ba-loâ bay phaáp phôùi treân vai, moät traùi traéng, traùi kia maøu ñoû, moät ngöôøi toùc vaø raâu xoaên, daøi vaø ñen baïc, aùnh maét voâ caûm, khoâng heà voäi vaõ vaø do döï löôùt ngang qua toâi veà höôùng Astoùria. Chính laø chaøng Odusseus moät laàn nöõa, luoân luoân, maõi maõi ñi veà Ithaque.

Thaùi Linh dòch

Kaùntor Peùter (1949- ), nhaø thô Hung, giaûi thöôûng Joùzsef Attila (giaûi lôùn nhaát veà thi ca cuûa Hung). Taäp thô gaàn ñaây nhaát: “Giaõ töø vaø ñeán” (Buùcsuù eùs megeùrkezeùs), Nhaø xuaát baûn Ngöôøi gieo haït (Magveto), 1997.

190

•

TC THÔ 21

Hazel Smith

Cuoäc xuaát kích cuûa thô

Taëng Dave Muray

Baøi thô laø caùi gì thaät khoù noùi thôøi nay bôûi thô ñang thay ñoåi theá nhöng hieám ngöôøi chòu ghi nhaän Toâi vui toâi vieát baøi naøy höôûng aûo giaùc aám ñang giöõ moät laäp tröôøng Caùc tuyeån taäp haàu heát nhö nhau môû ñoïc baïn ít thaáy ñieàu chuyeån lay truyeàn thoáng thaät tieän vì ngöôøi ta coù theå mua vaø khoâng ñoïc khoâng nghó cuõng khoâng xeùt laïi ñieàu gì vaø coù nheõ caùc taïp chí khoâng caàn khaûo luaän ngoân töø CD vì CD khoâng phaûi “saùch” vaø döôøng quí oâng haøn laâm vaãn caûm thaáy taùo baïo caûm thaáy maéc nôï xu höôùng môùi khi vieát veà nhöõng nhaø-thô-ngoân-ngöõ xöù Hoa Kyø saün coù nhieàu luaät baát thaønh vaên veà chuyeän neân vieát ra sao ñöøng laøm loaïi thô khoâng vaän duïng pheùp so saùnh hoaëc duøng quaù nhieàu aån duï chaúng neân quaù thoâng ñoàng cuøng hoaùn duï bôûi thô phaûi taäp trung vaø keát dính vaø ngay khi baïn khoâng noùi veà chính mình haún cuõng aùm chæ nhöõng vaán ñeà rieâng caùi loái ôû-ngoaøi-nhìn nay coøn vöõng choã

TC THÔ 21

•

191

caùi ngöôøi ta thích ñaâu phaûi laø hieän thöïc baån thæu maø chính laø vaûi baån vaø neáu baïn vieát loaïi thô-ñoïc-trình-dieãn hoaëc thô chæ toàn taïi trong studio hoaëc thô coù theå treo trong gallery hoaëc thô noùi baèng ngoân ngöõ cuûa chính noù chôù ngaây thô tin coù ai ñoù chòu in Vaøi keû phaùn raèng aån duï voán taùnh tieåu tö saûn hoaëc giaùo ñieàu coù nheõ vaäy nhöng toâi chaúng coù gì choáng aån duï hoaëc choáng baát kyø theå cheá thô naøo tröø phi theå cheá thaønh caùi tuùi nhoát tuø ñieàu phaûi laøm khi baïn ñöùng nghieâm hoaëc khi lieám giaøy nhöõng keû gioûi hôn baïn Toâi thích thöù aån duï loät traàn roài choáng laïi quaàn aùo thöù aån duï hôi taøn taät moät caùi nhaø coù khaû naêng saäp khi ñaäp quaù maïnh cöûa Toâi thích baøi thô töï taùi-ñònh-sôû baèng caùch ñoát hoä chieáu moät baøi thô khoâng khôùp vaø laøm caùi maø ngöôøi cuøng nhaø laøm noù khoâng chaûi ñaàu khoâng caïo raâu haát gheá khi coù ai ñònh ngoài noù haùt gaây aán töôïng töï trình dieãn nhö Madona moät baøi thô döïng baèng tieáng nhaïc oàn vaø chaát lieäu giaûn dò thoâ vaø gaïch ñaù vuïn noù maëc quaàn aùo roäng tham gia chieán dòch thay ñoåi taän goác cho tôùi luùc coå hoïng raùt vaø khaåu hieäu cuõng queân vaø baát cöù ñieàu gì thô noùi ñeàu ít nghóa tôùi möùc toâi ñaây muoán boû heát ñi khoâng ñoùng cöûa soå khoâng khoùa cöûa nhaø boû laïi töø nhöõng hoùa ñôn chöa traû ñeán theû hoäi theå duïc vaø khoâng hoå theïn ngaït thôû lieàu lónh chaïy vôùi nhòp baøi thô

töø taïp chí MILK, volume one, 1999

Cuø An Höng dòch

192

•

TC THÔ 21

NGUYEÂN QUOÁC CHAÙNH

CÔN MEÂ ÑAÀM LAÀY I Caàu chì gaõy. Maøn ñeâm töø ñoà vaät öùa ra nhöõng con maét thaát laïc vaø taát caû ñeàu bò nhieãm. Nhöõng sôïi cô caêng treân boä maët hình söï. Nhieät thoaùt maát khaû naêng xuaát tinh. Nôi thaàn loä thì vaùng phuû vaøng loang vaø daït xuoáng ñöôøng bieân va vaøo vuøng caám. Maét chöôùng. Mieäng traàm tích ngaäm nieàm kieâu haõnh boà hoøn phuùn thaïch taïnh ôû laèn ranh khí haäu cuûa thöïc vaø aûo. Lieät giaùc. Söï soáng ngöng chaûy. Moïi vaät raõ töøng maûnh chæ voïng aâm cuûa linga va yoni nhöõng pho töôïng thaûn nhieân aâm u coøn vaúng... II Caàu chì gaõy. Ñoà vaät xöng vöông. Nhöõng trung tín buoâng giaùo. Laø thôøi cô hôïp phaùp cuûa hoãn loaïn saéc. Traät töï ñöôïc vaõn hoài bôûi hung tính ñoû. Ngöõ ñieäu leân huyeát aùp mô giaác maõ tieàn bình noâng röôïu caïn. Naõo boä saém tuoàng dieãn troø saân khaáu thuaàn tính aâm. Baøn tay ñoäc quyeàn aán vaøo thieân chöùc ñoäng vaät. Maøu da maát phaûn xaï vaø cuoän chæ quùa khöù deät taám vaûi chaén nhöõng loã thuûng dieän tích khoâng daãn noåi trí töôûng vöôït taàng soá

TC THÔ 21

•

193

coân truøng yeám khí. Nhöõng con maét lô laùo ñaùnh maát chìa kheùp môû tuøy tieän. Khí chöôùng. Nhöõng hình nhaân khaät khuøng. Moãi hình nhaân giaáu moät ñuoâi lôïn ôû laøng ma coân ñoâ (laøng ôû trong tieåu thuyeát Traêm Naêm Coâ Ñôn) vaø nhöõng ñaùm maây hình thuù côõi leân nhau khoâng phaân laønh döõ sö töû thoû meøo choù ngöïa... Nhuïc theå môû cöûa. AÙp löïc cuûa thieáu thöøa phuùn xuaát ngoøai taàm möùc cuûa khoâng saéc hoûi huyeàn ngaõ naëng. Maët cuûa phuùn xuaát khoâng coù trong saùch töôùng. Phaàn nhoâ laø nhoïn vaø deûo. Truõng coù phaàn töû loã ñen hình daïng bieán theo thôøi tieát cuûa ngaùp vaët. III Caàu chì gaõy. Ñeâm san laáp nhoâ vaø truõng. Cheânh leäch gaây nhöùc moûi toaøn tuyeán maøng tai yeát haàu ñan ñieàn xöông cuøng xöông beïn vaø toa leùt môû. Cöùu tinh ngoài. Nôi khaùi nieäm laøkieâm coâ coân truøng baét moi baèng heä thoáng kheùp kín. Trí töôûng suy dinh döôõng truyeàn kieáp. Ñaøn oâng boùng daày khoâng nghe khí vôõ vôõ aùm giao thoâng ñöôøng ra nhò tì. Nhìn vaøo moät ñieåm. Nhìn chaêm vaø nieäm laø nhaäp toa taøu khoâng haønh khaùch. Trí töôûng töôïng neùm vaøo khoaûng choùi taát caû ñeàu nhoãm. Chuyeån ñoäng thaúng trieät aåm phôi nguõ taïng. Ñu boùng voõng chì chieát. Tieáng ñoäng cuûa boùng toái ñaãm daàu nhôøn. Ñoàng heä hieän phuø ñieâu khaéc voäi nôi coân truøng yeám khí sính tín ngöôõng. Thôøi gaäm. Muùt tuûy. Saûn phaåm cuûa chung chaï mieång cöôõng cuûa baûn naêng aùp löïc röøng choài. Baøn tay nhaùt göøng. Laäp theå boø leâ.

194

•

TC THÔ 21

Trí nhôù môû khaåu ñoä vaø nhöõng toa taùu khoâng haønh khaùch. Quùa khöù thöøa veù. Nhöõng theá kyû khoâng taûi. IV Caàu chì gaõy. Maøn huyønh quang töø soù toái loaèng ngoaèng nhöõng hình nhaân theá kyû tieàn phim caâm. Moät hình nhaân tieân phong theø löôõi chaát nhôøn maøu hung tanh ræ töø khe nöùt giaùn ñoaïn nhöõng möu toan nhaäp vónh cöûu. Khoâng saéc khoâng muøi khoâng caû khoâng. Caân baèng cheânh. Coân truøng thi nhau ñoàng ca ñieäp khuùc ñaàm laày. Möa ñang. Khoâng troán noåi vaøo. Beân ngoaøi vaãn tieán trình nhöõng toa taøu khoâng taûi. Nhuùng taát caû vaøo chaäu röûa cheùn. Xoùa ñaàu moái. Laáp heä thoáng phoøng chaùy giaùc quan. Quùa khöù laø nhöõng ñaùm chaùy kyù öùc baùo töû thöôøng tröïc. Hai ñoaûn khuùc quaù khoå phaùt ñieäu nhaïc aâm u nhö lôøi khaán. Cöûa môû. Bí maät ñoå ra ñöôøng. Coân truøng keâu raân. Ñaàm laày nguû saâu. Chaïy chaïy vaø chaïy... Chai chöõ ñaày. Baån. Baøn tay dieãn caûm roùt traøn ra ly bôûi daùn chuoät haét leân töôøng nhöõng boùng nghieâng nhöõng oâ vuoâng. Gaïch lieäm. AÙm ngöõ giaùng ñoøn. Luïc phuû hoài söùc. Maøu da ñoàng heä phaùt soùng khoâng thôøi gian.

TC THÔ 21

•

195

Nguyeãn Baù Thoï VOÏNG AÂM Nhöõng böôùc chaân voäi vaõ leân thang Hôi thôû doác coù vò noàng bieån maën Toâi bieát raèng em ñaõ ñeán Em ñeo trong tim moät chieác chuoâng buoàn Toâi bieát raèng em ñaõ ñeán Em coù mang theo cho toâi tình yeâu Baùnh mì cuûa ñôøi soáng vaø khoùi buïi thieát thaân treân toùc Em ñeán vôùi ñoâi maét bieát saàu caûm cuûa con buùp beâ baèng goã Hay mang cho toâi töôi môùi muoän phieàn Em ñeán nôi ñaây phoøng nhoû Nôi ñaây khoâng gian thieáu huït saéc maøu Nôi ñaây toâi ñang mang thai vaø sinh voäi nhöõng caâu thô non ngaøy thieáu maùu Nhöõng caâu thô aâm saéc vaø giai ñieäu nhaõo nhôït Em ñeán gieo vaøo ngöïc toâi nhöõng haït maàm troå nhaùnh töï do Töï do vöôn cao Töï do ruïng laù Nhöõng chieác laù nhö laùt baùnh mì khoâ ngheïn giöõa coå hoïng ÔÛ ñaáy toâi nghe söï keâu ñoøi yeâu thöông saâu thaúm Tay em veõ leân thaùng ngaøy toâi nhöõng veät buoàn meàm maïi vaø eâm dòu Toâi bieát raèng em ñaõ ñeán Em ñeo trong tim chieác chuoâng rung ngaân vang nhöõng chuoãi aâm thanh quen thuoäc ngaøy naøo Em ñeán lao xao nhö ngoaøi kia ñôøi möa naéng roän Veà ö . thì xin ñöøng mang theo thaàm laëng toâi hoøa troän vôùi phoá ñoâng 1996

196

•

TC THÔ 21

Thaûo Chi

baøi thô cuoái Hoâm nay toâi chaéc ngaøy sau cuoái, Vaø nhöõng doøng thô cuoái! Cuoái Thu. Toâi thaáy hoàn toâi ñang haáp hoái, Traùi tim ñau nhoùi nhöõng vaàn thô! Döôøng nhö chuùt nhôù, thöông böøng daäy. (OÂi neáu giôø ñaây coù maët ngöôøi, Lieàu thuoác hoài sinh! Toâi soáng laïi) Thô caøng theâ thaûm, oâi, chao oâi! Toâi khoâng bieát nöõa, mình sao theá? Toâi vaãn coøn nguyeân chuùt töï kieâu. Thoâi, chaúng phone vaø thö chaúng vieát Duø loøng toâi maõi maõi coøn yeâu! Traùi tim ñau buoát! Töøng côn nhoùi. Toâi ngoù ngoaøi saân hiu haét vaøng, Nhöõng nhaùnh phong coøn daêm laù oái Gioù veà töøng chaäp boãng döng tan... Vaø toâi, laù uùa trong côn gioù, Ñaát laïnh ñang chôø gôûi naém xöông. Caùi baùnh luaân hoài xoay chuyeån ñoù, Xaùc veà caùt buïi, hoàn theo söông! Ngöôøi ôi lôøi cuoái, vaàn thô cuoái, Caát giöõ cho mình vaãn coù nhau. Neáu thaáy beân ñöôøng tung ñaùm buïi, Xin ngöôøi haõy nghó ñoù: Chieâm Bao!

TC THÔ 21

•

197

Phoûng Vaán Frederick Turner Paul Lake

rederick Turner (sinh naêm 1943) ñaõ vieát moät cuoán saùch veà Shakespeare (Shakespeare and the Nature of Time, 1971); moät tieåu thuyeát khoa hoïc giaû töôûng veà sao Hoûa (A Double Shadow, 1978); moät huøng ca veà töông lai Myõ chaâu (The New World, 1985); vaøi tuyeån taäp thô tình (Between Two Lives, 1972; April Wind and Other Poems, 1991); moät baûn huøng ca veà khai khaån vaø ñònh cö treân sao Hoûa (Genesis, 1988); moät taäp thô truyeän daøi veà Nam AÙ chaâu, (The Return, 1979); moät cuoán dòch thuaät, (Foamy Sky: the Major Poems of Miklos Radnoti, 1992); vaø vaøi tuyeån tieåu luaän töø vaên hoïc, lyù thuyeát pheâ bình, vaø huyeàn thoaïi, tôùi thôøi gian, söï tieán hoùa, kinh teá, vaø toân giaùo (Natural Classicism; The Rebirth of Value; Beauty; Tempest, Flute, & Oz; The Culture of Hope.) Lake: Caû hai cha meï ñeàu laø nhöõng nhaø nhaân chuûng hoïc, vaø oâng lôùn leân haàu heát taïi Phi chaâu. OÂng coù theå toùm taét veà thôøi thô aáu cuûa oâng? Turner: Laø con moät nhaø nhaân chuûng hoïc, cuõng gioáng nhö ñöùa con trong quaân ñoäi. Toâi chöa bao giôø oån ñònh ôû baát cöù ñaâu, thaät ra, caùi thôøi

198

•

TC THÔ 21

thô aáu hieän hình, neáu coù theå noùi nhö vaäy, coù leõ, ôû trung Phi cuõng nhieàu nhö ôû baát cöù ñaâu. Nhöõng ñöùa treû maø toâi chôi vôùi, ñaëc bieät laø boïn Sakeru, laø nhöõng ngöôøi baïn thaân nhaát, vaø khi trôû laïi Anh quoác, toâi caûm thaáy hoaøn toaøn xa laï. Lake: Khoaûng maáy tuoåi oâng trôû laïi Anh quoác? Turner: Khoaûng 11 tuoåi. Toâi mô töôûng tôùi Phi chaâu suoát 7 naêm trôøi. ÔÛ Anh, cha toâi laø moät nhaø giaûng thuyeát veà nhaân chuûng taïi Ñaïi hoïc Manchester. Chuùng toâi soáng ôû khu ngoaïi oâ kyõ ngheä quaän North xaùm, toâi nhôù Phi chaâu, vaø cuõng baét ñaàu khaùm phaù laïi baèng chöõ caùi noäi taâm Phi chaâu trong thôøi gian naøy. Lake: OÂng hoïc ôû ñaâu? Turner: Toâi vaøo tröôøng Manchester Grammar, coù leõ laø moät trong nhöõng tröôøng noåi tieáng nhaát ôû Anh. Moät ngoâi tröôøng ñaëc bieät vì truyeàn thoáng cuûa nhöõng nhaø thöïc nghieäm duy lyù, raát naêng ñoäng, raát trí thöùc, vôùi moät phong vò Bertrand Russell. Moät tröôøng khoa hoïc raát toát cuûa Anh, theo toâi, töông ñöông vôùi tröôøng khoa hoïc Brooklyn. Lake: Cuoái cuøng, ñieàu gì laøm oâng ñònh cö taïi Myõ? Turner: Thaät ra, toâi ñaõ thaêm vieáng Myõ tröôùc khi toâi tôùi Oxford, sau khi hoïc xong taïi tröôøng Manchester Grammar. Toâi ñaõ xong phaàn traéc nghieäm vaø ñöôïc nhaän vaøo Oxford. Cha toâi ñaõ tôùi Palo Alto, vôùi moät phaàn gia ñình, tôùi Stanford Center ñeå nghieân cöùu veà moân haønh vi hoïc. Toâi ñi theo vaø coù ñöôïc moät soá kinh nghieäm sieâu vieät veà Myõ chaâu – toâi yeâu meán noù. Treân con ñöôøng laï luøng ñeán California, toâi nghe trong toâi kinh nghieäm veà thôøi thô aáu ôû Phi chaâu. Thôøi gian naøy, toâi khaù moä ñaïo vaø laø tín ñoà thaàn bí cuûa Thieân Chuùa giaùo. Toâi gia nhaäp vaøo nhoùm sinh vieân Newman Club, coù lyù töôûng, mong muoán laøm moät caùi gì trong hoaøn caûnh theá giôùi. Ñoù laø vaøo khoaûng cuoái thaäp nieân 60, 62, thôøi cuûa Peace Corps vaø phong traøo nhaân quyeàn vaø vaân vaân. ÔÛ Anh, cuõng nhö nhöõng thanh thieáu nieân khaùc, toâi tham gia chieán dòch giaûi tröø vuõ khí haït nhaân. Nhöng ôû California, chuùng toâi giuùp nhöõng trung taâm ngöôøi Mexico, xaây döïng nhaø thôø. Roài chuùng toâi xin ñöôïc nhöõng duïng cuï y khoa töø caùc baùc só, mua moät chieác xe buyùt cuõ, laøm moät cuoäc haønh trình

TC THÔ 21

•

199

tôùi Mexico, xaây moät ngoâi tröôøng, moät traïm phaùt thuoác, moät saân chôi banh basketball cho moät laøng nhoû ôû Mexico, vaø vôùi söï giuùp söùc cuûa caùc sinh vieân tröôøng thuoác töø Mexico City vaø ban ñieàu haønh caùc nhaø thuoác Taây. Ñoù laø moät kinh nghieäm quí baùu. Lake: Khi naøo oâng nhaän ra oâng muoán trôû thaønh moät nhaø thô? Turner: Coù leõ vaøo khoaûng 8 tuoåi. Toâi ñaõ coù moät chuyeán ñi daøi baèng xe truck vôùi cha toâi, töø Mwinilunga District tôùi ñaâu ñoù, roài Rhodesia, baây giôø laø Zambia, vaø ñaùnh thöùc trong toâi söï töï nhaän bieát mô hoà naøo ñoù. Laäp töùc toâi muoán noùi cho moïi ngöôøi bieát raèng coù moät ñieàu gì kyø laï xaûy ra giöõa ñôøi soáng noäi taâm vaø ñôøi soáng ôû ngoaøi hieän thöïc. Cöù theá sau ñoù, thô bieán thaønh caùch hoài phuïc nhöõng gì ñaõ maát. Lake: Trong nhöõng baøi tieåu luaän, oâng dieãn ñaït nghi leã nhö caùi nguoàn ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi, vaên hoùa, vaø vaên chöông. Caùi nghi leã gì oâng ñaõ chöùng kieán? Turner: ÔÛ Phi chaâu hình nhö moãi ñeâm khi ñi nguû toâi ñeàu nghe thaáy nhöõng tieáng troáng. Ñoù laø taát caû nhöõng loaïi nghi leã. Toâi laø moät trong nhöõng boïn nhoû Ndembu. Chuùng toâi lang thang vaø ñaùnh nhau vôùi ñaùm treû khaùc, vaø ñaõ gaëp raát nhieàu phieàn toaùi. Trong muøa ñoát röøng, khi hoï ñoát ruïi coû voi (sau naøy, toâi thöôøng bò ngöùa tai khi nghe nhöõng nhaø hoài phuïc ñoàng coû ñoát chaùy nhöõng ñoàng coû), chuùng toâi giuùp hoï ñoát – chuùng toâi laø boïn nhoû cuoàng löûa – vaø sau ñoù giuùp hoï daäp taét ngoïn löûa. Chuùng toâi quaån quanh nhöõng nghi leã, ñaëc bieät laø nhöõng nghi leã cuûa ngöôøi giaø vaø phuï nöõ. Chuùng toâi bò quyeán ruõ bôûi nhöõng nghi leã cuûa nhöõng coâ gaùi ôû tuoåi daäy thì, nhö oâng coù theå töôûng töôïng. Lake: Bao nhieâu laàn oâng thöïc söï chöùng kieán? Turner: Vaâng, hoï xua ñuoåi chuùng toâi, moät phaàn cuûa nghi leã, thaät ra laø xua ñuoåi nam phaùi. Thaønh ra meï toâi laø ngöôøi thöïc söï ñöôïc nhìn thaáy hôn baát cöù ai trong gia ñình. Thaät laø tuyeät ñeïp. Toâi vaãn coøn caûm thaáy ruøng mình vì söï khoaùi caûm töø trong thaâm saâu, nghó veà nhöõng gì hoï laøm. Hoï raéc nhöõng haït traéng nhoû treân toùc, töôïng tröng cho tröùng, khi tôùi tuoåi sung maõn cuûa ngöôøi phuï nöõ. Vaø toâi cuõng hoïc ñöôïïc vuõ khuùc cuûa ngöôøi thôï saên vaø nghi leã Wuyanga cuûa ñaøn oâng, moät nghi thöùc saên baén. Vaø coù nhöõng nghi leã khaùc toâi coøn nhôù, trong ñoù Makishi, nhöõng vuõ coâng mang maët naï, ñeán vaø ñaéùp döôïc

200

•

TC THÔ 21

thaûo vaøo cuoáng hoïng, keát naïp toâi laø thaønh vieân nhoû cuûa buoåi leã. Lake: Trong cuoán Natural Classicism, oâng khaûo saùt ngheä thuaät vaø nghi leã cuûa moät soá neàn vaên hoùa, vaø keát luaän raèng, coù moät soá söï vieäc maø taát caû chuùng ta ñeàu coù theå chia seû. Chuû nghóa coå ñieån töï nhieân laø gì? Turner: Vaâng, giaác mô cuõ veà chuû nghóa Coå ñieån, toâi ñaõ phaùt hieän raát ñuùng laø quaù AÂu chaâu, daãu sao cuõng laø giaác mô tuyeät vôøi. Ñoù laø giaác mô cuûng coá neàn daân chuû vaø moïi phong traøo daãn ñeán quyeàn bình ñaúng. Ñoù chính laø phong traøo AÙnh saùng cho nhaân quyeàn, baõi boû noâ leä vaø giaûi phoùng phuï nöõ; moät quan nieäm veà quyeàn töï nhieân caên baûn cuûa con ngöôøi, moät caùi quyeàn khoâng xa laï nhö baûn Tuyeân ngoân Ñoäc laäp ñaõ ñeà caäp ñeán. Neáu khoâng coù vaøi quan nieäm nhö vaäy, theo toâi, treân thöïc teá chæ laø cuoäc ñaáu vaät baån thæu giöõa nhöõng nhoùm luaân lyù khaùc nhau, sôùm hay muoän cuõng phaûi chaám döùt vôùi moät soá nhieàu ngöôøi khoâng coøn coù theå chieán ñaáu, bò saùt haïi moät caùch laëng leõ, nhö ñang xaûy ra taïi Yugoslavia baây giôø. Noùi khaùc, ñoù laø moät loaïi chuû nghóa coå ñieån cho taát caû con ngöôøi, cuûa toaøn theå loaøi ngöôøi coù nhöõng ñieåm chung saâu xa vaø ñaày yù nghóa; hôn theá nöõa, caên cöù treân söï bieän giaûi sieâu nhieân vaø thieâng lieâng, toâi muoán noùi, treân söï bieän giaûi töï nhieân. Moät caùch khaùc, nhöõng taùc phaåm kyø dieäu ñoù ñaõ ñöôïc hoaøn taát trong nhaân chuûng hoïc ñoái chieáu, thaàn kinh sinh vaät vaø sinh vaät xaõ hoäi, phong tuïc hoïc, nghieân cöùu söï tieán hoùa cuûa con ngöôøi, coå nhaân chuûng, toân giaùo ñoái chieáu, vaø vaân vaân, trong caùi caùch tìm laïi khaùi nieäm veà con ngöôøi vaø nhöõng ñieåm chung giöõa toaøn theå con ngöôøi. Toâi höôùng veà theá giôùi cuûa chuû nghóa coå ñieån. Lake: Vaø oâng tìm thaáy, chuùng ta coù nhöõng ñieåm chung ôû huøng ca, caùc loaïi aâm nhaïc. Coøn nhöõng thöù khaùc? Turner: Trong cuoán Beauty, toâi ñaõ lieät keâ ra möôøi baûy söï meâ hoaëc thaàn kinh, nhö nhöõng nhoùm ñaëc bieät cuûa nhöõng taøi naêng ñaëc bieät cuøng sinh ra vôùi chuùng ta. Lieân heä vôùi ngheä thuaät, thí duï, thang aâm töï nhieân, gioïng ñieäu, trong aâm nhaïc, moät vaøi hình thaùi nhaän bieát vaø khaû naêng thöôûng ngoaïn baèng maét, theå luaät thô, keå truyeän; khaû naêng phaân loaïi lieân quan tôùi truyeàn thoáng, nhö nhöõng keû thu löôïm. Chuùng ta laø nhöõng ngöôøi thôï saên, nhöng chuùng ta cuõng laø nhöõng keû thu löôïm, maø coù leõ quan troïng hôn caû nhöõng keû thu löôïm. Ñieàu naøy lieân heä tôùi khaû naêng nhaän bieát nhöõng loaøi gioáng khaùc nhau, vaø ñeå choïn löïa. Chöõ Lect – moät phaàn cuûa chöõ – hình nhö ñeå chæ nghóa ñen cuûa söï meâ hoaëc coå ñieån töï nhieân. Vaø coøn nhöõng thöù khaùc. Ñoù laø kieán truùc, chöõ vieát.

TC THÔ 21

•

201

Lake: Trong Natural Classicism oâng cho raèng moät trong nhöõng thaønh quaû cuûa söï tieáp nhaän chuû nghóa coå ñieån töï nhieân coù theå laø söï “taùi nöõ tính hoùa cuûa ngheä thuaät.” Ñieàu naøy coù nghóa gì? Turner: Trong ñaàu toâi vaãn in moät ñieàu laø laøm sao, trong A Room of One’s Own cuûa Virginia Woolf, baø than phieàn veà yeáu toá cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, nhöõng taùc phaåm vaên chöông hieän ñaïi trong ñoù haàu nhö chæ nhìn thaáy chuû töø Toâi (I) vó ñaïi. Vaø baø cuõng suy nghó moät caùch tinh quaùi hôn, theo toâi, moät thöù döông vaät vó ñaïi. Toâi cho laø baø ñaõ coù moät D.H. Lawrence trong ñaàu. Ñieàu baø ñeà nghò laø moät loaïi tieåu thuyeát khaùc, thí duï, nhö baø noùi, bieåu loä suoát nhöõng theá kyû naøy veà moái lieân heä roái raém giöõa nhöõng ngöôøi ôû beân trong ngöôõng cöûa, beân trong caên phoøng coù nhöõng böùc töôøng thöøa möùa nhöõng moái quan heä phöùc taïp. Lake: Trong moät cuoán tieåu thuyeát nhö The Waves, baø phaân taùn yù thöùc qua taát caû nhöõng nhaân vaät, nam vaø nöõ. Turner: Vaâng, vaø moät caùch khaùc nhö trong To the Lighthouse. Nhö vaäy ñieàu toâi thaät söï muoán ñeà caäp tôùi, moät caùch coát yeáu, laø ñaõ ñeán luùc bieán nhöõng suy nghó cuûa Virginia Wolf trôû thaønh coù hieäu quaû. Coù leõ söï nam tính hoùa nôi caùc nhaø hieän ñaïi ñaõ caèn coãi vaø baây giôø laø vaên chöông haäu hieän ñaïi. Theo toâi, toaøn theå yù nieäm veà avant-garde vaø tính trí thöùc hoùa nghieâm khaéc, töø Schoenberg tôùi Derrida, hoaëc Schoenberg tôùi Lucy Irigary, hoaëc baát cöù gì, bò traøn ngaäp bôûi hoùc moân nam tính. Toâi cuõng vaäy, nhöng chuùng ta coù theå bò ngoä ñoäc vì noù. Vaø toâi töï caûm thaáy qua nhieàu caùch, laø moät loaïi nöõ tính trong thaâm saâu, duø raèng chuùng ta chaáp nhaän noù nhö moät thöù giôùi tính hay duïc tính. Phaàn lôùn söï töôûng töôïng cuûa toâi laø nöõ tính, vaø toâi muoán giuùp taùi nöõ tính hoùa taùc phaåm ngheä thuaät cuûa chính toâi. Lake: OÂng cho raèng nhöõng nhaø huûy caáu truùc hieän ñaïi mieãn cöôõng coâng nhaän söï oån ñònh coù thöïc cuûa traät töï maø theá giôùi taïo ra vaø goïi caùi kieåu kieán thöùc cuûa hoï caû Oedipal vaø toäc tröôûng. Ñieàu naøy nghóa laø gì? Turner: Nhaéc tôùi Foucault, ñieàu chuùng ta thöôøng tìm kieám laø söï keát hôïp söï toân kính tuyeät ñoái vôùi moät baäc thaày vaø cuøng luùc moät loaïi Oedipal cuûa nieàm vui nghieán raêng nôi nhöõng ngöôøi cha giaø maø Foucault ñaõ laät ñoå vaø baát hôïp phaùp hoùa. Don Giovanni cuûa Mozart laø moät pheâ phaùn tuyeät vôøi – ngay luùc moïi söï baét ñaàu – veà chöông trình cuûa chuû nghóa hieän ñaïi. Don Giovanni gieát

202

•

TC THÔ 21

Commendatore – roài sau ñoù Commendatore trôû laïi. Neáu chuùng ta thích, trong huyeàn thoaïi hieän ñaïi, moät thanh nieân – thaät ra laø moät nhoùm thanh nieân – gieát moät oâng giaø, moät toäc tröôûng giaø, moät ngöôøi cha giaø. Roài keá tuïc ngöôøi cha giaø ; keá tuïc luoân cheá ñoä maãu heä – vaø cheá ñoä toäc tröôûng luoân luoân baûo veä cheá ñoä maãu heä vaø ñöôïc baûo veä bôûi cheá ñoä maãu heä – coù söï nöông töïa hoå töông ôû ñaây. Vaø sau ñoù ngöôøi anh huøng treû, vì khoâng ñöôïc truyeàn giao haäu dueä nhö cheá ñoä toäc tröôûng cuõø, phaûi khai thaùc cheá ñoä maãu heä cuõ, baèng caùch daønh ñöôïc söï uûng hoä cuûa nhöõng ngöôøi thanh nöõ choáng laïi nhöõng baø meï cuûa hoïï. Lake: OÂng vieän daãn huyeàn thoaïi Hy laïp veà Orestes vaø Electra nhö moät ví du. Turner: Vaâng. Hy laïp ñaõ traûi qua vaøi tình huoáng nhö theá. Hamlet laø aán baûn khaùc cuûa caâu truyeän. Faust cuûa Goethe laø moät thí duï coå ñieån bôûi vì Faust phuû nhaän cha vaø quyeán ruõ Gretchen. Caùi gì xaûy ra sau ñoù laø bi kòch cuûa ngöôøi ñaøn baø hö hoûng. ÔÛ Anh, coù Clarissa cuûa Richardson, vaø Tess of the D’urbevilles, vaø ôû Nga, Anna Karenina cuûa Tolstoy. Vronsky, moät anh huøng treû, phaûn boäi cheá ñoïä maãu heä, taùch ngöôøi thanh nöõ ra khoûi cheá ñoä maãu heä. Vaø chuùng ta coù hoâm nay laø vò trí ñau khoå khaùc thöôøng veà nhöõng gì goïi laø ngöôøi thanh nöõ anh huøng, bôûi ñeå töï giaûi thoaùt – Coâ ta phaûi laøm gì? Cheá ñoä maãu heä cuõ ñaõ cheát; söï aùp cheá coøn laïi laø anh em, ngöôøi yeâu, nhöõng keû phaûn boäi coâ. Meï coâ töøng noùi vôùi coâ ôû laïi vai troø cuõ. Trong yù nghóa noåi loaïn choáng laïi meï, nhöng sao gioáng nhö phaûn boäi laïi caùi nguyeân nhaân nöõ tính. Vaø nhö vaäy chuùng ta laøm gì? Chuùng ta töï choïn vai troø cuûa moät anh huøng treû Roussea; töï taïo ra aán baûn nöõ tính cuûa moät anh huøng nam tính vaø noåi loaïn choáng laïi cheá ñoä toäc tröôûng töôûng töôïng. Lake: Trong Crime and Punishment cuûa Dostoevsky, chuùng ta nhìn thaáy maët traùi cuûa ñoàng tieàn, qua yeáu toá nöõ tính maø Raskolnikov ñaõ phaûi tìm söï cöùu chuoäc, töø Sonya. Turner: Vaâng, ñoù laø moät phaàn cuûa cuøng moät huyeàn thoaïi. Ñoù laø nôi quyeán ruõ maø chuùng ta ñang ôû. Moät caùch ñeå chuùng ta nhìn thaáy haàu heát söï khôûi sinh cuûa nhöõng ngöôøi anh huøng ñeàu gioáng nhau, ôû moät thôøi ñieåm kyø laï, khi söï vieát baét ñaàu, vôùi Gilgamesh vaø Trojan War; nhöng ñoù laø söï khôûi sinh moät loaïi anh thö môùi, vaø ai bieát ñöôïc nhöõng gì ñang saûn sinh. Lake: Coù leõ laø moät loaïi Phuïc höng.

TC THÔ 21

•

203

Turner: Toâi hy voïng vaäy. Vaán ñeà laø raát nhieàu lyù thuyeát nöõ tính ñöông thôøi, quaù giôùi haïn trong khía caïnh naøy vaø phi töôûng töôïng, ñang trôû laïi nhöõng maãu möïc coå xöa: Laõng maïn vaø Hieän ñaïi. Lake: Chuùng ta ñang noùi veà söï phuïc höng vaên hoïc, xin cho toâi moät caâu hoûi. OÂng thuoäc vaøo moät nhoùm goïi laø nhöõng nhaø thô Môû roäng (Expansivist Poets), cho raèng theå luaät, hình thöùc, vaø tính truyeän neân trôû laïi vôùi thô. Laøm sao oâng traû lôøi khi coù ngöôøi cho raèng nhöõng theå loaïi vaên hoïc coå ñieån ñaõ bò phaù hoûng bôûi söï lieân keát cuûa noù vôùi nhöõng cheá ñoä aùp cheá trong quaù khöù? Turner: Neáu nghó tôùi nhöõng cheá ñoä aùp cheá, coù leõ theá kyû cuûa chuùng ta laø thí duï ñieån hình cho nhöõng cheá ñoä aùp cheá. Theá kyû cuûa chuùng ta cuõng laø theá kyû coù nhieàu cuoäc laät ñoå keùo daøi vaø roäng lôùn – trong tieán trình nhöõng taùc phaåm avant-garde hieän ñaïi – ôû taát caû moïi theå loaïi. Lake: Nhö vaäy, coù söï lieän heä höõu cô giöõa vaên chöông hieän ñaïi cuûa Pound vaø chính trò Phaùt-xít? Turner: Toâi nghó nhö vaäy. Söï lieân heä vôùi thaân xaùc, söï hieän thaân, laø thaân xaùc chuùng ta caàn tôùi nhöõng theå loaïi coå ñieån, vì ñoù laø caùch an toaøn ñeå choáng laïi tính aùc ñieân cuoàng, ngoan coá vaø xa laï cuûa nhöõng cheá ñoä thöïc söï aùp cheá. Toâi ñaõ dòch moät taùc phaåm cuûa Miklos Radnoti (1909-1944, thi só Hungary, goác Do thaùi), vaø Radnoti choáng laïi Hitler vaø Phaùt-xít – oâng bò daãn ñi töø Balkan, heát choã naøy ñeán choã khaùc nhö moät lao coâng noâ leä ngöôøi Do thaùi – baèng caùch saùng taùc nhieàu thô hay vaø hoaøn haûo baèng theå loaïi coå ñieån. Lake: Vieát baèng theå loaïi – hoaëc duøng thuaät ngöõ cuûa Cixous, vieát baèng thaân xaùc – coù theå laø moät caùch chieán ñaáu choáng laïi heä tö töôûng cuûa chuû nghóa trí thöùc tröøu töôïng, duø laø coäng saûn hay phaùt-xít? Turner: Raát chính xaùc. Nhöõng theå loaïi coå ñieån khoâng bao giôø bò kieät queä; chuùng luoân luoân khôûi sinh. Gioáng nhö söï khôûi sinh cuûa moät truyeàn thoáng ñang noái tieáp, cuûa ngöôøi meï vaø con gaùi vaø ngöôøi meï vaø con gaùi. Ñoù laø söï noái tieáp vôùi toaøn theå di saûn cuûa chuùng ta, nhö söï kyø tuyeät ñöôïc laøm con ngöôøi. Lake: Trong yù nghóa naøo ñoù, nhöõng nhaø thô Môû roäng laø moät thöù hieän ñaïi khaùc? Coù nhöõng baøi hoïc ñöôïc hoïc töø nhöõng baäc thaày hieän ñaïi? Bao nhieâu nhöõng di saûn keá thöøa cuûa hoï chuùng ta caàn loaïi boû?

204

•

TC THÔ 21

Turner: Moät caùch nghòch lyù, nhöõng nhaø thô môû roäng ñang noùi, ñöøng vöùt boû di saûn keá thöøa. Chuùng ta nhìn chuû nghóa hieän ñaïi khaùc ñi, neáu khoâng vöùt boû moïi thöù maø nhöõng nhaø hieän ñaïi noùi chuùng ta vöùt boû. Roài coi ñoù nhö moät caùch traûi roäng truyeàn thoáng – thaät laø ngoaïn muïc. Taát caû chuùng ta böôùc ra töø nhöõng nhaø hieän ñaïi. Toâi khoâng muoán maát moät chuùt hoaëc moät tí teïo Eliot vaø Yeats vaø Stevens. Lake: Nhöng trong huyeàn thoaïi, chuû nghóa Hieän ñaïi ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng. Chuùng ta töï ñònh nghóa laø haäu hieän ñaïi. Moät phaàn cuûa huyeàn thoaïi laø chuùng ta khoâng theå trôû laïi nhöõng theå loaïi coå ñieån töï nhieân. Turner: Noùi raèng khoâng theå trôû laïi laø nhöõng aâm thanh raát can ñaûm, nhöng toâi nghó, moät caùi gì kyø cuïc, chaúng khaùc naøo noãi lo sôï cuûa söï tuaàn hoaøn vaø laëp laïi, lo sôï söï thoaùi lui voâ haïn ñònh, lo sôï phaàn maûnh, lo sôï söï phi tuyeán tính. Dó nhieân chuùng ta coù theå trôû laïi. Dó nhieân, baát cöù khi naøo trôû laïi, noù khaùc haún – bôûi vì chuùng ta trôû laïi, bôûi vì chuû nghóa Hieän ñaïi. Nhöng moãi khi chuùng ta trôû laïi, moät ñieàu kyø dieäu naøo ñoù xaûy ra. Söï Phuïc höng laø caùi gì khaùc? Söï Phuïc sinh laø moät trong nhöõng thôøi kyø saùng taïo nhaát trong lòch söû con ngöôøi bôûi vì hoï trôû laïi Hy-La. Nhöõng tuyeân boá coù tính tieân tri cuûa haäu hieän ñaïi raèng anh khoâng theå trôû laïi, thaät ra chæ laø moät caùch chôi an toaøn. Hoï sôï söï tuaàn hoaøn; hoï sôï lyù thuyeát hoãn mang. Lake: Moät soá nhaø thô vaø pheâ bình ruùt ra yù nieäm töø khoa hoïc nhö lyù thuyeát hoãn mang vaø tính baát ñònh löôïng töû ñeå choáng laïi ngheä thuaät maïch laïc vaø traät töï; hoï ñeà nghò söû duïng yeáu toá baát ngôø hoaëc tình côø trong saùng taùc ngheä thuaät. Taïi sao ñieàu ñoù laïi sai laïc? Turner: Treân caên baûn, caùi gì maø khoa hoïc cho thaáy ôû taát caû phaïm vi ñoù vaø ñaëc bieät, thí duï, trong lyù thuyeát hoãn mang, laø traät töï coù theå hieän xuaát, vaø noù ñaõ hieän xuaát, söï baát ñònh cuûa traïng thaùi löôïng töû, naûy sinh töø söï hoãn ñoän hieån nhieân vaø taùc ñoäng hoãn mang cuûa söï phi tuyeán tính coå ñieån, nhöõng heä thoáng ñoäng löïc. Nhöõng Strange attractor 1 veõ nhöõng caùi hình thaùi raát ñeïp cuûa traät töï beân trong söï hieän höõu khoâng chính xaùc, ôû moïi vò theá. Prigogine 2 , thí duï, nhìn söï gia taêng ñoä hoãn loaïn trong moät heä thoáng (entropy) khoâng chæ nhö söï gia taêng cuûa söï voâ traät töï, maø coøn laø söï kích thích ñeå laøm hieän ra nhöõng heä thoáng môùi cuûa traät töï. Noùi caùch khaùc, nhöõng ngöôøi thieáu hieåu bieát trong khoa hoïc nhaân vaên vaø ngheä thuaät ñaõ döïa treân yeáu toá hôøi hôït cuûa nhöõng nghieân cöùu khoa hoïc — treân thöïc theá, khoa hoïc ñaõ chuù taâm tôùi nhöõng

TC THÔ 21

•

205

heä thoáng phi taát ñònh vaø hoãn mang — nhö moät loaïi phaùn ñoaùn tuyeät voïng cho moät chöông trình ñaõ hoaøn toaøn loãi thôøi. Vaø chöông trình aáy thaät söï döïa treân khaùi nieäm ôû theá kyû thöù 19, raèng theá giôùi vaät lyù, theá giôùi töï nhieân, thì taát ñònh, vaø thuoäc veà khoa hoïc, trong khi khoa hoïc nhaân vaên ñoái phoù vôùi theá giôùi phi taát ñònh. Vaø vì chuùng ta töø boû theá giôùi tinh thaàn, vaø theá giôùi baûn chaát, bôûi chuû nghóa Hieän sinh, ñieàu duy nhaát chuùng ta coù khaùc hôn traät töï laø söï ngaãu nhieân. Maët khaùc, anh phaûi bieåu dieãn moät haønh ñoäng voâ côù ñeå ñöôïc töï do; anh rôi vaøo ngaãu nhieân. Ñieàu naøy ít hay nhieàu thu anh nhoû laïi ñeå coù taát caû traùch nhieäm, taát caû khoân ngoan vaø tö töôûng vaø töï do cuûa moät haït löôïng töû. Ñoù laø moät vò trí quaù ngu ngoác. Lake: Coù ñieàu gì ñaëc bieät trong vaên hoïc, chaúng haïn nhö söï phoái hôïp vaàn hoaëc traät töï truyeän keå, coù chöùc naêng nhö laø nhöõng strange attractor? Turner: Toâi nghó ñoù laø caùch tuyeät ñeïp. Thöïc ra nhöõng theå loaïi lôùn gioáng nhö nhöõng strange attractor roäng lôùn – thí duï, attractor cuûa boä xöông soáng. Trong nhöõng theå loaïi lôùn, raát nhieàu attractor caù bieät, chaúng haïn loaïi vaø chuûng loaïi; roài trong nhöõng attractor ñoù, döôøng nhö coù nhöõng attractor caù bieät nôi nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät caù bieät. Ñoù laø ñieàu chaéc chaén khoâng theå traùnh khoûi veà taùc phaåm ngheä thuaät maø taát caû caùc ngheä só ñaõ noùi tôùi. Maëc daàu taùc phaåm ngheä thuaät ñöôïc ruùt ra töø söï hieän höõu bôûi moät loaïi khuoân tieàn hieän höõu, ñöôïc ñöa vaøo hieän höõu.

1/ Strange Attractor: Moät soá thuaät ngöõ ñöôïc Giaùo sö toaùn Haø Döông Töôøng (HDT), hieän daïy taïi moät ñaïi hoïc ôû Paris, Phaùp quoác, chuù thích qua söï trao ñoåi baèng email vôùi chuùng toâi (xin caùm ôn Giaùo sö HDT): Strange Attractor coù theå dòch laø “mieàn (hay vuøng) haáp daãn kyø dò.” Ñaây laø moät khaùi nieäm lieân quan tôùi nhöõng heä thoáng ñoäng löïc (dynamical systems), maø vò trí, toác ñoä… phuï thuoäc thôøi gian, thöôøng ñöôïc moâ taû baèng moät phöông trình vi phaân hoaëc moät phöông trình phaân sai (differential or difference equations). Ñaïi khaùi, ñoái vôùi moät heä thoáng nhö vaäy, moät vuøng haáp daãn (attractor domain) laø moät taäp hôïp A, coù tính chaát, khi moät heä thoáng khôûi ñi töø ñieåm X ñuû gaàn A thì döùt khoaùt, qua moät thôøi ñieåm naøo ñoù noù seõ caøng ngaøy caøng gaàn tôùi A. Thöôøng thì caùc mieàn haáp daãn naøy khoâng phuï thuoäc vaøo nhöõng sai bieät nhoû ôû ñieåm khôûi ñaàu: neáu ñi töø X, noù tieán gaàn tôùi A thì khi ñi töø Y (gaàn X), noù cuõng seõ tieán tôùi A vaø quyõ ñaïo cuûa noù seõ khoâng xa laém vôùi quyõ ñaïo khi noù ñi töø X. Nhöng ñoâi khi noù raát nhaïy caûm vôùi ñieåm khôûi ñaàu ñoù: moät sai bieät raát nhoû (Y raát gaàn X) coù theå cho nhöõng quyõ ñaïo raát khaùc nhau (tuy caû hai ñeàu tieán gaàn vaøo A). HDT. 2/ Ilya Prigogine: Nhaø hoùa hoïc vaø vaät lyù goác Nga, soáng ôû Myõ vaø Bæ, giaûi thöôûng Nobel veà hoùa hoïc 1977. ND.

206

•

TC THÔ 21

Lake: Gioáng nhö nhöõng nhaân vaät cuûa Michelangelo hieän ra töø ñaù. Turner: Vaâng. Ñoù laø yù nghóa cuûa söï hieän ra, vaø söï hieän ra ñöôïc theo ñuoåi bôûi moät attractor. Noù cho chuùng ta moät thöù aån duï maïnh meõ vaø hoài sinh söï thaáu hieåu truyeàn thoáng saâu xa, ñaõ bò maát trong söï nghieân cöùu khoa hoïc nhaân vaên. Lake: YÙù nieäm phaûn hoài, nhö ñöôïc hieåu bôûi khoa hoïc, coù theå laø aån duï höõu ích cho nhöõng nhaø vaên hö caáu trong caùch, laøm sao ñeå taïo ra nhaân vaät, vôùi cuoäc ñôøi cuûa chính noù. Turner: Ñuùng. Coù theå noùi raèng khi tìm kieám nhaân vaät, noù thay ñoåi chuùng ta, ñoù laø ñieàu thích thuù. Chuùng ta thaät söï böôùc vaøo moái lieân heä vôùi chuùng, bò ngaïc nhieân, vaø ñoâi khi bò thay ñoåi, theo caùch moät ngöôøi bò thay ñoåi bôûi moät ngöôøi gaàn guõi nhaát. Noùi caùch khaùc, toâi nghó ñieàu gì xaûy ra cho ngheä thuaät, ñaëc bieät ngheä thuaät tieåu thuyeát, thì raát gioáng loaïi maùy thoâng minh nhaân taïo (artificial intelligence) 3. Caùi gì chuùng ta laøm laø phaùt minh ra loaïi maùy naøy roài ñeå töï noù caát caùnh. Cho ñeán baây giôø loaïi maùy naøy ñöôïc chuyeân chôû, trung gian bôûi ñaàu oùc con ngöôøi, nhöng chuùng cuõng ñöôïc trung gian qua nhöõng cô caáu khaùc nhö saân khaáu. Vaø coù leõ noù seõ ñöôïc trung gian qua nhöõng con chip silicon. Lake: Trong Disappearing Through the Skylight, O.B. Harrision ñaõ bieän luaän raèng söï ñöùt quaõng vaø phaàn maûnh, caáu truùc xuyeân suoát cuûa vaên hoùa hieän ñaïi (chæ nghó tôùi TV vaø MTV), ñaõ trôû thaønh xaùc thöïc ñoái vôùi kinh nghieäm cuûa chuùng ta, vaø keát quaû laø ngheä thuaät neân ñöùt quaõng vaø phaàn maûnh. OÂng coù ñoàng yù khoâng? Turner: Baát cöù kyõ thuaät naøo, baát cöù tieàm naêng naøo maø ngheä thuaät coù, nhö toâi ñaõ ñeà caäp tôùi, ñeàu toát. Chæ coù ñieàu laø, chuùng ta coù theå duøng moät vaøi tieàm naêng ñeå chæ ra tôùi choã naøo khoâng theå duøng nöõa. Thí duï, neáu muoán duøng maøu ñoû treân taám tranh nhö söï töông phaûn vôùi caùc maøu khaùc ñaõ coù, chuùng ta coù theå laøm nhö theá cho tôùi khi phuû khaép taám boá vôùi maøu ñoû. Tôùi ñaây, seõ khoâng coøn söï töông phaûn. Chaéc chaén, toâi khoâng choáng ï phaàn maûnh. Toâi nghó phaàn maûnh laø moät thöù gì quyeán ruõ trong vaên chöông vaø ngheä thuaät.

3/ Artificial intelligence: Moät ngaønh trong computer science laøm nhöõng loaïi maùy coù theå am hieåu vaø phaùn ñoaùn gioáng nhö con ngöôøi. ND.

TC THÔ 21

•

207

Vaán ñeà laø, chuùng ta phaûi coù gì ñeå phaàn maûnh. Chaúng khaùc naøo chuùng ta buùng vieân soûi, roài chaïy heát möùc naêng löôïng sai bieät. Chuùng ta ñaõ duøng heát naêng löïc töï do Gibbs 4 trong heä thoáng. Lake: Harrison ñaõ söû duïng fractal geometry 5 cuûa Mandelbrot, töông töï vaøi loaïi thöïc haønh avant-garde trong ngheä thuaät vaø vaên chöông. Alice Fulton lyù luaän raèng fractal geometry cung caáp caên baûn lyù thuyeát cho thô töï do. Caû hai cho raèng thô truyeàn thoáng laø Euclid trong töï nhieân. Anh nghó sao veà nhöõng lyù luaän naøy? Turner: Haõy nhìn vaøo fractal; nhìn vaøo Mandelbrot set. Thaät ra, lyù thuyeát vaø thöïc haønh Hieän ñaïi gioáng hình hoïc Euclid nhieàu hôn; ñoù laø, noù coù moät daøn baøi, moät daøn baøi lyù thuyeát, vaø khoâng coù noäi dung. Noù khoâng coù gì beân trong. Moät thöù daøn baøi lyù thuyeát raát khe khaét, nghieâm trang vaø tinh khieát. Maët khaùc, vôùi theå loaïi truyeàn thoáng… toâi nhaän ra raèng coù theå laøm khoaûng 20,000 caùch khaùc nhau chæ trong moät doøng pentameter. Chuùng ta coù theå phaùt huy haàu heát nhöõng söï giaøu coù voâ haïn töï beân trong vôùi nhöõng theå thöùc truyeàn thoáng, vaø coù raát nhieàu fractal vôùi söï töï töông ñoàng (self similarity) kyø laï vaø laø nhöõng khuoân maãu höõu cô tuyeät dieäu. Lake: Doøng coù chöùc naêng nhö moät loaïi hình thaùi hoaøn toaøn. Neáu anh xía vaøo phaàn cuoái doøng, noù seõ aûnh höôûng tôùi caû doøng, tröôùc vaø sau. Turner: Raát chính xaùc. Vôùi moät sonnet hay villanelle, neáu thay ñoåi moät chöõ, seõ thay ñoåi taát caû. Vaø ñieàu ñoù töông ñöông moät caùch chính xaùc

4/ Gibbs: Heä thoáng döïa treân xaùc suaát vaø thoáng keâ. ND. 5/ Fractal Geometry khoù dòch hôn, vì baûn thaân chöõ Fractal theo toâi hieåu cuõng khoâng coù trong töï vöïng tieáng Anh, maø hoaøn toaøn do nhaø toaùn hoïc Mandelbrot taïo ra, nhaèm dieån taû nhöõng hình khoái gheùp baèng muoân maûnh, maø moãi maûnh neáu phoùng to ra vaãn giöõ nguyeân nhöõng tính chaát hình hoïc cuûa toaøn theå (nhö moät “ngoâi sao tuyeát”). Söï töông töï (similarity) cuûa toaøn theå vaø töøng boä phaän aáy coù tính chaát cô baûn cuûa moät fractal, khieán khi anh veõ, troâng noù nhö muoân maûnh thuûy tinh vôõ, moãi maûnh laïi laø muoân maûnh khaùc, chöù khoâng coù maûnh nhoû naøo ñeàu ñaën (smooth) nhö ôû moät hình cong “binh thöôøng”. Fractal Geometry nghieân cöùu nhöõng “traät töï trong söï hoãn loaïn” cuûa caùc maûnh ñoù. Caû hai khaùi nieäm treân ñöôïc nghieân cöùu trong lyù htuyeát veà “hoãn loaïn” (chaos) trong töï nhieân, nhöõng hieän töôïng dao ñoäng baáp beânh, caùc doøng chaûy roái (turbulence)…. HDT

208

•

TC THÔ 21

vôùi söï töông ñöông cuïc boä vaø toaøn boä trong nhöõng heä thoáng phi tuyeán tính vaø fractal geometry, coøn neáu thay ñoåi moät chöõ trong moät ñoaïn thô töï do, chæ thay ñoåi moät chöõ. Lake: Coù theå fractal geometry ñaùp öùng, thay vì töông ñoàng nhö caùch nhöõng nhaø huûy caáu truùc khaûo saùt nhöõng ñöôøng cong fractal cuûa söï khaùc bieät, trong khi laøm maát ñi nhöõng caáu truùc traät töï ñeïp ñeõ vaø roäng lôùn maø hoï ñaõ taïo ra? Turner: Maëc duø nhöõng gì toâi noùi veà nhöõng nhaø huûy caáu truùc gioáng nhö nhöõng ngöôøi môùi ñaàu nhaän ra söï ngaãu nhieân roõ raøng cuûa nhöõng gioït nöôùc töø moät voøi nöôùc, nhöõng gioït nöôùc töôûng nhö ngaãu nhieân. Roài hoï töï phaùt bieåu, “Trôøi moïi thöù ñeàu gioáng nhö theá.” Nhöõng gì xaûy ra laø ngöôøi ta baét ñaàu ño caån thaän côõ vaø thôøi gian giöõa töøng gioït, roài phaùc hoïa vaø bieåu dieãn treân computer. Vaø hoï phaùt hieän raèng ñaèng sau söï ngaãu nhieân hieån nhieân laø nhöõng hình daïng caùnh böôùm raát ñeïp cuûa Lorenz attractor.6 Huûy caáu truùc laø moät yù töôûng chuû yeáu xuaát hieän khoaûng 1910. Noù töông ñöông vôùi loaïi hieåu bieát noäi taïi vaøo thôøi gian naøy, khi lyù thuyeát löôïng töû tröôùc ñoù ñaõ ñöôïïc heä thoáng hoùa. Lake: Trong tieåu luaän cuûa oâng “Performed Being” oâng uûng hoä söï tieán tôùi trình dieãn trong vaên chöông, ñeà nghò raèng, khi trình dieãn, caùi naêng löïc ñoïc ñaày thaùnh hoùa trong baûn vaên kòch suïp ñoå thaønh söï ñoïc rieâng leû, gioáng nhö chöùc naêng soùng cuûa moät phaân töû khi ñöôïc ño löôøng. Trong yù nghó gì, qua ñoù, söï ñoïc moät baûn vaên phi kòch – tieåu thuyeát hay baøi thô – ñöôïc coi nhö laø moät haønh ñoäng trình dieãn? Turner: Toâi ñaõ vieát veà ñieàu ñoù. Ñeå ñoïc roõ raøng – Stevens coù moät baøi thô veà saân khaáu cuûa chính noù – ngöôøi ta phaûi laø saân khaáu, phaûi laø kòch só, 6/ E.N. Lorenz, 1983, moät nhaø nghieân cöùu khí töôïng hoïc, ngöôøi ñaàu tieân neâu leân taàm quan troïng cuûa caùc “mieàn haáp daãn kyø dò”, khi oâng chöùng minh raèng moâ hình khí töôïng ñôn giaûn nhaát ñaõ daãn ñeán moät “mieàn haáp daãn kyø dò”, vaø do ñoù laø moät haïn cheá khaùch quan cuûa vieäc tieân ñoaùn khí töôïng daøi ngaøy, vì tình traïng gioù, maây, aùp suaát khoâng khí, nhieät ñoä cuûa ngaøy hoâm nay, duø ñöôïc ño ñaïc raát kyõ cuõng khoâng theå naøo traùnh khoûi ñöôïc sai soá ñoù duø raát nhoû cuõng coù theå daãn ñeán nhöõng khaùc bieät raát lôùn, neáu anh laøm tính cho moät thôøi gian chöøng ba, boán ngaøy chaúng haïn. Töø ñoù maø Lorenz coù moät caâu noåi tieáng veà hieäu öùng con böôùm maø Haøn Thuûy ñaõ coù laàn vieát trong ZD (caùnh voã cuûa moät con böôùm ôû Baéc kinh hoâm nay coù theå gaây ra baõo lôùn ôû NY ngaøy mai.) HDT.

TC THÔ 21

•

209

vaø phaûi töï ñoùng vai troø trong caùi “môùi tinh” cuûa chính chuùng ta; vaø ñoøi hoûi moät laàn nöõa söï can ñaûm cuûa trình dieãn, moät cuù phoùng vaøo söï khieâm toán cuûa hieän höõu caù bieät, moät cuù phoùng vaøo söï khieâm toán cuûa hieän thaân. Noù phaûi laøm moät laàn nöõa vôùi thaân xaùc. Lake: Nhö söï ñoàng hoùa chuùng vôùi nhaân vaät trong tieåu thuyeát? Turner: Vaâng. Theå hieän qua söï meâ say, caûm xuùc vaø caûm giaùc cuûa chính mình. Lake: OÂng tranh luaän veà “veû thaät naêng ñoäng” cuûa tieåu thuyeát hieän thöïc, thu nhoû nhaân vaät thaønh nhöõng con roái. Ñieàu gì tieåu thuyeát khoa hoïc giaû töôûng coù theå laøm maø tieåu thuyeát hieän thöïc thì khoâng? Turner: Tieåu thuyeát khoa hoïc giaû töôûng coù nhieàu khaû theå cuûa nhöõng truyeän bòa, moät loaïi truyeän maø chuùng ta khoâng caàn söï töông öùng chi tieát giöõa ñoäng cô thuùc ñaåy cuûa nhaân vaät vaø taâm lyù quaàn chuùng ñöông thôøi. Veû thaät laø nhöõng gì maø trong thôøi ñaïi Freud, moãi ngöôøi bò thuùc ñaåy bôûi söï gheùt ngöôøi meï hoaëc caùi gì gioáng nhö theá. Vaø neáu trôû laïi tieåu thuyeát töï nhieân Phaùp, ñoù laø söï keát hôïp cuûa öôùc voïng duïc tính, öôùc voïng quyeàn löïc, öôùc voïng töï tin, vaø raát nhieàu thöù khaùc, moät caùch ñaïo ñöùc giaû. Hoaëc neáu ñi xa hôn moät chuùt veà lyù thuyeát traøo phuùng. Chuùng ta coù taâm lyù hoïc Lacan, thôøi haäu Freud, maùy taâm lyù töï ñoäng cuûa nhöõng tieåu thuyeát toái thieåu. Ngöôøi ñoïc trung bình thöôøng nghó, chuû nghóa hieän thöïc taâm lyù hay nhöõng phöông tieän coù veû thöïc, gioáng nhö taâm lyù hoïc, trong khi thöïc teá, con ngöôøi coù khaû naêng khaùm phaù nhöõng ñoäng cô thuùc ñaåy phi thöôøng cuûa chính hoï, khaû naêng thuùc ñaåy phaûi phaù vôõ nhöõng qui öôùc xaõ hoäi. Ñoù laø ñieàu kyø dieäu Dostoevsky ñaõ laøm vôùi nhaân vaät Alyosha trong Brothers Karamazov, vaø taát caû nhöõng nhaø tieåu thuyeát lôùn ñaõ duøng caùi baãy naøy, hoaëc töø boû hoaëc taán coâng noù töø beân trong. Ñoù laø ñieàu Flaubert ñaõ laøm trong Madame Bovary; ñeå taán coâng nhöõng xieàng xích taâm lyù maø tieåu thuyeát ñaõ aùp ñaët treân chuùng.

daân?

Lake: Ñieàu gì maø ngheä thuaät cao coù theå hoïc töø ngheä thuaät bình

Turner: Toâi nghó khoâng bao nhieâu neáu hoïc hoûi nhö nhö söï baùm reã laïi, beùn reã laàn nöõa trong quaàn chuùng. Thí duï, noùi veà thô, ñeå thaønh coâng trong caùch duøng theå luaät chuùng ta khoâng caàn tôùi vaøi loaïi ñieån hình veà coå ñieån quan caùch; chuùng ta ñi thaúng tôùi nhöõng loaïi nhaïc tröõ tình ñoàng queâ,

210

•

TC THÔ 21

tröõ tình Blues, Rap. Chuùng ta coù theå goïi Rap nhö loaïi vaàn ñoâi taùn tuïng baát qui taéc. Ñi tôùi nhöõng theå bình daân baèng caùch ñoù; vaø toâi cuõng nghó nhö vaäy nhö vôùi tieåu thuyeát khoa hoïc giaû töôûng, raát gaàn vôùi moät theå bình daân. Söï thöïc laø laøm sao neàn vaên hoùa trieát lyù hoùa suoái nguoàn huyeàn thoaïi saâu xa trong chuùng ta. Vaên hoùa haønh xöû trieát lyù qua huyeàn thoaïi, vaø caùi hình thaùi ñaëc bieät ñöôïc trieát lyù hoùa qua huyeàn thoaïi laø Star Trek vaø Star wars. Goác reã cuûa chính chuùng ta trong ñoù. Ñieàu naøy khoâng phaûi chuùng ta töï gian haõm trong ñoù. Taát caû hoa quaû kyø tuyeät ñeàu naûy sinh töø ñaát. Nhöng laø maûnh ñaát phì nhieâu, vaø ñöøng ñeå bò noù baùng boå. Lake: OÂng ñaõ vieát tieåu thuyeát, tieåu luaän vaø thô. Theå loaïi naøo oâng chuù yù ñeán nhaát, vaø oâng caûm thaáy thoaûi maùi nhaát? Turner: Ñaùng tieác laø luùc naøy, toâi phaûi daïy hai con, tieåu luaän thuaän lôïi cho toâi nhaát, vaø cuõng chieám nhieàu thì giôø, quaù nhieàu laø khaùc. Maët khaùc, toâi thích vieát tieåu luaän. Toâi baét ñaàu caûm thaáy söï caáp thieát ñeå trôû laïi truyeän keå, nhöng toâi laïi khoâng coù nhöõng caûm tình thaân thieát cuûa ngöôøi ñoïc daønh cho nhö nhöõng ngöôøi vieát truyeän keå khaùc. Vì truyeän keå toâi caàn khoaûng hai naêm ñeå hoaøn taát, khaù laâu môùi xong. Vaø baây giôø toâi khoâng coù ñieàu kieän ñoù. Toâi ñaõ coù vaøi caâu truyeän hay, muoán keå. Thô, toâi coù theå laøm – ít nhaát laø theå loaïi ngaén. Vaø cuøng vôùi nhöõng baän taâm khaùc – vôùi gia ñình toâi, tieáp tuïc chuyeän yeâu ñöông vôùi vôï toâi, vaø söï lieän heä vôùi nhöõng ngöôøi baïn thaân cuûa toâi – moät phaàn lôùn cuûa toân giaùo toâi. Thô raát gaàn guõi vôùi hình thaùi suøng baùi cuûa toâi. Lake: Trong cuoán saùch môùi, The Culture of Hope, oâng dieãn taû nhöõng baøi tieåu luaän cuûa oâng nhö “moät aán baûn vuïng veà vaø khoâng hoaøn taát cuûa thô ôû caùi thôøi khoâng theå vaø khoâng ai muoán nghe.” OÂng coù theå dieãn taû nhöõng baøi thô naøy gioáng caùi gì – vaø caùi gì laøm chuùng khoâng thích hôïp vôùi thôøi ñaïi naøy? Turner: Toâi ñang vieát chuùng. Khaù nhieàu nhöõng yù töôûng cuûa toâi trong caùc tieåu luaän ñeàu töø nôi nhöõng baøi thô; noù ñöôïc hoaøn taát raát toát vôùi söï kieäm lôøi vaø coù chieàu saâu. Haàu heát moãi yù töôûûng toâi coù laø trong Genesis, moät baøi thô daøi – vaø nhöõng baøi thô tröõ tình ngaén – Toâi coù moät loaït thô gaàn ñaây goïi laø “Death Mass” trong ñoù chöùa ñöïng raát nhieàu suy nghó môùi cuûa toâi. Lake: Nhö vaäy nhöõng yù töôûng hay nhaát ôû trong nhöõng baøi thô, sau ñoù oâng khai thaùc cho chuû ñeà cuûa baøi tieåu luaän? Turner: Ñoâi khi, moät baøi thô naûy sinh töø moät baøi tieåu luaän: Toâi vieát

TC THÔ 21

•

211

moät baøi tieåu luaän, roài baét ngang qua kinh nghieäm hoaëc trong söï ñoïc hoaëc trong noäi taâm, baát thình lình noù phôi môû ra moät moät ñieàu gì môùi meû bao la, vaø trôû thaønh baøi thô. Nhöng thöôøng thì taát caû nhöõng yù töôûng ñeán töø hình thaùi cuûa baøi thô hoaëc trong khi nghó veà nhöõng caâu truyeän maø toâi seõ vieát. Sau ñoù toâi khai trieån vaø giaêng maéc trong tieåu luaän. Lake: Moät caâu hoûi choùt: Khi nhìn veà töông lai, oâng thaáy gì: söï phuïc höng vaên hoïc phaùt sinh ra töø nhöõng nguyeân taéc coå ñieån töï nhieân, hoaëc söï ñaéc thaéng cuûa lyù thuyeát haäu hieän ñaïi – caùi cheát noùng cuûa vaên hoïc. Turner: Toâi ôû vò trí laïc quan treân caùi neàn bi quan vöøa phaûi. Noùi caùch khaùc, neáu tin vaøo ñieàu gì seõ xaûy ra, chuùng ta seõ coù nhieàu tieàm naêng laøm cho noù xaûy ra. Toâi tin raèng söï phuïc höng ñang tôùi, moät söï nôû roä vaên hoùa tuyeät vôøi, nhöng ñieàu ñoù cuõng taïo neân nhieàu phieàn toaùi, vaø laøm chuùng ta ao öôùc ñöôïc trôû laïi vôùi boái caûnh hieän taïi. Nhöõng vaáân ñeà veà traùch nhieäm vôùi quaù khöù, khi chuùng ta coù theå nhieàu hay ít laøm soáng laïi quaù khöù – chính xaùc vaø toaøn theå. Khoâng theå hoài phuïc gioáng khuûng long vaø laøm Jurassic Park – maëc duø chuùng ta coù theå laøm – bôûi vì gioáng khuûng long coù ôû beân trong chuùng ta ngay luùc naøy. Chuùng ta chôi rong quanh chuùng moät chuùt, vaø coù theå laøm ra chuùng. Khi naém baét moät ñieàu gì môùi chuùng ta seõ naém baét ñöôïc – söï baát töû, hoøa nhaäp yù thöùc vôùi caùi maùy phaùn ñoaùn ñieän toaùn, ñeïp ñeõ khoâng theå töôûng nhöng gaây nghieän, töï nhieân nhö trong vaøi kieåu caùch thaàn kinh ñieàu khieån, coù vaán ñeà vôùi caên cöôùc, vaán ñeà tinh thaàn – Laøm sao bieát ñöôïc caùi gì ñuùng? Chuùng ta nhìn laïi thôøi gian naøy nhö söï haïnh phuùc vaø bình yeân cuûa nhöõng ngaøy cuoái theá kyû hai möôi.

Ltt chuyeån dòch

212

•

TC THÔ 21

BUØI CHÍ VINH

Môû Baèng saùng taùc cuûa mình Toâi ñaùnh tan nhöõng ñieàu nghi hoaëc Toâi troàng coû khaép nôi treân maët ñaát Chuaån bò cho coå tích loaøi boø Toâi naém tay Whitman, toâi quaøng coå Rousseau Ñem coû bao vaây trieàu ñình vaø nhaø nguïc Ñem coû taán coâng boïn vua quan phaøm tuïc Laøm reâu moïc ñaày raâu, laøm hoang pheá moïi laâu ñaøi Toâi seõ duøng coû trong thô ñeo luûng laúng ôû vaønh tai Thay caùc trang söùc, caùc huaân chöông heøn moïn Toâi seõ troøng vaøo khuoân maët haùo danh moät sôïi daây thoøng loïng Ñöôïc teát baèng coû moïc ôû nôi maát veä sinh nhaát treân ñôøi Coøn loaøi coû ñeïp maø toâi haèng chuùc tuïng Chính laø voøng nguyeät queá daân toâi Baèng saùng taùc cuûa mình Toâi thöïc söï aên maøy pheùp laï Toâi thöông Rimbaud, toâi meâ Remarque quaù Caùc baïn ñi boä khaép Chaâu AÂu khoâng coù moät maùi nhaø Toâi cuõng ñaõ moûi gioø treân loä Nguyeãn Du Ñaàu goái quïy xuoáng ñöôøng Cao Baù Quaùt Toâi ñaïp leân xöông söôøn hai nhaø thô Vieät Nam coù cuoäc ñôøi baát traéc Nghe nhoùi ñau ôû phía daï daøy Theá kyû tröôùc toâi: ôû Tieân Ñieàn ôû Quoác Oai, nhöõng ngöôøi ñoàng nghieäp Toâi chaéc cuõng ñaõ töøng teâ buoát choã naøy ñaây Baèng saùng taùc cuûa mình

TC THÔ 21

•

213

Toâi taêng tuoåi thoï cho ngöôøi saép cheát Toâi giuùp ñôõ nhöõng ai thaát nghieäp Phaùt chaån thi ca ñeå öùng thí vieäc laøm Vôùi treû nhi ñoàng, toâi caån thaän hoûi han Xin ñöôïc thaùp tuøng leân baàu trôøi maø Jeâsu, Thích Ca daønh cho con nít Vôùi ñaøn baø, toâi toû ra öa thích Xin ñöôïc phieâu löu xuoáng hoûa nguïc naøng daønh Toâi ñaõ caïo ñaàu vaø daøi toùc raát nhanh Ñaõ khieám nhaõ vaø cöïc kyø leã pheùp Toâi ñoû toâi ñen voâ cuøng khaéc nghieät Caùch aên maëc trong thô nhö y phuïc caéc keø Neáu coù laàn naøo aùo quaàn ñöùt cuùc Ñoù laø laàn toâi taäp si meâ Baèng saùng taùc cuûa mình Toâi xuaát baûn khoâng caàn trang bò Saùch vôû cung ñình ñang chôø caân kyù Toâi caân kí loâ caùi löôõi cuûa mình Duø vua chuùa trieàu thaàn tieåu tieän leân caùc phaùt minh Daën toâi uoán löôõi baûy laàn thì cho noùi Uoán moät laàn coi nhö toát nghieäp ngheà muùa roái Uoán laàn thöù hai ñöôïc baèng caáp haùt tuoàng Uoán laàn thöù ba chuaån bò phong quan Laàn boán, laàn naêm thì tha hoà chöùc töôùc Uoán ñeán laàn cuoái cuøng haún quyeàn uy traán quoác Vì caùi löôõi baåm sinh ñaõ bò baûy luõy thöøa Cuõng may maø toâi khoâng bieát daï bieát thöa Neân caùi löôõi vaãn coøn nguyeân muøi vò Moãi laàn löôõi cong laø nhaûy ra thaèng thi só Baèng saùng taùc cuûa mình Toâi nhoå nöôùc boït vaøo nhöõng ñieàu löøa mò Toâi hoân thieát tha ngöôøi con gaùi ngheøo laøm ñó Vaø baït tai ñöùa coâng chuùa hôïm mình Toâi theo phoø ngöôøi giang hoà quaân töû Vaø taåy chay ñaùm quyeàn quyù nònh thaàn Toâi saün saøng ñaïp xích loâ ñeán choã heïn vôùi tình nhaân Vaø maëc quaàn raùch dìu naøng ñi aên phôû Toâi seõ troø chuyeän vôùi naøng baèng ngoân ngöõ daân ñen maït loä Vaø ñoái thoaïi vôùi chung quanh baèng ngoân ngöõ thieân taøi

214

•

TC THÔ 21

Toâi seõ laøm cho caùc nhaø baùc hoïc Thaáy mình coøn caän thò tröôùc töông lai Baèng saùng taùc cuûa mình Toâi baét tay beø baïn anh em Baét tay caùc tieäc tuøng giai caáp Caùm ôn chuùt röôïu veà khuya cho toâi caûm giaùc Caùm ôn böõa aên meï cha rau maém döa caø Caùm ôn nhöõng baøi thô sinh ñoâi sinh ba Ñeû khoù nhoïc nhö töøng lon gaïo chôï Caùm ôn nhöõng ngöôøi toâi yeâu khoâng thaønh choàng thaønh vôï Vaø hôõi keû thuø toâi nöõa, caùm ôn!

TC THÔ 21

EMILY DICKINSON

Sau Ñau Khoå Lôùn Sau ñau khoå lôùn, moät traïng thaùi trang troïng ñeán— Nhöõng daây Thaàn Kinh ngoài trònh troïng, nhö Laêng— Traùi Tim cöùng ñô hoûi, coù phaûi Haén, ngöôøi ñaõ gaùnh, Vaø Hoâm Qua, hay vaøi Theá Kyû tröôùc? Hai Chaân, maùy moùc, ñi voøng quanh Maët Ñaát, hay Khoâng Gian, hay Taát Caû— Moät tö caùch Löïng Khöïng Vuïng Veà Ñaõ Baát Chaáp vöôn leân Moät maõn nguyeän Thaïch Anh, nhö ñaù— Ñaây laø Giôø cuûa Chì— Ñöôïc Hoài Töôûng laïi, neáu soáng soùt, Nhö ngöôøi bò Ñoâng Laïnh nhôù Tuyeát— Ban ñaàu—laïnh coùng—roài daïi ñi—roài buoâng luoân.

•

215

216

•

TC THÔ 21

Toâi Nghe Moät Con Ruoài Vo Ve Toâi nghe moät con Ruoài vo ve—khi toâi cheát— Söï Yeân Tónh cuûa Buoàng Nhö söï Yeân Tónh cuûa Khoâng Khí— Giöõa nhöõng Loàng Baõo— Taát caû Con Maét—ñaõ ñöôïc vaét khoâ— Vaø nhöõng Hôi Thôû ñaõ ñöôïc gom chaéc Ñeå chôø Côn cuoái—khi nhaø Vua Seõ ñöôïc chöùng kieán—trong Buoàng— Toâi ñaõ di chuùc nhöõng Kyû Vaät—Kyù ñi Nhöõng phaàn naøo cuûa toâi Coøn Phaân ra ñöôïc—roài luùc ñoù Moät con Ruoài xen voâ— Vôùi tieáng Vo Ve chaäp choaïng—Xanh Giöõa aùnh saùng—vaø toâi— Roài Cöûa Soå bò nhoøa ñi—vaø roài Toâi khoâng coøn thaáy ñeå thaáy.

Ñinh Linh dòch

Neáu Walt Whitman ñöôïc coi laø ngöôøi cha cuûa thi ca Myõ, thì Emily Dickinson laø ngöôøi meï. Tuy caû hai ñeàu coù coâng môû ñöôøng cho thô Myõ thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa thô Anh, thi phaùp cuûa hoï raát khaùc nhau. Whitman thì tröông ra, loàng loäng, ñaày phaùt ngoân gieo vaøo quaàn chuùng, coøn thô cuûa Dickinson thì traàm, döùt ñoaïn, coá tình löôõng löï. Dickinson sinh naêm 1830 vaø maát naêm 1886. Tuyeån taäp ñaàu tay cuûa Dickinson chæ ñöôïc in boán naêm sau khi baø cheát.

TC THÔ 21

NGUYEÃN HOA

NAÊM BAØI THÔ Exhaustion break through challenges It’s a swirling sea then calm where clashing rocks spell moist alarm & life’s absurd toad flaunts its nose Nine for the bird-boat flags Nine for the wand-raised hill Nine for the stone steps crossed I create you still push hard Caùi meät laû toâng qua nhöõng thöû thaùch Noù laø bieån xoaùy roài yeân tónh nôi maø Ñaù choaûng vaøo nhau xöôùng moät baùo ñoäng aåm & con coùc loá bòch cuûa ñôøi phôi moû ra Chín cho nhöõng caùnh côø cuûa thuyeàn-chim Chín cho nhöõng ñoài döïng bôûi ñuõa thaàn Chín cho nhöõng böôùc ñaù ñaõ traûi qua Tao taïo ra maøy vaãn ñaåy maïnh

•

217

218

•

TC THÔ 21

Full moon is Scorpio Wish the words in me glean their good juice for sport and swallow gives my life something penchant This body cakes loops loops as ears become people they tell me explode Traêng troøn laø Cung Boï Caïp Öôùc gì nhöõng chöõ trong toâi ñöôïc thu caùi coát toát cuûa chuùng vì theå thao vaø caùi nuoát laøm toâi soáng moät caùi gì xu höôùng Caùi thaân naøy ñoùng thaønh baùnh voøng vaø voøng khi tai bieán thaønh ngöôøi chuùng baûo toâi noå

Mean suddenly Bitch woman scolding the kids cutting through the yard Stick out your arm for the fuck you salute Bend into duck lips I scratch little rivulets Shake it little sluggard Dress me in a watermelon green I want to dance putrid shout rub out the Y dividing line Giaän döõ baát thình lình Moät ñaøn baø choù caùi la raày con nít ñi xeùo qua saân coû Vöôn tay ra ñeå chaøo ñuï maøy Uoán voâ moät moâi vòt toâi gaõi Nhöõng doøng suoái nhoû Haõy luùc laéc leân teân lôø ñôø beù nhoû Choaøng cho toâi moät maøu xanh döa haáu Toâi muoán nhaûy muùa thoái röõa la heùt laøm nhoøa laèn ranh chöõ Y

TC THÔ 21

Staying at work for lunch eat an apple no shoes on or cats that talk by a bed bring in bats please neon blue (unavailable weather and socks) make me cry in a dumb cube well fuck you too

ÔÛ sôû trong giôø nghæ aên taùo khoâng coù ñi giaøy Hay nhöõng con meøo troø chuyeän caïnh giöôøng laøm ôn ñem nhöõng con dôi voâ ñaây (thôøi tieát vaø bi taát khoâng coù) laøm toâi khoùc trong caùi khoái ngu vaäy ñuï maøy luoân

maøu xanh neâong

•

219

220

•

TC THÔ 21

Crown now how can the image be rigid with flowers and waterfalls or ruthless teeth see my footnote on life a scar from stepping on a ladder and trading my body in for nerve pills to several other languages there are too many people

Vöông mieän baây giôø laøm sao hình aûnh cöùng nhaéc vôùi nhöõng hoa vaø thaùc vaø raêng aùc nghieät xem chuù thích cuûa toâi veà ñôøi soáng caùi theïo vì ñaõ buôùc leân thang vaø trao ñoåi thaân toâi cho maáy vieân an thaàn tôùi vaøi ngoân ngöõ khaùc coù quaù nhieàu ngöôøi

Ñinh Linh dòch

Nguyeãn Hoa sinh naêm 1967 ôû Vónh Long, qua Myõ naêm 1975, vaø hieän ñang soáng ôû Texas. Coâ laø taùc giaû cuûa ba tuyeån taäp thô “Dark” [“Toái”} (Skanky Possum Books, 1999), “Hood” [“Truøm”] (Buck Down Books, 2000), vaø “Parrot Drum” [“Troáng Veït”] (Leroy Press, 2000). Thô cuûa coâ ñaõ ñöôïc tuyeån vaøo taäp “An Anthology of New (American) Poets” [“Tuyeån Taäp Nhöõng Nhaø Thô Môùi (Myõ)”] (Talisman, 1998). Nguyeãn Hoa cuõng laø chuû buùt cuûa taïp chí vaên chöông Skanky Possum.

TC THÔ 21

MICHAEL PALMER

ñoäc giaû yeâu quí Haén veõ nuùi veõ ñi veõ laïi töø choã haén trong hang, haù hoác tröôùc aùnh saùng, vaéng aùnh saùng, treân beä cao caùi soï vôùi nhöõng hoác nhuoám maàu xanh, con chim gioáng hoàng töôùc giaät traùi moïng töø löûa phöøng toùc naøng vaø vaäy ñoù laù muøi taïi quaùn trong coác trong. Ñoäc giaû yeâu quí, töøng coù caây laøm baèng keõm, nhöõng loái vaøo roäng döôùi ban-coâng döôùi thaùp nhoïn caùi ñaàu treû trung tôùi nghæ treân baõi coû caïnh khuùc quaønh con ñöôøng soûi, vaãn caùi thaân baèng chaát loûng nhö söõa phöøng toùc naøng vaø vaäy ñoù nhöõng haønh lang keá tieáp, nhöõng thaûm hoa vaø cöûa hoaëc hình chuïp cuûa khoâng gì caû tröø boà caâu vaø quaï ñen caïnh boùng moät boàn phun.

•

221

222

•

TC THÔ 21

ñoaïn môû ñaàu Haïn ñoä cuûa baøi ca laø ñaây ñoaïn môû ñaàu cho moät chuyeán ñi tôùi nhöõng oác ñaûo xa-phía-ngoaøi, caâu chöõ khaû-sanh, döï aùn nhaïc luaân vuõ, hình thöùc, phaåm chaát, nhöõng maët trôøi, nhöõng vöøng traêng, nhöõng voøng, caùi trong- ngoaøi roài caùi ngoaøi-trong naën baèng ñaát seùt maàu cuûa naøng. Nhöõng ngaøy chöa töï ñeà nghò ñöôïc nhaän laø hieån nhieân, moïi thöù nôi kia moïi thöù nôi naøy vaø anh ñang ñoïc trong caùch ñoïc töï nhieân cho saân khaáu moät boä chæ daãn töï ñoäng ñoåi ñoâi chuùt khi anh tieáp tuïc tieán höôùng taây töø caùi cheát ñeán caùi thaân thieän, hai ñeà muïc anh ñöôïc quyeàn suy tö döôùi haït to ñaàu tieân cuûa möa. Maùy bay toå tieân seõ laùi nhöõng ngöôøi ñaõ soáng laïi. Sao trì hoaõn.

Cuø An Höng dòch

töø taäp thô FIRST FIGURE

MICHAEL PALMER sanh naêm 1943 taïi New York City. Sau khi hoïc ôû ñaïi hoïc Harvard oâng soáng ôû Aâu chaâu tröôùc khi ñònh cö taïi San Francisco cuøng vôï vaø con gaùi. Naêm 1989 oâng ñöôïc trao giaûi thöôûng Guggenheim Fellow vaø nhaän giaûi Pen Center U.S.A West Poetry Award.

TC THÔ 21

•

223

Traàn Tieán Duõng

OÂng ñoà chôi Troán nhö chim oâng ngoài nguû trong boùng caây ñoà chôi Vaøo giôø coù theå queân tieáng ñoäng vaø maøu saéc ñoàng tieàn Linh hoàn vaø theå xaùc ñaùm ñoâng lam luû môû choã troáng oâng nguû Caây ñoà chôi baèng taàm voâng coät caém ôû yeân sau Laø haønh tinh ñöôïc nhìn thaáy laàn ñaàu Laø haønh tinh oâng chôû veà baèng chieác xe ñaïp cuõ Troán nhö chim OÂng ngoài nguû trong caùi toå raùch Vaøo giôø aâm thanh vaø maøu saéc tinh khoâi troø chuyeän vôùi nhöõng ñöùa treû ngheøo Nhöõng ñöùa treû troán khoûisöï trì keùo, laraày ñeå bay... Chuùng ñeán töø chaân trôøi ñeø naëng treân maùi nhaø thaáp noùng Chuùng xoâ ngaõ caây ñoà chôi vaø haùi ! Troán nhö chim oâng khoâng theå thöùc OÂng chìm trong vuõng tieáng oàn tinh nghòch cuûa ñaùm treû Nguõ ñeå queân côn ñoùi Nguõ ñeå queân loáp xe beå Khoâng vì maûnh chieâuù ôû choã troï ñeâm nay seõ bò vöùt ra ñöôøng maø oâng thöùc OÂng nguû döôùi caây ñoà chôi ñaõ trô troïi Ñôøi oâng nhö moâ ñaát buoàn troài leân Khi nhöõng ñöùa treû laïi bay veà baûi hoang nôi bình minh vaø hoaøng hoân ñang boû troán Thaùng 11/2000

224

•

TC THÔ 21

NGUYEÃN QUYEÁN

Ngöôøi vôï cuûa baàu trôøi Naøng quay trôû veà trong buoåi bình minh Vôùi bí maät môùi tuoân chaûy trong da thòt Naøng trôû neân treû trung AÙnh maét choùi ngôøi nhö maét ngöôøi choàng giaän döõ ÔÛ khaép nôi baàu trôøi, ngöôøi choàng cuûa naøng Truøm khaép caùc xöù sôû khaép caùc khoaûng khoâng Tuoân xuoáng vaø traøn treà Vaøo töøng ngoïn nuùi caùnh röøng ngoïn gioù Luoân luoân ôû khaép nôi tuoân ñoå ngaäp traøn Luoân luoân söï hieän dieän cuûa chaøng traøn vaøo töøng söï vaät Trong thaønh phoá, trong sa maïc, trong tieáng keâu reân Trong ñaùy saâu cuûa con ong, con kieán Taát caû truùt xuoáng giaän döõ lieân hoài Hay côn giaän döõ do naøng töôûng töôïng Nhöng trong töøng giaây phuùt ñaém meâ Trong noãi oaùn than, tieáng theùt hôøn caêm döõ doäi Trong ñaùy toái, chaân toùc, boùng ñeâm ñen ñaëc Söï hieän dieän cuûa baàu trôøi vaãn khoâng ngöøng Ñeø xuoáng ngheïn thôû, böùc boái, ñieân cuoàng Taát caû ñöôïc vaây boïc bôûi ngöôøi choàng voâ taän Töø ñoâi maét, caëp moâi, da thòt cuûa naøng Nhöõng giaác mô, ham muoán vaø côn moäng mò Ngöôøi choàng ñeàu traøn ngaäp khieán cho Ñôøi soáng cuûa naøng döôøng nhö nöùt vôõ tung Bôûi tình yeâu daønh cho naøng quaù maïnh... ... Moät ñoà vaät bò phuû laáp bôûi moät ñoà vaät khaùc Baèng hình khoái, ñöôøng neùt hay noãi sôï Nhöng phía sau loái thoaùt vaãn coøn nguyeân

TC THÔ 21

•

225

Noù coù theå di chuyeån trong khoâng gian Tìm cho mình moät choã ñöùng yeân oån hôn Tröôùc khi laïi bò ñe doïa bôûi moät hình khoái khaùc Nhöng söï di chuyeån aáy, khoaûng khoâng bao la aáy trôû neân nhoû nhoi Khi loái thoaùt trong chính noù coøn meânh moâng hôn nöõa Giöõa cuoäc soáng vaø noù Giöõa yù nghóa vaø hình aûnh cuûa noù Coøn meânh moâng, meânh moâng, meânh moâng Nhö theå moät vöïc thaúm maø ñeå vöôït qua Hoaëc tan naùt, hoaëc hoùa hình thaønh maõnh ñieåu Nhöng treân con ñöôøng aáy, khi ñöôøng neùt cuûa noù di chuyeån vaøo beân trong Seõ taïo ra chieác caàu söï soáng Baèng söï coù maët cuûa mình Nhöng con ñöôøng beân trong cuûa naøng Tình yeâu luoân daâng leân daøo daït Naøng luoân vöôn tôùi, vöôn tôùi, vöôn tôùi Nôi coù maët cuûa ngöôøi choàng Naøng khao khaùt ôû khaép nôi, khaép nôi Tuoân traøn treân da thòt naøng, ngöôøi choàng kinh sôï Trong ngai vaøng gheâ sôï cuûa traùi tim mình Naøng khoâng theå giöõ cho söï hieän dieän cuûa naøng Beânh caïnh söï hieån hieän cuûa ngöôøi choàng voâ taän Taát caû bò phuû truøm böùc boái nöùt caêng Taát caû ñeàu thöïc. Khoâng coøn loái thoaùt Phía naøy laø ngöôøi choàng phía kia laø tình yeâu cuûa naøng daøo daït Khoâng coøn loái thoaùt, naøng chuaån bò vôõ tung Töø loøng naøng laïi laàn löôït hieän leân Nhöõng ñöùa con khoång loà vôùi ñoâi vai kieâu haõnh Naøng luøi xa, luøi xa, luøi xa Côn choaùng vaùng ñaõ lui ñi trong da thòt Naøng tìm thaáy naøng Tìm thaáy naøng trong khoaûng khoâng caùch xa Nôi ngöôøi choàng vaãn khoâng ngöøng aùm aûnh Nhöõng truï coät, nhöõng ñöùa con khoång loà Ñaõ giaõn caùch naøng, ñaõ laøm cho naøng trôû neân hieån hieän Naøng cuoán laïi toùc, boái laïi khaên Vaø nhaûy treân ñoâi chaân traàn ñeå tin naøng coù thöïc Vaø nhöõng côn loác xoaùy laäp töùc lay giaät nhöõng caùnh röøng Bieån trôøi leân nhö theå con maét naøng

226

•

TC THÔ 21

Vöøa chôùp chôùp moät ñieàu thô moäng Vaø treân eo löng tuyeät dieäu cuûa naøng Hoa coû troå nhöõng mieàn röïc rôõ Chuùng vaãn röïc rôõ töø ngaøn aùnh saùng Nhöng khi ngoaùi laïi nhìn mình chuùng môùi hieän leân Vaø khi naøng tìm laïi mình, tìm laïi ñöôøng neùt cuûa mình Tình yeâu laïi doäi vaøo naøng aøo aït Naøng daâng leân, daâng leân, daâng leân Nhö muoán chaïm tôùi chaøng, nhö muoán hoøa troän vôùi chaøng Nhö muoán ghì xieát chaøng trong voøng tay nhoû beù Khoâng moät tieáng keâu, khoâng moät tieáng oaùn than Khoâng troán chaïy vaø khoâng theå naøo troán chaïy Nhöõng ñöùa con bình thaûn uy nghi Bò ñaåy leân cao vaø guïc ngaõ Khoaûng caùch ñaõ maát, khoâng phaûi baàu trôøi quaù naëng Maø bôûi côn traøo daâng cuoàn cuoän cuûa naøng Chuùng guïc ngaõ vaø naèm daøi Nhö daõy nuùi laëng thinh kyø vó Laïi tuoân xuoáng khaép nôi treân da thòt cuûa naøng Trong hoàn naøng, trong maét naøng, trong mieäng naøng Trong eo coå, voøm löng, khuoân ngöïc Trong caëp ñuøi, voøng hoâng, tieáng keâu meâ ñaém Trong söï chuyeån dôøi, trong nhan saéc ngôøi tuoân töø khuoân maët Taát caû thuoäc veà naøng Taát caû laø naøng Ngöôøi choàng tuoân xuoáng nhöõng traän möa hieån hieän Nôi ñaây moät tieáng saám, nôi kia moät ñaùm maây Nôi ñoù moät vaàng maët trôøi, nôi naøy moät baàu tinh tuù Phía kia moät vaït saùng, phía naøy moät laøn höông Nhöõng côn gioâng thoåi suoát treân theá giôùi... Nhö theå ñoù laø coá gaéng khoâng ngöøng cuûa chaøng Ñeå che bôùt ñi khuoân maët mình choùi loïi Khi chaøng bieát veû yeáu ñuoái cuûa naøng Vaø tìm caùch cho naøng xaâm nhaäp vaøo baàu trôøi rung chuyeån Ñeå tìm ñöôïc côn ngaân rung nôi caû hai cuøng coù maët Khoâng bao giôø baàu trôøi hieän ra ñuû ñaày Vôùi nhöõng tinh vaân toûa höông röïc rôõ Khi phía ñoâng vaàng maët trôøi loäng laãy thì phía taây Maây ñen keùo phuû taàng taàng lôùp lôùp Nôi laïnh leõo, nôi noùng boûng kinh hoaøng Nôi möa phuøn vaø phía kia laø côn baõo döõ

TC THÔ 21

•

227

Thôøi tieát bieán ñoåi khoâng ngöøng nhö nhòp yeâu thöông cuûa chaøng Luoân giaûm bôùt söùc naëng treân da thòt naøng yeáu ñuoái. Naøng vaãn daâng leân, daâng leân khoâng ngöøng Con ñöôøng giaûn ñôn naèm ngay trong theá giôùi Theá giôùi ñöôïc ñaåy leân quaù cao Soâng suoái, caùnh ñoàng, coû caây, soûi ñaù Laøng maïc, phoá phöôøng nhöõng giaác mô nhoû beù Taát caû ñöôïc ñöa leân cao theo nhòp traøo daâng Nhö theå phoâ baøy taát caû nhöõng gì giuùp naøng hieån hieän Khoâng phaûi moät laàn cuøng nhöõng vöông quyeàn xöa Theá giôùi trôû laïi trong caùt buïi Khoâng coøn teân goïi, khoâng coøn tieáng vang Taát caû luïi taøn, luïi taøn, luïi taøn Bôûi naøng daâng leân quaù cao Bôûi khí trôøi trôû neân döõ doäi Nhöõng caùnh ñoàng vaø bieån thaønh hoang maïc Naøng chuaån bò guïc ngaõ. Haõy nhìn! Naøng chuaån bò vôõ tung. Haõy thaáy! Naøng chuaån bò tan bieán. Côn vaät vaõ cuûa linh hoàn nhöùc nhoái. Giöõa sa maïc, nôi ngöï trò hình aûnh ngöôøi choàng vang leân tieáng ngaân döôøng nhö khoâng phaûi töø naøng khoâng gaëp vaät gì ngaên caûn. Vang doäi khaép nôi, traøn lan muoân neûo Nhöõng ñöùa con khoång loà laïi hieän leân Vôùi ñoâi vai vaøng kieâu haõnh Laøm giaõn caùnh ngöôøi meï vôùi ngöôøi cha Ñeå khieán naøng bôùt ñoái dieän vôùi chaøng trong giaây laùt Nhöõng ñöùa con khoång loà, nhöõng khoaûng caùch vaøng Giöõa hai söï vaät, giöõa giöôøng vaø tuû Giöõa buùt vaø giaáy, giöõa göông maët vaø göông soi Giöõa giaác mô vaø tieáng vang Giöõa buoåi heïn hoø vaø côn giaän doãi Moãi vaät luøi laïi vaø laøm cho ñôøi soáng cuûa mình hieän leân Baèng caùch laøm cho vaät kia hieån hieän Vaø moãi khi naøng daâng leân quaù cao Nhöõng ñöùa con guïc ngaõ rôi vaøo loøng naøng Chuùng naèm saâu trong ñaát, trong da thòt naøng Bieán thaønh da thòt naøng theo moät yù chí Maø chuùng khoâng theå naøo cöôõng laïi Vaø naøng laïi laàn löôït chia xeû ñôøi soáng cuûa naøng Taïo ra nhöõng ñöùa con vaøng kieâu haõnh

228

•

TC THÔ 21

Ñaåy chuùng leân maët ñaát ñaày aùnh saùng Ñaáy chính laø da thòt naøng, laø söï phaân taùn cuûa naøng Vaøo töøng ñöùa con, töøng ñöùa moät theo töøng nhòp soùng Ñaây laø naøng vaø ñaây cuõng laø naøng Nhö theå naøng thanh loïc da thòt mình Nhö theå naøng hoøa thuaät vôùi da thòt mình qua töøng thôøi ñaïi Nhöõng ñöùa con, nhöõng khoaûng caùch vôùi ngöôøi choàng, Chính da thòt naøng ñaõ di chuyeån vaøo beân trong khoaûng khoâng bao la aáy. Moãi laàn naøng guïc ngaõ vaø göôïng daäy. Nhöõng khoaûng caùch ñôõ treân vai mình baàu trôøi voâ taän Tieán saâu hôn vaøo ñôøi soáng cuûa naøng Cuøng vôùi tieáng rì raàm trong veo töø khoaûng khoâng treân cao Baàu trôøi ngoïc bích vöõng beàn maõi maõi Nhöõng tia seùt, nhöõng ñaùm maây, nhöõng côn gioâng toá Cuøng nhöõng ñöùa con vaøng toùc bay ngöôïc phía sau Tung hoaønh trong theá giôùi vaøng trong gaùnh naëng vaøng trong noãi ñau vaøng Hung döõ vôùi taát caû nhöõng gì khoâng toû hieän Naøng lieân tuïc daâng leân, daâng leân, luøi xa, luøi xa Theá giôùi bieán ñoåi trong côn ngaãu höùng Cho ñeán khi taát caû da thòt naøng Cho ñeán khi taát caû ñôøi soáng naøng Thaêng hieän vaøo trong töøng khoaûng caùch Ñaøn con cuûa naøng troãi daäy maïnh meõ hôn xöa Chuùng ta - laø con - laø Meï - laø tình yeâu duy nhaát Duy nhaát naøng traøn ngaäp khaép nôi, Nôi moät laøn höông thôm vaøo moät laøn höông Nôi moät laøn soùng xuyeân vaøo moät laøn soùng Nôi moät giaác mô vaøo moät giaác mô Nôi moät hình theå xaâm chieám vaøo moät hình theå Nôi moät ñôøi soáng loàng vaøo moät ñôøi soáng Nôi moät söï hieån hieän traøn vaøo moät söï hieån hieän Maø khoâng maát ñi söùc maïnh cuûa mình. 99

TC THÔ 21

•

229

Ba Muøa: Moät baøi thô hoaøi caûm Theá Heä Hai Vuõ Ngoïc Thaêng

rong moät soá naêm cuûa thaäp nieân 90 coù hieän töôïng vaøi phim Vieät Nam, thöïc hieän bôûi nhöõng nhaø laøm phim treû thuoäc theá heä hai ôû nöôùc ngoaøi, ñaït ñöôïc moät soá giaûi quoác teá quan troïng vaø ñöôïc trình chieáu roäng raõi treân theá giôùi. Tieáp theo caùc phim Muøi Ñu Ñuû Xanh (Giaûi OÁng Kieáng Vaøng ôû Cannes 1993), Cyclo (Giaûi Sö Töû Vaøng ôû Venise 1995) cuûa Traàn anh Huøng laø Ba Muøa cuûa Tony Buøi ñaõ chieám ba giaûi ôû Sundance Film Festival 1999 (Giaûi Phim Hay Nhaát, Giaûi Hình AÛnh Ñeïp Nhaát vaø Giaûi Khaùn Giaû Yeâu Thích Nhaát). Baøi vieát naøy laø moät noã löïc nhaèm tìm hieåu, thöôûng thöùc vaø neâu leân vaøi yù kieán veà phim Ba Muøa. Con soá ba cuûa Ba Muøa Khi ñöôïc hoûi veà ñaàu ñeà phim, Tony Buøi cho bieát raèng: ôû Vieät Nam coù hai muøa naéng möa, anh muoán noùi ñeán moät muøa khaùc nöõa...muøa cuûa hy voïng. Dó nhieân, ngöôøi xem coù theå hieåu theo chuû quan cuûa mình. Theá thì taïi sao Ba Muøa? Coù theå laáy con soá ba laøm tieâu chuaån khôûi ñaàu ñeå phaân tích caáu truùc, noäi dung vaø kyõ thuaät cuûa phim treân moät soá taàng khaùc nhau. Tröôùc heát kòch baûn Ba Muøa keå ba caâu chuyeän ñan xen nhau:

230

•

TC THÔ 21

1) Kieán An, moät coâ gaùi queâ nhaän vieäc haùi vaø baùn hoa sen cho thaøy Ñaøo, moät ngöôøi chuû nhieàu huyeàn thoaïi, moät nhaø thô soáng aån mình trong moät ngoâi ñình giöõa moät hoà sen traéng. Vôùi thôøi gian giöõa Kieán An vaø thaøy Ñaøo naûy nôû moät quan heä taâm giao trong traéng vaø coù theå moät thöù tình caûm pla-toâ-ních. Ngay töø buoåi ñaàu Kieán An ñaõ ñöôïc haáp daãn bôûi caùi ñeïp laï luøng cuûa hoà sen vaø ngoâi ñình, coøn thaøy Ñaøo thì bôûi tieáng haùt cuûa baøi daân ca Kieán An haùt treân hoà sen. Moät toái ñang söûa soaïn ñi nghæ, Kieán An ñöôïc môøi leân haùt cho thaøy Ñaøo nghe laïi baøi haùt. Quaù xuùc ñoäng thaøy Ñaøo ñaèng haéng ho vaø ruùt lui tröôùc khi baøi haùt chaám döùt, ñeå laïi Kieán An chöa kòp ñònh thaàn nhaän dieän vaø baét chuyeän vôùi ngöôøi chuû kyø laï. Buoåi gaëp maët ñaàu tieân tuy ngaén nguûi vaø khoâng nhieàu lôøi nhöng coù leõ ñaõ ñeå laïi trong taâm khaûm cuûa caû hai nhöõng xuùc caûm saâu saéc. Trong moät buoåi haùi sen moät mình, khoâng cöôõng laïi ñöôïc söï toø moø cuûa mình vaø söï thu huùt cuûa ngöôøi chuû bí maät, Kieán An leûn vaøo ngoâi ñình. Coâ khaùm phaù ñöôïc taâm söï ñau ñôùn cuûa thaøy Ñaøo goùi gheùm trong nhöõng baøi thô. Söï xuaát hieän baát ngôø cuûa thaøy Ñaøo khieán Kieán An boái roái, coâ xin loãi caùo lui, nhöng thaøy khoâng nhöõng khoâng traùch maø coøn khôi chuyeän vaø keå cho coâ nghe nhöõng doàn neùn coâ ñôn cuûa mình. Moät caùch tinh teá, Kieán An maïnh daïn vôùi nhöõng baøi thô khaùc tieáp tuïc ñoïc, cao höùng thaøy Ñaøo ñoïc cho coâ nghe baøi thô cuoái cuøng vieát tröôùc khi bò ruïng nhöõng ngoùn tay do caên beänh cuøi gaây ra. Buoåi noùi chuyeän thöïc söï ñaàu tieân naøy giöõa hai ngöôøi ñöôïc keát thuùc bôûi söï ñoàng yù cuûa thaøy Ñaøo tröôùc lôøi ñeà nghò cuûa Kieán An seõ duøng nhöõng ngoùn tay cuûa mình ñeå cheùp nhöõng baøi thô thaøy tieáp tuïc höùng thuù saùng taùc. Nhöõng buoåi toái cheùp thô cuõng laø dòp ñeå chuyeän troø giöõa hai taâm hoàn: moät beân laø mang söï thanh thoaùt do tu luyeän töø khoå ñau töøng traûi cuûa nhaø thô, vaø beân kia laø mang söï trong saïch cuûa coâ gaùi queâ moäc maïc môùi lôùn ñang tìm kieám nhöõng giaù trò tinh thaàn cho cuoäc soáng tröôùc maët. Nhöng nhöõng buoåi toái ñeïp, ñaày saùng taïo vaø caûm thoâng ñoù cuûa hai maùi ñaàu moät treû moät giaø khoâng keùo daøi ñöôïc bao laâu khi thaøy Ñaøo trôû beänh naëng. Khoâng ñöôïc bieát lyù do, Kieán An raát soát ruoät. Moät buoåi toái chôït thaáy caùnh sen taøn trong bình, Kieán An maïnh daïn vaøo ngoâi ñình vaø gaëp thaøy Ñaøo ñang haáp hoái treân giöôøng beänh. Trong buoåi gaëp cuoái cuøng naøy thaøy Ñaøo môùi cho Kieán An bieát lyù do thaàm kín cuûa thaøy veà baøi haùt thaøy thích vaø xem noù nhö moät phöông tieän chôû thaøy veà moät mieàn hoaøi caûm “tinh khieát, troïn veïn”. Thaøy ñeà nghò coâ haùt cho thaøy nghe laàn cuoái. Kieán An haùt taëng thaøy Ñaøo trong trong ñoâi maét ñaãm leä. Ñöôïc thaøy Ñaøo ñeå laïi taäp thô, Kieán An ñaõ traân troïng ñoùn nhaän di saûn tinh thaàn ñoù vaø töï höùa seõ khoâng ñeå noù mai moät. Sau ñoù coâ ñaõ bieán lôøi nguyeän öôùc trong luùc haáp hoái cuûa thaøy Ñaøo thaønh söï thaät vaø cuõng laø lôøi töôûng nieäm cuûa coâ cho thaøy: moät doøng soâng traéng nhöõng nuï sen troâi trong tieáng haùt cuûa nhöõng coâ gaùi chôï noåi.

TC THÔ 21

•

231

2) Haûi, moät ngöôøi phu xích loâ giaøu nhaân caùch, coù laàn giuùp Lan, moät coâ gaùi ñieám, thoaùt khoûi moät tình traïng khoù xöû. Chæ vôùi laàn ñaàu thaáy aùnh maét, ñoâi moâi qua chieác göông soi Haûi ñaõ coù caûm tình vôùi Lan ngay. Haûi hay töï ñoùn vaø ñöa Lan veà moãi ñeâm duø moãi laàn gaëp nhau Lan hay phaûn khaùng laáy leä. Daàn daø Lan toû ra côûi môû hôn. Qua nhöõng buoåi chuyeän troø taâm söï treân phoá vaéng, Haûi hieåu Lan laø moät coâ gaùi coù nhieàu maëc caûm daèn vaët vaø ñaày maâu thuaãn. Môùi vui veû töôi maùt nhaéc ñeán quaù khöù ñeïp vaø trong traéng cuûa tuoåi hoïc troø ñaáy nhöng laïi töùc khaéc laïnh luøng trôû laïi thöïc teá muoán kieám tieàn nhieàu cho moät töông lai khaùc hôn, traùnh daãm chaân laïi soá phaän cuûa meï mình phaûi “coøng löng suoát ñôøi maø cheát ñi coù ñöôïc caùi gì ñaâu”. Coù laàn Lan thaønh thaät ñeå loä söï moûi meät cuûa mình khi coâ bieåu loä öôùc mô coù moät cuoäc soáng gia ñình haïnh phuùc, ñöôïc nguû treân moät caùi giöøông lôùn aám cuùng moãi ñeâm. Nhöng laàn khaùc coâ laïi töï maâu thuaãn khi toû yù muoán laáy quaùch moät khaùch laøng chôi soäp naøo ñoù ñeå trôû thaønh thaønh vieân cuûa taàng lôùp giaøu coù. Duø noùi vaäy, ngay sau ñoù coâ laïi chua xoùt khaúng ñònh vò trí, taàng lôùp xaõ hoäi cuûa mình vaø mæa mai söï laïnh nhaït voâ tình nghóa cuûa ñaùm ngöôøi aáy. Lan coøn thanh minh vôùi Haûi raèng mình chæ taïm thôøi phaûi laøm ngheà naøy, vaø söøng soä töï aùi phaûn öùng laïi: “chaúng leõ toâi laïi ñi laáy moät anh phu xích loâ” khi anh boùng gioù noùi coù khoâng thieáu gì caùch kieám tieàn khaùc, vaø caùi ngheà naøy chaúng giaûi quyeát gì ñöôïc cho Lan caû. Tröôùc söï quan taâm ñeo ñuoåi cuûa Haûi, Lan caøng thaáy maëc caûm. Nhaân vuï bò moät khaùch haøng taøn nhaãn xoâ ngaõ khoûi xe taxi khi Haûi ñeán ñoùn vaø chöùng kieán, coâ tuûi thaân quyeát ñònh laáy thaùi ñoä troán chaïy. Coâ noùi vôùi Haûi haõy ñöa coâ ñi xa khoûi nôi ñaây vaø ñöøng ñeán ñoùn mình nöõa. Nhôø soá tieàn thöôûng cuûa cuoäc ñua xích loâ, Haûi coù côù ñeán gaëp Lan. Nhöng muïc ñích cuûa anh laø ñeå ngaém moät coâ Lan khoâng son phaán vaø laøm baïn vôùi coâ trong giaác nguû. Sau ñeâm ñoù Haûi khoâng coøn thaáy Lan laøm vieäc ôû caùc khaùch saïn nöõa. Haûi chuû ñoäng doø tìm ñeán nôi Lan ôû, nhöng khi gaëp anh, duø ñang leân côn soát, coâ ñoøi traû laïi soá tieàn laàn tröôùc vaø ñoùng cöûa khoâng muoán tieáp. Nghe tieáng Lan ngaõ, Haûi xoâng vaøo nhaø saên soùc vaø caïo gioù cho coâ. Caûm ñoäng tröôùc söï chaân tình vaø kieân nhaãn cuûa Haûi, Lan ñoùn nhaän tình yeâu cuûa anh. Sau ñoù Haûi chôû ñöa Lan veà thaêm khu phoá ñoû röïc phöôïng vó cuûa moät thôøi trong traéng. 3) James Hager, moät cöïu lính Myõ trôû laïi Vieät Nam vôùi moät taám hình mong tìm laïi ñöùa con rôi. Trô troïi moät mình, chöa thaáy taêm hôi con, James hay baéc gheá ñaåu ngoài traàm tö tröôùc cöûa khaùch saïn, maét ñaêm ñaêm nhìn veà caùi quaùn aên tröôùc maët maø xöa kia laø moät bar baùn röôïu nôi anh quen meï cuûa ñöùa con. Moät buoåi toái trong quaùn röôïu James muoán mua chieác baät löûa

232

•

TC THÔ 21

zippo, daáu tích cuûa moät ngöôøi lính Myõ voâ danh naøo ñoù cheát trong chieán tranh Vieät Nam, cuûa Woody, moät ñöùa treû buïi ñôøi baùn haøng rong. Voâ hình chung soá phaän cuûa Woody trôû neân ñan cheùo vôùi James trong nhöõng ngaøy anh ôû Vieät Nam. Cuoäc maëc caû giöõa ñöùa treû moà coâi vaø anh lính Myõ tìm con coù phaàn soøng phaúng vaø chæ laø tieàn ñeà ñeå Woody trôû thaønh ngöôøi baïn nhaäu baát ñaéc dó cho James truùt baàu taâm söï. Cuõng trong toái hoâm ñoù sau giaác nguû mô maøng vì say Woody ñaùnh maát thuøng ñoà kieám soáng. Ñeán löôït caäu beù, bò ngöôøi chuû ñuoåi ñi, phaûi lang thang phoá phöôøng tìm laïi ngöôøi lính Myõ ñeå hoûi cho ra leõ thuøng ñoà cuûa mình. Gaëp laïi nhau beân haønh lang moät quaùn aên, James noùi raèng anh khoâng bieát gì veà soá phaän thuøng ñoà bò maát. Toû veû chaùn naûn, tuyeät voïng James cho bieát hoâm nay laø ñeâm cuoái cuøng anh muoán uoáng cho thoûa vaø queân heát moïi chuyeän. Nhöng ngay sau cuoäc hoäi kieán cuoái cuøng naøy vôùi Woody, moät pheùp laï ñaõ xaûy ra, James gaëp laïi ñöùa con gaùi ñang tieáp khaùch, anh khoùc khi nhìn thaáy khuoân maët baèng xöông baèng thòt cuûa con maø baáy laâu nay chæ thaáy trong hình. Phaàn Woody, trong cuoäc tìm kieám cuûa mình chaúng nhöõng tìm laïi ñöôïc thuøng ñoà maø coøn gaëp moät em gaùi buïi ñôøi khaùc laøm baïn ñoàng haønh. Nhöõng nuï sen cho ñôøi Ñoaïn vieát vöøa roài chia kòch baûn ra ba caâu chuyeän toùm laïi töø caùch boá trí ñoàng thôøi vaø xen keõ nhau. Xeùt treân moät taàng khaùc coù tính caùch tröøu töôïng veà yù nieäm, Ba Muøa tuy keå ba caâu chuyeän nhöng caû ba ñeàu quy veà moät trung taâm: yù nghóa moät nuï sen. Treân beà maët, ba caâu chuyeän nhö rieâng bieät, khoâng lieân quan gì ñeán nhau, nhöõng nuï sen cuûa thaøy Ñaøo trao töø tay Kieán An cho Haûi roài cho James ñöôïc xeáp ñaët moät caùch tình côø, xaûy ra trong khung caûnh naùo nhieät cuûa moät ñoâ thò giöõa coâ gaùi baùn sen vaø hai khaùch haøng. Söï kieän naøy ñöùng treân goùc ñoä xaây döïng tình tieát, coù theå caét boû maø khoâng aûnh höôûng gì ñeán söï phaùt trieån loâ-gích cuûa kòch baûn. Tuy nhieân treân goùc ñoä hình aûnh vaø bieåu töôïng, noù trôû neân heát söùc quan troïng, nhôø noù maø tính thoáng nhaát cuûa phim ñöôïc naâng cao. Nuï sen thaønh sôïi chæ ñoû vaø laø hình töôïng duy nhaát quaùn xuyeán noäi dung caû ba caâu chuyeän. Caùch caáu truùc döïa treân con soá ba naøy gaàn vôùi khaùi nieäm Ba-laø-moät (Trinity). Hay noùi moät caùch khaùc, söï keát tinh tröøu töôïng veà yù nghóa cuûa ba caâu chuyeän ñeàu coù theå laáy nuï sen laøm bieåu töôïng lyù giaûi. — Trong caâu chuyeän thöù nhaát, Thaøy Ñaøo vaø Kieán An, moät ngöôøi troàng, moät ngöôøi baùn, caàn coù nhau ñeå nuï sen trôû thaønh moät yù nghóa troïn veïn vaø mang ñeán ñöôïc cho ñôøi. Kieán An coù nhu caàu töï thoâi thuùc ñi tìm nhöõng giaù trò noäi taâm. Thaøy Ñaøo caàn tìm laïi naøng thô chuyeân chôû nhöõng öôùc mô vaø hoaøi baõo tinh thaàn cuûa mình. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ngay buoåi ñaàu

TC THÔ 21

•

233

ñöôïc daét leân ngoâi ñình ñoâi maét tìm kieám cuûa Kieán An nhaän ra hình aûnh tröôùc tieân laø bình hoa sen ñaët trong chính ñieän. Noù laø hình töôïng baùo hieäu noäi dung nhöõng gì Kieán An seõ ñi tìm trong suoát phim. Hoaëc coù theå noùi noù ñaïi dieän cho thaøy Ñaøo vaø tính caùch cuûa oâng. Ngöôïc laïi, cuõng coù theå hieåu Kieán An laø hình aûnh gôïi cho thaøy Ñaøo nieàm höùng khôûi. ÔÛ coâ coù moät söï ñoàng hoùa moät caùch töï nhieân vôùi caùi thanh cao trong saïch cuûa moät nuï sen maø thaøy Ñaøo nhaän ra vaø chính vì theá ñaõ giao phoù cho coâ taäp thô gôûi gaám nhöõng öôùc mô vaø hoaøi baõo tinh thaàn cuûa oâng. Cuõng coù theå hieåu hai nhaân vaät naøy ñöôïc xaây döïng treân moät yù töôûng duy nhaát theå hieän qua söï coäng höôûng cuûa hai tính caùch: söï trong saùng, nhaïy caûm cuûa moät coâ gaùi queâ moäc maïc giaûn dò coäng vôùi caùi ñeïp cuûa thô ca, caùi ‘töï do, tinh khieát vaø troïn veïn’ cuûa ñôøi soáng tinh thaàn ñaõ ñöôïc thaêng hoa cuûa nhaø thô baïc meänh. Vaø ñoù cuõng chính laø yù nghóa nuï sen cuûa caâu chuyeän naøy. Kieán An vaø thaøy Ñaøo laø hai maët cuûa moät nuï sen. — Trong caâu chuyeän thöù hai, Haûi töï reøn luyeän ñeå giöõ nhaân caùch mình nhö giöõ muøi thôm cuûa moät nuï sen thaät. Anh khoâng muoán mua boâng sen gæa maëc duø ngöôøi ta ñaõ xòt daàu thôm. Gaëp Lan anh coù cô hoäi theå hieän tình yeâu chaân thaät vaø ‘khoâng ñieàu kieän’ cuûa mình ñoàng thôøi giuùp coâ tìm laïi ñöôïc chính mình. Nhôø Lan maø cuoäc tìm kieám giaù trò nhaân ñaïo cuûa Haûi coù choã ñeå thöû thaùch. Tình yeâu anh daønh cho coâ ñoøi hoûi moät caùi gì ñoù vöôït khoûi qui öôùc thöôøng tình. Nhôø ñaït tôùi moät thöù tình yeâu voâ tö vaø khoâng vuï lôïi maø Haûi chinh phuïc ñöôïc traùi tim Lan. Bôûi vì cho chính laø nhaän nhö moät ngaïn ngöõ ñaõ noùi. Veà phaàn Lan, nhôø Haûi maø coâ ñaùnh thöùc ñöôïc loøng mình nhöõng gía trò trong traéng cuûa moät thôøi vaø nhöõng rung ñoäng töôûng chöøng ñaõ bò voâi hoùa. Coù theå laáy vaø dieãn taû laïi tröôøng ñoaïn Haûi ñeán taëng Lan chieác aùo nguû ñeå hieåu ñöôïc noäi dung quan heä hai ngöôøi. Caûnh dieãn ra trong gian phoøng khaù sang cuûa moät khaùch saïn cao taàng sau khi Lan vaøo thay aùo: Haûi ruït reø laáy tay nhuùn thöû chieác giöôøng neäm roäng raõi. Maét anh tình côø chaïm taám tuû kieáng vaø thaáy boùng Lan ñi qua ñi laïi toû veû traàm ngaâm suy nghó trong phoøng taém. Lan ra, Haûi chieâm ngöôõng vaø chaäm raõi dìu coâ ra taám cöûa kieáng nhìn xuoáng phoá. Anh veùn taám maøn cöûa leân, Lan ngaäm nguøi cuùi ñaàu chöa daùm nhìn thaúng vaøo khuoân maët khoâng son phaán cuûa mình trong taám cöûa kieáng. Baèng nhöõng ngoùn tay, Haûi aâu yeám moät caùch dòu daøng maùi toùc vaø gaùy Lan. Anh dìu coâ trôû laïi giöôøng vaø döôùi aùnh maét trìu meán cuûa anh Lan töø töø thieáp vaøo giaác nguû. Tænh giaác saùng hoâm sau trong caên phoøng troáng vaéng vôùi böõa ñieåm taâm ñaõ doïn saün, Lan khoâng buoàn daäy vaø naèm daøi treân giöôøng mieân man suy nghó.

234

•

TC THÔ 21

ÔÛ moät caûnh khaùc luùc Haûi ñeán nhaø tìm gaëp Lan. Anh ñaùp laïi coâ khi coâ muoán traû laïi soá tieàn nhaän laàn tröôùc: ‘Lan ñaõ cho toâi raát nhieàu hôn laø Lan töôûng’. Tình yeâu cuûa Haûi vaø Lan mang yù nghóa vöôn leân cao thöôïng cuûa moät nuï sen töôi saùng. Söï kieân nhaãn reøn luyeän cuûa Haûi, söï ñau khoå daèn vaët cuûa Lan laø chaát buøn phì nhieâu cho nuï sen aáy. — Trong caâu chuyeän thöù ba, quyeát ñònh cuûa James trôû laïi Vieät Nam ñeå tìm laïi coâ con gaùi chaéc phaûi laø moät suy nghó chín muøi veà thaân phaän vaø cuoäc ñôøi ñaõ qua cuûa chính anh. Veà phaàn ñöùa con rôi, söï ñoàng yù noái laïi tình maùu muû haún khoâng phaûi laø deã daøng vì noù ñaùnh daáu moät chuyeån bieán quan troïng cho cuoäc ñôøi coâ. Vaø cho caû hai, cuoäc xum hoïp naøy coù leõ seõ mang laïi söï bình yeân ñoái vôùi quaù khöù cuõng nhö söï roäng löôïng tha thöù vaø nhaän loãi tröôùc ñoái töôïng. Trong buoåi heïn gaëp chuyeän troø ñaàu tieân James noùi vôùi coâ con gaùi raèng: ‘suoát ñôøi ba, ba ñaõ phaïm nhieàu laàm lôõ, ba vaãn ñang phaûi chung soáng vôùi phaàn lôùn nhöõng laàm lôõ ñoù. Hy voïng laàn naøy, khi cô hoäi ñeán ñeå choïn löïa giöõa ñuùng vaø sai, vieäc tìm laïi con laø moät vieäv ñuùng’. Nhöõng nuï sen James trao taëng vaø söï ñoùn nhaän caûm ñoäng cuûa ñöùa con rôi trôû thaønh nhöõng nuï sen cuûa moät lôøi taï toäi vaø cuûa loøng khoan dung. Hoà sen vaø ngoâi ñình: thöû nghó veà moät aån duï Maët khaùc, loái kieán truùc noäi taïi höôùng taâm ba-laø-moät theå hieän qua moâ hình: giöõa hai caâu chuyeän coù tính hieän thöïc xaõ hoäi, noåi baät leân moät caâu chuyeän coù tính caùch ñieäu vaø giaøu töôûng töôïng (chuyeän Kieán An-Thaøy Ñaøo) khieán cho tính aån duï cao nhaát cuûa phim taäp trung ôû caâu chuyeän naøy. Ngöôøi xem coù theå coù nhieàu caùch hieåu khaùc nhau veà hình töôïng hoà sen vaø ngoâi ñình. A) ÔÛ goùc ñoä laõng maïn tröøu töôïng, hình aûnh hoà sen ngoâi ñình coù theå ñöôïc xem nhö moät coõi lyù töôûng naøo ñoù, moät vuøng ñaát höùa, moät haûi ñaûo ñaøy chaâu baùu trong caùc chuyeän coå tích, moät hoøn ñaûo khoâng töôûng, moät choán thieân thai cuûa Vaên Cao, moät Xöù Sang cuûa Haøn maïc Töû, moät nôi coù laù Dieâu Boâng cuûa Hoaøng Caàm, moät Beán Laï cuûa Ñaëng ñình Höng, moät thöù thieân ñöôøng tìm laïi ñöôïc, moät theá giôùi Ñaïi Ñoàng hoaëc laø moät Nieát Baøn hay coù theå ñoù chính laø caùi Taâm nguyeân thuûy chaân nhö ôû trong chính moãi ngöôøi. Coõi lyù töôûng ñoù saün saøng chôø ñoùn nhöõng chuyeán haønh höông ñi tìm yù nghóa vaø nhöõng caâu traû lôøi cho cuoäc soáng. Rieâng veà hình aûnh nhaø thô, caên beänh cuøi coù theå mang yù nghóa nhö moät thöù toäi toå toâng truyeàn, moät cuù ngaõ ñònh meänh cuûa ngöôøi xöa, moät beå khoå khoâng traùnh ñöôïc cuûa ñôøi ngöôøi. Chính

TC THÔ 21

•

235

noãi khoå gaùnh treân vai ñoù giuùp nhaø thô sieâu thoaùt vaø nhaäp theå vaøo nhöõng nuï sen cöùu roãi tình yeâu cho Haûi vaø Lan, cöùu roãi tình cha con cho James vaø ñöùa con rôi vaø sau ñoù taùi sinh qua Kieán An laø ngöôøi tieáp noái. Coù theå laáy vaø khaûo saùt tröôøng ñoaïn giôùi thieäu hoà sen vaø ngoâi ñình nhö moät caûnh keát tinh tieâu bieåu cho tinh thaàn aån duï vöøa baøn xong. Sau ñaây laø thöù töï nhöõng cuù quay tieáp theo ñoaïn môû ñaàu Kieán An ñeán nhaän vieäc: 1/ Quay caän caûnh chi tieát nhöõng baøn chaân mang deùp cuûa caùc coâ gaùi haùi sen böôùc ñi. 2/ Quay toaøn caûnh moät haøng phuï nöõ böôùc ñeàu treân con ñöôøng laøng. 3/ Quay nöûa thaân nhöõng ngöôøi ñi sau, oáng kieáng töø töø taäp trung vaøo khuoân maët Kieán An ñi cuoái cuøng toû veû meät moûi, nhöng khi coâ ngöûng ñaàu leân phoùng taàm maét veà phía tröôùc, göông maët coâ ñoät ngoät raïng rôõ vôùi caùi nhíu maøy söûng soát 4/ Quay sau löng Kieán An ñöôïc duøng nhö taám maøn che töø töø heù môû ra caûnh moät hoà sen röïc traéng ôû giöõa laø moät ngoâi ñình saïm maøu möa naéng reâu phong. Caùc phuï nöõ ñi tröôùc ñaõ moãi ngöôøi moät xuoàng ñaàu ñoäi noùn laù ñoå xuoáng hoà sen nhö ñoaøn ngöôøi cheøo ñi haønh höông. Kieán An ñöùng ôû treân bôø ngaû noùn cung kính chieâm ngöôõng hoà sen. Cuoäc haønh trình ñi tìm cuûa Kieán An baét ñaàu vaø phaûi chaêng coâ ñaõ ñöôïc khai taâm töø luùc aáy?

ÔÛ ñaây caàn nhaán maïnh hình töôïng coâ gaùi baùn sen, moät hình töôïng mang yù nghóa phoå bieán neáu nhìn treân quan ñieåm sau ñaây: trong moät thôøi ñaïi maø thoâng tin, khoa hoïc kyõ thuaät, vaø söùc maïnh giaøu coù veà vaät chaát laø thoáng soaùi, hình töôïng ñoù trôû neân tieâu bieåu cho moät caùi gì raát tinh thaàn maø con ngöôøi ngaøy nay thieáu. Hôn nöõa trong khung caûnh söï coâng nghieäp hoùa, ñieän töû hoaù vaø töï ñoäng hoaù ñang dieãn ra trong khaép caùc lónh vöïc xaõ hoäi, hình töôïng aáy coù tính gôïi nhôù ñeán nhöõng giaù trò tích cöïc tieàn kyõ ngheä vaø tieàn ñoâ thò: moâi tröôøng chöa oâ nhieãm, con ngöôøi gaàn thieân nhieân hôn, quan heä ít tha hoùa hôn, sinh hoaït xaõ hoäi ñaäm tinh thaàn ‘thuû coâng’ gaàn vôùi tính ngöôøi hôn. Theâm vaøo ñoù khi maø neàn ‘vaên minh’ döïa treân söï ñoâ thò hoùa vaø öu tieân veà hình aûnh ñeû ra hieän töôïng traøn ngaäp, baõo hoøa, vaø coù theå noùi khoâng ngoa laø oâ nhieãm cuûa voâ soá nhöõng hình thöùc quaûng caùo kích thích söï tieâu thuï voâ giôùi haïn cuûa con ngöôøi veà caû taâm sinh lyù laãn vaät chaát thì hình aûnh Kieán An vôùi gaùnh sen traéng giöõa phoá vaø lôøi rao ‘Ai mua hoa sen töôi khoâng? Hoa sen traéng ñaây!’ trôû neân moät lôøi môøi goïi caàn thieát ôû baát cöù nôi naøo nhaát laø ôû caùc ñoâ thò lôùn töø Thaønh Phoá Hoà chí Minh, cho tôùi New-York, Paris, Bangkok, hay Rio de Janniero... Noù coøn laø lôøi nhaén nhuû phaûi tænh taùo cho caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån ñang phaûi ñi vaøo quyõ ñaïo cuûa moät neàn kinh teá

236

•

TC THÔ 21

thò tröôøng döïa treân moâ hình ‘tö baûn töï do môùi’. Lôøi rao aáy cuõng laø lôøi keâu tænh thöùc trôû veà nhöõng quan heä con ngöôøi thöïc söï maø ôû nhöõng xaõ hoäi tieâu thuï dö thöøa vaø phung phí veà vaät chaát hieän nay ñang gaëp khuûng hoaûng. B) ÔÛ goùc ñoä vaên hoùa ñaïo lyù Vieät Nam, nhaát laø vaøo giai ñoaïn hieän nay khi maø söï böùc xuùc, traên trôû tìm toøi ñeå hình thaønh moät baûn saéc Vieät Nam hieän ñaïi trôû neân böùc thieát sau nhieàu thaäp nieân mô moäng laõng maïn, roài laån quaån cöïc ñoan, cöùng ngaéc vaø ñoâi khi töï huûy veà moät moâ hình xaây döïng kinh teá vaên hoùa xaõ hoäi. Moâ hình naøy tin raèng cô cheá chính trò, xaõ hoäi laø coù tính quyeát ñònh maø xem nheï nhu caàu rieâng tö vaø theá giôùi noäi taâm cuûa con ngöôøi ñaõ phoâ baøy söï giôùi haïn cuûa noù. Trong chieàu höôùng ñoù, hình aûnh hoà sen vaø ngoâi ñình gôïi leân moät yù nieäm hoaøi caûm veà nhöõng giaù trò ñaïo lyù tích cöïc truyeàn thoáng. Giaù trò truyeàn thoáng aáy coù theå laø neàn vaên minh ‘Chuøa Thaùp vaø Ñình Laøng’ (chöõ duøng cuûa giaùo sö Traàn quoác Vöôïng) hình thaønh vaø phaùt trieån töø thôøi Lyù-Traàn. Nhöõng baøi thô, caâu hoø trích daãn vaø suy nghó cuûa nhaø thô (moät hình aûnh cuûa toå tieân, cuûa cha oâng) cuõng mang ñaäm maøu trieát lyù Phaät-Laõo. Töø nhöõng giaù trò truyeàn thoáng mang maøu Phaät-Laõo aáy hy voïng ngöôøi Vieät Nam coù theå keát hôïp vôùi nhöõng giaù trò tích cöïc ñöông ñaïi ñeå xaây döïng cho mình moät baûn saéc cho thieân nieân kyû môùi. Con soá cuûa troïn veïn Trôû laïi con soá ba, ôû Ba Muøa ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy moät söï tìm kieám Chaân, Thieän, Myõ ba phaïm truø hoaït ñoäng tinh thaàn cuûa Platon. Nhöõng cuoäc tìm kieám cuûa Kieán An, thaøy Ñaøo vaø Haûi ñeàu naèm trong phaïm vi aáy. Con soá ba cuõng coù theå hieåu laø con soá cuûa thôøi gian vôùi quaù khöù, hieän taïi, vaø töông lai. Nhìn vaøo moät ñôøi ngöôøi noù laø moät chu kyø hoaøn chænh. Treû: ngaây thô, trong saïch, tìm kieám vaø coù theå bò aùp ñaët (Kieán An, Woody); tröôûng thaønh: ñau khoå, ñaõu tranh ñeå vöôn leân (Haûi, Lan, James); giaø: cay ñaéng hoaëc thanh thoaùt (thaøy Ñaøo). Ñaây laø moät quyõ ñaïo khoù traùnh ñöôïc cho taát caû moïi ngöôøi. Cuõng coù theå nhìn con soá ba theo caùch nhìn sau ñaây: veà hình aûnh vaø bieåu töôïng, hai maøu noåi baät trong nhöõng caûnh ñaëc saéc nhaát cuûa phim, laø maøu traéng töôi cuûa hoa sen (moät loaøi hoa xuaát phaùt töø phöông Ñoâng) vaø maøu ñoû röïc cuûa hoa phöôïng (moät loaøi hoa do phöông Taây mang vaøo), hai loaøi hoa naøy, neáu nhìn nhö hai yeáu toá dò bieät chi phoái hoaøn caûnh lòch söû cuûa Vieät Nam suoát maáy theá kyû qua thì muøa thöù ba cuõng laø muøa keát hôïp laïi. Söï keát hôïp aáy ñöa baûn thaân Vieät Nam töø moät naïn nhaân trong quaù khöù baây giôø trôû neân laø moät ngöôøi thöøa höôûng neáu dung hôïp ñöôïc hai maøu aáy. Treân moät goùc ñoä khaùc coù tính caùch hoaøn toaøn vaät lyù, Ba Muøa laø moät

TC THÔ 21

•

237

kieán truùc keát hôïp coù heä thoáng vaø caân ñoái ba khoâng khí aùnh saùng vaø aâm nhaïc. Khi noùi veà aùnh saùng Bernado Bertolucci, moät nhaø ñaïo dieãn ngöôøi YÙ noåi danh coù nhaän xeùt: ‘Ngöôøi ta khoâng theå naøo queân ñöôïc aùnh saùng cuûa moät phim’. Ñoái vôùi nhöõng phim Vieät Nam töø tröôùc ñeán giôø maø ngöôøi vieát baøi naøy coù dòp xem, Ba Muøa coù leõ laø moät phim ñeå laïi nhöõng aán töôïng saâu saéc nhaát veà caùch xöû duïng aùnh saùng ( do Risa Rinzler ñaûm nhieäm, cuõng laø ngöôøi hôïp taùc vôùi Wim Wenders trong phim Bona Vista Social Club). Ba khoâng khí aùnh saùng ñöôïc duøng trong phim: 1) caùi saùng choùi töôi cuûa aùnh naéng Vieät Nam gaén lieàn vôùi nhöõng cuù quay caän caûnh khuoân maët Kieán An, vaø moät soá caûnh ôû hoà sen, treân ñöôøng phoá... 2) moät thöù aùnh saùng khaùc coù tính caùch thaân maät, thính phoøng, xöû duïng theo caùch laøm phim cuûa tröôøng phaùi bieåu hieän gaàn vôùi saân khaáu gaén lieàn vôùi nhöõng caûnh chuyeän troø taâm söï cuûa Haûi vaø Lan treân chuyeán xích loâ veà ñeâm, cuûa thaøy Ñaøo vaø kieán An. 3) vaø caùi saùng laáp laùnh nhieàu maøu saéc döôùi möa trong nhöõng ngoõ nghaùch, phoá phöôøng gaén lieàn vôùi hai ñöùa treû buïi ñôøi vaø söï im laëng cuûa chuùng. Ba khoâng khí aùnh saùng aáy ñöôïc quyeän laãn vôùi ba loaïi aâm nhaïc ñöôïc daøn traûi moät caùch coù lieàu löôïng vaø caân ñoái cho caû phim. Thöù nhaát, coù theå phaân bieät moät chuû ñeà aâm nhaïc kín ñaùo, nheø nheï nhöng khoâng keùm phaàn ‘ray röùt vaø caêng’ do caùch hoøa aâm daøy vaø nghòch tai vôùi söï phoái hôïp giai ñieäu cuûa ñaøn baàu, ñaøn daây, tieáng tremolo cuûa ñaøn nguyeät coäng vôùi caùc nhaïc cuï goõ (vieát bôûi Richard Horowitz, cuõng laø ngöôøi soaïn nhaïc cho phim The Sheltering Sky cuûa Bertolucci). Chuû ñeà aâm nhaïc naøy xuaát hieän nhöõng luùc caàn nhaán maïnh ôû moät soá caûnh nhö giôùi thieäu hoà sen, caûnh Kieán An gaùnh sen treân phoá ñoái khaùng vôùi caûnh nhoän nhòp ngöôøi mua sen giaû, caûnh Haûi caïo gioù cho Lan, caûnh James vaø coâ con gaùi chuyeän troø... Thöù hai, moät loaïi aâm nhaïc ‘cuï theå’ (musique concreøte) keát hôïp bôûi tieáng ñoäng töï nhieân nhö tieáng möa tieáng saám, tieáng radio, tieáng ngöôøi goïi nhau, tieáng xe coä, tieáng rao sen... Vaø thöù ba, moät kieåu aâm nhaïc goàm tieáng hoø, tieáng haùt cuûa Kieán An, cuûa caùc coâ gaùi haùi sen treân hoà vaø tieáng ñoïc thô cuûa hai thaøy troø thaøy Ñaøo. Nhöõng daáu chaân son cuûa chuyeán ñi Ba Muøa Ba Muøa baét ñaàu vôùi chuyeán xe haøng chôû Kieán An ñeán nhaän vieäc vaø chaám döùt vôùi hình aûnh chieác xích loâ cuûa Haûi ñaäu tröôùc nhaø Lan. Nhö moät haønh trình coù ñieåm ñi vaø ñieåm ñeán phaûn aùnh noäi dung ba caâu chuyeän. Thaät theá, nhöõng söï coá doïc suoát theo chieàu daøi cuûa caû phim laø nhöõng cuoäc chôø

238

•

TC THÔ 21

ñôïi, nhöõng cuoäc theo ñuoåi tìm kieám ñeå roài cuoái cuøng caùc nhaân vaät ñeàu ñeán ñích. Caûm giaùc troïn veïn ñaøy ñuû aáy khoâng chæ giôùi haïn ôû söï hoaøn thaønh veà hình thöùc caâu chuyeän. Caáu truùc toång theå cuûa phim cuõng gôïi cho ngöôøi xem moät caûm xuùc thaåm myõ thoûa ñaùng. Ñoái vôùi söï saùng taïo cuûa baát cöù loaïi hình ngheä thuaät daøi hôi naøo, nhö nhieàu ngheä só ñaõ ñeà caäp, giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà caáu truùc vaø boá cuïc toaøn theå cuûa taùc phaåm thöôøng coù tính quyeát ñònh ñeán söï thaønh coâng cuûa noù. Ba Muøa tröôùc heát cho ngöôøi xem moät caùi ñeïp thoáng nhaát veà caùch duøng moät chuû ñeà chung cho caû ba caâu chuyeän vöøa ôû taàng saâu veà bieåu töôïng hoa sen (nhö treân ñaõ phaân tích), vöøa ñöôïc noái keát moät caùch ‘eâm aùi’ ôû hình thöùc keå chuyeän baèng caùch phoái hôïp, chuyeån ñoåi hình aûnh vaø raùp noái phim (montage vaø editing) raát kheùo. Chaúng haïn nhö trong möôøi laêm phuùt ñaàu khi phim nhaûy laàn löôït giôùi thieäu caùc nhaân vaät. Moät soá caùc thuû phaùp nhö: töông ñoàng, lieân töôûng veà khoâng gian vaø thôøi gian cuõng nhö thuû phaùp lieân heä veà tình tieát ñöôïc xöû duïng. Töø Kieán An nhaûy qua Haûi do cuøng khung caûnh ñöôøng phoá Saigon moät ngaøy ñi laøm vieäc. Töø Haûi nhaûy qua Woody bôûi caùi ngöûng ñaàu nhìn leân moät baàu trôøi chung vôùi tieáng saám baùo hieäu moät côn möa saép tôùi. Töø Haûi qua Lan do moät hoaøn caûnh baát chôït ôû moät goùc phoá. Ñoaïn giôùi thieäu James ñaäm tính vaên hoïc, ngöôøi xem thaáy James qua caùi nhìn lô ñaõng cuûa Haûi trong luùc caùc ngöôøi baïn xích loâ khaùc ñang taùn gaãu chuyeän ñôøi. Chæ ôû laàn sau khi Haûi laïi thaáy James laàn nöõa thì ngöôøi baïn xích loâ ngoài caïnh môùi cho anh bieát moät soá tin töùc veà nhaân vaät naøy. Moät khi caùc nhaân vaät ñöôïc ra maét khaùn giaû moät caùch oån thoûa roài thì ba caâu chuyeän töï vaän haønh thay phieân nhau nhö söï chôø ñôïi töï nhieân cuûa ngöôøi xem. Baèng moät loái keå chuyeän khôi gôïi, doàn chöùa yù nghóa, vöøa chi tieát vöøa kyõ löôõng choïn loïc, döïa vaøo hình aûnh hôn laø ñoái thoaïi, ba caâu chuyeän ñöôïc ñaûy ñi moät caùch kheùo, goïn, theo loái coå ñieån coù lôùp lang thöù töï vaø phaùt trieån theo ñöôøng thaúng. Söï keát thuùc coù haäu khoâng gaây moät caûm töôûng göôïng eùp hoaëc tuøy tieän. Ngöôïc laïi ngöôøi xem coù theå hieåu laø taùc giaû coá yù duøng söï ‘coù haäu’ naøy ñeå nhaán maïnh chuû ñeà chính cuûa phim laø ñi tìm nhöõng giaù trò trong saïch roát raùo, coù phaàn ngaây ngoâ trong cuoäc soáng thöïc teá, nhöng ñoù laø öôùc mô vaø nhu caàu saâu kín veà moät caùi gì ñoù lyù töôûng vaø laõng maïn luoân coù maët trong con ngöôøi. Tuy nhieân yù nieäm veà toaøn theå khoâng theå taùch rôøi khoûi nhöõng chi tieát xöû duïng ñuùng luùc ñuùng choã. Ba Muøa khoâng nhöõng coù boá cuïc vaø caáu truùc chaët cheõ maø coøn daøy ñaëc nhöõng chi tieát ñaùng nhôù. Caûnh Haûi ñeán nhaø Lan luùc cuoái phim laø moät trong nhöõng caûnh cao ñieåm vaø laø moät saùng taïo ñoäc ñaùo: moät coâ ñieám ñöôïc moät anh xích loâ caïo gioù. Trong ñieän aûnh coù theå noùi gaàn nhö ñaõ baõo hoaø veà nhöõng caûnh thaân maät

TC THÔ 21

•

239

trai gaùi, raát hieám ñöôïc xem moät ‘xen’ vöøa khôi gôïi vöøa ñaët ñuùng choã vöøa coù yù nghóa nhö theá. Lan khoâng nhöõng khoûi côn soát maø coøn tìm laïi ñöôïc caûm giaùc tình aùi chaân thöïc ñaõ maát vì caùi ngheà baùn thaân cuûa mình. Caùi ‘caêng’ cuûa ‘xen’ ñöôïc keát thuùc vôùi chuyeán xe löûa xuïc xòch chaïy qua cöûa nhaø vöøa coù yù nghóa nhö moät söï ‘giaûi toûa’, vöøa coù yù nghóa nhö moät söï ñoaïn tuyeät vôùi quaù khöù vaø höùa heïn moät chuyeán ñi môùi cho tình yeâu tìm thaáy cuûa Haûi vaø Lan. Hôn nöõa, khi thöïc hieän caûnh naøy, taùc giaû khoâng nhöõng ñaõ töï hoùa giaûi nhöõng böïc boäi do caùi noùng nhieät ñôùi gaây ra (nhö coù laàn anh ñeà caäp ñeán trong moät baøi phoûng vaán) cho moät ngöôùi di daân theá heä hai veà laïi thaêm ñaát goác maø coøn ñöa noù noù leân thaønh caùi ñeïp, caùi thô. Vaø qua ñoù ñeå dieãn taû tình caûm ñoàng hoaù cuûa mình vôùi nôi ñöôïc sinh ra. Söï ñoái thoaïi baèng aùnh maét vaø cöû chæ cuûa hai ñöùa treû buïi ñôøi ñöôïc dieãn taû baèng nhöõng chi tieát caûm ñoäng nhö: luùc ñaàu khi chöa chinh phuïc ñöôïc tình caûm cuûa Woody, em beù gaùi nhaët moät chieác noùn rôm tôi taû döôùi möa cuûa ai ñoù boû queân ñeå ñoäi leân ñaàu, toû yù em caàn ñöôïc che chôû, ñeán luùc cuoái khi ñaõ daønh ñöôïc söï quan taâm baèng caùch xeù maåu baùnh bao lôùn hôn phaàn cuûa mình ñang aên cho Woody, em beù gaùi ñaõ traû laïi chieác noùn treân moät chieác xích loâ trong ngoõ heûm vì ñaõ tìm ñöôïc moät ngöôøi anh baûo boïc. ÔÛ tröôøng ñoaïn Woody keùo leâ goùt chaân trong nhöõng ngoõ heûm ñeâm möa, söï coâi cuùt, ñaùng thöông cuûa ñöùa treû ñöôïc nhaán maïnh vaø naâng cao khi oáng kieáng xaây döïng hình aûnh treân hai lôùp. Ngöôøi xem thaáy oáng kieáng kín ñaùo cho thaáy nhöõng caûnh gia ñình xum hoïp aám cuùng xem truyeàn hình vaø ngöôøi meï boàng ru con ôû lôùp thöù hai töông phaûn vôùi hình boùng ñôn ñoäc laïnh leõo cuûa ñöùa treû buïi ñôøi ôû lôùp thöù nhaát. Caûnh Woody ñuøa nghòch baén suùng vaø laøm raùch maøn aûnh töø sau haäu tröôøng moät raïp chieáu boùng nhö moät haøm yù coå vuõ cho moät loaïi ‘xi-neâ ñaáy nhöng cuõng laø cuoäc ñôøi thöïc ñaáy’, khaùc vôùi caùc loaïi thöông maïi giaät gaân vaø baïo ñoäng. Giöõa Kieán An vaø thaøy Ñaøo cuõng coù nhöõng caûnh raát tinh teá giuùp ngöôøi xem thaáy roõ tính caùch nhaân vaät hôn. Trong laàn Kieán An leûn vaøo ngoâi ñình, thaøy Ñaøo vöøa ñoïc baøi thô vöøa ñaåy chieác xe laên töø boùng toái ra aùnh saùng cho Kieán An thaáy roõ maët, toû yù thaøy ñang côûi boû maëc caûm, tin töôûng vaø môû daàn coõi loøng cuûa mình cho coâ bieát. Ngöôøi xem chæ thaáy Kieán An hôi luøi laïi moät chuùt nhöng khoâng phaûn öùng gì, chæ ñeán luùc ra ñeán cöûa, nhôø aùnh saùng môùi thaáy nhöõng gioït moà hoâi laám taám treân coå coâ coù leõ vì sôï. Caûnh naøy laøm noåi baät theâm tính caùch kín ñaùo vaø nhaïy caûm cuûa nhaân vaät Kieán An. Ngoaøi ra baèng nhöõng thuû phaùp hoaëc laø lieân töôûng hoaëc laø ñoái khaùng, moät soá chi tieát ñöôïc trình baøy raát haøm suùc nhö: caûnh hai ngöôøi phu xích loâ vöøa uoáng nöôùc mía vöøa troø chuyeän, sau löng laø taám phoâng ñoû che kín maøn aûnh, nhöng khi oáng kieáng luøi ra xa thì taám phoâng ñoù chính laø moät taám bieån

240

•

TC THÔ 21

quaûng caùo Coca-Cola vó ñaïi treân moät goùc phoá Saigon. Hoaëc laø caûnh Kieán An vôùi gaùnh sen thaät thu bôûi oáng kieáng ‘vaïch’ (traveling) moät ñöôøng chaäm tröõ tình treân neàn ñöôøng phoá roän ròp vôùi chieác xe van môùi toanh baùn hoa sen plastic vaø muøi thôm giaû ñang ñaét khaùch ñöôïc nhaán maïnh bôûi chuû ñeà aâm nhaïc nheø nheï thaám thía ray röùt. Hay laø khi oáng kieáng di ñoäng theo chieàu thaúng ñöùng töø ñænh moät buyn ñinh cao taàng ñang xaây döïng dôû dang cho ñeán ñaát thì oáng kieáng taäp trung vaøo gaùy Kieán An vôùi gaùnh sen ñang ñöùng nghæ vaø vaán laïi toùc. Luùc aáy James cuõng tình côø ñi ngang vaø mua sen. Trong nhieàu ñoaïn, tieáng ñoäng cuõng ñöôïc chuù yù xöû duïng ñeå taïo neân khoâng khí thích hôïp vaø gôïi suy nghó. Chaúng haïn nhö tieáng saám tieáng möa ñöôïc duøng trong nhöõng caûnh Kieán An gaëp thaøy Ñaøo gôïi neân khoâng khí coå tích hoaëc nhö nhöõng aâm thanh vang doäi laïi töø dó vaõng xa xaêm. Ñoäc ñaùo nhaát coù leõ laø tieáng rao trong treûo roõ raøng cuûa Kieán An ‘Ai mua hoa sen töôi khoâng? Hoa sen traéng ñaây’ trong suoát phim ñöôïc nhaán maïnh xöû duïng nhieàu laàn nhö lôøi môøi goïi thöùc tænh nhaân gian ñoái ñieåm vôùi tieáng oàn aøo naùo nhieät vaø nhieãu xaï cuûa phoá xaù. Tieáng ñoäng coøn ñöôïc duøng nhö moät chi tieát xaây döïng nhaân vaät moät caùch kín ñaùo nhö trong moät laàn ñöa Lan veà ñeán coät ñieän gaàn nhaø, Haûi ñeå yù nghe thaáy tieáng xe löûa chaïy ngang, chính vì theá anh môùi ñoaùn laø nhaø Lan naèm caïnh ñöôøng ray ñeå cuoái cuøng tìm ñeán khu phoá ñoù vaø chæ khi nhìn thaáy boä aùo quaàn phôi treân gaùc anh môùi chaéc vaø goõ cöûa. Phong caùch ‘chieát trung’, ñieåm khôûi haønh hay ñieåm ñeán? Veà phong caùch coù theå noùi Ba Muøa ñöôïc thöïc hieän baèng caùch keát hôïp vaø laáy nguoàn caûm höùng töø nhieàu baäc thaøy veà ñieän aûnh. Tröôùc heát ngöôøi ta thaáy taùc giaû coù xöû duïng kyõ thuaät cuûa loái laøm phim ‘taân hieän thöïc’. Nhöõng nhaân vaät phu xích loâ, ngoaïi tröø Haûi, ñeàu laø nhöõng ngöôøi haønh ngheà thaät ôû ngoaøi ñôøi, Woody coù leõ cuõng laø moät em beù buïi ñôøi thaät. Nhöõng nhaân vaät naøy coù loái dieãn xuaát vaø ñoái thoaïi theo chuû nghóa töï nhieân. Trong moät soá caûnh, phoá phöôøng ñöôïc duøng nhö ñeà co töï nhieân. Moät vaøi ñoaïn thöïc hieän gaàn nhö moät phim phoùng söï chaúng haïn khi moät ngöôøi phu xích loâ chôø khaùch treân goùc phoá quaúng goùi ñoà leân laàu giuùp moät baø laõo, hoaëc khi Kieán An baùn sen cho moät khaùch haøng, oáng kieáng thu caû caûnh moät chuù choù nhoû gaùc chaân ñaùi beân goùc töôøng. Moät soá caûnh quay phoá phöôøng Saigon veà ñeâm khi oáng kieáng laáy toaøn caûnh Haûi ñaïp xe qua caàu, roài laáy nhöõng taám bieån quaûng caùo xanh ñoû nhìn döôùi goùc ñoä saùt maët ñaát xuyeân qua baùnh sau chieác xích loâ vaø ñoâi chaân Haûi ñaïp, khieán ngöôøi xem lieân töôûng ñeán nhöõng caûnh quay trong phim ‘Taxi Driver’ cuûa Martin Scorsese, raát tröõ tình. Tuy nhieân, Scorsese nhaán maïnh ôû tính chaát sa ñoïa veà ñeâm cuûa thaønh phoá New York trong khi Tony Buøi chæ quan

TC THÔ 21

•

241

saùt vaø coù phaàn trìu meán ghi nhaän nhöõng hình aûnh veà ñeâm cuûa Saigon. Trong moät soá ñoaïn khaùc, söï im laëng, möùc ñoä ñoái thoaïi toái thieåu, thuû phaùp nhaán maïnh caùi tình côø, caùi vuïn vaët ñôøi thöôøng khoâng döïa treân nhöõng tình tieát eùo le ñeå phaùt trieån loâ-gích caâu chuyeän cuõng nhö duïng yù ñeå hình aûnh töï noù noùi hoä gôïi cho ngöôøi xem nghó ñeán loái laøm phim cuûa caùc ñaïo dieãn thuoäc khuynh höôùng ‘toái thieåu’ (minimalist) vaø ‘ñoäc laäp’ (independent) nhö Wim Wenders, Jim Jarmusch, Spike Lee...Chaúng haïn nhö caûnh hai anh phu xích loâ ngoài noùi chuyeän veà James, hoaëc caûnh James taëng hoa cho ñöùa con gaùi trong buoåi noùi chuyeän chæ taäp trung vaøo luùc ‘ñaùnh vôõ taûng baêng’ ñeå môû ñaàu caâu chuyeän roài sau ñoù khi cha con noùi chuyeän thöïc tình thì oáng kieáng chuyeån qua caûnh Kieán An ñang rao sen ñeå cho ngöôøi xem töï hieåu. Tuy nhieân, coù theå thaáy quan ñieåm chuû yeáu chi phoái caû phim laø ñeán töø trieát lyù vaø thaåm myõ ñieän aûnh cuûa caùc nhaø laøm phim ñaët tính ngheä thuaät vaø nhaân baûn tröôùc tính giaûi trí vaø thöông maïi do heä thoáng Hollywood chuû tröông hieän ñang chi phoái haàu nhö toaøn boä thò tröôøng phim aûnh theá giôùi. Moät caùch giaûn dò, veà maët kyõ thuaät söï khaùc bieät cuûa hai loái nhìn naøy döïa treân caùch tieáp caän khi thöïc hieän moät phim. Moät ñaøng theå hieän caâu chuyeän baèng caùch phôi baøy taát caû noäi dung baèng moät heä thoáng vaên phaïm naëng phaàn daãn daét, dieãn giaûi, tröïc tieáp, vaø ñoùng kín, ngöôøi xem chæ thuï ñoäng tieáp nhaän, khoâng coù chuùt khoâng gian naøo ñeå coù caùch giaûi rieâng cuûa mình. Nhöõng phim naøy taâm lyù nhaân vaät ñöôïc theå hieän qua loái dieãn xuaát boäc baïch, phoùng ñaïi vaø coù phaàn raäp khuoân ôû cöû chæ, neùt maët thaät caêng thaúng khoùc cöôøi gaøo theùt thaät nhieàu coù khi chaúng aên nhaäp gì ñeán tình huoáng laøm ra bi thaûm cuûa phim. Ñoái thoaïi thöôøng giaûi thích töøng li töøng tí cho ngöôøi xem khoûi phaûi suy nghó. Caùch raùp noái phim nhanh, mang tính muoán nhoài naën caûm xuùc ngöôøi xem, hình aûnh ñoåi lieân tuïc, coù nhieàu phim oáng kieáng di chuyeån khoâng ngöøng ôû caùc goùc ñoä khaùc nhau töø ñaàu ñeán cuoái, ngöôøi xem khoâng theå ñònh thaàn ñeå nhaän ra moät hình aûnh vaø caûm xuùc naøo roõ neùt maø chæ coù nhöõng caûm giaùc ôû möùc ñoä vaät lyù. Xem loaïi phim naøy thöôøng chæ caàn moät laàn laø ñuû vì moïi söï ñaõ roõ raøng, caâu chuyeän thöïc söï ñaõ chaám heát ôû moïi taàng. Ñaøng khaùc, coù moät caùch theå hieän trong ñoù ngoân ngöõ ñieän aûnh thöïc söï coù choã ñöùng theo nghóa laø söï yù thöùc veà caùch xöû duïng hình aûnh nhö yeáu toá quan troïng nhaát ñeå keå chuyeän. ÔÛ nhöõng phim naøy, ngöôøi xem ñöôïc ñoøi hoûi chuû ñoäng tham döï dieãn giaûi nhöõng hình aûnh voán töï noù coù tính khôi gôïi tuøy theo haønh trang vaên hoùa, söï nhaïy caûm vaø hieåu bieát veà ngoân ngöõ ñieän aûnh cuûa mình. Ñoái thoaïi nhìn chung chæ laø yeáu toá coù tính phuï giuùp ñi sau hình aûnh. Dieãn xuaát coù nhieàu kieåm soaùt tinh teá, mô hoà hôn laø boäc baïch ra taát caû, ñeå moät khoaûng caùch bí maät cho ngöôøi xem coù choã suy dieãn. Nhòp

242

•

TC THÔ 21

ñoä raùp noái phim chaäm, coù yù thöùc veà xöû duïng tröôøng ñoaïn (plan seùquence), hình aûnh ñöôïc choïn löïa kyõ löôõng, goùc caïnh cuûa oáng kieáng vaø söï di chuyeån cuûa noù cuõng ñöôïc tính toaùn caån thaän. ÔÛ nhöõng phim naøy ngöôøi xem caàn chuû ñoäng taäp trung tham döï ñeå khaùm phaù ra nhöõng taàng khaùc nhau coù theå naèm saâu trong phim. Nhöõng tính chaát khaùc bieät noùi treân chæ laø moät vaøi nhaän xeùt raát sô löôïc, coù tính chaát töôïng tröng vaø hôi cöông moät chuùt, ñöôïc neâu leân nhö moät vaøi tieâu chuaån ñeã deã phaân bieät cho hai caùch laøm phim khaùc nhau cuûa tröôøng phaùi Holywood vaø AÂu Chaâu (dó nhieân goàm caû moät soá ñaïo dieãn ôû chaâu Myõ vaø caùc nöôùc khaùc). Döïa theo nhöõng ñieàu ñaõ neâu treân thì Ba Muøa naëng veà loái laøm phim theo tröôøng phaùi AÂu Chaâu hôn. Coù theå noùi ñaây laø moät phim Vieät Nam hieám hoi neáu khoâng noùi laø ñaàu tieân ñöôïc xöû duïng hình aûnh coù tính khaùi quaùt cao vaø coù yù thöùc ñaøy ñuû, hôïp vôùi söï theå hieän ñuùng nghóa cuûa ngoân ngöõ ñieän aûnh. Khoâng theå khoâng nhaéc tôùi hình töôïng hoà sen vaø ngoâi ñình, moät hình töôïng ñoäc ñaùo coù theå noùi laø thuoäc haïng nhaát trong lòch söû ñieän aûnh Vieät Nam vaø ngay caû trong ñieän aûnh theá giôùi noù cuõng töông ñoái hieám hoi. Caùi ñeïp cuûa hình töôïng naøy laø ôû choã noù haøm chöùa moät caùi gì bí maät, moät söùc khôi gôïi saâu kín nöûa thaät nöûa moäng. Ñaây khoâng phaûi laø caùi ñeïp cuûa du lòch hoaëc cuûa phong caûnh thöïc, noù laø moät thöù hình aûnh coù ‘linh hoàn’ nhö chöõ duøng cuûa Abel Gance, moät nhaø ñaïo dieãn xuaát chuùng ngöôøi Phaùp. Hình töôïng naøy laø moät thöù ‘taâm caûnh’ aûnh höôûng theo caùch xaây döïng hình aûnh trong nhöõng phim cuûa Andrei Tarkovski, moät nhaø ñaïo dieãn Nga maø trong moät baøi phoûng vaán Tony Buøi cho bieát laø anh ñaõ ‘hoïc taäp’ kyõ löôõng vaø höùng khôûi. Moät nguoàn caûm höùng khaùc coù theå ñeán töø hai baäc thaøy khaùc laø Ingmar Bergman vaø Michelangelo Antonioni. ÔÛ hai nhaø ñaïo dieãn moät Thuïy Ñieån, moät YÙ naøy, ngöôøi ta coù theå thaáy caùi ñeïp taïo hình chi tieát cuûa khuoân maët, cuûa thaân theå, cuûa nhöõng vaät duïng nhö caùi quaït maùy, chieác baùnh xe xích loâ, nhöõng gioït moà hoâi laám taám..., nhaát laø ôû vaøi choã caàn ñoøi hoûi söï dieãn taû nhöõng traïng thaùi taâm lyù phöùc taïp baèng cöû chæ vaø söï im laëng nhö trong nhöõng caûnh taëng aùo nguû, caïo gioù hoaëc khi James xoaùy ñoâi maét thaám leä nhìn vaøo ñöùa con rôi ñang phuïc vuï khaùch. Veà dieãn xuaát, ngoaøi loái taân hieän thöïc cuûa moät soá nhaân vaät phuï, caùc nhaân vaät chính choïn töø taøi töû chuyeân nghieäp nhö Haûi, Kieán An, Lan vaø James ñeàu ñöôïc giao phoù moät loái dieãn töï keàm cheá, khoâng bieåu loä caûm xuùc nhieàu ra ngoaøi, ít lôøi, khôi gôïi hôn laø duøng cöû chæ maïnh baïo maõnh lieät nhö thöôøng thaáy ôû phim Hollywood. Loái dieãn xuaát naøy hôïp vôùi caùi ‘toâng’ chung vaø tinh thaàn cuûa caû phim. Ngoaøi ra, trong Ba Muøa Tony Buøi ñaõ xaây döïng caùc nhaân vaät nöõ vôùi taám loøng trìu meán. Caùc nhaân vaät naøy coù tính caùch cöùu roãi. Nhôø Kieán An

TC THÔ 21

•

243

maø thaøy Ñaøo vaãn soáng, nhôø Lan maø Haûi hình thaønh ñöôïc tình yeâu, nhôø ñöùa con rôi maø James tìm laïi chöùc naêng ngöôøi cha, nhôø em beù gaùi maø Woody khoâng trôû neân chai ñaù. Ñaëc bieät laø nhaân vaät Lan ñöôïc nhìn vôùi caëp maét khoâng thaønh kieán (khoâng deã coù ôû xaõ hoäi Vieät Nam). Hoï ñeàu laø nhöõng con ngöôøi thuoäc taàng lôùp yeáu theá trong xaõ hoäi. Nhöõng lôõ laøng cuûa chuyeán ñi... Tuy nhieân ngöôøi ta khoâng theå ñoøi hoûi moät nhaø ñaïo dieãn ôû tuoåi hai möôi boán (luùc thöïc hieän phim) hoaøn thaønh moät kòch baûn saâu saéc cuûa moät taùc phaåm lôùn. Coù theå noùi kòch baûn khoâng ngang taàm vôùi söùc khôi gôïi cuûa hình aûnh vaø laø choã yeáu nhaát cuûa phim. Vì phaûi xöû duïng ngoân ngöõ duø laø meï ñeû nhöng chæ môùi ñöôïc hoïc trong moät soá naêm gaàn ñaây, neân trong kòch baûn ñoâi choã hieän roõ söï ngaây ngoâ, vuïng veà. Tieâu bieåu nhaát laø nhöõng caâu thô (khoâng bieát ai laø taùc gæa) trích ñoïc trong phim duø thích hôïp vôùi noäi dung nhöng kyõ thuaät, trình ñoä thaåm myõ thô coù phaàn non treû vaø khuoân saùo (ñoái vôùi khaùn gæa ngoaïi quoác ñoïc baûn dòch phuï ñeà tieáng Anh phaûn öùng coù theå khaùc). Tröø moät vaøi caâu trong baøi thô cuoái cuøng laøm tröôùc khi bò ruïng heát ngoùn tay laø coøn thaønh coâng ôû möùc ñoä naøo ñoù: Ta muoán laøm sen nôû giöõa hoà Toaû ra hôi thôû ngaäm höông thôm Laàn moø tìm laïi linh hoàn cuõ Chæ thaáy trong loøng gioït leä khoâ

Hình töôïng nhaø thô mang beänh cuøi laøm ngöôøi ta khoâng theå khoâng lieân töôûng ñeán Haøn-maïc-Töû. Chaéc kòch baûn cuõng ñaõ tham khaûo thô cuûa nhaø thô baïc meänh vaø ñoäc ñaùo thuoäc loaïi baäc nhaát cuûa thô ca Vieät Nam theá kyû hai möôi. Chaúng haïn ta coù theå so saùnh hai caâu thaøy Ñaøo ñoïc cho Kieán An cheùp: Taùi teâ moät aùnh traêng môø. Traêng che khoâng noåi maët hoà xanh xao

Vôùi hai caâu laáy töø baøi Huyeàn AÛo trong taäp Ñau Thöông cuûa Haønmaïc-Töû: AÙnh traêng moûng quaù khoâng che noåi Nhöõng veû xanh xao cuûa maët hoà.

Ñieàu ñaùng tieác laø chaát löôïng chung cuûa nhöõng baøi thô trích daãn trong

244

•

TC THÔ 21

phim, ít nhaát laø ñoái vôùi khaùn giaû Vieät Nam, coù phaàn laøm giaûm caùi hay cuûa phim. Hôn nöõa, caû Haøn-maïc-Töû vaø nhaø thô trong phim ñeàu laáy ñau khoå vaø sieâu thoaùt laøm chaát lieäu, ngöôøi ta töï hoûi taïi sao khoâng naâng phim leân moät taàng khaùc baèng caùch xöû duïng tröïc tieáp moät soá baøi thô tuyeät taùc cuûa Haønmaïc-Töû. Chaúng haïn nhö boán caâu trong baøi Bieån Hoàn Ta (taäp Thô Ñieân: Ñau Thöông): Maùu tim ta tuoân ra laøm beå caû. Maø soùng loøng roàn raäp nhö maây troâi. Soùng loøng ta traøn lan ngoaøi xöù laï. Daâng cao leân, cao toät tôùi treân trôøi.

Maët khaùc, nhöõng lôøi ñoái thoaïi ôû moät soá choã loä roõ söï vuïng veà (chaúng haïn nhö thaøy Ñaøo coù laàn noùi vôùi Kieán An: ‘chaéc coâ ñaõ ñöôïc giaûi trí baèng nhöõng baøi thô cuûa toâi?’, chöõ ‘giaûi trí’ ôû ñaây coù leõ ñaõ ñöôïc dòch ra töø tieáng Anh), hoaëc ôû moät ñoaïn khaùc khi thaøy Ñaøo noùi hai caâu ñeå dieãn taû söï ñau khoå cuûa mình nhöng caû hai ñeàu chæ chöùa moät haøm yù (luùc thaøy noùi veà söï cheá nhaïo cuûa treû con vaø söï ñoùng saàm cöûa cuûa ngöôøi ñôøi) thay vì tìm moät yù khaùc coù chieàu saâu ñau khoå hôn ñeå kòch baûn coù söùc naëng vaø saâu saéc hôn. Nhöng ñieàu ñaùng noùi nhaát laø ôû choã Ba Muøa taïo cho ngöôøi xem moät caûm nhaän hình nhö coù moät caùi gì ñaáy khoâng aên khôùp, khoâng ngang taàm giöõa tieàm naêng cuûa töï baûn thaân taùc phaåm vaø söï yù thöùc ñaøy ñuû cuûa taùc giaû laø mình ñang naém trong tay caáu truùc vaø boá cuïc cuûa moät taùc phaåm coù khaû naêng khôi gôïi theo nhieàu chieàu kích. Moät caùch cuï theå vaø chính xaùc, coù theå ñôn cöû caâu chuyeän coù tính caùch ñieäu vaø tính töôûng töôïng nhieàu nhaát laø caâu chuyeän Kieán An-thaøy Ñaøo laøm thí duï. Nheõ ra caâu chuyeän naøy laø choã lyù töôûng ñeå theå hieän cung caùch daøn döïng dieãn xuaát cuõng nhö laø nôi coù theå ñöa vaøo nhöõng noäi dung haøm suùc mang tính aån duï hoaëc nguï ngoân cao ñeå ñaåy phim vaøo nhöõng taàng saâu khaùc. Nhöng ngöôøi ta thaáy, ñeå rieâng ra nhöõng lôøi ñoái thoaïi coù luùc hôøi nheï cuûa kòch baûn nhö treân ñaõ baøn, coù moät söï do döï hoaëc khoâng yù thöùc roõ raøng trong söï hình dung moät khoâng khí chung cho caâu chuyeän Kieán An-thaøy Ñaøo. Thay vì neân choïn döùt khoaùt moät khoâng khí thanh thoaùt, coù chieàu saâu nhaát quaùn cho caâu chuyeän, taùc giaû laïi coù veû do döï hoaëc voâ tình taïo leân moät khoâng khí nöûa huyeàn thoaïi- coå tích naëng veà tinh thaàn, nöûa laïi trinh thaùm - gaêng tô naëng veà tính haáp daãn, giaûi trí. Caùc ‘xen’ thaøy Ñaøo xuaát hieän gaëp Kieán An treân xe laên töø cung caùch dieãn xuaát, cung caùch ñoái thoaïi ñeán khoâng khí daøn döïng gôïi söï lieân töôûng ñeán ñoaïn taøi töû Marlon Brando tieáp khaùch trong böõa tieäc cöôùi ôû ñoaïn ñaàu phim ‘Ngöôøi Boá Giaø’ (The Godfather) vaø ñoaïn vieân ñaïi taù Myõ ñaøo nguõ xuaát hieän taïi saøo

TC THÔ 21

•

245

huyeät cuõng chính do Marlon Brando ñoùng trong phim ‘Taän theá baây giôø’ (Apocalypse Now) cuûa Francis Coppola. Duø laø moät taùc phaåm ñaàu tay nhöng Ba Muøa veà maët theå hieän ngoân ngöõ ñieän aûnh ñaõ phaûn aûnh moät baûn laõnh vöõng vaøng (ñaïi dieän Vieät Nam vaøo voøng tuyeån löïa caùc phim ñöôïc neâu teân cho giaûi Oscars 2000), moät nhaïy caûm thaåm myõ ñieän aûnh khaù hieám. Coù theå noùi, phim coù moät loái laøm ‘chieát trung’ ruùt ra nhöõng ‘öu ñieåm’ cuûa hai caû hai loái laøm phim ôû Myõ vaø ôû AÂu Chaâu. Tuy nhieân trong ngheä thuaät söï tìm thaáy moät phong caùch rieâng laø toái quan troïng neáu muoán coù moät choã ñöùng rieâng trong lòch söû ñieän aûnh. Mong raèng töø nhöõng haït maàm ñaày taøi naêng vaø höùa heïn mang tính ‘chieát trung’ tieàm taøng trong phim, Tony Buøi tieáp tuïc tìm kieám, hoïc hoûi ñeå coù ñöôïc moät phong caùch, moät taàm nhìn (vision) ñieän aûnh cho rieâng mình. Nhaát laø phaûi trang bò cho mình moät haønh trang vaên hoùa thaät saâu roäng caàn thieát cho baát cöù moät nhaø ñaïo dieãn ñieän aûnh gioûi naøo. Ba Muøa vaø haønh trình moät ngheä só di daân treû theá heä hai Gioáng nhö nhöõng nhaân vaät trong phim, nhaø laøm phim Tony Buøi cuõng laøm moät cuoäc haønh trình, nhöng chuyeán ñi cuûa anh laø moät quaù trình tìm laïi Vieät Nam. Theo boá meï sang Myõ naêm hai tuoåi vaø lôùn leân ôû ñaáy. Veà thaêm laïi Vieät Nam laàn ñaàu naêm 19 tuoåi, anh keå laïi trong moät cuoäc phoûng vaán qua ñieän thoaïi: ‘Luùc ñaàu toâi gheùt chuyeán ñi aáy... Toâi lôùn leân ôû moät khu phoá ngoaïi oâ vaø ñuùng laø toâi coù moät caùi nhìn giôùi haïn. Toâi nhôù laïi caùi noùng, caùi aåm, vaø caùi thieáu tieän nghi trong suoát hai tuaàn leã aáy...Nhöng roõ raøng coù moät caùi gì ñaõ xaûy ra trong toâi khi toâi ôû ñoù. Tieàm thöùc toâi ñaõ hoùa giaûi chuyeän ñoù, thuùc ñaåy toâi vaø laøm toâi trôû thaønh moät vôùi maûnh ñaát aáy. Thaät laø moät kinh nghieäm maõnh lieät. Noù thay ñoåi ñôøi toâi. Khoâng nhöõng toâi ñaõ trôû laïi nhieàu laàn nöõa, maø noù coøn thay ñoåi toâi töø caùch ñi du lòch, thay ñoåi nhöõng quyeån saùch toâi ñoïc, nhöõng cuoán phim toâi xem. Ñoät nhieân toâi muoán laøm nhöõng coâng vieäc trong ñoù coù yù nghóa vaø muïc ñích’ (dòch töø tieáng Anh). Nhö nhieàu ñaïo dieãn treû khaùc, ñam meâ laøm phim cuûa Buøi baét ñaàu khi anh xem phim videùo taïi nhaø. Anh coù caùi may laø boá anh laøm chuû moät daây chuyeàn caùc tieäm cho thueâ videùo. Buøi keå: ‘Boãng choác toâi coù 50.000 phim toâi coù theå xem baát cöù luùc naøo. Nhö ñöôïc truùng soá. Moãi ngaøy toâi xem ít nhaát moät phim. Sau hai naêm toâi ñaõ xem qua vaøi ngaøn phim’. Taïi tröôøng ñieän aûnh Loyola Marymount nôi anh baét ñaàu hoïc naêm 1995, Buøi khaùm phaù ñöôïc nhöõng baäc thaøy veà ñieän aûnh, ñaëc bieät laø ôû chaâu AÂu. Phong caùch laøm ‘phim Taùc Gia’ (cineùma d’auteur) ñaõ chinh phuïc ñöôïc Buøi. Anh noùi: ‘toâi coù tieàm naêng ñoàng hoùa vôùi moät caùch laøm phim khaùc...Noù ñöa toâi ñeán laøm Ba Muøa’.

246

•

TC THÔ 21

Laø moät ngöôøi di daân thuoäc theá heä thöù hai cho neân söï hình thaønh baûn saéc vaên hoùa cuûa Tony Buøi chuû yeáu laø ôû ngay nöôùc sôû taïi. Quaù trình laøm Ba Muøa phaûn aùnh moät söï coá gaéng töï ñoàng hoùa cuûa taùc giaû vôùi thöïc teá Vieät Nam, töø vieäc hoïc ngoân ngöõ, thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng haèng ngaøy, cho ñeán laøm quen vôùi khí haäu, con ngöôøi, ñòa lyù. Kòch baûn phim laø keát hôïp cuûa nhöõng maåu chuyeän Buøi ghi cheùp trong nhaät kyù ôû nhöõng laàn anh veà thaêm Vieät Nam. Nhöõng caâu hoø anh trích daãn thuoäc vaøo nhöõng caâu hay baäc nhaát trong vaên hoïc daân gian Vieät Nam. ‘Ñoá ai bieát luùa maáy caây, bieát soâng maáy khuùc, bieát maây maáy töøng...’ chaéc haún laø caâu khoù coù ngöôøi Vieät Nam naøo chöa moät laàn nghe qua. Nhöng phaûi coù moät möùc ñoä nhaïy caûm vaø thaåm thaáu saâu saéc môùi chuù yù ñeán vaø traân troïng duøng noù nhö moät trong nhöõng yù töôûng chuû ñaïo cuûa phim. Töø choã gheùt caùi noùng, taùc giaû trong phim ñaõ hoùa giaûi noù qua caâu ñoái ñaùp cuûa Haûi cho ngöôøi baïn phu xích loâ khi anh than vaõn veà vieäc soáng ôû ñaây (Saigon) ñaõ laâu naêm roài maø vaãn khoâng chòu noåi caùi noùng: ‘thì ñöøng ñeå yù ñeán chuyeän noùng thì noù heát noùng chöù sao’. Hôn theá nöõa anh coøn thaêng hoa caùi noùng thaønh caùi ñeïp coù tính ‘thô’ vaø ‘gôïi caûm’ trong caûnh Haûi caïo gioù cho Lan vôùi nhöõng gioït moà hoäi laám taám nhö moät böùc tranh ‘tröøu töôïng bieåu hieän’ treân thaân theå Lan. Söï coá gaéng ‘ñoàng hoùa’ vaøo Vieät Nam cuûa Tony Buøi nhö theá coù theå noùi laø vöøa tình caûm vöøa vaät lyù laãn vaên hoùa. Tuy vaäy trong thöïc teá, qua nhaân vaät James, hình nhö Buøi muoán göûi gaám chuùt ít quan ñieåm cuûa mình döôùi laêng kính moät coâng daân Myõ. Coù theå noùi qua caâu chuyeän naøy, ngöôøi xem coù caûm töôûng (ít nhaát laø cho ngöôøi vieát baøi naøy) laø keå töø nay chuyeän laøm aên kinh teá noùi rieâng vaø quan heä Vieät-Myõ noùi chung môùi thöïc söï ñi vaøo moät giai ñoaïn môùi khoâng thaønh kieán, maëc caûm vaø baét ñaàu coù moät chuùt ñoàng caûm ngaám ngaàm naøo ñoù veà vieäc xoaù boû nhöõng maát maùt vaø ñau thöông cuûa caû hai phía. Thaân phaän cuûa James, cuûa coâ con gaùi vaø cuûa Woody naëng nôï dính vaøo nhau. Chæ coù söï khoan dung, ñaøng hoaøng, bình ñaúng, vaø khoâng traùch moùc cuõng nhö xem thöôøng trong quan heä môùi thöïc sö môû ra nhöõng töông lai toát cho caû hai phía. Caûnh James ngoài maëc caû roài sau ñoù taâm söï vôùi Woody ñoùng goùp vaøo nhöõng yù nghóa aáy. Woody ñoøi ñuùng giaù chieác baät löûa khoâng hôn khoâng keùm. Ngöôïc laïi James cuõng chaúng toû ra thöông haïi caäu beù maø mua ngay. Cuoäc chieán tranh ñaõ chaám döùt ñöôïc moät phaàn tö theá kyû, chæ coøn laïi thaân phaän hai con ngöôøi, moät buoåi taâm söï moät chieàu vaø trôù treâu giöõa moät cöïu chieán binh muoán nhaän laïi traùch nhieäm ngöôøi cha vaø ñöùa treû moà coâi buïi ñôøi töù coá voâ thaân. Cuõng chaúng phaûi tình côø maø phaûi chôø ñeán Tony Buøi, moät ñaïo dieãn ngöôøi Myõ goác Vieät thuoäc theá heä hai ngöôøi ta môùi xem ñöôïc moät phim ñeå laïi moät aán töôïng veà söï tröôûng thaønh cuûa quan heä Vieät-Myõ. Ñöùng beân treân nhöõng caùch nhìn khaùc nhau coøn toàn taïi giöõa ngöôøi Vieät vôùi nhau, ñaëc bieät laø ñoái

TC THÔ 21

•

247

vôùi nhöõng coäng ñoàng ngöôøi Vieät ôû haûi ngoaïi, Tony Buøi vôùi caëp maét ngaây thô vaø nhaïy caûm trong saùng cuûa moät ngheä só ñaõ trôû veà nôi choân nhau caét roán ñeå thöïc hieän öôùc mô cuûa mình veà moät muøa thöù ba ñaøy khoan dung vaø hoøa giaûi. Neáu nhìn kyõ vaøo caùc nhaân vaät ngöôøi ta thaáy coù leõ anh ñaõ göûi gaám loøng mình raát nhieàu vaøo Kieán An. Nhaø ñaïo dieãn treû theá heä hai naøy ñaõ nhìn thaøy Ñaøo nhö höôùng veà cha oâng, toå tieân, vaên hoùa coäi nguoàn vaø muoán tieáp thu keá thöøa. Caùi teân Kieán An chaéc cuõng laø öôùc muoán cuûa anh cho moät nöôùc Vieät Nam trong töông lai. Toùm laïi Ba Muøa ñeå laïi cho ngöôøi xem moät aán töôïng ñeïp vaø thô veà nhöõng giaù trò cao thöôïng cuûa cuoäc soáng. Caû phim toaùt ra moät caùi gì nhaân haäu, khoan dung, khoâng cöïc ñoan, nheï nhaøng, hieàn hoøa, hôi ngaây ngoâ nhöng mang nhieàu tröïc caûm saâu saéc. Ï

248

•

TC THÔ 21

Tin Thô Nhieàu ngöôøi vieát

Nhaïc só Trònh Coâng Sôn ñaõ maát Nhaïc só Trònh Coâng Sôn sinh ngaøy 28 thaùng 2 naêm 1939 taïi Ñaéc Laéc Trung phaàn. Thaân phuï laø oâng Trònh Xuaân Thaønh, thaân maãu laø baø Leâ Thò Quyønh, coù 9 anh em, tröø ngöôøi anh caû teân Quang ñaõ maát sôùm, oâng coøn 2 em trai vaø 5 em gaùi. Saùng taùc ñaàu tieân vaøo naêm 17 tuoåi vôùi baûn Öôùt Mi (1956) duø chöa töøng hoïc qua moät lôùp nhaïc naøo. Oâng hoïc taïi tröôøng Chasseloup Laubat, ñaäu tuù taøi 2 vaø theo hoïc sö phaïm taïi Qui Nhôn naêm 1961. Naêm 1964 oâng ñöôïc boå nhieäm daïy taïi Baûo Loäc. Naêm 1965 oâng bò goïi ñoäng vieân, ngöng vieäc daïy hoïc vaø khoâng trình dieän nhaäp nguõ. Töø naêm 1998, oâng laâm beänh tieåu ñöôøng, gan… phaûi vaøo beänh vieän nhieàu laàn. Oâng maát vaøo ngaøy 1 thaùng 4 naêm 2001, thoï 63 tuoåi, ñeå laïi khoaûng 600 ca khuùc vaø moät soá tranh sôn daàu. Teân tuoåi nhaïc só Trònh Coâng Sôn gaàn nhö gaén lieàn vôùi cuoäc chieán tranh Vieät Nam, moät cuoäc chieán khoác lieät nhaát trong lòch söû cuûa moät daân toäc. Nhöõng ca khuùc cuûa oâng laø söï keát hôïp giöõa ñôøi soáng bi thaûm cuûa hieän thöïc vaø taâm hoàn nhaïy beùn thô moäng cuûa moät ngheä só. Baây giôø, coù leõ chöa theå nhaän ñònh veà nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng vì deã bò vöôùng maéc vaøo raát nhieàu ñònh kieán, yù thöùc chính trò, thôøi ñaïi, giöõa theá heä naøy vaø theá heä khaùc…

TC THÔ 21

•

249

TRIEÅN LAÕM AÛNH NGHEÄ THUAÄT CUÛA BRIAN ÑOAØN

Brian Ñoaøn, moät nhieáp aûnh gia treû (töøng coù böùc aûnh “Khoâng Ñeà”, chaát lieäu toång hôïp, giaûi nhaát cuoäc thi aûnh ñöông ñaïi laàn thöù 11 daønh cho sinh vieân moân ngheä thuaät taïi baûo taøng vieän Anaheim, California, ñaõ xuaát hieän treân bìa TC Thô soá 19, muøa Thu naêm 2000), seõ coù cuoäc trieån laõm ngheä thuaät taïi Mini Studio, Westminster, Orange County, California töø ngaøy 16 ñeán 24 thaùng 6 naêm 2001. Cuoäc trieån laõm seõ tröng baøy moät soá aûnh ñen traéng, goàm aûnh khoûa thaân phuï nöõ vaø aûnh chaân dung moät soá ngheä só maø anh ñaõ chuïp trong voøng 5 naêm qua. Traû lôøi trong moät cuoäc phoûng vaán, anh ñaõ coù moät quan nieäm khaù môùi meû veà boä moân ngheä thuaät naøy: “Sau moät thôøi gian chuïp veà hình theå (figuration) toâi chuyeån haûn vaøo chuû ñeà caâu chuyeän (stories). Toâi muoán trình baøy khoûa thaân döôùi maét nhìn cuûa moät treû thô (innocent perspective). Do ñoù, toâi xaây döïng loaït hình “the Dream House” (caên nhaø mô) ñoù cuõng laø moät kyû nieäm thôøi thô aáu cuûa toâi.” Raèng, “Ngay ôû taïi nhöõng nöôùc coù neàn vaên hoùa Phaät giaùo, Khoång giaùo aên saâu nhö Aán ñoä, Trung Hoa, Nhaät, Ñaïi Haøn hoï vaãn thoaûi maùi hôn vôùi ñeà taøi khoûa thaân. Toâi ñaõ xem nhieàu taùc phaåm nhieáp aûnh raát maïnh cuûa hoï veà ñeà taøi naøy, hoï boû raát xa chuùng ta veà yù töôûng, khaùi nieäm (idea, conceptual), khoâng phaûi chæ veà ñeà taøi khoûa thaân maø thoâi.” Vaø khi nhìn laïi nhieáp aûnh Vieät Nam, anh coù nhaän xeùt: “….. neàn nhieáp aûnh Vieät Nam coøn quaù nghieäp dö, thieáu söï höôùng daãn hoïc ñöôøng (academic training). Nhieáp aûnh gia Vieät Nam coøn laøm vieäc theo loái ngaãu

250

•

TC THÔ 21

höùng, ñeà taøi truøng laäp, soá ñoâng phuï thuoäc vaøo hoäi ñoaøn, toå chöùc. Vieäc tìm kieám ñaúng caáp cuõng laø moät “beänh” traàm kha, khoù chöõa. Nhöng toâi tin ñaõ coù moät theá heä môùi ñi tìm nhöõng chuû ñeà rieâng cho mình, trong voøng 10 naêm tôùi seõ xuaát hieän nhöõng loaït aûnh coù ñoä daày nghieân cöùu, veà myõ thuaät cuõng nhö chuû ñích, seõ môùi meû hôn so vôùi nhöõng ñeà taøi ñaõ laäp ñi laäp laïi töø bao nhieâu naêm nay. Taïi Hoa Kyø thì coù nhieàu nhieáp aûnh gia goác Vieät ñaõ nhaäp ñöôïc vaø thaønh coâng trong mainstream.” Brian Ñoaøn thuoäc veà moät theá heä coøn raát treû, say meâ vaên chöông vaø ngheä thuaät, ñaëc bieät laø boä moân nhieáp aûnh, coù nhieàu yù töôûng maïnh baïo, mang tinh thaàn khai phaù vaø phong caùch taân kyø, ñaày saùng taïo. VietnamesePoetry.com Vietnamesepoetry laø website rieâng cuûa TC Thô do Nguyeãn Huy Quyønh phuï traùch, chia laøm 3 phaàn: English, laø phaàn thô dòch töø Vieät qua Anh ngöõ. Vietnamse, laø phaàn thô Vieät cuûa töøng taùc giaû. Vaø phaàn Link tôùi TC Thô (do Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung phuï traùch.) Vaø nhö vaäy, baïn ñoïc muoán ñoïc TC Thô hay muoán tìm hieåu thô cuûa moät soá taùc giaû, chæ caàn vaøo website: www.Vietnamesepoetry.com. Trong soá naøy, tieáp tay vôùi chuùng toâi trong vieäc ñieàu haønh tôø baùo laø caùc anh chò Traàm Phuïc Khaéc, Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung vaø Nguyeãn Huy Quyønh. Anh Traàm Phuïc Khaéc ñaõ phuï traùch veà thuû quyõ cuûa TC Thô ngay töø soá ra maét. Söï tham gia tích cöïc vaøo coâng vieäc ñieàu haønh ñaõ noùi leân söï quan taâm cuûa moät soá thaân höõu vaø baïn ñoïc, ñoái vôùi moät tôø baùo ñaõ ñi ñöôïc moät thôøi gian khaù daøi, nhöng luoân luoân coá gaéng giöõ cho ñöôïc chaát löôïng vaø noäi dung môùi meû. Vôùi moät ban ñieàu haønh môùi, chaéc chaén, TC Thô seõ khoâng phuï loøng tin caäy quí thaân höõu vaø baïn ñoïc töø baáy laâu nay

Ltt ghi nhaän

TC THÔ 21

•

251

vaø Baïn Ñoïc

Theå leä göûi baøi Baøi ñaõ göûi cho THÔ xin ñöøng göûi cho baùo khaùc. Baøi khoâng ñaêng khoâng traû laïi baûn thaûo. Baøi choïn ñaêng khoâng nhaát thieát phaûn aûnh quan ñieåm cuûa tôø baùo. Göûi baøi cho THÔ, neáu sau hai kyø baùo khoâng thaáy ñaêng xin tuøy nghi. Neáu ñaùnh maùy trong dóa, xin duøng IBM\PC döôùi daïng VNI vaø keøm theo baûn in. Trong thôøi gian qua chuùng toâi ñoâi khi gaëp trôû ngaïi ñoái vôùi baøi vôû quyù anh chò göûi baèng e-mail. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, chuùng toâi xin quyù anh chò löu yù caùc chi tieát sau: 1. Khi göûi baøi qua daïng attachment cuûa e-mail, xin vui loøng vieát ñoâi doøng trong email ñoù cho chuùng toâi bieát quyù anh chò ñaõ söû duïng word processor gì (chaúng haïn Microsoft word, Word perfect, v.v) vaø söû duïng font tieáng Vieät loaïi naøo (chaúng haïn VNI, VPS, hay VISCII v.v). 2. Hieän font VNI vaø Microsoft Word 6 laø deã daøng nhaát cho chuùng toâi, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng baøi thô coù caùch saép xeáp (format) ñaëc bieät veà xuoáng doøng, khoaûng caùch thuït ñaàu haøng, vaø caùc côõ font khaùc nhau. Neáu quyù anh chò khoâng coù Microsoft Word, coù theå söû duïng Wordpad coù saün trong Windows 95, hay Write coù saün trong Windows 3.1 vaø Windows 3.11. Quyù anh chò naøo söû duïng Microsoft Word 97 xin vui loøng save baøi vieát ôû daïng Microsoft Word 6.

252

•

TC THÔ 21

Taát caû baøi vôû xin vui loøng göûi veà ñòa chæ e-mail môùi cuûa chuùng toâi laø tapchitho@aol.com. Tuy nhieân, vì AOL khoâng nhaän nhieàu file moät luùc neân xin taùch ra töøng file moät vaø göûi rieâng. Neáu khoâng file seõ bò zip laïi vaø khoâng môû ñöôïc. Danh saùch daøi haïn Son Nguyen, Diem Nguyen, Thong Pham, Cam Nguyet, Thuy Myer, NL. Thuy Yen, Gary, Duc Pho, Dinh Pham. Thoâng baùo Xin quí baïn ñoïc vui loøng taùi haïn ngay khi heát haïn. Chuùng toâi seõ khoâng göûi baùo neáu khoâng nhaän ñöôïc thö tieáp tuïc mua baùo cuûa quí vò. Nhaân ñaây, chuùng toâi cuõng xin thoâng baùo tôùi nhöõng thaân höõu ñaõ coäng taùc vôùi Thô, xin quí vò tieáp tay vôùi chuùng toâi baèng caùch mua daøi haïn. Vì khaû naêng haïn cheá, chuùng toâi seõ khoâng theå göûi baùo bieáu tôùi quí vò nhö tröôùc. Ñoái vôùi nhöõng vò coù caûm tình vôùi Thô, neáu coù theå, xin laøm ñaïi dieän cho Thô. Neáu moãi vò giuùp chuùng toâi baùn moãi kyø töø 5 ñeán 10 soá, ñeàu ñaën nhö vaäy thì chuùng toâi ñôõ phaûi lo nhieàu ñeán vaán ñeà taøi chaùnh vaø coù thôøi gian ñeå laøm tôø baùo ñöôïc caøng ngaøy caøng phong phuù hôn veà baøi vôû. Moïi tieát xin lieân laïc veà toøa soaïn.

Thôøi haïn göûi baøi cho töøng soá baùo Soá muøa Xuaân, tröôùc 30 thaùng 11 Soá muøa Thu, tröôùc 30 thaùng 5

Baøi vôû, thö töø xin göûi veà: P.O. Box 1745, Garden Grove, CA 92842 Email: tapchitho@aol.com Website: http://www.VietnamesePoetry.com