Tctho 3[1] - SỐ MÙA XUÂN 1995 by Thơ Tân Hình Thức Việt

Phuï baûn Ngoïc Duõng

MUÏC LUÏC Bìa Phaïm Hoaùn/ Phuï baûn Ngoïc Duõng 1/ Muïc luïc 2/ Thö toøa soaïn 3/ Nguyeãn Tieán, Hình Töôïng Thô 4/ Toâ Thuøy Yeân, Quaùn Vaéng Veû (thô) 9/ Du Töû Leâ, Laøm Tình (thô) 10/ Trònh Y Thö, Nôi Choán (thô) 12/ Hoaøng Höng, Soát (thô) 13/ Phan Taán Haûi, Maát Ngaây Thô 14/ Hoaøng Phuû Cöông, Thô 18/ Ngoâ Minh, Ngöôøi Baùn Maët Naï (thô) 21/ YÙ Nhi, Ngöôøi Ñaøn Baø Ngoài Ñan (thô) 22/ Ngu-Yeân, Ngheä Thuaät, (thô) vaø soáng 23, Thô 29/ Nguyeãn Vaên Phuïng, Muøa Xuaân Ñi Beân Bôø Soâng Haøn (thô) 32 Laâm Thò Myõ Daï, Nhöõng Töù Thô Queân Laõng (thô) 33/ Chaân Phöông, Khoaûng Khaéc Sinh Thaønh 34, Möøng Thoï Luïc Baùt (thô) 39 Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, Khai Buùt Cuoái Muøa (thô) 41/ Phuï baûn Thaùi Tuaán 44/ Nguyeãn Khaéc Thaïch, Caûm Nghó Veà Thô Hoâm nay 44/ Kheá Ieâm Thô 49/ Phaïm Vieät Cöôøng, Giôùi thieäu Georg Trakl 52/ Georg Trakl, Baøi Ca Taây Phöông (thô) 53/ Töôûng Nieäm Tahar Djaont 54/ Rafiq Sabi, Ñöôøng Suùng Ñaïn (thô) 55/ Dieãm Chaâu, Work in Progress (thô) 56/ Töôûng nieäm Phuøng Quaùn 59, Thô 60/ Traàn Daàn, Baøi ca Vieät Baéc (thô) 62/ Hoaøng Caàm, Veà Vôùi Ta (tho) 64/ Leâ Ñaït, Nhaân Con Ngöïa Goã 65, OÂng Phoù Caû Ngöïa (thô) 67/ Traàn Maïnh Haûo, Nhaân Ñoïc Boùng Chöõ... 71/ Nguyeãn Troïng Taïo, Qui Nhôn Khoâng Ñeà (thô) 81/ Nguyeãn Hoaøng nam, Nieát Baøn Haønh (thô) 82/ Huyønh Maïnh Tieán, Thô 85/ Nguyeãn Ñoã, Khoâng Ñeà Möa 87/ Haûi AÂu, Taïm Goùp YÙ Vôùi oâng Traàn Maïnh Haûo 82/ Traàm Phuïc Khaéc, Thô 90/ Nguyeãn Quoác Truï, Haùt ÔÛ Ñaâu Ñaâu (thô) 92/ Voõ Ñình Tuyeát, Gioøng Cuoàng Löu (thô) 93/ Phan Ni Taán (N.D), Maùi Hieân Tình (thô) 94/ Huyønh Lieãu Ngaïn, Buoåi Noàm Tröa (thô) 95/ Hoaøng Xuaân Sôn, Xuaân Voâ Tích (thô) 96/Phuï Baûn Ñinh Cöôøng 97/ Traàn Ñình, Boùng Chöõ Hình Chöõ 98/ Ñoã Quyeân, Cuûa Leâ Ñaït (thô) 102/ Trieàu Hoa Ñaïi, Leân Ñeøo (thô) 104/ Traàn Vaøng Sao, Luïc Baùt (thô) 105/ Hoà Minh Duõng, Chieâm Bao (thô) 106/ Leâ Caùch Suyeân, Thô 107/ Töôøng Vuõ Anh Thy, Raèm Thaùng Gieâng (thô) 108/ Ñoã Kh., Maãu Môùi Nhaø Thô Vieät Nam 109/ Baøi Thô Nhieàu Phong Vò (thô) 111/ Traàn Ngoïc Tuaán, Thô 114/ Thanh Thaûo, Thô 116, Thô Sôï Gì Nhaát 117/ Huy Töôûng, Thô 119/ Hoaøng Loäc, Ta Böõa Röôïu Chieàu (thô) 121/ Leâ Thaùnh Thö, Ñeâm Cuûa Ngöôøi Nhieàu Moäng (thô) 122/ Löu Hy Laïc, Thô 123/ Nguyeãn Löông Ngoïc, Ñeâm Trong Quaù (thô) 124/ Nguyeãn Hoa Töôi, Vaøi Suy Nghó Vuïn Veà Thô-Baây-Giôø 125/ Nguyeãn Taán Cöù, Roài Seõ Ñeán Naêm Hai Ngaøn (thô) 124.

Muøa xuaân thô ca, baèng moät caùch haát ñi moät chaát chöùa chaúng phaûi cuûa thô, ra khoûi thô, ñang coù tín hieäu veà söï chuyeån ñoåi veà phong caùch vaø ngoân ngöõ, nhö côn gioù ñoâng xuaân ñaåy con thuyeàn rôøi xa beán cuõ. Nheï nhaøng vaø bay, laéng laáy tieáng noùi khoâng bao giôø thoát ra thaønh lôøi, cuûa thô. Muøa xuaân cuõng laø nieàm tin, chuùng ta, chaéc haún vaäy, mong ñôïi moät vuï muøa, phaù vôõ böùc töôøng thaønh ñaõ töø laâu ngaên caùch giöõa taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc. Vaø cuøng nhau neùm caùi nhìn vaøo theá giôùi môùi, nôi ñoù, thô ñích thöïc laø söï caûm nhaän vaø tieáp caän, tröïc tieáp vaø ñoàng nhòp. Chuùng toâi, ban chuû tröông taïp chí thô, xin traân troïng göûi ñeán göûi ñeán quí baïn ñoïc lôøi chuùc möøng... THÔ

•

TC THÔ 3

Hình Töôïng Thô Nguyeãn Tieán

oùi cho cuøng, moãi baøi thô laø moät noã löïc baøy toû, moät höôùng tính (intentionaliteù), moät tropiste (nhö hoa höôùng döông), duø laø nhöõng lôøi noùi troáng. Khoâng coù neàn ngheä thuaät naøo quay löng vôùi ñôøi soáng, maø ngoài trong hang nhìn boùng mình phaûn chieáu treân vaùch ñaù ñinh ninh töôûng ñoù laø theá giôùi thöïc. Theá giôùi thöïc laø theá giôùi daãy ñaày hieän töôïng. Hieän töôïng bieán thaønh ñôøi soáng, thuoäc veà ñôøi soáng khi taâm thöùc ban phaùt cho noù yù nghóa. Taâm thöùc vaø theá giôùi hieän höõu song phöông, phaân duyeân, loàng boùng nhau, phaûn hoài baát taän. Bò troùi goâ trong meâ cung, bieån giôùi hieän töôïng, taâm thöùc chæ coøn bieát thoaùt ra baèng sôïi chæ ngheä thuaät. Tö theá xuaát nhaäp voâ ngaïi cuûa ngheä thuaät tröôùc theá giôùi maø thi ca giöõ vò trí ñaïi bieåu maëc nhieân coi theá giôùi laø coõi löu truù ôû ñoù, taâm thöùc maøi duõa, luyeän ñan (alchimie) baèng duïng cuï ngoân ngöõ. Neáu khoâng gian ñöôïc coi nhö neàn phoâng khoâng neàn phoâng cuûa söï höõu, thì thôøi gian laø neàn phoâng cuûa khoâng gian -- ñoïa tính cuûa khoâng gian -- Khoâng gian ñaåy leân buïc goã (saân khaáu cuoäc ñôøi) nhöõng hieän töôïng, sau côn moùt ñeû cuûa moät moáng nieäm nguyeân thuûy, thi ca, moät bieán coá ngoân ngöõ, xaûy ra ñaùp öùng lôøi keâu goïi, thaùch thöùc (?) cuûa hieän töôïng (caû trong laãn ngoaøi). Laø maët phaûn dieän cuûa taâm theå, noùi khaùc, duïng cuûa taâm, ngoân ngöõ cuõng laø hoaït tröôøng cuûa taâm theå. Khaûo saùt taâm theå ñoàng nghóa vôùi khaûo saùt ngoân ngöõ, loùe leân yù ñoà cuûa cô caáu luaän. Bôûi thöôøng phaân boá töøng maûng thöïc taïi, ngoân ngöõ, baèng troøng maét nhò nguyeân, khoâng chòu nhìn baèng con maét ôû giöõa (hueä nhaõn), ngoân ngöõ bieán thaønh baõi ñaáu kieám (duo, dua-lisme) cuûa trí phaân bieät ñoái ñaõi, cô caáu luaän ñaõ kinh qua nhieàu vaán naïn nan giaûi vaø cuõng chöa theå hieän coâng trình naøo troïn veïn, daãn tôùi caûnh thaát baïi cuoái cuøng laø cuùi ñaàu ñaûnh leã tröôùc theá giôùi ñaày aûo hoùa cuûa ngoân ngöõ. Thô laø moät thöù soå saùch ghi cheùp côn chaán ñoäng taâm naõo. Quan nieäm

TC THÔ 3

•

moät chuû theå nhaän thöùc vöôït leân ngaõ thöôøng nghieäm (empirique), ñaåy thaønh ngaõ sieâu nghieäm (trans-cendant), töùc caùch tìm loái thoaùt, môû chieàu kích môùi cho ngaõ thì ngaõ sieâu vieät laø dieãn caùch khaùc cuûa voâ ngaõ nhöng coøn bò keït laïi trong thôøi tính, laø sai laàm neàn taûng cuûa hieän töôïng luaän noùi rieâng. Ñoàng hoùa ngaõ vôùi nhaân caùch, hoùa ra, voâ ngaõ laø voâ nhaân caùch, huûy boû nhaân caùch, laø sai laàm neàn taûng khaùc, quaù trôùn, voâ phöông cöùu chöõa, cuûa trieát nhaõn Taây phöông, noùi chung. Thöïc ra, khi chuû theå vaø ñoái töôïng xoùa boû bieân cöông thì voâ ngaõ tuyeät nhieân khoâng coù nghóa phuû nhaän ngaõ, nhöng coi ngaõ khoâng mang moät thöïc töôùng thöôøng haèng baát bieán, vaø ñaët noù (chuû theå) laøm moät vôùi vuõ truï (ñoái töôïng). Chuû theå thô laø keû haønh trì mieân maät tính voâ ngaõ, ñi vaøo noäi dung khaùch theå thô trong chaân trôøi khai môû tính theå ñeå ñöa theå tính veà laïi tính theå, nhö keû goïi ñoø. Theâm nöõa, ñaët thi ca boä phaän khoâng taùch rôøi vôùi trieát lyù (chuû tröông Novalis) laø phong töôùc cho thi ca phaåm traät cao caáp nhö taùc naêng nhaän thöùc baát thoái tröôùc söï höõu, boû vaøo ngaên keùo nhöõng khuoân moøn loái cuõ, ñaët trí hueä trong tình traïng baùo ñoäng thöôøng tröïc tröôùc sinh theá (Lebenwelt). Thi só, cuõng nhö trieát nhaân, ñaõ töø laâu bò haát xuoáng töø theá giôùi treân maây, soáng ñôøi soáng baèng thuùc lieãm hieän töôïng. Hieän töôïng laø hình thaùi vaän ñoäng cuûa hình töôïng. Moïi hieän töôïng taâm lyù, nhaát nhaát xaûy ra trong moãi caù theå ñeàu ghi daáu aán hình töôïng, caùch taøng aån. Thi ca cuõng nhö trieát lyù, giaûi maõ (decoding) hình töôïng thaønh taâm yù. Taùc ñoäng hai chieàu hoã töông giöõa hình töôïng vaø taâm yù laø taùc ñoäng höõu cô, taát yeáu, sine qua non. Ñi vaøo tröôøng taâm yù töùc daãm leân tröôøng hình töôïng, noùi khaùc, hình töôïng laø xöông coát cuûa taâm yù. Chia xeû moät baøi thô hay moät baûn vaên trieát lyù laø laøm coâng vieäc chuyeån hoùa töø yù nieäm tröøu töôïng thaønh hình töôïng cuï theå (dó nhieân khoâng ñeà caäp tôùi keû maéc chöùng voâ caûm ngoân ngöõ: a-lexithymia). Beû gaõy goïng keàm nhò nguyeân, thô coù khi dung tuïc ñeán soã saøng nhöng laïi chöùa ñaày thanh khí, thô coù khi cuï theå laïi boác hôi thaønh tröøu töôïng hay ngöôïc laïi; saùng maø toái, toái maø saùng, hay noùi theo thô Thanh Taâm Tuyeàn, boùng toái chæ laø aùnh saùng mun (trong Khôûi Töø Baûn Anh Huøng Ca, Saùng Taïo boä cuõ). Vaû laïi, duø taâm yù hay hình töôïng, neàn phoâng cuûa chuùng vaãn laø söï höõu (existence) caùi chi chi, caùi coù chöù khoâng phaûi caùi khoâng. Nhieân tính mang tính caên coát, ñoàng hoùa thieân nhieân (nature) vôùi baûn chaát, hieåu caùch kyø cuøng, hieän töôïng taâm lyù cuõng laø hieän töôïng thieân nhieân ñaày tính vaät theå, treân ñoù töông taùc taâm vaø vaät (Matieøre, vaät chaát, xuaát phaùt töø nguyeân ngöõ La tinh Mater: meï). Khoâng tính veà thieân nhieân khoâng phaûi laø yù nieäm phuû nhaän vaät giôùi maø laø yù nieäm gaân guoác, trieät ñeå veà tính giaû hôïp cuûa vaät theå. Berkeley, tò toå chuû nghóa duy taâm Anh, ngaøi Long Thoï, hoaèng hoùa trieát lyù tính khoâng, gaëp coïp, voi döõ cuõng phaûi thaùo chaïy coù côø. Moät taêng thaân, duø naém vöõng taâm, coù theå caàm loøng khoâng ñaäu tröôùc moät böùc tranh ñeïp hay moät myõ nöõ.

•

TC THÔ 3

Hình töôïng xuaát loä, bieán ñoåi theo khía nhìn, nhö töøng loaïi aùnh saùng bieán ñoåi theo theá xoay chieàu laêng kính, nhöng khoâng theå maát ñi tính caùch baù vöông ngöï trò cuûa noù treân chieác ngai taâm thöùc. Soáng laø soáng vôùi, vôùi hình töôïng, taïo heä quaû taát nhieân thôøi kyø baùi vaät trong buoåi thô aáu cuûa loaøi ngöôøi, vaø sau naøy, phong traøo chieâm baùi hình töôïng (iconoclasm) töøng laøm lung lay ñeá quoác Byzantine, theá kyû 8, 9. Hôn ai heát, thi só laø keû bò huùt hoàn tröôùc hình töôïng. Thi ca, nhaân danh ngheä thuaät. Thi só, nhaân danh ñôøi soáng, muoán leân tieáng tröôùc nhöõng hình töôïng. Thi só coät moái töông heä vôùi thôøi ñaïi, qua moái giao tình vôùi hình töôïng. Hình töôïng moät vöïc thaúm. Hình töôïng moät caûnh thaûm saùt. Moät ngöôøi ñeïp vôùi laøn da traéng muoát. Moät cuoäc bieät ly coù keû haàu caän. Moät ñöôøng neùt kyû haø. Moät nhaùt dao cuûa muøi höông. Moät traän chieán ngaõ ba giöõa maøu xanh, ñoû, luïc... Caû moät khoái naëng hình töôïng seõ ñöôïc ñaõi loïc qua caùi pheãu caûm xuùc vaø trí tueä. Coù ba traïng huoáng xaûy ra trong taâm thöùc haén: Moät, haén côõi thô treân ngoïn caûm xuùc. Hai, haén, nhö gaø aáp tröùng (incubation) bình taâm cho thô ñuû nhieät löôïng bung nôû. Ba, haén khoâng laøm gì caû, an nhieân töï taïi cho caûm xuùc hoaùn vò, ñoåi chieàu, tích luõy theâm voán lieáng kinh nghieäm thô. Ngoaïi tröø ñieåm ba khoâng ñöôïc lyù tôùi, bôûi thô chöa hieän höõu vaø haén laø keû vaéng maët theo; ñieåm moät, haén nhö giong buoàm tröôùc côn gioù baõo, thô taùc ra moät theå hieän thaát baïi, seõ bò nhaän chìm, duø haén ñaõ soáng thaät, soáng troïn veïn; ñieåm hai, tính ngheä thuaät hieän nguyeân hình trong thô, baèng caùch naøo ñoù thô ñaõ ñöôïc chuoát loïc, maøi nhaün. Ruùt tæa töø ñoù moät nhaän ñònh: Tröông ñoä (extension) ngaõ saùng taùc caøng traûi roäng ra treân maët hình töôïng (ñöôïc tieát loä baèng caûm xuùc) thì myõ tính taùc phaåm caøng bò teo toùp, thu heïp. Vaø ngöôïc laïi, myõ tính taùc phaåm caøng lôùn thì ngaõ saùng taùc caøng nhoû. Söï khoán naïn veà tri thöùc hay tri thöùc veà söï khoán naïn troøng vaøo coå ngoân ngöõ (logos, verbe, nguyeân ngoân) daïng thöùc voán mang tính baûn theå, laïi chuyeån hoùa giai caáp, ñaåy luøi ngoân ngöõ thaønh caáu truùc kinh nghieäm. Ngoân ngöõ, moät kyù hieäu qui öôùc nhaèm truyeàn ñaït vôùi keû khaùc laïi bò/ñöôïc xöû duïng nhö moät coâng cuï nhaèm truyeàn ñaït vôùi chính noù, ngoân ngöõ truyeàn ñaït ngoân ngöõ, noù taïo thaønh löïc löôïng thoaùt khoûi voøng kieàm toûa cuûa tri thöùc maø ñoïc baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp. Moãi giai ñoaïn soáng, thi só luoân laø keû taân toøng, kyù hai thoûa hieäp. Moät, vôùi vaän haønh taâm sinh lyù. Moät, vôùi ngoân ngöõ. Nhöng vôùi rieâng ngoân ngöõ, thoûa hieäp kia raát deã bò phaù vôõ. Bôûi, ngoân ngöõ soáng cuoäc soáng rieâng, thôû hôi thôû rieâng; nhö côn luaân phong traán giöõ theá giôùi, hôi thôû cuûa ngoân ngöõ taïo ra moät ngöõ hoàn. Ngöõ hoàn haønh hoaït treân moät quoác ñoä, laõnh thoå. Giaû duï, moät ngaøy kia, traät töï cuûa moät theá giôùi xoay chuyeån, noùi khaùc, theá giôùi ñaët trong moät chænh theå môùi, baäc thang giaù trò ñaûo loän, bieân giôùi moãi quoác gia seõ ñöôïc veõ laïi, ñòa danh ñoåi teân, nhöõng baøi thô goïi teân chuùng seõ ñöôïc hieåu moät caùch khaùc bieät. Chaúng haïn Budapest thaønh Buddha = baäc giaùc ngoä, Pest

TC THÔ 3

•

= beänh dòch haïch; Thieân An Moân thaønh Thieân = trôøi, An = yeân oån, Moân = cöûa; Somalia, sommeil = giaác nguû. Ñieän Bieân Phuû, Ñieän = ngoïn ñeøn ñieän, Bieân = bieân giôùi, Phuû = caên nhaø lôùn, Mirabeau, mirage = aûo aûnh, beau = ñeïp (baøi Sur le pont Mirabeau cuûa Apollinaire); Brest, breast = khuoân ngöïc ngöôøi nöõ, vaø möa treân Brest coù theå hieåu, traän möa nöôùc mieáng treân ngöïc ngöôøi nöõ (baøi Il pleut sur Brest cuûa J. Preùvert) v.v... Hieåu thaám thía tinh thaàn hoaøi coå maø khai phaù cuûa thôøi Phuïc Höng AÂu Chaâu (aâge de renaissance), thi ca luoân vöôït leân thôøi tính, noù laø thöù thaùnh kinh cuûa ngoân ngöõ, moät thöù hermetic cabala cuûa Do Thaùi coå, vôùi ngöõ nghóa (semantics) linh ñoäng bieán hoùa, thaäm chí, ñoái nghòch. Chöa keå, moät baøi thô ñöôïc ñoïc ôû moät vò trí khoâng gian, thôøi gian rieâng bieät seõ daáy leân tính thaåm myõ khaùc nhau, töïa nhö moät lôøi thöa göûi thoát ra vaøo moät hoaøn caûnh thuaän lôïi, ñuùng hay khoâng ñuùng thôøi luùc seõ ñöôïc ñoùn nhaän hay bò baùc khöôùc. Moät ngöõ hoàn nhoùm tuï ñaøo saâu moät gieáng nghóa. Tieâu chuaån cuûa thaåm ñònh vaên hoïc (nhaát laø laõnh vöïc thô) naèm ôû choã naøy. Taàm voùc thô tuøy vaøo löôïng nghóa. Thô (taïm goïi theá), gieáng caøng muùc maïch caøng öù ra. Thô dôû, môùi vaøi laàn, ñaõ caïn kieät. Söï töø choái giaûi thích (paraphrasing) thô mình cuûa haàu heát thi só treân theá giôùi ngaàm hieåu raèng thô vöôït khoûi quyeàn naêng hoï vaø giaûi thích thô mình khaùc naøo phaù vôõ gioït maùu trinh tieát cuûa thô. Hoï phaûi noùi laõng, quaït nghóa cho höông bay, hay ñaønh giöõ im laëng, söï im laëng cuûa baøo thai, cuûa reã, cuûa maïch nguoàn, cuûa haäu lieâu, vaø cuûa... thoùc gioáng thi ca. Gieáng caøng saâu, maïch caøng ñaày. Moät muõi teân baén tôùi voâ löôïng nghóa. Söï tröôûng thaønh cuûa aån duï hay cuûa thô laø moät böôùc chuyeån töø nhö qua laø, töø laø ñeán khoâng laø (laø aån daáu), töø coù nghóa ñeán voâ nghóa (non-sens), töø hình töôïng ñeán voâ hình töôïng. Neàn thi ca noùi rieâng vaø vaên hoïc theá giôùi noùi chung ñang soáng trong baàu khí Kim Cang: Nghóa töùc voâ nghóa nhö theá môùi goïi laø coù nghóa; hình töôïng töùc voâ hình töôïng nhö theá môùi goïi laø hình töôïng. Traûi qua nhöõng cuoäc ra ñi cuûa töøng thôøi ñaïi, haén laø keû ôû laïi sau cuøng ñeå chaên daét, nuoâi lôùn chöõ nghóa. Traûi qua nhöõng ñoå vôõ cuûa töøng tö töôûng, yù heä, haén laø keû soáng soùt treân thô cuûa mình. Haén thi trieån vaø nhaäp laøm moät vôùi ngoân ngöõ. Ngay noãi khoå ñau khi ñi qua thô khoâng coøn laø noãi nöõa maø trôû thaønh moät caûm thoï cuûa thaân xaùc vôùi cuoäc ñôøi: Ñôøi soáng caøng khoå ñau, ngheä thuaät caøng hoan laïc. Thoaùt khoûi hình töôïng, nhö thaùo cuõi, soå loàng. Don Quixote, moät nhaân vaät voán mang aån öùc xaõ hoäi, ñaõ chaïm hình muoân thuôû maãu ngöôøi muoán ñaäp vôõ hình töôïng (coái xay gioù). Thi só muoán vaát ñoâi naïng goã hình töôïng vaø böôùc ñi doõng daïc laøm cuoäc bieät tích ngaén haïn. Xoùa hình töôïng cuõ, taïo khôûi ñieåm caûm höùng sô khai, saép xeáp traät töï theá giôùi baèng traät töï ngoân ngöõ. Qua ngoân ngöõ, moät laâu ñaøi giaû hình ñöôïc xaây ñaép: Thaùo töøng maûnh laâu

•

TC THÔ 3

ñaøi thì toaøn boä yù nieäm laâu ñaøi seõ suïp ñoå. Duø naèm trong truïc khoâng, thôøi, dó nhieân, moãi caâu trong toaøn khoái caát leân moät maït theá luaän (eschatologie). Moãi böôùc chaân ngoân ngöõ laàn veà tuyeán trôøi töôûng töôïng, chuïm ñaàu vaøo nhaát theå (unity). Khoâng coù theá ñaïi ñoàng, hoøa ñieäu naøo roát raùo baèng höôùng tôùi chung cuûa ngoân ngöõ. Raéc thieân thu vaøo nhöõng gioït voâ thôøi, duø ôû trong moät khoâng gian baát oån, thi só vaãn yeân vò ngay treân ñoâi caùnh ñaäp cuûa loaøi ñaïi ñieåu. Thi só vaãn yeân vò treân chieác vaùn baét giöõa hai baùn caàu naõo boä, döôùi ñoù nhöõng nhaùnh soâng chaûy veà khoâng bao giôø luùng tuùng ñoå ra ñaïi döông cuûa trí baùt nhaõ vôõ tieáng voâ thanh kyø dieäu. Haén ñi luoàn vaøo taát caû söï töôùng, saéc töôùng maø vaãn ung dung khoâng heà bò vöôùng maéc. Thô ñöùng trong thôøi ñaïi nhöng cuõng toan tính bay vöôït treân thôøi ñaïi. Ñoâi caùnh thô thay theá ñoâi caùnh gaõy thieân thaàn (thieân thaàn, moät saûn phaåm cuûa trí töôûng töôïng manh nha töø theá kyû 4). Phoùng tôùi tröôùc vaø khoâng ngoaùi laïi ñaøng sau ñeå nhö chaøng Orpheùe phaûi maát ñi naøng Euridice vónh vieãn. Tröôøng ñoä cuûa tính thôøi ñaïi trong thô caøng lôùn, ñöôøng bay cuûa thô ca caøng ngaén nguûn. Vöôït leân thôøi ñaïi töùc vöôït leân tri kieán. Vöôït leân tri kieán töùc ñoaïn tröø tri kieán. Ñoaïn tröø tri kieán töùc phuïc hoïat tri kieán. Ñoå heát röôïu cuõ vaø roùt vaøo röôïu môùi. Soáng traøn ñaày trong töøng khaéc hieän taïi töôûng nhö ngaøy mai seõ cheát. Hieän taïi, ñoái vôùi thi só bieán thaønh thöù hieän taïi ña thì, ñaùnh baït theå quaù khöù ña thì cuûa moät soá neàn ngöõ hoïc hieän ñaïi. Soáng hieän taïi laø soáng côn leân ñoàng taän cuøng cuûa hôi thôû maø ñi ñöùng naèm ngoài treân ñöôøng vaø laøm cuoäc chuyeån y taâm thöù nhö moät ñaïo só. Noùi roõ ra, daân toäc ñang nhu caàu höôùng tôùi moät neàn ngheä thuaät baùt nhaõ (prajna: hôi thôû, trí tueä) maø buoåi ñaàu, thi ca phaûi laø muõi xung kích. Khoâng coù ñænh thi ca (duø laø Nguyeãn Du) hay moät neàn trieát lyù naøo ñöôïc döïng saün (duø laø Heùgel, keû töï phuï) maø khoâng theå vöôït qua. Bôûi leõ, thi ca khoâng phaûi laø ngoïn nuùi ñeå nhöõng keû laøm thô chæ bieát leo tôùi ñoù vaø caém moät ngoïn côø treân ñænh, neáu ñuùng theá, thì noù laïi caøng khoâng phaûi laø ngoïn nuùi ñöôïc ño baèng ni thöôùc: Ngoïn nuùi Tu Di chæ laø bieåu tröng choùt voùt moät taâm thöùc ñaïi ngoä. Neàn ngheä thuaät mang tính laøng maïc cuûa toäc Vieät ñeán nay, ñaõ nguû daøi ngaøn naêm baèng ñoâi maét Trung coå ngoan coá, thuû cöïu ñang/phaûi ñöôïc böøng leân, ñoâ thò hoùa. Thi ca hoâm nay nhö ngoïn löûa coù coâng naêng nhieàu maët: taøn phaù, taïo hình, thaép saùng, lay tænh... Lay tænh daân toäc tröôùc heát laø khôi daäy yù thöùc môùi, sinh phong môùi, ñaåy noïa tính chaäm luït chuyeån maïnh, vaø xoâ caùnh cöûa thi ca töø laâu ñaõ khoùa chaët tieáng caàu cöùu beân trong.

TC THÔ 3

Toâ Thuøy Yeân Quaùn Vaéng Veû Ñi ñeán ñoù, döôøng nhö ta coù heïn Heïn cuøng ai, khoâng nhôù roõ laø ai. Ñi ñeán ñoù, loøng khoâ nhö traùi roãng Khua ruïng rôøi noãi ñoùi khaùt traàn ai. Chieàu nay trôøi naéng gaét... Chieàu nay trôøi möa daàm... Quaùn vaéng veû, ngoïn ñeøn nhö noãi ñôïi Thieân thu tröôøng daï boùng ai veà. Quaùn vaéng veû, khoâng ai ngöôøi ñeán gaëp Ngoïn ñeøn nhö noãi ñôïi thieân thu. Loãi töï mình, loãi töï mình thoâi Ñaõ chaúng nhôù ra ngaøy thaùng heïn. Toäi cho ngöôøi, toäi baáy cho ngöôøi Cuõng ñeán ñaây chôø chaúng gaëp ai. Vieäc ñôøi laàm laãn vaäy Hoài maáy chaúng hôn gì Thoâi thì haõy coá naùn Cho ñaùng moät laàn ñi. Chieàu nay trôøi naéng gaét... Chieàu nay trôøi möa daàm... Quaùn vaéng veû, ngoïn ñeøn nhö noãi ñôïi Thieân thu.

•

TC THÔ 3

Du Töû Leâ Laøm Tình duø khoâng noùi ra moïi ngöôøi ñeàu bieát maët traêng / thöôøng xuyeân / laøm tình vôùi thuûy trieàu maët trôøi laøm tình vôùi ñeâm toái tôùi khi maët maøy ñoû khöôùt nhö ngöôøi quaù cheùn môùi chòu troài leân khoûi maët bieån (chæ nhöõng keû khoâng hieåu tình yeâu laø gì môùi leân aùn thuûy trieàu / ñeâm toái / vaø / söï quaù cheùn) duø khoâng noùi ra moïi ngöôøi ñeàu bieát naéng möa laøm tình / ngaøy ñeâm / vôùi caây, coû xe coä laøm tình vôùi ñöôøng phoá ñieän thoaïi laøm tình vôùi tieáng noùi maùy bay laøm tình vôùi phi ñaïo traùi tim laøm tình vôùi baèn baët, khao khaùt (chæ nhöõng keû khoâng hieåu tình yeâu laø gì môùi leân aùn caây coû / ñöôøng phoá / tieáng noùi / phi ñaïo / khao khaùt duø khoâng noùi ra moïi ngöôøi ñeàu bieát hoa caùi thuï thai nhôø buïi phaán ñöïc do gioù, böôùm, ong, coân truøng (noùi chung) ñem laïi (chæ nhöõng keû khoâng hieåu tình yeâu laø gì môùi leân aùn gioù, böôùm, ong vaø coân truøng noùi chung)

TC THÔ 3

vaäy chöù neáu anh vieát hai chöõ laøm tình trong thô nhieàu phaàn seõ bò leân aùn hoï goïi ñoù laø ñieàu nhô baån (daàu hôn ai heát nhöõng ngöôøi ñoù neân hieåu seõ khoâng coù hoï moät khi chaúng coù ñieàu mang teân: nhô baån) duø coù noùi ra chöa chaéc moïi ngöôøi ñaõ hieåu ñieàu ñaùng leân aùn hôn caû chính laø... ta gioït thôøi gian aùt xít nhieãu ñieàu khaûo, tra linh hoàn öôn, thoái kia moãi phuùt 8.94

•

TC THÔ 3

Trònh Y Thö Nôi Choán

Toâi vaãn ñi veà nhöõng ñeâm trôøi troå möa ñeå thaáy co ro noãi coâ ñoäc treân voøm caây laïnh Tieáng raû rích cuûa ñeâm leâ theâ nhö khuùc nhaïc ñeäm cho cuoán phim kyù öùc trôû veà nhöõng caûnh ñôøi khoâng khoâng gian naøo chöùa noåi Caùnh cöûa thaùng gieâng môû toang beân trong moä phaàn saép saün cöù theá moãi ngaøy toâi thu xeáp ñôøi toâi nhö theå ngaøy mai ra ñi khoâng trôû laïi Noãi run sôï chaúng coøn gheâ gôùm nöõa khi maët ñaát phaúng lì moät maøu ñen khoái tinh caàu thaûn nhieân bay trong cuoäc haønh trình voâ taän Toâi vaãn ñi veà treân neàn ñaù aåm reâu noãi hoang taøn nhö ñaëc laïi nôi ngaên tim vaät vaõ

TC THÔ 3

Hoaøng Höng Soát

Toâi boàng beành toâi nôû chaät khoâng gian Toâi nhìn toâi bay khoûi ñaát Côn soát naøo ñaây thaân theå ruøng ruøng uø tai choùng maët Baøn tay em suoái maùt Loøng anh coøn baát an Tieáng em ñeàu ñeàu lôøi kinh xa xaêm Coù moät kieáp mình tu chöa troïn kieáp Maét em treân ngoïn caây Doõi ñoaøn taøu oan nghieät Kieáp naøy anh laïi vuïng Coù coøn kieáp khaùc khoâng em? Giaät mình goái öôùt Tay quôø sang em Ngaøy buoàn aên caû vaøo ñeâm Em ngoài nhö nuùi laëng im maø buoàn Anh coøn chao ñaûo voâ thöôøng Nhöõng côn ñoäng ñaát ñieân cuoàng döôùi da Bao giôø côn soát luøi xa Ñeå anh laúng laëng tan ra thaønh lôøi

•

TC THÔ 3

Maát Thô Ngaây Phan Taán Haûi

aát thô ngaây, ñoù laø moät trong nhöõng ñaëc tính cuûa thô ñöông thôøi. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø nhaø thô khoâng coøn thô ngaây hoàn nhieân; chuùng ta vaãn thaáy, vaãn gaëp haèng haø sa soá nhaø thô ñöông thôøi cöïc kyø ngaây thô. Nhöng maát thô ngaây noùi ñaây chæ coù nghóa raèng thô khoâng coøn chæ veà moät theá giôùi thô caùch lìa vôùi ñôøi thöïc, khoâng coøn chæ veà moät phaân caùch giöõa caùi goïi laø “ngoân ngöõ thô” vaø “ngoân ngöõ khoâng thô” nöõa, maø bieân giôùi nhö chöøng bò xoùa nhoøa ñi, laán ñi, vöôït haún caùi laèn ranh “ñôøi thöïc” vôùi “ñôøi thô”. Taïi sao? Thöû nhìn veà moät vaøi theá giôùi thô cuûa ngöôøi ñi tröôùc. Nhö tröôøng hôïp Nguyeãn Du, cuï keå laïi cuoäc ñôøi naøng Kieàu baèng moät ngoân ngöõ thô cöïc kyø laâm ly bi ñaùt, chöõ nghóa ñeïp traùng leä khoân löôøng. Chuùng ta thaáy coù moät taùc giaû thaønh khaån laøm thô vaø moät taùc phaåm thì ñöôïc thaønh khaån saùng taùc. Nhö tröôøng hôïp cuoán Luïc Vaân Tieân, ngöôøi ñoïc cuõng nhaän dieän ra coù bieân giôùi giöõa ngöôøi saùng taùc vaø thaønh phaåm thô ñöôïc hình thaønh. Hai tröôøng hôïp treân cho hình dung ñöôïc hai taùc giaû muoán thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc raèng coù moät theá giôùi ñöôïc keå laïi, vaø ngoân ngöõ laø moät phöông tieän truyeàn ñaït. Trong tieán trình laøm thô, hai taùc giaû khoâng muoán xen vaøo, nhaûy vaøo, hay laøm giaùn ñoaïn doøng chaûy cuûa cuoäc ñôøi thô ñöôïc dieãn laïi. Hai taùc giaû ñeàu muoán giaáu maët. Ñieàu muoán phoâ ra laø hai truyeän thô ñöôïc keå kia. Nhöng caùc nhaø thô ñöông thôøi haàu heát ñeàu muoán laøm giaùn ñoaïn doøng thô cuûa chính hoï, muoán caét ngang caâu hoï ñang vieát baèng caùch naøo ñoù, vaø coù khi nhaéc nhôû ngöôøi ñoïc raèng ñieàu ñang ñoïc chæ laø chöõ nghóa thoâi, khoâng coù truyeän gì ñeå keå vaø khoâng coù theá giôùi naøo phaân caùch giöõa ngöôøi saùng taùc vaø caùi ñöôïc saùng taùc. Nghóa laø gì? Hình nhö ñôn giaûn laø caùc nhaø thô ñöông thôøi khoâng thaønh khaån vôùi ñieàu ñang keå maø chæ thaønh khaån vôùi chính chöõ vaø chöõ thoâi. Vaø vì chöõ laø ngoâi nhaø con ngöôøi cö nguï, laø moät tính theå cuûa nhaân loaïi, laø caùi cöu mang moïi chuyeän treân ñôøi. Nghóa laø ñieàu ñöôïc keå khoâng coù gì ñeå baän taâm, maø nhaø thô chæ muoán nhaéc nhôû ngöôøi ñoïc chæ neân baän taâm vôùi chính chöõ thoâi. Nghóa laø nhaân vaät

TC THÔ 3

•

khoâng coøn laø naøng Kieàu, chaøng Kim Troïng, coâ Nguyeät Nga, caäu Vaân Tieân; maø nhaân vaät chính laø chöõ vaø chöõ thoâi. Nhö vaäy khoâng coù nghóa laø thô cuõ coi thöôøng chöõ. Ngay hieän thôøi cuõng khoù tìm ñöôïc nhaø thô naøo duïng chöõ Vieät ñieâu xaûo nhö trong Chinh Phuï Ngaâm. Vaø cuõng khoâng coù nghóa laø thô môùi coi thöôøng tính truyeän. Thí duï nhö moät caâu ñoâi khi bò coi nhö bí hieåm cuûa Kheá Ieâm, töø thuôû tuoåi taùc nhö ñoàng naùt, vaãn thöïc söï noùi leân ñöôïc cuoäc ñôøi cuûa chaøng tuoåi treû moät hoâm xaùch xe ñaïp haønh ngheà mua ñoàng hoà cuõ, ve chai, ñoàng naùt ñeå möu sinh. Nhöng khaùc bieät lôùn laø nhaø thô ñöông thôøi thöôøng khi thì hieân ngang xen vaøo chính thô mình ñeå gaây roái. Thí duï caùch duøng caùc daáu chaám caâu (phaåy, chaám, chaám phaåy, gaïch cheùo...) cuûa nhaø thô Du Töû Leâ. Anh khoâng coøn toân troïng chính ñieàu anh keå, maø anh ñaùnh thöùc ngöôøi ñoïc ngay ôû caùch ngaét caâu, caùch giaùn ñoaïn ngoân ngöõ baát ngôø, vaø trong tröôøng hôïp naøy thì chính chöõ vaø daáu töï ñoäng nhaûy leân ñeå trôû thaønh nhaân vaät. Ñieàu vöøa noùi cuõng ñuùng cho thô Hoa Kyø. Cuï theå nhö baøi “Howl” cuûa Allen Ginsberg töø cuoái thaäp nieân 50 cuõng mang nhöõng daáu hieäu treân, vôùi caâu: with mother finally ******, anh the last... Chuùng ta khoâng theå hieåu saùu daáu hoa thò coù nghóa gì, hoaëc coù töôïng tröng cho gì, hoaëc ngay caû voâ nghóa. Taïi sao khoâng ba hay boán hoa thò maø laïi saùu. Khoâng naém baét ñöôïc nghóa, vaø cuõng khoâng phaùt aâm ñöôïc, vaø hieån nhieân cuõng khoâng phaûi laø voâ ngoân chi heát, nhöng ñaët thöïc söï trong toaøn vaên chuùng vaãn laøm chuùng ta moät thoaùng khöïng laïi, vaø thaáy moät theá giôùi khaùc -- nôi ñaây nhaân vaät coøn chính laø chöõ vaø chöõ. Nhìn laïi caùc nhaø thô tieàn chieán taøi hoa cuûa daân toäc chuùng ta, nhö nhöõng Xuaân Dieäu, Huy Caän, Vuõ Hoaøng Chöông, Ñinh Huøng, vaân vaân. Hoï thaønh khaån keå chuyeän tình cuûa hoï, thaønh khaån taëng thô cho giai nhaân, vaø thaønh khaån trong chính taøi hoa gieo vaàn duïng chöõ cuûa hoï. Nhöng hoï khoâng bao giôø nhaûy vaøo gaây roái vôùi chính doøng thô cuûa hoï. Hoï khoâng bao giôø xen vaøo, ngaét ñoaïn theá giôùi mô moäng cuûa ngöôøi ñoïc. Theá giôùi cuûa hoï tuyeät dieäu vaø ngaây thô. Caùc nhaø thô ñöông thôøi khoâng thaønh khaån nhö vaäy. Khoâng coù nghóa gì khaùc hôn laø chính hoï, hoï ñaõ töï xoùa taát caû caùc laèn ranh giöõa ñieàu ñöôïc keå, ngöôøi keå, ngöôøi ñoïc -- Hoï khoâng ru ngöôøi ñoïc vaøo theá giôùi khaùc nöõa, maø hoï ñaùnh thöùc ngöôøi ñoïc, vaø gaây söï vôùi ngöôøi ñoïc, vaø thoø haún ñaàu vaøo ñeå chuù giaûi ôû moät nôi naøo ñoù. Nhö ñeå noùi, tænh ñi, ñöøng caûm ñoäng, ñaây chæ laø chöõ thoâi. Laáy thí duï nhö hai caâu cuûa Nguyeãn Du:

Gìn vaøng giöõ ngoïc cho hay Cho ñaønh loøng keû chaân maây cuoái trôøi

•

TC THÔ 3

Chuùng ta, ngöôøi ñoïc, thaáy coù chaøng thieát tha daën doø naøng tröôùc khi chia tay, thaønh khaån caûm ñoäng nhö bieát ñaâu giaây phuùt naøy nhö döôøng laø vónh bieät. Chuùng ta cuõng khoâng thaáy coù chaân dung taùc giaû phaûng phaát trong naøy. Taùc giaû nhö giaáu maët ñi, ñeå ngöôøi ñoïc deã suït suøi vôùi moái tình ñaãm leä ly kyø. Nhöng thöû vieát laïi caùch khaùc, moät caùch cöïc kyø cöïc ñoan, thí duï nhö sau: gìn VAØnG giöõ nGoïc ChO hay cho ñaønH loøng KEÛ chaân; maây cuoáI trôøi Caâu thô maát haún söùc thieát tha, caûm ñoäng. Nhöng nôi ñaây nhaân vaät chaøng daën doø nhaân vaät naøng nhö döôøng bò hö voâ hoùa, vaø ñeå cho nhaân vaät chöõ vaø chöõ hieän leân. Taùc giaû thoø haún ñaàu vaøo giöõa nhöõng chöõ nhö ñaùnh thöùc ngöôøi ñoïc, vaø caû gaây roái nöõa. Dó nhieân ñoù laø gaây roái caùch cöïc ñoan, vaø do vaäy neân khoâng hay, khoâng laøm ñieån hình ñöôïc. Nhöng trong caùc nhaø thô ñöông thôøi chuùng ta vaãn raûi raùc, thoaûng khi baét gaëp thaùi ñoä naøy. Nhö döôøng gieãu côït taát caû nhöõng caùi gì “caûm ñoäng” cuûa theá giôùi thô. Thöïc söï, ñoù laø xoùa haún laèn bieân giöõa thöïc vaø sieâu thöïc. Chuùng ta coù theå gaëp caùch “ñaùnh thöùc ngöôøi ñoïc” nôi moät vaøi doøng thô cuûa Ñoã Kh., vaø thoâng minh hôn thí duï cöïc ñoan treân: Hôõi nhöõng em haøng quaùn (Maáy aên maøy laøm ôn ñi choã khaùc Trôû veà ñoaïn ñaàu -- caùc caâu, boán, naêm, saùu -- cho khuaát maét) Baøi “Trong Tuùi Vieät Kieàu Caùi Gì Toâi Cuõng Coù.”

Nôi trích thô naøy, ngöôøi ñoïc ñöôïc nhaø thô yeâu caàu trôû veà ñoaïn thô ñaàu vaø ñoïc caùc caâu thöù tö, thöù naêm vaø thöù saùu. Theá giôùi ñöôïc keå trôû thaønh ngay theá giôùi ñang keå. Taùc giaû thoø haún ñaàu vaøo, chöôøng maët ra. Môû moät ngoaëc nhoû ôû ñaây. Nôi moät cöïc khaùc cuûa thi ca, nhieàu nhaø thô Vieät vaãn ñang söû duïng, caùc taùc giaû laïi phoái trí chöõ mình thaønh moät hình hoïa. Pheâ bình Hoa Kyø goïi ñaây laø thô cuï theå (concrete poetry). Nhö moät caâu thô vieát veà chieác laù rôi, hay caùnh chim bay löôïn thì saép xeáp hoaëc raûi chöõ ra cho nghieâng ngaû, cho coù hình daïng laù rôi, chim löôïn. Loái thô naøy möôïn nhieàu söùc maïnh cuûa hoäi hoïa quaù, vaø laøm chöõ maát tính nhaân vaät. Ñaây cuõng laø moät cöïc ñoan vaø khoâng coøn ñöôïc öa chuoäng bao nhieâu. Theâm nöõa raát cöïc nhoïc cho nhaø baùo khi trình baøy. Nhaø thô thöôøng vaãn neân töø bi vôùi ngöôøi saép chöõ keû trình baøy. Ñoùng ngoaëc. Taïi sao nhieàu nhaø thô ñöông thôøi laïi muoán xoùa laèn ranh giöõa theá giôùi thöïc vaø theá giôùi aûo, moät theá giôùi do thô taïo neân? Coù leõ chính vì theá giôùi chuùng ta ñang soáng hoâm nay ñaõ töï thaân mang quaù nhieàu tính huyeàn aûo, nhö moäng,

TC THÔ 3

•

vöôït xa haún söùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi. Khoâng caàn töôûng töôïng nöõa, ñoù laø moät phöông tieän cuûa thô ñöông thôøi. Moïi chuyeän treân theá giôùi naøy thöïc söï ñaõ vöôït xa trí töôûng töôïng cuûa con ngöôøi. Vaø trong caùch theá hieän thaân, con ngöôøi xaõ hoäi naøy phaûn öùng baèng caùch khoâng caàn töôûng töôïng nöõa, maø chæ caàn luoân luoân tænh thöùc, ñeå thaáy, ñeå nhaän bieát, ñeå goïi teân ñöôïc theá giôùi tröôùc maët mình. Ñieàu naøy ñaõ xaûy ra vôùi vaên chöông Hoa Kyø ñaàu thaäp nieân 70. Trong baøi giôùi thieäu cuoán Superfiction or The American Story Transformed (Sieâu Truyeän, Hay Laø Tieåu Thuyeát Hoa Kyø Hoùa Theå) aán haønh naêm 1975, nhaø pheâ bình Joe David Bellamy cho laø moïi chuyeän ôû nöôùc Myõ ñaõ trôû neân sieâu thöïc, baàu khí khaûi huyeàn, cuoäc chieán Vieät Nam, caùc vuï aùm saùt, neàn vaên hoùa coå voõ ma tuùy ñaõ taêng cöôøng caùi caûm thöùc veà söï maát maùt moät thöïc taïi ñöôïc chia seû. Bellamy ñaët caâu hoûi, “Neáu thöïc taïi trôû neân sieâu thöïc, taïi sao tieåu thuyeát phaûi taû thöïc?” Caâu hoûi treân caøng quyeát lieät hôn cho thaäp nieân 90 cuûa chuùng ta. Theá giôùi thöïc-aûo cuûa ña truyeàn thoâng ñieän toaùn ra ñôøi. Ngöôøi ñoïc tham döï vaøo chính tieåu thuyeát ñieän toaùn trong caùc ñóa CD-ROM, vaø töï choïn caùc haønh trình cho tieåu thuyeát. Moïi trí töôûng töôïng ñeàu thua keùm cuoäc ñôøi thöïc chung quanh chuùng ta. Neáu trôû ngöôïc vaøo ñaát nöôùc Vieät Nam chuùng ta. Moïi chuyeän xaûy ra cuõng gay caán khoù hieåu, nhö döôøng khoâng thöïc. Moät cuoäc noäi chieán nhieàu thaäp nieân, haøng loaït thanh nieân ñöôïc quyeán ruõ lao vaøo hy sinh, haøng trieäu gia ñình ly taùn, nhaø tuø döïng khaép nôi, ngöôøi ngheøo caøng ngheøo vaø ngöôøi giaøu caøng giaøu theâm. Moïi chuyeän xaûy ra ngoaøi söùc töôûng töôïng, nhö mô, nhö xi neâ, nhö khoâng thöïc, nhö tieåu thuyeát phöông Taây cuoái theá kyû 19. Thô Nguyeãn Du vaø Nguyeãn Ñình Chieåu hieån nhieân khoâng theå ñöôïc ngöôøi ñôøi sau laëp laïi. Nhöng chính thô Xuaân Dieäu vaø Vuõ Hoaøng Chöông cuõng khoâng coøn coù choã trong moät theá giôùi “nhö döôøng khoâng thöïc” naøy. Khi ñoïc thô caùc theá heä tröôùc, chuùng ta nhö ñöôïc bòt maét ñeå mô vaøo doøng thô. Nhöng khi khoâng coøn bò bòt maét, vaø moïi chuyeän tröôùc maét ñeàu khoù hieåu, nhö döôøng khoâng thöïc, nhö döôøng phi thöïc, nhö döôøng sieâu thöïc, thì thô trôû thaønh laø ngoân ngöõ chính cuûa theá giôùi naøy. Laø chöõ khoâng coøn laø phöông tieän chuyeân chôû chuùng ta vaøo theá giôùi beân kia, theá giôùi “naøng Kieàu” hay theá giôùi “Toá cuûa Hoaøng” nöõa. Laø chöõ, nôi cö truù vaø hieän thaân cuûa chuùng ta, cuõng trôû thaønh nhaân vaät, vaø mang chöùc naêng ñaùnh thöùc con ngöôøi, duø laø ñeå cuøng ngaån ngô khoâng hieåu chi theâm veà theá giôùi chuùng ta ñang soáng. Chöõ khoâng coøn ñeå chuyeân chôû ngöôøi ñoïc vaøo theá giôùi naøo khaùc nöõa, maø chæ thaúng ngay vaøo theá giôùi ñöông hieän. Ñau khoå vaø haïnh phuùc khoâng phaûi cuûa theá giôùi beân kia, theá giôùi “ñöôïc taïo neân” nöõa, maø chính ngay ôû “theá giôùi ñöông cö nguï” cuûa ngöôøi vieát vaø ngöôøi ñoïc.ª

•

TC THÔ 3

Hoaøng Phuû Cöông

Gioù loâi giöõa doøng laâm chung aø... leân moät tieáng noùi trôù treâu phaàn phaät ruoàng tay ngaøn ñang coù ñoàng loøng bay aùo thieát böïc böïc

uoâng...

TC THÔ 3

Giaác Ca Sao baøi ca khoâng thaû vaøo söông ñuïc söõa nhôø phaân giaûi coäi röøng buoâng môû ruïng

höông

lôøi ôi mieân man cuøng khoâng toû giaác rôû luøng sao sao laêng veà chóu möôøng khöông söông sa muøa mai maõi phaåy ñoïng gioït nhoû vaøo khung reâu bieác.

•

TC THÔ 3

ÔÛ Grand Canyon nhöng nieàm queân laõng khoâng coù maët ngaøy naøo chuùng ta coøn goïi teân ñoái dieän loøng öôùc mô noùi doái im laëng ngaøn keùo tôùi lôøi chuù thaàm chóu cuøng sao rôi vò giaùc gioù khôi khoaûng troáng in hình treân vaùch hoûi giöõa ñeâm veà ñaâu lôøi caàu vang boùng ñaù laøm chieác caùnh bay qua laøm tieáng haùt vang xa naøo ñaâu laêng taåm thaàn linh mai moát trôû veà xöa.

TC THÔ 3

Ngoâ Minh Ngöôøi Baùn Maët Naï Ngöôøi baùn maët naï quanh quaån phoá Cuøng treû con vaø laù rôi vaøng Nhöõng maët khæ maët heo maët choù Nhaên nhôû cöôøi ñoû xanh Ngöôøi baùn maët naï gaày nhom aùo vaù Ngöôøi mua maët naï maët khoù ñaêm ñaêm Nhöõng maët khæ maët heo maët choù Veânh vang nhìn A ha... nhòn rau nhòn maém Trung thu con meï raèm ñeâm vui Cho boõ thaùng ngaøy bao göông maët Nhaøu naùt nhö chöa bieát nuï cöôøi Ngöôøi baùn maët naï chieàu trôû veà Daét boùng mình ven hoaøng hoân lôïi Maët naï baùn heát coøn laïi mình Ai hoûi han chi thaèng maët thaät! Hueá 1988

•

TC THÔ 3

YÙ Nhi Ngöôøi Ñaøn Baø Ngoài Ñan Giöõa chieàu laïnh moät ngöôøi ñaøn baø ngoài ñan beân cöûa soå veû vöøa nhaãn naïi vöøa voäi vaõ nhaãn naïi nhö theå ñoù laø vieäc phaûi laøm suoát ñôøi voäi vaõ nhö theå ñoù laø laàn sau choùt Khoâng thôû daøi khoâng mæm cöôøi Chò ñang giöõ kín ñau thöông hay laø haïnh phuùc loøng chò ñang traøn ñaày nieàm tin hay laø ngôø vöïc. Khoâng moät laàn naøo chò ngaång nhìn leân Chò ñang qua nhöõng phuùt giaây tröôùc laàn gaëp maët hay sau buoåi chia ly Trong muõi ñan kia aån daáu nieàm haân hoan hay noãi lo aâu trong ñoâi maét kia laø chaùn chöôøng hay hy voïng. Giöõa chieàu laïnh moät ngöôøi ñaøn baø ngoài ñan beân cöûa soå döôùi chaân chò cuoän len nhö quaû caàu xanh ñang laên nhöõng voøng chaäm raõi. 1-84

TC THÔ 3

•

Ngheä Thuaät, (Thô) Vaø Soáng Ngu-Yeân

Caù. Ñoäc giaû vaø taùc giaû. Caâu chuyeän nhöõng gia ñình ngheøo trong nhöõng böõa côm khoâng coù caù aên, ñaõ duøng caù goã kho vôùi nöôùc maøu ñeå chaám rau luoäc khieán toâi cöù maõi thaéc maéc raèng hoï duøng caù giaû aên cho ñôõ theøm hoaëc hoï duøng caù giaû ñeå khoa tröông vôùi haøng xoùm? Neáu giaû vì theøm thì caù thaät laø ñieàu hoï öôùc muoán. Neáu giaû vì maëc caûm ngheøo hay vì yù khoe khoang, ñieàu hoï muoán laø moät chuùt danh hôøi khoâng phaûi caù. Ngöôøi thöôøng vì moät chuùt hö danh maø queân ñi thöïc chaát. Coù aên caù thaät môùi bieát caù ngon. Coù aên caù töôi môùi bieát caù ngoït. Vì baát cöù moät lyù do gì aên caù giaû chaúng coù lôïi ích gì cho ñôøi soáng. Ngheä thuaät khoâng coù giaû hay thaät nhöng ngöôøi tìm ñeán ngheä thuaät coù keû saùng taùc hay thöôûng thöùc nhö ngöôøi aên caù thaät, coù keû chæ vì moät môù teân tuoåi kieán thöùc haõo huyeàn. Coù bao giôø ta vaø baïn töï hoûi mình thuoäc vaøo nhoùm naøo chaêng? A person becomes a poet three years before his readers think he does, and about seven years after he thinks he does, nhaùi Lewis B. Hershey. Ngheä thuaät duøng ñeå soáng hoaëc ñeå chôi. Ñeå chôi thì laáy vui laøm ñaàu, laáy giaûi trí laøm thaùi ñoä. Vui thôøi ñeán, heát vui thôøi veà. Ñaït thì khoaùi chí, khoâng ñaït thì chí khoaùi. Coù vaäy thôøi xöa môùi coù caùc cao nhaân nhö Ñaøo Tieàm, thôøi nay môùi coù caùc vò nhö Buøi Giaùng. Ñeå soáng, ngöôøi vaøo ngheä thuaät ôû nhieàu taàng ñoä khaùc nhau: Caûm thuï ñöôïc caùi ñeïp caùi hay nhö aên nhöõng mieáng caù ngon, cheùp cheùp trong mô hoà nhöõng söï thaät nhö ñaõ ñôøi chaép chaép nöôùc ngoït töø mieáng caù töôi. ÔÛ baäc khaùc, nhieàu ngöôøi ñaõ tìm ra nhöõng giaù trò hoaëc yù nghóa rieâng tö cho hoï; ngöôøi tìm trong tieán trình caáu taïo cuûa ngheä thuaät nhöõng nguyeân lyù soáng; ngöôøi söû duïng ñöôïc phöông tieän cuûa ngheä thuaät laø saùng taïo vaøo trong nhöõng vieäc bình thöôøng khieán ñôøi soáng hay ñeïp hôn; Creativity can

•

TC THÔ 3

solve almost any problem. The creative act, the defeat of habit by originally, overcomes everything George Lois. Coù keû taâm luaän raèng taän cuøng cuûa ngheä thuaät laø ñaïo. Rieâng toâi baèng nhöõng kinh nghieäm nhoû nhoi cuûa mình, toâi cho raèng caøng ñi saâu vaøo ngheä thuaät caøng thaáy roõ caûm thaät con ngöôøi cuûa chính mình nhieàu hôn. Ñôøi khoâng coù gì chaùn baèng soáng maø töï töôûng laàm veà mình (khoâng phaûi khoâng bieát mình laø ai). Often people attempt to live their lives backwards; they try to have more things, or more money, in order to do more of what they want, so they will be happier. The way it actually works is the reverse. You must first be who you really are, then do what you need to do, in order to have what you want. Margaret Young. Tìm hieåu baûn ngaõ laø moät haønh trình suoát caû ñôøi ngöôøi. Moät coâng trình lôùn hôn laøm trieäu phuù, laøm thieân taøi, laøm hoa haäu. Neáu hoûi moät traêm ngöôøi veà muïc ñích cuûa ñôøi soáng toâi tin raèng ña soá seõ traû lôøi: soáng haïnh phuùc laø quan troïng. Taát nhieân laø ñuùng nhöng haïnh phuùc khoâng phaûi laø muïc ñích vì vaäy xöa nay ít ngöôøi tìm thaáy, haïnh phuùc laø thaùi ñoä soáng. Hapiness is not having what you want, but wanting what you have. Rabbi Hyman Schachtel. Caøng bieát roõ veà mình thì thaùi ñoä caøng an nhieân töï taïi, vui veû khoâng caàu cuõng ñeán. Thô vaø nhöõng ngheä thuaät khaùc nhö moät taám göông phaûn chieáu töø nhöõng bình thöôøng cho ñeán nhöõng bí maät cuûa nhaân loaïi (vaø Thöôïng Ñeá). Khoâng phaûi töï nhieân maø caùi toâi cuûa ngöôøi naøy thích thô laõng maïn, caùi toâi ngöôøi kia yeâu thô sieâu thöïc, caùi toâi cuûa ngöôøi khaùc khoaùi thô tình duïc. Khoâng phaûi töï döng maø chia seû ñöôïc caùi traêm naêm hiu quaïnh trong thô Toâ Thuøy Yeân, caùi ngaén nguûi caûm thaùn trong thô Cung Traàm Töôûng, caùi baät cöôøi khoaùi traù trong thô Nguyeãn Hoaøng Nam. Mirrors should be reflect a little before throwing back images -- Jean Cocteau. Caùi toâi thích taùc giaû naøy, yeâu loaïi vaên kia, caûm xuùc ñöôïc tröôùc nhöõng hình laäp theå thay gì aán töôïng laø vì caùi toâi aáy coù choã ñoàng daïng. Cöù ñi saâu qua nhöõng beà maët cuûa nhöõng loaïi ngheä thuaät, nhöõng taùc giaû, nhöõng taùc phaåm, nhöõng baøi thô maø moät ngöôøi öa thích taát seõ thaáy ñöôïc nhöõng mô hoà (coù khi kyø dò) cuûa mình. Ñoäc giaû soi mình vaøo ngheä thuaät caøng nhieàu caøng gaàn caøng saâu caøng laâu caøng kieân nhaãn caøng thu huùt nhöõng qualities (chöõ phaåm chaát hay phaåm caùch duøng cuõng khoâng toû). Töø vaät chaát ñeán tinh thaàn, töø hoùa chaát naêng löôïng ñeán taâm lyù, qualities laø caáp baäc beân ngoaøi vaø baûn laõnh beân trong cuûa moãi ñôøi soáng. Thöû hoûi coù maáy thöù treân ñôøi coù theå giuùp ta vaø baïn töï thaáu ñöôïc mình moät caùch thích thuù, khoâng nhöùc ñaàu nhö trieát lyù, khoâng khoù khaên nhö tu haønh? Keû khoâng thaät vôùi ngheä thuaät thì khoâng theå thuï höôûng ñöôïc ngheä thuaät, khoâng thuï höôûng thì khoâng theå yeâu ngheä thuaät thaät loøng, nhö aên caù giaû taát chæ bieát caù cöùng caén muoán gaõy raêng, muùt traày löôõi, muøi toaøn xì daàu nöôùc maém. Thöôûng thöùc ngheä thuaät laáy coù, saùng taùc ngheä thuaät laáy coù chæ laõng phí thôøi gian voâ ích. Ñieàu tai haïi nhaát cho nhöõng ngöôøi soáng vì hö danh laø hoï luoân luoân mô maøng raùn töôûng laàm veà hoï.

TC THÔ 3

•

Thaät. Saùng taùc vaø thöôûng ngoaïn. Trong caùc loaïi ngheä thuaät hieän haønh, thô laø moät loaïi ngheä thuaät khoù laøm laáy coù, giaû danh nhaát vì thô duïng ngöõ laøm hình theå maø ngoân ngöõ laø moät phöông tieän quen thuoäc naèm loøng nhaát cuûa con ngöôøi. Ñoäc giaû coù trình ñoä thöôøng nhìn ra ngay ta vaø baïn laøm thô vì thích aên caù thaät hay caù goã, thöôûng ngoaïn thô vì phaåm chaát hay vì chuùt kieán vaên loøe loeït. Ñieàu thöôøng hay bò boû queân laø heã coù ñöùc coù nhaân thôøi coù danh thaùnh hieàn; heå coù taøi coù taâm thôøi coù danh só töôùng. Danh ñeán nhö leõ töï nhieân nhö coù laøm vieäc thôøi coù laõnh lôïi töùc. Khoâng laøm maø laõnh tieàn thôøi khoâng ñöôïc laâu daøi, töï taâm thöôøng maëc caûm, taâm söï hay laáp loù giaû ñoø, soáng giaû nhö vaäy roài töï thaùn tìm khoâng ra haïnh phuùc cuõng khoâng laáy laøm laï. Thi ca (ngheä thuaät) töï noù coù nhöõng giaù trò lôïi ích nhö thöïc phaåm nuoâi cô theå, nhö nguyeân töû vaän ñoäng ñieän töû, nhö hoùa chaát taïo neân ñôøi soáng. Moät ngöôøi khoâng tìm ñeán ngheä thuaät moät caùch chaân tình laø ngöôøi ñaõ töï coù loãi vôùi ñôøi soáng taâm linh ngheøo naøn khoâ heùo cuûa mình vaø coù loãi vôùi nhöõng ngöôøi lieân heä. Anh coù phaûi laø moät thi só thaät hay khoâng? Coù phaûi vì anh coù thô ñaêng baùo? Coù phaûi vì anh ñaõ in taäp thô coù baøi töïa vieát bôûi moät nhaø vaên coù teân tuoåi? Coù phaûi vì baèng höõu goïi anh nhö vaäy? Coù phaûi vì ñoäc giaû meán chuoäng anh? Noâm na laøm thi só nhö vaäy thaät deã daøng. Nhöng toâi tin raèng chính ngöôøi laøm thô, ña soá, moãi ngöôøi, nhieàu laàn ñaõ hay seõ töï hoûi mình: Toâi coù thaät laø moät thi só khoâng? Ngöôøi môùi laøm thô thöôøng choùng thoûa maõn vaø hay yeâu danh. Coù ñoâi baøi leân baùo thöôøng hoà hôûi sung söôùng. Coù ngöôøi khen taëng, thoâi thì khoâng taû heát noãi loøng leân maây veà gioù. Coù ngöôøi teân tuoåi trong giôùi vaên chöông nhaéc ñeán, xem nhö chöùc vò thi só ñaõ muoân naêm. In ra taäp thô, taäp moät, taäp hai, taäp ba... xem nhö Cöû Nhaân, Tieán Só ñeä nhaát, ñeä nhò, ñeä tam caáp... Coù thaät laø moät thi só khoâng? laïi laø moät chuyeän khaùc. Vì moät laàn bò cheâ bai, vì ñoâi laàn bò töø choái khoâng cho baøi leân baùo, vì bò nhaø pheâ bình ruoàng boû, ngöôøi laøm thô môùi chôït thaáy thô mình khoâng hay hoaëc coù vaán ñeà. Toâi coù thaät laø moät thi só khoâng? Ngöôøi aáy töï hoûi mình vaø thoâng thöôøng ôû trong moät traïng thaùi bi quan. Ngöng laøm thô. Bò beá taéc. Laøm thô caàm chöøng giöõ vöõng giang san. Trôû thaønh nhaø vaên. Vieát nghieân cöùu pheâ bình. Lai vaõng vaøo coõi thô nhö moät phoù thi só. Coù nhöõng thi só baûn laõnh khaùc sau moät thôøi gian quay cuoàng saùng taùc, tieáp tuïc thaønh coâng (vôùi mình hoaëc vôùi ñoäc giaû), ñi saâu vaøo theá giôùi thô, ñuïng ngoä nhieàu minh lyù cuûa ngheä thuaät, seõ coù moät hoâm töï hoûi mình, moät thi só chaân chính laø thi só nhö theá naøo? Coù ích lôïi thöïc tieãn naøo khoâng khi soáng trong ngheä thuaät? Saùng taùc cuûa toâi coù vöôït qua ñöôïc saùng taùc cuûa quaù khöù vaø saùng taùc hoâm nay khoâng? Phaåm chaát cuûa thô toâi ôû möùc ñoä naøo?

•

TC THÔ 3

Khoâng moät ai coù thaåm quyeàn ban phaùt hoaëc töôùc boû teân tuoåi moät thi só, hoaëc ngöôøi aáy ñöôïc ngöôøi khaùc (ñaùm ñoâng hay giôùi vaên hoïc) coâng nhaän, hoaëc ngöôøi aáy bò queân laõng daàn daàn theo thôøi gian. Trong coõi ngheä thuaät ôû möùc ñoä lieâm só chæ coù taùc giaû môùi ñuû thaåm quyeàn töï xaùc ñònh vò trí cuûa mình. Chæ coù ta vaø baïn môùi töï bieát loøng mình. taïi sao thích laøm thô. AÊn caù thaät hay giaû laø tuøy vaøo söï choïn löïa giöõa phaåm chaát phaåm caùch vaø hình töôùng. Söï töôûng laàm veà mình vaãn laø chuyeän thöôøng xaåy ra. Nhöõng hoang töôûng veà mình laâu ngaøy hoùa ra nieàm tin coù thaät laø chuyeän ai cuõng coù laàn kinh nghieäm. Coù laøm thô roài tin mình laø thi só, chuyeän thöôøng. Coù taùc phaåm ngheä thuaät töï tin mình laø ngheä só, chuyeän khoâng phaûi quaáy quaù. Nhöng thöù gì treân traàn theá cuõng coù caù-tính-loaïi cuûa noù. Moät baùc só thaät khoâng phaûi chæ coù baèng caáp vaø phoøng maïch, phaûi coù nhöõng caù tính toái thieåu cuûa loaïi baùc só. Söï khaùc bieät giöõa moät coâng chöùc vaø moät nhaø kinh doanh khoâng phaûi chæ khaùc nhau veà choã vaø giôø laøm vieäc, hoï khaùc nhau töø caùch suy nghó caùch öùng phoù tröôùc vaán ñeà nan giaûi cho ñeán caùch daïy doã con caùi. Nam nöõ khoâng phaûi chæ khaùc nhau ôû thaân xaùc loài loõm maø khaùc nhau ra sao ta vaø baïn ñeàu bieát. Thi só cuõng khoâng ngoaïi leä. Ñaõ laø thi só thöôøng phaûi coù nhöõng caù tính: Saùng taïo. Ai cuõng bieát ñaõ laø ngheä só phaûi coù saùng taïo. Söï nghieäp cuûa moät ngheä só lôùn hay nhoû thoâng thöôøng tuøy thuoäc vaøo söùc saùng taïo maïnh hay yeáu, daøi hay ngaén. Nhöng saùng taïo laø gì thì thieân haï vaãn coøn lung khôûi laém. Ai chaúng bieát saùng taïo laø laøm caùi cuõ thaønh môùi nhöng mô hoà vaãn caûm ra choã thieáu soùt. Nhöng toâi tin raèng moãi ngheä só ñeàu coù caûm nghieäm rieâng veà saùng taïo, hoï ñeàu bieát saùng taïo laø gì, tuy noùi ra khoâng theå bao goàm moïi tröôøng hôïp trong moät ñònh nghóa duø ñònh nghóa raát daøi, daøi nhö moät cuoán saùch cuõng khoâng ñuû. Bieát taïi sao khoâng? Vì neáu ñaõ ñònh ñöôïc saùng taïo laø gì thì saùng taïo khoâng coøn laø saùng taïo nöõa. Saùng taïo töï noù laø yù khoâng coù chaám döùt, laø nghóa khoâng coù choã cuøng, noù thay ñoåi theo thôøi gian vaø quan nieäm saùng taùc. Cöù chaáp nhaän saùng taïo laø saùng taïo thì saùng taïo seõ laø hoùa ñoäng caáu taïo neân taùc phaåm. Saùng taïo töø ngheä thuaät vaø veà ngheä thuaät laø tieàm naêng, laø nhaõn hieäu caên baûn nhaát cuûa ngöôøi ngheä só. Coù saùng taïo khoâng chöa ñuû, nuoâi döôõng saùng taïo, boäc phaùt saùng taïo, maøi duõa saùng taïo laø moät khaû naêng ñaëc bieät cuûa ngheä só. Ví nhö ngöôøi kinh doanh khoâng phaûi chæ gom goùp voán lieáng môû tieäm, treo baûng hieäu khai tröông moät cô sôû thöông maïi maø ngaøy ngaøy thaùng thaùng naêm naêm phaûi giöõ ñöôïc moät söï vaän haønh lôøi laõi, phaùt trieån doanh tröôøng cuõng nhö doanh trí doanh taâm thì môùi ñaït ñöôïc chöõ doanh nhaân chí só. Coù laém ngheä só xuaát hieän raàm roä roài moät thoaùng tan vaøo quaù khöù, ñeå laïi nhöõng taùc phaåm hay nhöng tieác thay söï ngaén nguûi. Saùng buøng leân ai cuõng thaáy roõ taøi naêng nhöng saùng voäi vaõ taøn, boùng toái truøm leân. Khoâng coù saùng thì taïo khoâng neân theå thoáng gì. Trong boùng ñen coù thaáy gì ñaâu maø taïo vôùi taùc? Nuoâi saùng taïo cuõng nhö thoåi löûa. Heã löûa ñaõ saùng thì seõ taøn. Nhoùm

TC THÔ 3

•

leân roài thoåi roài quaït, heát ñôït chaùy phöøng phaûi chaâm theâm cuûi, theâm nhieân lieäu môùi laïi phaûi quaït phaûi thoåi, phaûi bieâ uû than ñeå giöõ cho taâm hoàng, cöù nhö theå quanh quanh moät voøng troøn, lieân hoài löûa chaùy duø luùc maïnh luùc yeáu duø luùc cuûi öôùt cuûi khoâ duø luùc töôûng chöøng nhö kieät löïc. Creative activity could be described as a type of learning process where teacher and pupil are located in the same individual -- Arthur Koestler. Chöõ hoïc nghe naëng muøi giaùo khoa nhöng töï hoïc töï laõnh hoäi töø kinh nghieäm, kieán thöùc vaø thöïc haønh laø caùch thöïc teá ñeå nuoâi döôõng saùng taïo. Laáy saùng taïo nuoâi saùng taïo (töø ñoäc giaû goùp löûa thaønh taùc giaû), (töø taùc giaû trôû veà vò trí ñoäc giaû), taùc giaû naøo cuõng töï hoïc ñöôïc raát nhieàu ñieàu quan troïng trong chính taùc phaåm cuûa mình neáu coù theå ñöùng taùch rôøi ra nhö moät ñoäc giaû. Giaù trò ngheä thuaät khi ñaõ vaøo trong moät taùc phaåm hoaøn taát laø moät giaù trò cheát, giaù trò ñaõ ñònh duø ñaõ hay chöa ñöôïc khaùm phaù. Giaù trò ngheä thuaät cuûa taùc phaåm aáy trong taùc giaû vaø thöôûng giaû laø giaù trò soáng, seõ coøn naåy nôû bieán hoùa ña daïng. Coù nhieàu luùc toâi caûm raèng ngheä thuaät khoâng phaûi laø laøm neân ngheä thuaät maø laøm laøm neân moät ngheä só trong luùc haén saùng taùc. Ngheä thuaät thô khoâng phaûi laø baøi thô maø laø saùng taïo moät thi só thaät trong luùc haén laøm thô. Hoaëc giaû haén chính laø caùi ngheä thuaät taïo neân ngheä thuaät, (ñeán ñaây toâi raát ñoãi hoang mang. Angels fly because they take themselves lightly G. K. Chesterton. A man does not have to be an angel in order to be a saint Albert Schweitzer. Khoâng caàn phaûi laøm thaùnh môùi coù theå laøm thi só. Cöù laøm thô ñoïc saùch ñi, caùi bieát töï nhieân tôùi. Coù leõ nhö theá.) Saùng taïo khoâng phaûi laø moät ñoái töôïng hay phöông tieän cho ngheä só maø laø caù tính. Ngöôøi ngheä só thaät soáng, suy nghó, ñoäng tình, xuùc caûm, haønh ñoäng baèng saùng taïo. Saùng taïo khoâng chæ ñeå duøng trong nhöõng laõnh vöïc ngheä thuaät nhaân vaên maø saùng taïo ñöôïc söû duïng trong nhöõng taàm thöôøng vieäc haøng ngaøy, noùi vaên veû hôn laø ngheä thuaät soáng. Any activity becomes creative when the doer cares about doing it right or better John Updike. Mua xe, chöng baøy trong nhaø, doïn vöôøn, daïy con, yeâu vôï, thöông choàng, giaûi quyeát taøi chaùnh, ñuøa chôi vôùi baèng höõu... nhöõng thöù bình thöôøng aáy seõ ñöôïc saùng hôn moät ct, môùi hôn moät chuùt, vui hôn moät chuùt, hay hôn moät chuùt, ñeïp hôn moät chuùt... Ta vaø baïn ñeàu coù theå töï bieát mình coù traøn ñaày saùng taïo hay khoâng? Caùi sung söôùng cuûa moät ngheä só laø söû duïng ñöôïc nhöõng thöù bình thöôøng, taàm thöôøng laøm cho ñôøi soáng lyù thuù hôn. Ñem caùi khoâng giaù trò laøm thaønh coù giaù trò. Moät caùi vuoát toùc tình töï khoâng caàn thieát trôû thaønh laõng maïn vui vui. Moät taâm lyù khoâng ñaâu trôû neân thuù vò. Nhöõng söï vieäc quan troïng ñònh höôùng ñôøi soáng nhöng chính nhöõng vieäc nhoû nhaët linh tinh haøng ngaøy daãn ñöa cuoäc soáng veà gaàn aùnh saùng hay boùng toái, vui nhieàu hôn buoàn hoaëc buoàn nhieàu hôn vui. Thunder is good, thunder is impressive; but it is lighting that does the works Mark Twain. Ñaït ñöôïc ñieåm naøy, saùng taïo laø caù tính rieâng cuûa ngheä só.

•

TC THÔ 3

Ngheä só laø ngöôøi nhìn ra ñöôïc söï caàn thieát cuûa ngheä thuaät cho ñôøi soáng rieâng vaø cho ñôøi soáng chung. Baïn coù bao giôø nhìn thaáy caûnh laïnh leõo trong moät gia ñình khoâng thieát tha vôùi ngheä thuaät chöa? Hoï naêm ngöôøi möôøi ngöôøi quaây quaàn maø heùo haét nieàm vui. Baïn coù töøng quan saùt moät taâm hoàn coâng chöùc thôø phöôïng qui taéc chöa? OÂng aáy nhö ngöôøi maùy. Baïn coù töøng kinh nghieäm khi taâm tö khoâ heùo phieàn muoän boãng thaûnh thôi nheï haång khi baïn laéng nghe moät baøi nhaïc öa thích? Coù nhieàu keû giaøu coù tieàn cuûa maø ñôøi soáng taâm linh thaät ngheøo naøn, choàng vôï cha con anh chò em tan raõ. Coù nhieàu keû trí thöùc cao maø ngaøy thaùng teû nhaït voâ vò. Ngheä thuaät ví nhö rau coû tuy thaáy taàm thöôøng moïc lang chaï beân ñöôøng nhöng khoâng theå thieáu trong böõa côm tinh thaàn, caøng khoâng theå thieáu trong caùc toa thuoác chöõa beänh saàu ñôøi. Ngheä thuaät lôùn ñuû ñeå cöùu roãi nhaân sinh nhöng cuõng nhoû ñuû ñeå taëng cho moãi ngöôøi nhöõng nieàm vui haøng ngaøy. Nhö moät coâ ca só yeâu haùt, baát cöù luùc naøo cuõng coù theå laàm thaàm vaøi caâu ñaéc yù, nhaïc luoân luoân tình tang trong hoàn. Thi só yeâu laøm thô. Ñaëc tính cuûa thô laø baát chôït, ñeán khoâng coù heïn giôø khoâng caàn choán gaëp. Ñoái vôùi moät thöù ngheä thuaät phieâu hoát nhö vaäy thi só luùc naøo cuõng phaûi saün saøng. If you can actually count your poems then you are not really a great poet nhaùi J. Paul Getty. Ta vaø baïn coù theå töï bieát loøng noân nao, söï troïng voïng khi chôït thaáy thô. Coù theå gaùc heát nhöõng chuyeän khaùc qua moät beân ñeå ñi vôùi thô moät chuùt khoâng? Coù theå len leùn ghi voäi vaøng hoaëc thì thaàm hoïc thuoäc loøng tröôùc söï doøm ngoù cuûa ngöôøi khaùc khoâng? Söï tha thieát vôùi ngheä thuaät seõ ñöôïc traû laïi baèng nhöõng caàn thieát cho ñôøi ngöôøi. Baïn nghó raèng toâi noùi quaù lôøi chaêng? Donstay in bed... unless youwriting a poem, nhaùi George Burns. Ngöôøi ngheä só chaân chính ñöôïc trang bò vôùi loøng can ñaûm, khoâng phaûi ñeå laøm anh huøng, khoâng phaûi ñeå haêng tieát nhaân danh taäp theå, yù heä, toân lyù roài theá thieân haønh ñaïo, khoâng phaûi ñeå tuyeân boá nhöõng lôøi khoâng sôï mích loøng ai. Can ñaûm, ngheä só duøng tröôùc heat ñeå chaáp nhaän nhöõng thöù khoâng hay, thieáu ñeïp cuûa mình. Can ñaûm rout boû nhöõng qui taéc vaên hoïc chaéc aên ñaõ ñònh trong quaù khöù, nhöõng tín ñieàu maø caùc baäc tröôûng thöôïng ñang chieáu theo ñeå aán daáu giaù trò treân saùng taùc ñaøn em hoâm nay (vaø ngaøy mai). Can ñaûm nghi ngôø moïi giaù trò haèng höõu trong vaên chöông cuõng nhö ñôøi soáng, (keå caû Thöôïng Ñeá). Can ñaûm khai phaù caùi môùi, tìm toøi nhöõng quan nieäm ñang coøn tröùng non, choïn löïa ñöôøng ñi baèng taát caû phaåm chaát cuûa con ngöôøi mình luùc ñoù. Can ñaûm nhö Andreù Breton, Salvador Dali, Paul Eluard, Federico Garcia Lorca... 1920-1930 töø taâm lyù hoïc cuûa S. Freud, giaác mô vaø thöïc taïi, khai phaù tröôøng phaùi Sieâu Thöïc. Can ñaûm chòu laøm keû Röøng Maém (Bình Nguyeân Loäc), chòu thí nghieäm, chòu nhaän loãi laàm, chòu quay ñaàu trôû laïi khi chöùng ñöôïc ñieàu ñaõ tin hoâm qua ñeán nay khoâng coøn ñuùng nöõa. Genius is an infinite capacity for taking pains. Janice Elice Hopkins. Hôn ai heat nhöõng ngheä só, yù chí deã vôõ, loøng meàm tình caûm thöôøng laø naïn

TC THÔ 3

•

nhaân cuûa söï sôï haõi. Ngheä só nhuùt nhaùt. Ngheä só hieàn khoâ. Ngheä só thöôøng hay ngaïi nguøng. Sôï laøm phieàn loøng ngöôøi khaùc. Sôï phaûi choáng traû laïi nhöõng nieàm tin cuûa xaõ hoäi. Sôï vôï con khoâng theo phe mình. Sôï haøng xoùm, baèng höõu cheâ mình ????. Sôï ngheøo. Sôï saùng taùc khoâng hay. Sôï thaát baïi. Sôï vaø sôï vaø sôï. Ta vaø baïn ñeàu bieát raèng cöù sôï maõi nhö theá thì chæ coøn theo ñuoåi caùc baäc haøo quang laø aên chaéc. Toâi laøm thô trong khoâng khí Luïc Baùt cuûa Nguyeãn Du, ai daù raày raø? Toâi noái ñuoâi theo thô naêm 75, caùc anh chaéc laø thích roài. Everyone has talent. What is rare is the courage to follow the talent to the dark place where it leads. Erica Jong. Haõy cho chuùng ta moät chuùt töï haøo laø thô cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. Sôï laø baûn chaát chung cuûa nhaân loaïi. Neáu khoâng vì sôï con ngöôøi khoâng caàn ñeán toân giaùo. (Giaû nhö con ngöôøi coù ñuû can ñaûm khoâng caàn veà nôi sung söôùng treân trôøi hoaëc vieân maõn voâ voâ nhö Phaät thì toân giaùo seõ coù saéc thaùi trung thöïc hôn). Sôï laø chöôùng ngaïi vaät cho söï tieán boä cuûa nhaân loaïi vaø taâm hoàn. Sôï laøm con ngöôøi töø choái söï thöû thaùch. Sôï laøm con ngöôøi kieâu caêng. Sôï laøm con ngöôøi giaû hình. Xöa nay thöôøng coù hai haïng ngöôøi hay vöôït qua söï sôï haõi vaø coù söùc saùng taïo maõnh lieät ñeå ñem ñeán söï tieán boä cho nhaân sinh: Baùc hoïc vaø ngheä só. Baùc hoïc laø ngheä só trong laõnh vöïc khoa hoïc. Ngheä só laø baùc hoïc trong laõnh vöïc ngheä thuaät. Thi só khaùc vôùi caùc loaïi ngheä só khaùc ôû choã ngheä thuaät ngoân ngöõ. Sôû tröôøng cuûa thi só laø ngoân ngöõ. Ta vaø baïn ñeàu bieát ngheä thuaät chæ coù moät. Ngöôøi ngheä só bò nung naáu bôûi chaát saùng taïo trong taâm vaø trong naêng löïc cuûa hoùa chaát trong cô theå cho ñeán moät hoâm anh aáy ñöa chaát saùng taïo ra thaønh taùc phaåm. Hoïa só duøng ngheä thuaät maøu saéc sôn coï; nhaïc só duøng aâm nhaïc; ca só duøng tieáng haùt... Ngoân ngöõ laø moät phöông tieän ngaén, saün coù, thoâng duïng vaø quen thuoäc vaø vì choã quaù deã neân noù laïi laø khoù. Khoù hôn vieát vaên, thô khoâng phaûi vì vaàn, khoâng phaûi vì xuoâi maø thi vò. Deã trôû thaønh thi só maø khoù neân thi só thaät. Ngoaïi tröø duøng phöông tieän khaùc nhau ñeå saùng taùc, caùc ngheä só ñeàu chung vaøo moät höôùng ñi: Ngheä thuaät. Ngheä thuaät ñem laïi cho taâm linh söï giaøu coù. Tieàn baïc ñem laïi cho vaät chaát söï giaøu sang. Thöùc aên uoáng ñem laïi cho cô theå söùc khoûe. When one door of hapiness closes, another opens; but often we look so long at the closed door that we do not see the one that has been opened for us, Helen Keller. Neáu khoâng theå ñaït caû ba thì ta vaø baïn chæ neân choïn caùi naøo phuø hôïp vôùi muïc ñích roài tieán leân, thöù coøn laïi vöøa keùo vöøa ñôõ. Laøm thô laáy coù, maát thôøi giôø, buoàn baõ vaø heùo. Laøm tieàn laáy coù thì ngheøo hoaëc deã bò maëc caûm. Aên uoáng laáy coù, beänh. Vaäy chæ neân laøm thaät hay ñöøng laøm, khoâng neân laøm laáy coù. Man always travels along precipies. His truest obligation is to keep his balance. Joseù Ortegay Gasset. Coù caùch naøo laøm thaät caû ba khoâng? Coù chöù. Saùng taïo. Caùch thöôøng caùch cuõ khoâng ñöôïc thì coù caùch môùi. Toâi ñaõ coù noùi laøm ngheä só coù lôïi hôn laøm nhöõng thöù khaùc.ª

•

TC THÔ 3

Ngu-Yeân Nhieàu Ñeâm Coâng Taùc Ñi Laøm Khoâng Veà Ñeâm da xoùt em ñau linh hoàn Coâ ñôn anh ngaùy cho khuya theâm ñìu hiu Moät mình thao thöùc theùt aâm thaàm Moät mình giaän doãi raùn im lìm Ñaùy moâi em vaãn meàm Ñaùy tim em vaãn noàng Vì ñaâu tình aùi ñi vaøo dó vaõng Sao anh noùng tính cho em hao moøn Sao anh khoâng nhôù bao yeâu thöông ngaøy xöa Töï döng anh boãng khinh cheâ ñôøi Ñoät nhieân anh thaáy khoâng coù ngöôøi Laïnh luøng ngaøy böõa côm Theâ löông ñeâm thaân xaùc Vì ñaâu ñang soáng ñaõ thaønh kyû nieäm Em cuùi ñaàu nhaët bao ñau vôõ Tình caøng daøi nhieàu ñeâm thoån thöùc Ñoâi khi muoán hoàn nhieân Caàm chaët laïi baøn tay thaân aùi Ra phoá vui chung ngaøy ñoâng ngöôøi Em hay ra phoá daáu anh moät mình Ñi khi tim nhoùi khoâng phaûi vì nuï hoân Chaøng trai ñeâm aáy em ñaõ caàn Tình yeâu ñeán luùc em ñaõ ngôø Con tim hay khoaùi laïc Sao anh khoâng hoûi em Vì sao coâng taùc ñeâm laøm khoâng veà

TC THÔ 3

Caùi Trôøi Theo doøng ngöôøi Baøn chaân ñaõ moûi nhöø Xieát bao kinh ngaïc Hay sôï nhau Moät chaân muoán ñöùng laïi Moät chaân muoán böôùc nhanh OÂm tình em Voøng tay ñaõ raõ rôøi Laém khi chaùn chöôøng Höùa gì ñaây Baøn tay naày naém laïi Baøn tay kia thaû ra Ngaøy hoâm qua heát roài Ngaøy hoâm nay heát roài Ngaøy mai ñang saép heát Coù bao nhieâu linh hoàn ñang vaät vôø Moät con maét nhaém nghieàn Moät con maét môû tröøng Moät chieâm bao chia ñoâi Keå nhau nghe ai cöôøi ai laø khuøng Theo laëng im Thieàn ngu nhö nhaûy ñaàm Vuù moâng nhö Phaät Saù gì toâi Gaëp ai khi qua ñôøi Gaëp ai cuõng theá thoâi.

•

TC THÔ 3

Nguyeãn Vaên Phuïng Muøa Xuaân Ñi Beân Bôø Soâng Haøn Muøa xuaân noùi gì ñaâu maø em vui möa buïi rôi treân vai vaø toùc em ñaày hoa nuï cöôøi em keùo chaân anh ñi khoâng moûi phoá xanh caây, bôø soâng soùng voã rì raàm... Nôi moãi goùc phoá, nôi moãi haøng caây nuï cöôøi daùn kín maét anh theo em vaø loøng vui quaù ñoãi coù tieáng ai cöôøi rôùt ñaâu ñaây... Thaønh phoá chôùm naéng neân muøa xuaân coøn möa buïi anh baây giôø khoâng coøn ñi moät mình laàm luïi phoá coù haøng caây vaø anh coù em. Muøa xuaân noùi gì ñaâu, anh chaúng nghe duø moät lôøi thaàm möa buïi laán qua vai anh, nuï cöôøi em raát aám gioù xoân xao ñaàu muøa anh thaáy trôøi ñaát roäng anh ñi beân ñôøi, bieát coù em. Muøa xuaân noùi gì ñaâu, anh bieát theá anh bieát caû nieàm vui cuûa em cöôøi trong maét treû muøa xuaân coù noùi cuõng chaúng ñöôïc ñaâu coù nhöõng ñieàu khoâng noùi maø em vaø anh ñeàu naém ñöôïc chæ nhìn thoâi maø thaáy caû mai sau... Em ñaâu coù noùi maø anh bieát muøa xuaân ñang thay aùo môùi cho loøng anh thoåi loäng gioù ñoâng xuaân. Loøng anh ñang thoåi loäng gioù ñoâng xuaân.

TC THÔ 3

Laâm Thò Myõ Daï Nhöõng Töù Thô Queân Laõng Toâi ñaõ neùm nhöõng caâu thô qua cöûa soå Khoâng ghi laïi trong trang giaáy Khoâng ghi laïi trong trí nhôù Khoâng ghi laïi trong traùi tim Toâi ñaõ neùm nhöõng caâu thô qua cöûa soå Nhö neùm vaøo taän ñaùy cuoäc ñôøi Söï queân laõng chính mình Nhö neùm ñi phaàn tuoåi treû moäng mô Chaúng coù ai phía beân ñôøi nhaët laïi Ai tieác nuoái chi Ai ñaùnh thöùc Nhöõng töù thô yeân nghæ tôùi voâ cuøng Roài coû seõ xanh treân teân tuoåi chuùng ta Doøng soâng söông muø troâi maõi Nhöõng töù thô khoâng bao giôø trôû laïi Toâi ñaõ neùm ñi roài qua cöûa soå ñôøi toâi._

•

TC THÔ 3

Thô, Khoaûnh Khaéc Sinh Thaønh Chaân Phöông

uoái thaùng möôøi moät vaøo luùc daân cö Taân Caùt Lôïi saém söûa aên möøng leã Thanksgiving*, caây coái cuõng ruõ boû môù laù coøn soùt cuûa muøa thu ñan laâm chung ñe ñi vaøo tieát ñoâng ñaèng ñaúng. So vôùi muøa heø xanh toát raäm raïp caùch ñoù chöa ñaày hai thaùng, söï töông phaûn ñaày kòch tính aáy khoâng khoûi ñaäp vaøo caûm thöùc con ngöôøi. Moái lieân töôûng hai chieàu veà tuoåi treû/tuoåi giaø, söï soáng/ söï cheát, caùi coøn/caùi maát ñöôïc gôïi nhôù töøng ngaøy, nhaát laø vaøo nhöõng buoåi tinh söông aûm ñaïm vôùi khoâng gian muø xaùm vaø luõ caây cheát söõng ñaâm chóa nhaùnh caønh khaép caùc goùc trôøi ñeå van naøi chuùt naéng. Cuøng vôùi maáy chieác laù uùa cuoái muøa bò gioù böùc lìa cuoáng, cuøng vôùi söï luïi taøn cuûa thieân nhieân vaø veû haét hiu cuûa thôøi tieát laø caûnh chim choùc muoâng thuù troán chaïy khoûi caùc coâng vieân, ñoàng ruoäng, nuùi röøng. Hoaëc chuùng thieân di veà phöông Nam, hoaëc chuùng chui saâu vaøo loøng ñaát. Nhöõng ngaøy thaùng ñoù, con ngöôøi ñoái dieän moät mình caùc maát maùt vôùi nieàm nuoái tieác khoù loøng traùnh neù. Vaøo thôøi gian aáy baét ñaàu trong toâi moät ñieàu gì khoù taû, nhö moät aùm aûnh chöa coù daùng hình, khoâng haún vui khoâng haún buoàn... Vôùi kinh nghieäm nhieàu naêm saùng taùc toâi hieåu raèng tieàm thöùc mình ñang hoaøi thai moät baøi thô. Toâi chòu khoù quan saùt caây coái nhieàu hôn nhöõng luùc thö nhaøn daïo rong hoaëc nhöõng khi ngöøng xe ñôïi ñeøn xanh baät chaùy, vaø toâi khaùm phaù moät ñieàu: hoïa hoaèn môùi coù caùi toå chim giöõa traêm nghìn thaân caây raûi raùc khaép Boston. Thoâng thöôøng caùi caây coù dieãm phuùc ñöôïc chim choïn laøm toå aáy laø moät goác cao to, raäm raïp caønh laù, naèm vaøo nôi khuaát ôû goùc saân hoaëc eo ñöôøng vaéng. Chim cuõng coù minh trieát cuûa chuùng, toâi nghó buïng -- kinh nghieäm choïn caây xaây toå cuûa chim choùc chaéc chaén ñaõ hình thaønh tröôùc caùc neàn vaên minh cuûa gioáng ngöôøi treân quaû ñaát. Leã taï ôn, ñaùnh daáu naêm ñaàu ñöôïc muøa treân ñaát môùi cuûa di daân Hoa Kyø ôû Plymouth, Massachussets; veà sau thaønh leã hoäi truyeàn thoáng cuûa lòch söû nöôùc Myõ. Roài moät buoåi chieàu, ngöøng xe taét maùy giöõa caùi baõi ñaäu vaéng tröôùc giôø vaøo lôùp hôn möôøi phuùt, toâi ngoài thö giaõn ngoù moâng khoaûng trôøi

TC THÔ 3

•

chung quanh. Tia naéng baâng quô chôït chaïm phaûi caùi toå hieám hoi quen thuoäc treân moät chaïc caây xa. Luùc aáy naéng ngaøy saép taét, khoâng gian nhôït nhaït voâ hoàn laøm neàn cho thaân caây vôùi toå chim hoang vaéng kia in ñaäm vaøo taâm caûnh vaø caùi töù thô toâi khoâng mong ñôïi, tìm kieám ñaõ loùe leân gaây chaán ñoäng khaép ngöôøi. Söï lieân töôûng baát ngôø ñaõ thaønh hình, noái keát toå chim vôùi thaân caây ñöôïc choïn kia vôùi chính baûn thaân toâi vaø cuoäc soáng tình caûm tröôùc ñaây cuõng nhö hieän giôø. Toâi vöøa hieåu raèng trong quaù khöù, nhö chim ñaõ choïn caây, tình yeâu vaø haïnh phuùc ñaõ choïn toâi, caùi aân hueä hieám hoi chæ ñeán moät laàn trong ñôøi maø khoâng phaûi ai cuõng ñöôïc soá meänh ban taëng. Baây giôø muøa ñoâng ngoaøi kia chính laø cuoäc ñôøi toâi, treân goác haïnh phuùc caønh nhaùnh ñaõ truïi khoâ trong toå aám ngaøy xöa chæ coøn traùi tim baêng giaù. Caùnh chim tình yeâu ñaõ bieät taêm; bieát coøn chaêng muøa taùi ngoä? Caûm höùng thi ca naøy khoâng môùi. Ñoâng Taây kim coå, vaên thô ñaõ noùi baát taän veà muøa heø vaø muøa ñoâng cuûa ñôøi ngöôøi, lieân heä cuøng haïnh phuùc vaø bieät ly maát maùt. Thí duï Shakespeare trong baøi Sonnet soá 73 löøng danh ñaõ khai thaùc caùi töù naøy__________ That time of year thou mayst in me behold When yellow leaves, or none, or few, do hang Upon those boughs which shake against the cold, Bare ruined chords where late the sweet birds sang ... Theá nhöng saùng taïo luùc naøo cuõng laø söï baét ñaàu trôû laïi oùc tim töøng ngöôøi ngheä só. Bí maät cuûa söï tinh khoâi trong ngheä thuaät laø ôû ñoù. Ñaây cuõng laø caên nguyeân cuûa moái töông quan maät thieát giöõa caùi rieâng caùi chung trong vuõ truï caùc taùc phaåm vaên ngheä. Moät khi ngöôøi ngheä só nhaäp thaàn, ngöôøi ñoù vöøa laø moät caù theå cöïc cuøng ñôn ñoäc, vöøa laø hieän thaân cuûa quyeàn naêng saùng taïo sieâu nhieân voâ ngaõ. Toâi muoán trình baøy moät kinh nghieäm rieâng tö, moät thöù taâm söï ngoaøi leà giöõa boïn vieát vaên laøm thô vôùi nhau, trong ngaønh taâm lyù saùng taïo cuõng nhö trong giôùi nghieân cöùu pheâ bình thi ca phöông Taây, nhöõng coâng trình moå xeû, ñaøo saâu bí maät ngheä thuaät hoaëc nguoàn goác taùc phaåm ngaøy caøng xuaát hieän nhieàu. Duø vaäy, ñoùng goùp vôùi ngöôøi ñoïc coù quan taâm moät caûm nghieäm caù nhaân veà quaù trình saùng taùc vaãn thuù vò hôn laø boû thôøi giôø dòch hay ñieåm moät khaûo cöùu nöôùc ngoaøi, duø laø vieäc laøm aáy khoâng phaûi laø moät coâng vieäc voâ boå. Thô töø ñaâu ñeán? Nhieàu thi só danh tieáng ñaõ vieát ñaõ giaûng, ñaõ tranh luaän veà vaán ñeà naøy vaø ñöa ra khoâng ít giaûi thích. Töùc caûnh töùc söï, baát bình taéc minh, ñoàng thanh töông öùng, ngoân chí, taûi ñaïo... Leõ naøo cuõng ñuùng, vaø trong thöïc teá saùng taùc caùc lyù do thöôøng hoøa laãn. Muoán minh hoïa ñieàu vöøa neâu chæ caàn nhaéc tôùi Truyeän Kieàu hoaëc moät soá baøi thô Ñöôøng maø nhaø thô

•

TC THÔ 3

naøo cuõng bieát. Tuy nhieân tröôøng hôïp cuï theå cuûa töøng baøi thô laïi khaù ñaëc thuø vaø chæ coù lôøi taâm söï cuûa chính taùc giaû môùi thaät söï giuùp ích ñöôïc cho caâu hoûi veà saùng taïo. Ñeå bôùt daøi doøng, xin trôû laïi vaán ñeà chaøo ñôøi cuûa maáy caâu thô maø caùc baïn seõ ñoïc laùt nöõa. Ñaàu tieân ñoù laø caûm höùng moâng lung, hö hö thöïc thöïc trong tieàm thöùc nhö moät ñieän tröôøng coøn chôø tia chôùp cuûa lieân töôûng ñeå hoaït khôûi. Taëng phaåm ñoù ñaõ ñeán baát ngôø vôùi toâi vaøo buoåi chieàu cuoái thu ôû Roslindale in boùng raëng caây vôùi toå chim hiu quaïnh. Caûm höùng ñaõ hoùa thaønh yù thô töø ñoù caûm xuùc vôùi suy tö baét ñaàu ñan deät neân caùc töù roõ daïng. Nhöõng daïng phaùc thaûo tröôùc khi ñöôïc ngoøi buùt ghi cheùp leân maët giaáy baét ñaàu ñuøa nghòch tranh caõi trong oùc naõo. Tieán trình bieän chöùng vöøa nhaäp thaàn vöøa tænh taùo cuûa saùng taïo khôûi söï raùp xöông ñaép thòt cho taùc phaåm. ÔÛ ñaây xuaát xöù baøi thô khoâng coøn phaûi baøn caõi. Khaùi nieäm Phaneropoeia cuûa Ezra Pound aùp duïng ôû ñaây raát thích hôïp. Meï ñeû baøi thô chính laø trí töôûng töôïng hình, caùi maø Coleridge meänh danh laø trí töôûng caáp hai (second imagination). Noùi vaäy khoâng coù nghóa phuû nhaän khaû naêng gôïi höùng cuûa melopoeia nhö Valeùry ñaõ tieát loä veà baøi thô kieät taùc Le Cimetieøre Marin hình thaønh trong ñaàu thi haøo töø moät tieát nhòp voâ hình aùm aûnh, cuõng gioáng Nietzsche nhöõng ngaøy thai ngheùn Also Spracht Zarathustra. Toâi laïi saép laïc ñeà. Luïc ngaên tuû tìm caây vieát vaø tôø giaáy, thaép lean ngoïn ñeøn thi só, nhaùy maét vôùi caùc anh linh tieàn boái roài baét ñaàu cheùp laïi saïch töø caùc phaùc thaûo ñaày caïo söûa baøi vaàn ñieäu döôùi ñaây: Tình Ñoâng trô truïi, guoäc gaày caây giaø ñöùng laëng toå chim treân chaïc gioù taït möa lay cuoäc tình taøn phai uùa khoâ caønh nhaùnh bieät taêm ñoâi caùnh giaác moäng heø xanh troáng vaéng hoàn khoâng traéng trôøi tuyeát laïnh traùi tim coâ quaïnh reùt buoát rôi ñaày

TC THÔ 3

•

töøng khaéc töøng giaây muøa ñoâng keùo daøi côn ñau teâ coùng len khaép hình haøi caùi laïnh daèng dai gieát moøn maïch soáng ñaát trôøi phuû kín maøu cuûa quan taøi bao giôø trôû laïi naéng aám voøng tay cho nuï hoân say laøm tan baêng giaù? Cuõng taøm taïm, hôi laéc lö eâ a moät tí. Hay laø ñoåi gam, solo thöû moät ñoaûn khuùc vó caàm. Ñaây, kính thöa quí vò: Coøn laïi cho traùi tim phôi giöõa chaïc ñoâng toå chim troáng khoâng giaù laïnh gheù thaêm taëng quaø naém tuyeát Coâ ñoïng hôn, ñoä run thaàm kín, lôøi ít yù nhieàu, thaät chaúng hoå danh töù tuyeät. Caùi teân Coøn laïi cho traùi tim soi chieáu töù thô nguï yù caùc lieân töôûng maø ñoïc giaû phaûi suy ngaãm theâm ñeå lónh hoäi troïn veïn noäi dung: söï hiu quaïnh cuûa taâm tình sau nhöõng bieät ly maát maùt. (Ñeå nghó ra teân baøi thô, toâi ñaõ phaûi tö duy maát hôn möôøi phuùt. Tröôùc ñoù noù phaûi mang taïm nhöõng caùi teân loâi thoâi nhö Baây giôø traùi tim; Traùi tim, khoâng phaûi hình töôïng...) Neáu baïn chöa buoàn nguû, toâi xin boác pheùt tieáp tuïc. Thô vaên cuõng gioáng nhö nhaäu nheït, ñang höùng thì khoù döøng. Ñoïc laïi maáy caâu töù tuyeät vöøa roài toâi boãng theâm khoâng khí thoaùng ñaït cuûa thô töï do, theå thô cho pheùp trí töôûng tung hoaønh baát caàn khoái löôïng, vaät lieäu nhieàu hoaëc ít. Taïi sao laïi töø choái theå nghieäm ngoân töø vaø hình töôïng, phaù boû hình thöùc nieâm vaàn, chaép caùnh môùi cho yù thô. Baét ñaàu vôùi hai hình töôïng chính laø thaân caây truïi laù vaø toå chim troáng, toâi vieát lieàn hai caâu thoaûi maùi nhö thôû nhö noùi, khoâng caàn phaùch nhòp troáng ñaøn, thay tieáng ríu rít hoùt ca laø toå troáng

•

TC THÔ 3

theá laù xanh laø caønh nhaùnh truïi traàn Hôi thôû thaúng thaén moät maïch gôïi lieàn caùi töù coát loõi, nhaán maïnh moái lieân töôûng tröïc ngoä ôû Roslindale: thaân caây kia coù khaùc chi moät kieáp ngöôøi? Xuùc ñoäng ôû ñaây ñeán ñieåm thaét, hôi thô bò neùn laïi vôùi caâu hoûi ____ thaät ra laø moät khaúng ñònh ñöôïc pheùp tu töø giaùn caùch ñi ñeå gaây ra trong taâm thöùc söï chôø ñôïi. Toâi ñöùng tröôùc ngaõ ba, hoaëc xoa dòu vuoát ve noãi ñau vaø nieàm tieác nuoái nhö baøi Tình Ñoâng vôùi ñoaïn keát laõng maïn treân kia, hoaëc phoùng thaúng tôùi söï thaät, duø laø söï thaät phuõ phaøng. Ñoïc laïi nhöõng chöõ ngaén goïn môû ñaàu baøi thô, toâi hieåu raèng chæ coù moät choïn löïa. Hôi thô phaùt ra töø maáy caâu aáy boäc tröïc vaø ít lôøi nhö söï thaät. Kinh nghieäm baûn thaân vaø baøi hoïc töø caùc nhaø thô lôùn ñaõ daïy toâi raèng coù nhöõng baøi thô khoâng theå thoûa hieäp vôùi söï röôøm raø ña ngoân; coù nhöõng caâu thô thuø ñòch vôùi söï yeáu ñuoái, nhöõng caâu thô khoâng cho pheùp nhaø thô chuøn tay. Muøa heø bieät daïng, muøa thu hiu haét, tình yeâu tuoåi treû ra ñi. Chæ coù ñoâng giaù vaø caùi toå chim boû hoang treân chaïc caây traàn truïi. Luùc naøy khoâng phaûi trí töôûng nöõa maø chính loâgíc ngheä thuaät vaø loâgíc cuoäc ñôøi ñoàng thanh baät leân caâu hoûi xeù loøng _______ vaø giôø ñaây ñaøn chim haïnh phuùc ñang raõ caùnh taän ñaâu treân bieån lôùn khoâng bôø hay giöõa loøng sa maïc chaùy Döùt ñieåm moät kinh nghieäm töû sinh ñöôïc ngoân töø thaêng hoa thaønh thô ca, thaønh ngheä thuaät. Baøi thô töï do gaén vôùi caùi teân khaù töï nhieân Lôøi muøa ñoâng ñöôïc caát vaøo hoäc tuû. Bieát ñaâu, theo lôøi daën cuûa thi haøo Horace, taùm chín naêm sau mang ra ñoïc laïi vaãn coøn chaáp nhaän ñöôïc, vaø neáu ñem ñaêng baùo seõ khoâng laøm caùc ñoäc giaû khoù tính ngaùp daøi. Muøa ñoâng 1990-1994

TC THÔ 3

•

Chaân Phöông Möøng Thoï Luïc Baùt Thô ñaû kích laø moät daïng saùng taùc ít thaáy xuaát hieän treân baùo chí vaên ngheä haûi ngoaïi. Trong khi thôøi söï chính trò kinh teá, sinh hoaït vaên hoùa vaên ngheä khoâng thieáu nhöõng vaán ñeà caàn ñöôïc moå xeû ngaém nghía baèng con maét chaâm bieám ñaû kích ñeå phaù vôõ söï uø lì voâ taâm cuûa caùc thoùi quen chai cöùng. Cuõng nhö tranh bieám hoïa, thô ñaû kích laø moät keát hôïp cao giöõa caûm xuùc vaø trí tueä, kích thích suy nghó cho nhöõng caù tính khoâng baèng loøng vôùi caùc khuoân raäp taäp theå, vôùi caùc thoûa maõn deã daõi cuûa ñaùm ñoâng voâ yù thöùc. Noùi caùch khaùc, thô ñaû kích ôû möùc ñoä ngheä thuaät cao haøm chöùa hai yeáu tính haøng ñaàu cuûa thi ca hieän ñaïi: töï do vaø môùi. C.P. taëng caùc veø só cuoái theá kyû buoàn tình laáy giaáy buùt ra ñieäu quen luïc baùt ngaâm nga giaûi saàu saùo ngoân mai phuïc ñaày ñaàu chaúng caàn ñoäng naõo ñaõ aøo aøo tuoân loái moøn saün trôùn phoùng luoân coøn hôn nöôùc luõ treân nguoàn chaûy ra traøn treà leânh laùng chan hoøa treân saùu döôùi taùm eâ a noãi loøng nieâm luaät hoïc chaúng toán coâng ai cuõng coù theå ñeøo boøng duyeân thô khi taû caûnh luùc moäng mô cuït höùng ta laïi thaån thô raùp vaàn caùi ñaàu voán deã phaân vaân ñoû xanh ñen traéng ñaâu caàn chính danh laøm veø cuõng gioáng naáu canh cho theâm maém muoái tieâu haønh thì ngon

•

TC THÔ 3

hình theå yù töôïng veùo von aâm thanh nhaïc ñieäu næ non keùo daøi leâ theâ canh moät canh hai canh ba buoàn nguû saùng mai haï hoài maáy traêm naêm leû vun boài naèm ngoài cheãm cheä treân ngoâi tao ñaøn maét loøa tai laûng traùn nhaên oùc tim meâ maûi haøm raêng khoâng coøn thuoác thang nhôø ñaùm chaùu con beä roàng sôùm toái lom khom khaáu ñaàu traûi qua nhieàu cuoäc beå daâu luïc baùt dai söùc soáng laâu soáng hoaøi hoan hoâ luïc baùt thoï dai Xuaân AÁt Hôïi

TC THÔ 3

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng Khai Buùt Cuoái Muøa Vieát xong tôø thieäp nieâm phong daùn tem Mai saùng ñem nheùt thuøng thö Thieân Ñöôøng Saùch nhaïc traàn gian buïi baùm keä töôøng ueå oaûi khoâng thieát ñoïc chaúng buoàn nghe Côm toái xong coi tivi LA bò luõ luït Charles & Di chöa tính chuyeän baùi bai Gioù huù nhö ñieân laïnh döôùi khoâng ñoä Daffs ñaõ nhuù hoa xuyeân tuyeát saép nôû Suùc mieäng roài taét ñeøn chui vaøo ñu-veâ naèm ñôïi Ñuùng ba tuaàn moïc caùnh thaønh böôùm Xuaân AÁt Hôïi Hi voïng ñaàu naêm bay ra vöôøn nhaø haùi loäc non Seõ khoâng gaëp thô cuûa hai chuù meøo haøng xoùm

•

TC THÔ 3

Ngöôøi Em Gaùi OÂ-Keâ Naøng treû xinh vaø coù ñuû baûy ngheà Cuûa gaùi chôï coù laãn chuùt gaùi queâ Coäng theâm moät neùt gaùi Mó ba cheâ laø cöù luoân moàm oâ-keâ oâ-keâ OÂ-keâ oâ-keâ oâ-keâ oâ-keâ Dó nhieân naøng cuõng oâ-keâ oâ-keâ Cho pheùp toâi ñöôïc tha hoà si meâ Mô töôûng oâ-keâ nuoát boït röôïu theøm Nhöng caám ngaët toâi khoâng ñöôïc lem nhem Laøm thô raû rích anh goïi teân em Chaép ñuû chuïc caâu ñaõ thaáy thaám meät Nhöng vì cuoäc tình caàn coù ñoaïn keát Ñeå cho moïi ngöôøi vui veû aên Teát Naøng leân hoa veà nhaø chuùc cheäc Toâi di taûn baùn xe moâ bi leát

TC THÔ 3

Phuï baûn Thaùi Tuaán

•

TC THÔ 3

Caûm Nghó Veà Thô Hoâm Nay Nguyeãn Khaéc Thaïch

hôøi naøo cuõng vaäy, vieäc tranh luaän veà khoa hoïc thöôøng mang laïi söï thoâng tueä vaø phaùt trieån. Nhöng thaønh coâng cuûa noù khoâng phaûi ôû ñoù maø ôû choã noù laøm cho con ngöôøi bieát xaáu hoå. Con ngöôøi ñaõ hôn moät laàn bieát hoå nhuïc baét ñaàu töø “Traùi ñaát quay xung quanh maët trôøi” cuûa Galileo ñeán “con ngöôøi sinh ra töø vöôïn” cuûa Darwin roài tôùi “voâ thöùc laø taát caû” cuûa Freud. Ngöôïc laïi vôùi khoa hoïc, vieäc tranh luaän veà vaên ngheä thöôøng keùo theo moät ñoä luøi lòch söû. Vaø, thaát baïi cuûa noù khoâng phaûi ôû ñoù maø ôû choã noù laøm cho con ngöôøi trôû neân kieâu ngaïo. Kieâu ngaïo veà söï boõ hôøn, veà söï chieán thaéng loøng phaãn haän di oaùn. Vôùi vaán ñeà naøy, ñaõ coù khoâng ít nhöõng theå nghieäm ñôùn ñau traän maïc khôi nguoàn töø pheâ bình vaên hoïc. Treân ñaáu tröôøng quyù phaùi naøy, coù moät caùi gì ñoù heát söùc phuõ phaøng, taøn nhaãn vì söï dòu eâm ñaãm maùu cuûa noù. Neàn vaên ngheä cuûa chuùng ta vöøa thoaùt ra khoûi caùi cô cheá bao caáp, thì laïi phaûi böôùc ngay vaøo thôøi kyø kinh teá thò tröôøng, cuõng khoâng keùm phaàn khoác lieät. Thaân phaän thô ca caøng trôû neân baïc beõo. Nhöõng phöông tieän cuûa caûi vaät chaát ngaøy caøng moät nhieàu, noù uøn uøn keùo ñeán, noù chieám choã trong khoâng gian, trong taâm hoàn con ngöôøi. Nhöõng giaù trò tinh thaàn ngaøy moät teo toùp vaø trôû neân laïc loõng, reû ruùng. Theá nhöng, giôø ñaây, nhaân danh lyù töôûng thaåm myõ thôøi ñaïi (!) coù ngöôøi laïi tru treùo vaø tôïn taïo naõ phaùo vaøo caùi laâu ñaøi söông khoùi mong manh nhö hôi thôû cuûa söï soáng laø thi ca. Pheâ bình thô laø söï khaûo saùt nhu caàu cuûa ngaøy hoâm nay, laø söï ñaùnh giaù taùc phaåm theo yeâu caàu thò hieáu cuûa hieän taïi. Trong khi ñoù taùc phaåm ngheä thuaät bao giôø cuûa mang trong noù giaù trò vónh cöûu. Caùi thöôùc ño höõu haïn laïi ñi ño moät caùi voâ haïn! Thöïc taïi luoân luoân laø söï haøm hoà. Noù muoán quy ñònh laïi quaù khöù vaø ñoøi ñieàu khieån caû töông lai. Do vaäy, vieäc pheâ bình vaên hoïc duø muoán hay khoâng ñeàu mang moät chieàu kích chính trò vaø tính vuï lôïi. Söï vuï lôïi thöôøng laøm caêng daõn naõo traïng, laøm haïi naõo traïng daãn ñeán tha hoùa con ngöôøi. Noù ñaõ xoùa nhoøa ranh giôùi giöõa con ngöôøi vôùi loaøi vaät. Böôùc ñi

TC THÔ 3

•

vó ñaïi khieán con ngöôøi cao hôn loaøi vaät laø tính muïc ñích cuûa nhöõng quan heä. Con vaät quan heä vôùi söï vaät vì noù. Con ngöôøi quan heä vôùi söï vaät vì söï vaät. Nhöng ôû ñaây, Con ngöôøi trôû laïi quan heä vôùi söï vaät vì baûn thaân mình. Ñieàu naøy, ôû nhöõng nhaø pheâ bình khoâng trung thöïc thì ñoù chæ laø söï ñaùnh löøa, söï cô hoäi, phuïc vuï cho möu ñoà rieâng. Duø vaäy, khi khôûi xöôùng hoï vaãn bieát ñaùnh vaøo taâm lyù, khích ñoäng ñöôïc hieäu öùng tham gia daây chuyeàn ñoâng ñaûo, moät söï thaùc loaïn noàng naøn voâ nghóa vaø giaû taïo. Ngöôøi Trung Quoác coù moät caâu caùch ngoân thaät thaâm thuùy: “Khi moät con choù suûa boùng, moät vain con choù khaùc suûa theo thaønh ra thöïc”. ÔÛ ñaây, töø boùng ra thöïc, töø khoâng ra coù khoâng coù gì ñaùng sôï maø phaûi coi chöøng caùi tieáng suûa ñaàu tieân aáy. Duø sao thì thô vaãn toàn taïi vôùi tö caùch laø söù giaû quyù toäc cuûa theá giôùi taâm linh vaø noù khoâng chòu söï ñaùnh traùo giöõa muïc ñích vôùi phöông tieän, giöõa ñoàng nghóa vôùi ñoàng aâm. Cuõng nhö khoâng theå ñaùnh ñoàng con meøo vôùi con hoå (moät traêm con meøo khoâng laøm neân moät con hoå). Ñaây ñoù, ngöôøi ta ñaõ than phieàn raèng thô hoâm nay ñang laïm phaùt. Caùi ñoù khoâng thöïc. Ñaáy laø söï ngoä nhaän ñaùng tieác. Thô ñuùng nghóa cuûa noù chöa bao giôø coù nhieàu. Caùi phaàn nhieàu ñoù chæ laø caùi-gioáng-thô chöù khoâng phaûi laø thô. Ñöøng ñaùnh ñoàng caùi-gioáng-thô vôùi thô laø moät maø thaønh con meøo laø con hoå. Ñaønh raèng nhöõng caùi gioáng thô aáy hieän taïi ñang thònh haønh nhö moät thöù “moát”, ñang laø vaät trang söùc thôøi thöôïng, reû tieàn cho nhöõng keû haùo danh. Noù laø ngoaøi caùi ñôøi soáng vaên hoïc, maëc noù. Haõy ñeå söï im laëng laïnh luøng nhö hoá thaúm cuûa quy luaät ñaøo thaûi naâng niu noù! Nhöõng nhaø pheâ bình thô, hoï cuõng deã daøng böôùc qua choã naøy. Thöïc ra trong pheâ bình thô noùi chung, ngöôøi ta chæ noùi nhöõng gì loanh quanh trònh troïng, ít khi chæ ra ñöôïc nhöõng ñieàu ñích ñaùng. Quan heä giöõa pheâ bình vôùi taùc phaåm -- noùi theo thuaät ngöõ ngaønh ñieän -- laø quan heä “maéc noái tieáp” chöù khoâng phaûi maéc “song song”. Boùng naøy muoán saùng thì phaûi maéc vaøo boùng kia, chuùng chæ saùng ñöôïc khi coù nhau, töø trong nhau. Vì leõ ñoù, trong traøo löu pheâ bình môùi, moâ thöùc cuûa noù laø döïa treân hình thöùc vaên baûn keát hôïp vôùi thi phaùp phaân taâm hoïc. Söï ñoàng caûm, coäng höôûng cuûa ngöôøi pheâ bình phaûi töø phía taùc phaåm, vaø caû phía ñôøi soáng thaàm kín caù nhaân taùc giaû. Neáu khoâng, seõ taïo ra söï “baát ñoàng ngoân ngöõ”, “oâng noùi gaø, baø noùi vòt”. Nhaø saùng taùc noùi baèng ngoân ngöõ tröïc giaùc thöôøng thích nhöõng caùi laï khaùc mình. Nhaø lyù luaän noùi baèng ngoân ngöõ lyù trí laïi gheùt nhöõng gì khaùc mình. Ñaây laø hieän töôïng phoå bieán maø ta thöôøng gaëp trong ñôøi soáng vaên hoïc, roäng hôn laø vaên hoùa xaõ hoäi. Pheâ bình thô khoâng coù muïc ñích naøo khaùc hôn, cao quyù hôn laø laøm cho ngöôøi ñoïc hieåu noù, yeâu noù, yeâu nhöõng giaù trò tinh thaàn maø Thöôïng Ñeá möôïn con ngöôøi laøm ra. Thô laø saùng taïo cuoäc soáng, noù song song vôùi cuoäc soáng, noù khoâng mieâu taû cuoäc soáng nhö laâu nay ngöôøi ta quan nieäm. Vôùi thô, neáu caàn noùi tôùi chöùc naêng thì phaûi chaêng noù chæ coù moät chöùc naêng duy nhaát maø döôøng nhö toång theå laø chöùc naêng thaåm myõ?

•

TC THÔ 3

Nhöõng lyù luaän cô baûn veà thô thì ñoâng taây kim coå ñeàu ñaõ noùi nhieàu voâ keå nhöng seõ khoâng bao giôø döùt cuõng nhö ñònh nghóa “Thô laø gì” chæ coù theå ñöôïc traû lôøi thoûa ñaùng khi khoâng ñaët ra caâu hoûi. Traû lôøi thô hoâm nay trong taâm thöùc buoåi hoaøng hoân theá kyû deã laøm cho chuùng ta thaát voïng. Duø thô laø moät caùi gì ñoù tieàm aån treân keânh khaùc cuûa khoâng gian theá tuïc maø ngöôøi ta töøng goïi laø Ñaïo thì noù vaãn phaûi neo vaøo Ñôøi baèng quan heä “maéc noái tieáp”. Ñôøi laø doøng chaûy nhaân quaû töø nguoàn voâ minh maø ñaïo laø söï troâi ngöôïc treân doøng chaûy ñoù. Neàn vaên minh coâng nghieäp ñaõ ñöa con ngöôøi vaøo moät theá giôùi ñoà vaät, theá giôùi tieän nghi. Noù ñaët con ngöôøi tröôùc söï löïa choïn nhö thaùch ñoá ñeå roài töø ñoù ñöôïc lôùn hôn mình hoaëc phaûi nhoû hôn mình. Moät laø gaén lieàn vôùi neàn vaên minh aáy, con ngöôøi seõ ñöôïc thoûa maõn moïi nhu caàu vaät chaát cho nhöõng giaùc quan phaøm tuïc nhöng hoï cuõng deã daøng bò “ñoà vaät ñoàng hoùa” ñeå roài cho chính mình trôû thaønh phöông tieän cho nhöõng tieän nghi. Hai laø gaén vôùi nhöõng gì ñoù mong manh mang tính truyeàn thoáng cuûa neàn vaên hoùa coøn soùt laïi sau khi bò neàn vaên minh cöôõng hieáp, töôùc ñoaït. Söï löïa choïn naøy laø theá giôùi troâi ngöôïc doøng chaûy, laø ñaïo, coøn söï löïa choïn treân laø ñôøi. ÔÛ ñaây, con ngöôøi seõ trôû neân coâ ñôn, coâ ñôn ñeán cuøng cöïc. Coâ ñôn cuûa baûn theå. Coâ ñôn cuûa söï coâ ñôn. Vôùi nhaø thô, söï löïa choïn ñôøi seõ cho ta moät lao-ñoäng-thô, söï choïn ñaïo seõ cho ta moät nhaân-caùch-thô. Veà nguyeân lyù laø vaäy nhöng trong hieän thöïc cuûa theá giôùi sai bieät vaø ña thuø naøy, moïi thöù ñeàu chæ laø töông ñoái vaø coù nhöõng ngoaïi leä cuûa noù. Lao-ñoäng-thô thöôøng naêng ñoäng vaø saûn xuaát haøng loaït nhöõng caùi gioáng-thô nhö ñaõ noùi treân. Coøn nhaân-caùch-thô chæ laøm ra ñöôïc caùi phaàn ít oûi mang giaù trò ñoái laäp vôùi thò hieáu hieän taïi vaø ñoàng thôøi cuõng mang trong noù caùi maàm moáng cuûa söï hieåm hoïa. Thô hoâm nay ñang laø söï chôø ñôïi caùi “giaõy cheát” cuûa theá kyû XX. Khoa hoïc mang ñeán cho con ngöôøi söï giaøu coù veà phöông tieän laãn trí naêng. Caû hai maët ñoù ñeàu töông phaûn vôùi ñôøi soáng thi ca. Ngöôøi ta ñaõ laàm töôûng raèng heã coù tieàn cuûa, coù trí khoân thì muoán gì cuõng ñöôïc. Khoâng bieát nhöõng tröôûng giaû, nhöõng troïc phuù thôøi nay coù hieåu bieát nguï yù caâu chaâm ngoân “Ñöôïc voi ñoøi tieân”? Voi vaø tieân laø hai phaïm truø ñoái troïng, noù ñoàng nghóa vôùi “Vi nhaân baát phuù, vi phuù baát nhaân”. Thô laø noãi aùm aûnh veà khoâng gian phaåm caáp vaø thôøi gian danh giaù cuûa con ngöôøi. Taâm traïng thô bao giôø cuõng laø söï hoaøi nieäm veà dó vaõng vaø thaéc thoûm ñeán mai sau. Caùi môùi trong thô hoâm nay ñang laø söï moâ phoûng, söï bieán taáu nhöõng giai ñieäu cuõ. Caùi môùi laø taát nhieân. Trong thô caàn caùi ngaãu nhieân. Caùi ngaãu nhieân laø caùi laï. Caùi laï thöôøng ñoàng loõa vôùi söï tî hieàm vaø laø caên nguyeân cuûa moïi xung ñoät treân vaên ñaøn. Tröôùc cuoäc soáng ñaày nhöõng bieán ñoäng baát an, tri kieán con ngöôøi luoân luoân laéc lö giöõa nhöõng ñoái cöïc phöùc caûm ñaõ manh nha nhöõng doøng thô ruït reø trôû laïi theå nghieäm baûn thaân, thaêm doø nhuïc duïc theo höôùng hieän sinh. Suy cho cuøng, chuû nghóa hieän sinh laø bieåu hieän cöïc ñoan cuûa

TC THÔ 3

•

chuû nghóa nhaân vaên. Hieän taïi, ngaøy nay, con ngöôøi phaûi goàng gaùnh moät löôïng thoâng tin khoång loà, ngoàn ngoän söï kieän. Söï kieän ñi vaøo thô vaø laán aùt söï thaät. Söï thaät khoâng ñoàng nhaát vôùi söï kieän. Söï thaät coù khi ñeán sau, ñöùng sau hoaëc ñeán ngoaøi, ñöùng treân söï kieän. Caûm xuùc söï kieän laø caûm xuùc taâm lyù. Caûm xuùc söï thaät laø caûm xuùc taâm linh. Taâm lyù laø caùi maø con ngöôøi coù theå nhaän thöùc ñöôïc noù qua nhöõng quy luaät phoå bieán nhö “Suy buïng ta ra buïng ngöôøi”. Coøn taâm linh laø caùi bieät laäp, caùi khoâng giaûi thích ñöôïc, noù khoâng coù quy luaät. Taâm lyù laø yù thöùc. Taâm linh laø voâ thöùc. Caûm xuùc taâm lyù laø caûm xuùc con ngöôøi maát tieàn. Caûm xuùc taâm linh laø caûm xuùc con ngöôøi maát tình. Maùc töøng noùi: “Khoâng ai caát ñöôïc tieáng haùt veà söï maát tieàn maø chæ caát ñöôïc tieáng haùt veà söï maát tình cuûa mình”. Caûm xuùc taâm lyù khôûi thuûy töø nhöõng xung ñoät sinh hoïc. Rung ñoäng sinh hoïc laø söï bình ñaúng toái thöôïng vaø thieâng lieâng ñoái vôùi moïi sinh linh. Moät con ngöôøi ngoài tröôùc maâm coã sang troïng thì ñoä khoaùi caûm sinh hoïc cuûa noù cuõng chæ ngang baèng moät con ruoài ñaäu döôùi caàu tieâu. Nhöõng caûm xuùc mang maøu saéc thöïc duïc taàm thöôøng aáy ñaõ uøa vaøo laøm oâ nhieãm moâi tröôøng thi ca. Ta coù theå moâ hình hoùa quaù trình sinh thaønh caùi-gioáng-thô (CGT) vaø thô (T) theo hai heä thoáng lao-ñoäng-thô (LÑT) vaø nhaân-caùch-thô (NCT) nhö sau: LÑT = söï kieän = taâm lyù = lyù trí = bieåu hieän (nghó ra thô) = bieåu nghóa = ñôn nghóa = CG NCT = söï thaät = taâm linh = tröïc giaùc = bieåu caûm (caûm ra thô) = bieåu töôïng = ña nghóa = T Thoùi xaáu cuûa con ngöôøi noùi chung laø quen soáng hôøi hôït, phieán dieän treân beà maët söï vaät. Nhöõng maûnh vuïn ñôøi soáng chaép nhaët chæ laøm ra moät taám göông loài loõm. Noù soi söï meùo moù, nheách nhaùc, thaûm haïi cuûa con ngöôøi. Nhaø thô phaûi laø moät taám göông troïn veïn cuûa ñôøi soáng. Troïn veïn ôû ñaây khoâng haøm yù nghóa maãu möïc maø laø söï mang trong noù yeáu toá baûn nguyeân cuûa vuõ truï: vöøa tröôøng toàn, vöøa bieán ñoåi. Neáu phaåm chaát cuûa tu só laø Ñöùc Tin thì phaåm chaát cuûa thi só laø söï hoaøi nghi. Hoaøi nghi laø ñoäng löïc cuûa saùng taïo. Caùi maø chuùng ta ñang thieáu hoâm nay laø nhöõng nhaân caùch thô. Nhaân caùch thô khoâng laøm ra thô maø thô laøm ra noù. Haõy ñeå cho thô ñi qua anh khi noù muoán. Nhaân caùch thô laø ngöôøi ñem mình ra laøm phöông tieän cho thô. Thô möôïn anh, thoâng qua anh baèng ngoân ngöõ cuûa noù. Ngoân ngöõ cuûa thô gaàn vôùi ngoân ngöõ cuûa Thieàn laø ngoùn tay chæ traêng maø khoâng phaûi traêng. Thieàn sö Khoång Loä trong baøi “Ngoân Hoaøi” ñaõ vieát nhöõng caâu thô treân taàm trieát hoïc aáy. Höõu thôøi tröïc thöôïng coâ phong ñænh Tröôøng khieáu nhaát thanh haøn thaùi hö Nghóa laø:

•

TC THÔ 3

Coù khi xoâng thaúng leân ñaàu nuùi Moät tieáng keâu vang laïnh caû trôøi. Cuõng coù nhöõng nhaø thô Ta theo quan nieäm Taây “Thô laø söï cöôõng böùc ngoân töø” moät caùch maùy moùc. Hoï löôïc boû chöùc naêng giao tieáp thoâng thöôøng cuûa ngoân ngöõ laø vieäc laøm chaân chính ñoái vôùi thô nhöng ñoàng thôøi hoï cuõng maõ hoùa noát bình dieän giao caûm cuûa noù laø vieäc laøm baát caäp. Hoï bieán thô thaønh moät troø chôi chöõ bong boùng vaø tieáng vang. Ñieân roà thay cho nhöõng ai khoâng bieát daáu dieám söï minh trieát cuûa mình vaø cuõng ñieân roà thay cho nhöõng ai khoâng bieát dung naïp noù. Moïi ngheä thuaät ñích thöïc ñeàu noùi baèng ngoân ngöõ ban ñaàu. Ngoân ngöõ ban ñaàu cuûa thô laø ngoân ngöõ tröïc caûm, laø söï uù ôù noùi khoâng thaønh lôøi, laø tieáng chim naõo neà trong ñeâm vaéng, laø aâm vang trong treûo töø trong coõi aâm u cuûa mieàn voâ ngoân... Moïi cuoäc ñaáu tranh veà tröôøng phaùi trong ngheä thuaät ñeàu oàn aøo nhöng maãu soá chung cuûa noù thì saâu saéc. Maãu soá chung aáy nhö Bieån maø tröôøng phaùi laø nhöõng doøng Soâng -- nhöõng doøng soâng töø nguoàn ra bieån.ª

TC THÔ 3

Kheá Ieâm

Daáu Veát thoø chaân ra ngoaøi chieàu roài vaø maét nhaém maét môû cuøng nhìn veà höôùng luùc soáng cheát xaûy ra chæ trong ñöôøng tô keõ toùc mai kia ñeán hay ñi troùi rieät giaây laâu vaøo khoaûnh khaéc giöõa hôi thôû bò neùn laïi bôûi con ñöôøng daãn veà coõi cöûa heïp noùi vôùi ñoùa hoa chôùm nôû lôøi chôùm taøn vaø phuû ñònh moïi daáu veát ñaõ coù töø laâu treân maët ñaát

•

TC THÔ 3

Vaû Laïi nheo maét caùo buoäc khi laø khaùc. Thoåi buøa laøm mô hoà moái moøng. Caén haét nöôùc vaøo maët raêng nhaèn ra caùi goác gaùc chaân leân ñeâm ñaõ sang canh töø bao ñôøi tröôùc sau roài cuõng ñaønh ngaäm chaët ngang traùi vaû laïi haõm bôùt keûo thì phieàn rôi vaøo nôi daèng dai maõi giöõa lam vaø luõ

Nhau Qua

caén caáu mieáng saàu ra maø raén roàng hí loäng maø gaï gaãm nhau qua soâng laãy loäng chieàu noàm phaân thöïc

TC THÔ 3

•

Leân Vai loâi thoâi leách theách. Laøm moät cuù ñaù moùc ngoaëc vaøo cöûa môû (nhöng noùi thaät töø raát laâu roài cöûa ñaõ chaúng bao giôø coøn môû nöõa) ñoùng saäp laïi thaân taøn ma daïi töø ñaàu xuoáng chaân töø trong ra ngoaøi töø tröôùc ñeán sau. Nguï ngoân. Ñoát ñieáu thuoác moác. Ngaïc nhieân. Ngoài vaét ñeâm leân vai

•

TC THÔ 3

Giôùi thieäu George Trakl Phaïm Vieät Cöôøng

eorge Trakl (1887-1914) laø moät trong caùc thi só ñeå laïi nhieàu aûnh höôûng quan troïng nhaát ôû theá kyû naøy trong theá giôùi vaên hoïc tieáng Ñöùc. Tuy vaäy, hình aûnh “baát bình thöôøng, ñieân loaïn” cuûa nhaø thô thöôøng che laáp ñi nhöõng ñoùng goùp veà vaên hoïc cuûa oâng. Ngoaøi vaøi vôû kòch, caùc baøi thô chuû yeáu cuûa oâng haàu heát ñöôïc vieát trong 3 naêm cuoái ñôøi, baøy toû thò kieán cuûa oâng veà söï sa ngaõ cuûa thaân phaän con ngöôøi trong thôøi hieän ñaïi. Thô Trakl ñaày tính voâ thöùc, ngoaïi lyù: nhöõng thi aûnh kyø dò mang maøu saéc khaùc thöôøng, nhöõng yù töôûng laï luøng vaø aâm nhaïc trong thô oâng cöïc kyø ñaëc bieät. Gaàn nhö oâng coá gaéng dieãn taû “nhöõng ñieàu khoâng theå noùi ñöôïc”, vöôït treân ngoân ngöõ, vöôït treân caùi cô caáu lyù tính cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. OÂng maát ngaøy 4-11-1914, sau moät ngaøy hoân meâ vì duøng ma tuùy quaù lieàu. Chöa coù caâu traû lôøi xaùc ñònh laø oâng coù töï töû hay khoâng. Naêm aáy, oâng chæ vöøa ñöôïc 27 tuoåi.

TC THÔ 3

•

George Trakl Baøi Ca Taây Phöông

Hôõi tieáng ñaäp caùnh ñeâm khuya cuûa linh hoàn: Coù laàn laø keû chaên nuoâi, chuùng ta ñaõ maïo hieåm doïc theo nhöõng caùnh röøng môø toái, Vôùi thuù saên ñoû, boâng hoa xanh vaø doøng suoái roùc raùch Khieâm toán theo sau. Hôõi baøi ñieáu ca nguyeân sô cuûa deá Hoa nôû thaém nhö maùu treân maët ñaù teá thaàn, Vaø tieáng chim keâu leû loi treân hoà nöôùc bieác laëng im. Hôõi nhöõng cuoäc vieãn chinh vaø daøn hoûa thieâu gheâ gôùm Cuûa ngöôi, nhöõng traùi caây tím thaãm ruïng rôi Trong khu vuôøn chieàu toái, nôi nhöõng toâng ñoà suøng moä ñaõ daïo chôi thuôû tröôùc; Vaø ngaøy nay caùc chieán binh, thöùc giaác töø nhöõng veát thöông vaø nhöõng giaác mô ñaày sao; Hôõi maùi toùc hoa baép tô meàm cuûa ñeâm toái. Hôõi nhöõng tieát muøa laëng leõ vaø nhöõng thu vaøng röïc rôõ cuûa ngöôi, Khi coøn laø nhöõng vò tu só hieàn laønh, chuùng ta ñaõ ghì chaët nhöõng boâng hoa tím, Vaø röøng raäm nuùi ñoài nhoøa nhaït chung quanh, Hôõi nhöõng chuyeán ñi saên vaø nhöõng laâu ñaøi cuûa ngöôi, chæ döøng nghæ luùc chieàu taø, Chæ ôû trong phoøng nguû, ngöôøi ta môùi chôït nhôù ñeán leõ coâng baèng, Roài doác loøng nguyeän caàu Thöôïng Ñeá. Hôõi phuùt giôø cay ñaéng cuûa laõng queân, Chuùng ta ñaõ ngaém nhìn khuoân maët ñaù trong doøng nöôùc toái ñen, Nhöng nhöõng tình nhaân hoâm nay ñaõ bieát ngöôùc nhìn ñeán ñieàu töôi saùng hôn: Xaùc thòt. Traàm höông ngaùt thôm töø da thòt hoàng haøo Vaø ñoäi ñoàng ca ngoït ngaøo cuûa nhöõng ngöôøi vöøa soáng laïi. Phaïm Vieät Cöôøng dòch

•

TC THÔ 3

Töôûng Nieäm Tahar Djaout Nguyeãn Ñaêng Thöôøng

ahar Djaout laø moät tieåu thuyeát gia kieâm nhaø baùo haøng ñaàu cuûa Algeria. OÂng ñaõ bò baén troïng thöông trong ngaøy 27 thaùng 5-1993 vaø ñaõ taét nghæ vaøi hoâm sau. Töø ba naêm qua, ñaõ coù hôn 25 nhaø vaên vaø nhaø baùo bò saùt haïi treân queâ höông naøy, haàu heát ñeàu do baøn tay thuû ñoaïn cuûa caùc nhoùm hoaït ñoäng chính trò Hoài Giaùo trong caùc traän khuûng boá vaø du kích chieán, nhaèm laät ñoå chính quyeàn ñaõ töï yù baùc boû caùc cuoäc baàu cöû trong naêm 1992 khi thaáy Maët Traän Cöùu Nguy Hoài Giaùo (Islamic Salvation Front) chieám ñaïi ña soá phieáu, ngay trong löôït ñaàu. Chính quyeàn hieän taïi, cuõng nhö caùc ñaûng phaùi Hoài Giaùo, laø ñaàu naõo ñaõ gaây ra hôn 10,000 caùi cheát töø naêm 1992. Baøi thô döôùi ñaây ñöôïc choïn ñaêng treân tôø nhaät baùo The Independent ôû London, hoâm 15 thaùng 11-1994, nhaân dòp Hoäi Vaên Buùt Quoác Teá laøm leã kyû nieäm laàn thöù 14 daønh rieâng cho ngaøy naøy, Ngaøy Nhaø Vaên Bò Caàm Tuø.

Khoâng Ñeà Im laëng laø cheát Vaø neáu im laëng anh cheát Vaø neáu môû mieäng anh cuõng cheát Vaäy thôøi cöù noùi vaø cheát.

TC THÔ 3

Rafiq Sabi Ñöôøng Suùng Ñaïn Toâi coù khoaûng trôøi xanh nho nhoû Boïn xaâm laêng ñeán giaät cho saäp Toâi coù con suoái con maùu ñoû thaém vôùi chuøm öôùc mô thaät dòu ngoït cuøng môù saùch vôû chuùng cuõng töôùc ñoaït luoân. Theá nhöng khi chuùng noù keùo tôùi ñònh thay da söûa maët toâi Toâi nai nòt saám seùt vaø tuyeát coõng queâ höông treân vai tieán leân ñöôøng suùng ñaïn. Nguyeãn Ñaêng Thöôøng (dòch)

Chuù thích Rafiq Sabi sinh naêm 1950 taïi Nam Kurdistan hieän ñang soáng tha höông ôû Thuïy Ñieån. OÂng thuoäc theá heä môùi cuûa thô ca Kurdistan hieän ñaïi. Baûn dòch treân ñaây döïa vaøo baûn tieáng Anh cuûa Kamal Mirawdeli.

•

TC THÔ 3

Work In Progress Dieãm Chaâu

Moät Baøi Thô Cuûa Kheá Ieâm (Boán baûn dòch cuûa Dieãm Chaâu)

1 giöõa xaùm & traéng phoá vaø phaân hoùa treân ñoâi maét quaàng thaâm neùt gaõy ñaõ chaäp choaïng ñaù ngoài nhö than tím tím chaám phaù

2 phoá xaùm & nhaø traéng phaân hoùa maét thaâm quaàng chaäp choaïng gaõy ñaù nhö than tím ngoài chaám phaù

TC THÔ 3

•

3 phoá xaùm nhaø traéng & maét quaàng chaäp choaïng gaõy nhö ñaù tím neùt chaám phaù

4 tím tím nhö than ñaù phoá xaùm & nhaø traéng giöõa quaàng maét chaám phaù (Nguyeân taùc ñaêng treân taïp chí Thô soá 1, tr. 35, California 1994)

•

TC THÔ 3

Bei Dao Laøm Laïi Trôøi Xanh Con chim döï phoøng nguyeân löïc khí ñoäng * döôùi chuïp ñeøn pha leâ ngöôøi mô moäng khoå naõo giöõa khoâng gian ñoái ñaàu hai caùnh cöûa môû gioù naâng daäy moät maåu ñeâm döôùi ngoïn ñeøn coå mô maøng toâi nghó tôùi ñieàu khaû höõu naøy: laøm laïi trôøi xanh Dieãm Chaâu dòch * söùc caûn cuûa khoâng khí (DC).

Chuù thích

Bei Dao (Baéc Ñaûo) teân thaät laø Zhao Zhenkai sinh taïi Baéc Kinh name 1949, baét ñaàu vieát vaøo naêm 1970, cuøng Mang Ke thaønh laäp taïp chí Hoâm Nay (Jintian) xuaát hieän ôû Hoa Luïc trong caùc naêm 1978-1979. Naêm 1985 ñöôïc pheùp xuaát ngoaïi, löu truù taïi Anh vaø Hoa Kyø; naêm

1988 ñöôïc Boä Vaên Hoùa Phaùp môøi tôùi thaêm; cuoái 1988 veà nöôùc, thaûo moät laù thö göûi caùc nhaø chöùc traùch Trung Hoa, coù 33 nhaø trí thöùc “taïi choã” kyù teân. Muøa xuaân 1989 qua Berlin. Nhöõng bieán coá xaûy ra vaøo thaùng 6 khieán khoâng trôû veà nöôùc ñöôïc. Hieän chuû bieân tôø Hoâm Nay ôû haûi ngoaïi. Sau Hoa Kyø, nxb Circeù taïi Phaùp döï ñònh ra maét moät taäp thô khaù daøy cuûa Bei Dao vaøo thaùng 2-1995. Ngaøy 4-11-94, ngöôøi dòch coù dòp gaëp Bei Dao vaø nghe oâng ñoïc thô ôû Loäc traán tröôùc khi oâng trôû laïi Baéc Kinh (khoâng thaønh). “Laøm laïi trôøi xanh” ñöôïc dòch theo baûn Phaùp vaên cuûa Chantal Chen-Andro ñaêng treân tôø quyù san PO&SIE soá 62 naêm 1992. Baûn dòch ñeå taëng nhaø thô Huy Töôûng (DC)

TC THÔ 3

•

Töôûng Nieäm Phuøng Quaùn

haø thô Phuøng Quaùn sinh naêm 1933, maát luùc 4 giôø 20 ngaøy 22-1-1995 vì beänh ung thö gan taïi beänh vieän Saint Paul, Haø Noäi, laø taùc giaû cuûa nhöõng baøi thô noåi tieáng: Choáng tham oâ laõng phí (Nhaân Vaên Giai Phaåm soá muøa thu, thaùng 10-1956), Lôøi meï daën (Vaên, thaùng 9-1957). Vaø cuõng chính vì nhöõng baøi thô naøy, oâng bò loâi ñi chænh huaán vaø phaûi vieát baøi thuù toäi. Caùc taùc phaåm khaùc cuûa oâng laø: Vöôït Coân Ñaûo, Tuoåi Thô Döõ Doäi, Traêng Hoaøng Cung vaø haøng chuïc taùc phaåm khaùc döôùi nhieàu buùt hieäu. Cuõng gioáng nhö soá phaän nhöõng nhaø vaên, nhaø thô thaät söï ñoái khaùng trong phong traøo Nhaân Vaên do cuï Phan Khoâi ñöùng ñaàu, nhaø thô Phuøng Quaùn ñaõ phaûi traû giaù ñaét vaø bò töôùc ñoaït moïi quyeàn laøm ngöôøi. Nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø hoï chaáp nhaän thoûa hieäp vôùi cheá ñoä. Nhaân Vaên Giai Phaåm laø moät bieán coá, hôn theá nöõa, moät baøi thô voïng laïi xuyeân suoát gaàn 40 naêm, vôùi nhöõng teân tuoåi ñaõ aùm aûnh caû moät theá heä caàm buùt: Nguyeãn Höõu Ñang, Traàn Ñöùc Thaûo, Traàn Daàn, Leâ Ñaït, Phuøng Quaùn, Hoaøng Caàm, Höõu Loan, Só Ngoïc, Vaên Cao, Traàn Leâ Vaên... Vaø theâm nöõa, ôû mieàn Nam sau naøy: Buøi Giaùng, Doaõn Quoác Syõ, Thanh Taâm Tuyeàn, Toâ Thuøy Yeân... Söï chaø saùt cuûa lòch söû ñaõ taïo ra cho hoï moät nhaân caùch vaø ñoùng goùp moät yeáu toá môùi cho vaên hoïc. Nhaân caùch soáng. Moãi cuoäc ñôøi ñaõ laø moät taùc phaåm vaø khoâng coù taùc phaåm naøo coù theå thay theá. Moãi bieåu hieän ñaõ laø moät bi kòch phaûn aûnh caùi bi kòch cuûa thôøi theá. Chöõ, thaät ra, cuõng chæ laø nhöõng kyù hieäu baät ra khi ñôøi soáng ñaõ traøn bôø. Thôøi gian bò ñoùng hoäp. Vaø khoâng gian laø truøng ñieäp nhöõng tai aùch caát thaønh tieáng noùi. Con ngöôøi hoùa thaïch tröôùc moïi nghieät ngaõ. Vaø nhö nhöõng boùng traêng soi chieáu maõi moät neàn trôøi... Chuùng toâi traân troïng giôùi thieäu moät soá saùng taùc nhö neùn nhang töôûng nhôù nhaø thô Phuøng Quaùn.

•

TC THÔ 3

Phuøng Quaùn

Teát Teát khoâng vaøo nhaø toâi Teát ñi qua tröôùc ngoõ Tim toâi tan naùt roài Khoâng coøn laønh ñöôïc nöõa Thi só toâi coâ ñôn Giöõa ñôøi toâi laïc loõng Giöõa choâng gai cuoäc soáng Traàn truïi khoâng haønh trang Baïc ñaàu vaãn treû con Daïi khôø cho ñeán cheát Giöõa nghieät ngaõ traàn gian Traùi tim thô thaám meät Toâi seõ ñaøo naám huyeät Caïnh moà cha meï toâi Roài ra laên xuoáng ñoù Treá laø xong moät ñôøi Ñaøn moái cuûa queâ höông Seõ thay phu ñaøo huyeät Bao nghieät ngaõ traàn gian Chæ daêm ngaøy vuøi heát Caên hoä môùi: ñaùy huyeät Röôïu ñaát toâi uoáng traøn Cuïng ly cuøng gioøi boï Möøng traéng nôï traàn gian.

TC THÔ 3

Caây Maän Vónh Linh Laáp hoá bom giöõa nhaø Toâi öôm moät haït maän Haït maän toâi caäy ra Töø baøn tay vôï noàng Vôï toâi saép laøm meï Theøm aên dôû cuûa chua Tuùi aùo naøng khoâng kheá Thì cuõng maän cuõng mô OÂi! traùi maän, traùi maän Caén dôû coøn veát raêng Naûy maàm trong xoùt thöông Ñaâm choài trong thuø haän Vónh Linh im tieáng suùng Toâi trôû laïi ngoâi nhaø Nôi vôï toâi cheát xöa Xum xueâ moät caây maän OÂi! caây maän, caây maän Traùi chín tróu caønh cong Traùi naøo toâi cuõng thaáy Caén dôû moät veát raêng. 1969

•

TC THÔ 3

Traàn Daàn Baøi Thô Vieät Baéc* Teát! Toâi

OÀ theá, theâm moät teát!

quaúng noù vu vô vaøo moät xoù loøng nôi ñoù laø kho ñoàng naùt moät ñoáng Teát xa nhaø ñaõ ræ han leân... Chao oâi! chuoãi ngaøy ñeâm thaét nuùt taát nieân. ñau nhö moät nuùt thöøng thaét coå! Vì ñaâu? Con taøu cuoäc soáng boû neo leân beán nghæ haøng naêm? Coù leõ cuoäc ñôøi thaám moûi! Phaûi söûa sang caùi voû con taøu, ñaây ñoù ít nhieàu hoen ræ? Ñeâm nay caùi toái toái ba möôi

TC THÔ 3

Caùc vì sao ñi hoïp cuoái naêm ñeå phoá roãng treân trôøi taét ñieän. Beân beáp löûa reùt rình cô hoäi, leûn vaøo trong aên troäm hôi ngöôøi. Chuùng toâi ngoài Ñoáng löûa ngoài beân. Voø röôïu meû roùt traøn sang baùt vaïi Maãm coã linh ñình, Chæ thieáu ít khoùi nhang? Laïi queân khaán ngöôøi xöa cuøng baùc meï?... Ngöôøi ta ñoát traøng phaùo cöôøi voâ taän. Nhöng roài tieáng cöôøi guïc xuoáng quanh maâm. Roài kyû nieäm-möa-daàm leân tieáng goïi. Röôïu ñaõ ñau moâi! Men vaøo ñaéng phoåi! Tieäc taøn xuaân vaãn chöûa sang cho... * Trích tröôøng ca

•

TC THÔ 3

Hoaøng Caàm Veà Vôùi Ta Ta con beâ vaøng laïc daùng chieàu xanh ñi maõi tìm sim chaúng chín Ta leân ñoài thoâng naèm mieáu Hai Coâ gaëm coû möa phuøn Doùng daû goïi veà ñoàng söông ñoâi ngöôøi laän ñaän Ñeâm nay meï chaúng veà chuoàng Ta con chaøo maøo khaùt nöôùc veà vöôøn xöa haït nhaõn ñaõ ñaâm maàm Caây oåi giô xöông choáng ñôõ muøa ñoâng xaäp veà ñaùnh uùp OÂ naøy taùm ñoû ra hoa Ta con chim cu veà guø raëng tre ñöa naéng aáu thô veà saân ñaát traéng ñöa maây laønh nhöõng phöông trôøi laï veà tuï noùc caây rôm Ta ru em lôùn leân em ñöøng tìm meï phía côn möa Ta con phuø du ao trôøi chaät choäi ñöùng caùnh beøo ño gioù laëng tìm sao Uoáng nöôùc maét con vaønh khuyeân nhôù toå vöøa ruïng chieàu nay deành maët nöôùc höông se Ta soi chæ coøn ta ñaïp luøi tinh tuù Nguû say roài ñoâi caù ñoøng ñong

TC THÔ 3

•

]

Nhaân Con Ngöïa Goã Leâ Ñaït

oâi khoâng aùc caûm thô “môùi” naêm 1930. Toâi töøng ñaõ coù thôøi say meâ caùc nhaø thô “môùi” vaø haønh buùt döôùi boùng hoï. Nhöng toâi khoâng muoán tieáp tuïc. Thaønh töïu cuûa hoï ñoøi hoûi ta phaûi thöû nhöõng thaønh töïu khaùc. Thô “môùi” naêm 1930 chòu aûnh höôûng naëng chuû nghóa laõng maïn Phaùp theá kyû XIX. Noù chöa ra khoûi quyõ ñaïo cuûa caùi maø caùc nhaø thi phaùp hoïc goïi laø ñònh lyù Ñalaêmbe: “Chæ coù theå coi laø öu trong thô caùi ñöôïc ñaùnh giaù laø toái öu trong vaên xuoâi”. Thô khoâng phaûi vaên xuoâi ñöôïc naâng caáp moâng maù taïi moät myõ vieän. Vaên xuoâi chuû yeáu döïa vaøo “yù taïi ngoân ngoaïi”. Ñaõ coù “yù taïi ngoân ngoaïi” taát nhieân phaûi coâ ñuùc, ña nghóa. Ña nghóa vì caâu thô mang naëng lòch söû chöõ, hoaït ñoäng ôû nhieàu taàng vaên hoùa, caû trong yù thöùc laãn voâ thöùc ngöôøi vieát. Nhaø thô ít nhieàu ngoaïi caûm chöõ. Coù ngöôøi hoûi Malacmeâ: -- OÂng ñònh noùi gì trong baøi thô? -- Neáu bieát ñònh noùi gì thì noùi, vieäc gì phaûi vieát thô. Laïi hoûi: -- Sao toâi nhieàu yù hay maø thô laïi khoâng hay? -- Ngöôøi ta laøm thô khoâng phaûi laøm baèng yù maø baèng chöõ. Nhaø thô laøm chöõ chuû yeáu khoâng phaûi ôû nghóa “tieâu duøng” nghóa töï vò cuûa noù maø ôû dieän maïo, aâm löôïng, ñoä vang voïng, söùc gôïi caûm cuûa chöõ trong töông quan höõu cô vôùi caâu thô baøi thô. Noùi nhö Valeâri, chöõ trong thô vaên xuoâi tuy gioáng nhau veà hình thöùc nhöng khaùc nhau veà giaù trò (hoùa trò coù leõ ñuùng hôn). Ngöôøi ñoïc thôøi tröôùc laø moät ngöôøi ñoïc töông ñoái thuï ñoäng tìm lyù giaûi moät yù ñaõ coù saün. Ngöôøi ñoïc thôøi nay laø moät ngöôøi ñoïc tích cöïc cuøng tham döï phaùt nghóa vôùi nhaø thô.

•

TC THÔ 3

Ngöôøi ñoïc phaàn naøo ñoàng taùc giaû vôùi ngöôøi vieát. OÂng phoù caû ngöïa coù theå laø moät nhaø thô khoâng töï bieát. Nhöõng con ngöïa cuûa oâng hoï haøng vôùi nhöõng con chöõ, noù sinh soâi naåy nôû baát taän vôùi trôøi ñaát. Baäc phoù caû Deã ít nhieàu Taïo hoùa Cuøng caùnh thôï Ñaây laø moät loaïi ngöïa goã ñaëc bieät, loaïi ngöïa coâng ngheä sinh hoïc ñôøi môùi. Ngöôøi ngheä só giaø ñaõ caáy vaøo ñoù gien cuûa soá phaän. Ngöïa leân maáy Maø nghìn tuoåi caây Vaø moät tieåu söû ngöôøi Vaø caâu chuyeän veà OÂng phoù caû ngöïa bieát ñaâu chaúng laø moät nguï ngoân veà thi phaùp, veà truyeàn thoáng, ñoåi môùi. Ñaïi Sö Coå Ñöùc noùi: “Khi ta troû maët traêng, nhieàu ngöôøi maûi nhìn ngoùn tay maø queân maát maët traêng.” Baïn ñoïc tröôùc khi böôùc vaøo baøi thô xin taïm ñeå laïi caùch ñoïc tuyeán tinh thuaàn duy lyù ôû ngöôõng cöûa nhö ngöôøi khaùc boû giaày tröôùc khi böôùc vaøo moät traø thaát Nhaät Baûn. Baïn haõy thöû ñeå nhöõng hình aûnh nhöõng con chöõ trong caâu thô daét daãn treân con ñöôøng taâm thöùc ra khoûi loái ñi ngöõ nghóa “tieâu duøng” moät chieàu quen thuoäc haøng ngaøy.

TC THÔ 3

OÂng Phoù Caû Ngöïa... Khuùc sung giaø cong choûng reä röøng Möa xaû gaân giaø doác döïng Chaùu ñoàng chieâm löõng chöõng tuoåi ngaøn quaø ñaøn tuaán maõ Khuùc goã nhö sinh ra ñeå ngöïa... Caûm thoâng soá phaän caây coû hay oâng giaø toàn chaát goã Thieân haï danh xöng phoù moäc * Baäc phoù caû deã ít nhieàu taïo hoùa Cuøng caùnh thôï Kyõ thuaät giaø moäng treû soøn soøn loaøi laï ñuoâi roàng maët hoå bôøm bôøm sö töû sôn loâng thì höôu sao Raát möïc tung hoaønh Xích thoá maø luø ñuø goã Ngöïa soá vaø khoâng soá coå ba ngaán naêm saùu tieáp theo Vaø cöù...

•

TC THÔ 3

Loãi muøa xuaân ruû reâ lôùn Con cu guø xanh hay cao soá ngöïa caây coøn söï moïc Luõ vaät lôùn boác Moät ñaøn loác nhoác sôn boán chaân thoø moäc guoác khua loác coác loäc ngoäc ngöïa quaàn coäc Ôi caùi daäy thì cuûa goã! Moät tay thang gheách ñaàu queân cöûa môû thoâng ñoàng trôøi ñaäp vaãn caùnh vieãn du * Kieám maát hoâm sau moät ngöïa * Laúng laëng oâng giaø thang choã khaùc * Coù phaûi ñôøi ngöïa roài caây vaãn noãi nieàm hoaøng hoân tha thieát daêm vì sao ñoåi ngoâi E ñöôøng vaân taâm caây khi khoâng phaûi thôù goã bieát ñaâu chaúng nhöõng ghi aâm con troáng ôi tình sôùm aáp xuaân naøo cöù ai...

TC THÔ 3

Coâ treû nhö ngöôøi yeâu toái qua sôùm khaêng khaêng ngöïa chim haùt Hoûi oâng giaø oâng giaø maõi ñaâu Chöøng oâng cuõng ñöông chim haùt moät ngaøy raát dó vaõng Ngöïa leân maáy maø nghìn tuoåi caây vaø moät tieåu söû ngöôøi OÂng giaø töøng ñaâu loaøi laï ñôøi ñöôøng tröôøng Thì long Thì ly Thì sö Thì hoå Thì höôu Thaønh anh caùn boä baûo taøng moät hai Thôøi ma-muùt ngöïa xeáp haïng vaên minh Xahara. Ngheù nghieâng coâ treû tay boãng voã Gioáng cuï phoù OÂng giaø tuûm tæm Ngöïa laø tinh toâi Cuï phoù sinh naêm Bính Ngoï Hai beân laïi coù tin tìm hieåu Baø keå chuyeän daân gian moïc moäng baèng tuoåi nöôùc Khoáp khoáp Caùi con ngöïa oâ Cuõng coù theå oâng Q. thôï trôøi daêm ba chi tieát söûa ñoåi ngaøy Chuùa nhaät...

•

TC THÔ 3

OÂng quyeàn tröôûng ban caûi tieán noâng cuï Hôïp taùc Röøng Hay oâng giaø baát giaùc söï ngöïa ga Kyø Löøa naøo Coù ngöôøi baûo cuï bieát maõ ngöïa. Pheùp döôõng goã ñôøi nhaän ra maáy ai... * Nhaát thanh thaûn vaãn laø moùn treû phoác toác luoân mình ngöïa giaät cöông Nhong nhong caét coû Boà Ñeà Xöù xöù ñoàng chieâm nöôùc baïc ñaïi loä röøng chöa kòp teân Coät caây soá mô oâng laïi coät kiloâmô (vieát taét km) chaùu Ñöôøng buïi trang lòch cuõ eáp eáp ñaøn Thôøi gian...

TC THÔ 3

•

Nhaân Ñoïc Boùng Chöõ

Baøn Veà Chöõ Vaø Nghóa Trong Thô

Traàn Maïnh Haûo

aïch Cö Dò, moät trong ba göông maët lôùn nhaát cuûa Ñöôøng Thi, nhaân moät buoåi ñeïp trôøi ñaõ noùi veà thô: Thô, tình laø goác, chöõ laø ngoïn, aâm thanh laø hoa, nghóa laø quaû. Chöøng nhö taát caû caây thô kia roát cuoäc ñeàu doàn cho quaû yù nghóa. Caùc nhaø thi phaùp hoïc töø ñoâng sang taây, töø xöa ñeán nay, haàu nhö ñaùnh giaù thô Ñöôøng hay vaøo baäc nhaát theá giôùi, laø ñænh cao cuûa thi ca nhaân loaïi. Xem ra, thô phöông Ñoâng töø ñoä Ly tao ñeán giôø, haàu heát ñeàu coi troïng caû chöõ vaø nghóa. Thô Taây cuõng theá. P.Valery ñaõ noùi: “Thô laø söï giao ñoäng cuûa aâm thanh vaø yù nghóa”. Cuõng nhö trong cuoäc soáng, ñaõ laøm con ngöôøi ñeàu phaûi töï tìm yù nghóa cuûa ñôøi mình. Nhöng hieän nay, ñeå hieän ñaïi thi ca hoùa, coù nhöõng nhaø thô ñang laøm heát söùc mình ñeå voâ ngoân lôøi noùi, voâ nghóa taát caû nhöõng con chöõ cuûa mình. Nghóa vôùi nhieàu chieàu, nhieàu taàng, nhieàu beà cuûa noù, töø xöa ñeán nay, voán ñöôïc coi laø caùi hoàn cuûa chöõ. Khoâng coù nghóa, chöõ nhìn chung chæ laø caùi xaùc voâ hoàn. Nhöng, caùc nhaø thô hieän ñaïi hoùa laïi coù quan nieäm ngöôïc laïi. Hoï baûo chính caùc con chöõ chay, chöõ thuaàn tuùy kia môùi coù caùi hoàn mang mang voâ taän, coøn caùi nghóa cuûa chöõ kia, nghóa “tieâu tuøng” kia, chaúng qua chæ laø caùi xaùc maø thoâi. Vaâng ñeå laøm roõ phaàn naøo nhöõng ñieàu treân, xin baïn ñoïc haõy cuøng chuùng toâi khaûo saùt taäp thô Boùng chöõ cuûa nhaø thô Leâ Ñaït do nhaø xuaát baûn Hoäi nhaø vaên aán haønh thaùng tö naêm 1994. Taäp thô goàm moät traêm linh taùm baøi, moä traêm boán möôi ba trang, in ñeïp vaø trang troïng. Leâ Ñaït ñaõ ñeå gaàn boán möôi naêm nghieàm ngaãm, kieám tìm, theå hieän vaø saùng taïo neân Boùng chöõ, haún laø vôùi oâng, thô naøu laø traän cuoái cuøng, ñöôïc aên caû ngaõ veà khoâng. Rieâng baûn thaân chuùng toâi, voán aùi moä Leâ Ñaït töø khi oâng vieát baøi thô Cha toâi vaø moät soá baûi thô keo thang choáng tham oâ laõng phí, nay caàm ñöôïc moät taäp thô cuûa moät nhaø thô ñaøn anh tieân phong chuû nghóa treân tay, baûo ngöôøi vieát baøi naøy khoâng möøng sao ñöôïc.

•

TC THÔ 3

Theo oâng Vaân Long treân baùo Ngöôøi Haø Noäi soá 20 ra ngaøy 15-5-1994. trong baøi Laëng Leõ Leâ Ñaït, nhaø thô Boùng chöõ töï goïi mình laø phu chöõ, ñuû bieát laø lao ñoäng ngheä thuaät cuûa oâng cöïc nhoïc vaø traân chuyeân nhö theá naøo. Tuoàng nhö moà hoâi cuûa taùc giaû qua chöõ ñaõ truyeàn sang ngöôøi ñoïc, ñeán noãi, coù caûm töôûng vöøa chöùng kieán moät traän giaùc-ñaáu-chöõ ruøng rôïn, hay traän chieán giöõa chaøng Don Quichotte-thô vôùi coái-xay-gioù raát ngoaïn muïc. Leâ Ñaït ñaõ im laëng gaàn boán möôi naêm giôø oâng môùi leân tieáng: “... Nhaø thô laøm chöõ chuû yeáu khoâng phaûi ôû nghóa “tieâu tuøng nghóa töï vò cuûa noù”... “Con chöõ trong caâu thô daét daãn treân con ñöôøng taâm thöùc ra khoûi loái ñi ngöõ nghóa...” Khoâng chaáp nhaän loái ñi ngöõ nghóa trong thô maø Baïch Cö Dò töøng ñeà cao, phuû nhaän yù nghóa thoâng thöôøng cuûa chöõ, haún laø Leâ Ñaït toan thaùch thöùc thi phaùp truyeàn thoáng. ÔÛ choã khoù khaên vaø nguy hieåm naøy, oâng gan goùc duøng pheùp voâ thöùc cuûa chöõ ñeå ñöa thi ca ñi xuyeân töôøng, quyeát khoâng ñi theo kieåu khoâng danh chính ngoân thuaän khoan ñaát cuûa con teâ teâ. Bieán caùi khoâng theå thaønh caùi coù theå, neáu buøa pheùp cuûa Leâ Ñaït laøm cho con laïc ñaø thô ca chui ñöôïc qua thieân ñaøng cuûa loã kim tam thöùc, chaéc chaén oâng seõ trôû thaønh nhaø caùch taân soá moät cuûa thô Vieät Nam, Chuùng ta thöû ñoïc moät soá caâu thô khaùc thöôøng cuûa oâng xem lieäu nhaø thô coù ñaït ñöôïc yù ñònh: ... Traêng voõ oâ hoâ truùc baïch Böôùc ñoäng ngaøy thon roùc raùch... (tr.28) Daét oâng chaùu tieåu lích chích traùi ñoàng (tr.66) Duø coù trích caû traêm caâu, ñeàu töøa töïa nhö vaäy, coù nghóa laø Leâ Ñaït vieát ñuùng nhö oâng noùi: loaïi boû nghóa ra khoûi chöõ, loaïi boû söï hieåu ra khoûi caâu thô, ñeå voâ thöùc troø chôi bòt maét maét deâ giöõa taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc, ngoõ haàu laàn moø, daét díu nhau veø phía sau cuûa maët traêng, phía toaøn baûn naêng vaø nhöõng côn meâ uù ôù. Keå ra, cuoäc chôi thô caàu kyø vaø raéc roái naøy keå ra cuõng meät thaät, nguy hieåm thaät, lôõ baïn ñoïc cao höùng, chòu chôi heát mình, thaû heát hoàn vía cho ma thöùc, quyû thöùc cuûa nhaø thô daét ñi trong hang hoác cuûa côn thieàn, voâ phuùc taåu hoûa nhaäp ma, khoâng thu noåi hoàn vía laïi thì sao naøo? Noùi ñaïi chöõ luùc ñoù, ngöôøi chôi thô bò chính thô baét maát hoàn, nhö con chöõ bò taùc giaû baét heát yù nghóa. ÔÛ trang 49 cuûa Boùng chöõ Leâ Ñaït tieáp tuïc ñònh nghóa thô: “Thô khoâng phaûi vaên xuoâi naâng caáp moâng maù taïi moät myõ vieän. Vaên xuoâi chuû yù döïa vaøo “yù taïi ngoân taïi”. Thô khaùc haún, thô döïa vaøo “yù taïi ngoân ngoaïi”. Khoâng coù gì môùi trong ñònh nghóa naøy, taùc giaû laáy nguyeân chaâm ngoân cuûa thô Ñöôøng: “thi taïi ngoân toaïi”. Maø khi ñaõ chaáp nhaän caâu naøy, taùc giaû haún ñaõ chaáp nhaän caâu trích ñaõ neâu treân cuûa Baïch Cö Dò baøn veà thô. Nghóa laø taùc giaû laïi ñi chung ñöôøng vôùi thô ca truyeàn thoáng: tìm thaät nhieàu nghóa cho moãi chöõ. ÔÛ ñoaïn treân taùc giaû vöøa chia duyeân reõ thuùy giöõa

TC THÔ 3

•

chöõ vaø nghóa, sao töï nhieân laïi töï gaây maâu thuaãn, thay ñoåi nhanh ñeán theá? Ñeà cao thô, voâ tình taùc giaû ñaõ laøm phaät loøng ngöôøi anh em vaên xuoâi, khi vu cho hoï ñi myõ vieän laøm moâng maù. Laïi coøn baûo hoï yù taïi ngoân ngoaïi nöõa. Hoï seõ baûo: thì caùc oâng cöù ñoïc Laõo Trang, vaên xuoâi cuûa Kinh Thaùnh, cuûa Ñoxtoâiepski, cuûa Kapka, cuûa gaàn ñaây nhö Marquez xem yù taïi ngoân gì? Keå ra moät ngöôøi laøm vieäc quaù côõ nhö Leâ Ñaït, thì caùi söï töï gaây maâu thuaãn trong ñònh nghóa thô, aâu cuõng laø leõ thöôøng. Nhöng ngay ôû trang ñaàu cuûa taäp thô, phaàn töï mình xöng danh keå quaù trình coâng taùc, roài neâu khuyeát ñieåm vaø töï keát luaän theo kieåu caùc vai tuoàng khi ra saân khaáu phaûi xöng danh “nhö ta ñaây”, taùc giaû ñaõ töï maâu thuaãn, thì quaû laø coù sô xuaát. Baøi ñaàu tieân, taùc giaû raát khieâm toán: thaønh tích maáy trang giaáy sôøn maáy caâu thô buïi... (Xöng danh, tr.5) Ngay sau ñoù, trong baøi quaù trình coâng taùc, cuõng ôû trang 5, chôït taùc giaû queân mình ñoùng vai khieâm toán: ... Vaûy chöõ vaên hoa Vôùi söï töï tin vaøo caùi thaàn chöõ cuûa mình, taùc giaû lieäu coù trôû thaønh tieân oâng cuûa thi ca nhö caâu treân ñöôïc chaêng? Vì vaäy chuùng ta caàn coi taùc giaû Vaûy chöõ nhö theá naøo: Ai xui em ñeïp em xinh Ba laàn con thieán gaùy (Môùi tuoåi, tr.25) Coù leõ, caùi chöõ ñaéc ñòa nhaát cuûa hai caâu thô treân laø ñoäng töø thieán ... Caâu treân, chæ coù saùu chöõ maø ñaõ hai laàn taùc giaû goïi em, laïi coøn khen em hai laàn vöøa ñeïp vöøa xinh, ñoät nhieân caâu döôùi phang ngay moät chöõ thieán heát hoàn. Maø laïi laø con thieán, con naøo vaäy? Ngoân ngöõ ñaày veû dao keùo giaûi phaåu naøy, ai nôõ ñem ra thoû theû vôùi ngöôøi lieãu yeáu ñaøo tô? Nhöng khoâng, ñaây laø con thieán gaùy goùp vui cho ngöôøi ñeïp. Chæ coù ba con bieát gaùy laø chim, gaø vaø deá. Vaäy taùc giaû ñònh thieán con naøo? Chòu. Ñaõ baûo thô, Leâ Ñaït khoâng duøng söï hieåu, söï phaân tích maø tôùi ñöôïc. Nhöng vaãn theo oâng Vaân Long baøi ñaõ trích. Leâ Ñaït coi caâu noùi cuûa nhaø phaân taâm hoïc Phaùp Lacan laøm caâu thaàn chuù : “Voâ thöùc ñöôïc caáu truùc nhö moät ngoân ngöõ.”

•

TC THÔ 3

Con ngöôøi tö duy baèng ngoân ngöõ. Maø voâ thöùc chính laø aâm baûn, phieân baûn, phoù baûn cuûa yù thöùc, cuûa tö duy. Vaø vì vaäy, trong voøm trôøi cuûa voâ thöùc, caùi tinh thaàn cuûa ngoân ngöõ vaãn cöù laø phaáp phôùi nhö côø. Maø ñaõ noùi tôùi ngoân ngöõ laø phaûi noùi tôùi nhaän thöùc, ñeán söï hieåu, noùi ñeán yù nghóa. Toùm laïi, caùi lyù luaän choái boû nghóa cuûa chöõ roát raùo, böôùc vaøo voâ thöùc, huït haãng quaù laïi phaûi vòm taïm vaøo caáu truùc cuûa ngoân ngöõ, töùc laø vòm vaøo söï hieåu, vòm vaøo caùi coù nghóa roài. Troø chôi naøy gioáng nhö logic: kyø nhoâng laø oâng kyø ñaø... Quaû thöïc, cuoäc thaäp töï chinh choáng laïi caùi nghóa cuûa chöõ, neáu khoâng caån thaän deã thaønh töû vì ñaïo laém. Trong moät baøi in treân baùo vaên Ngheä, gaàn ñaây, chuùng toâi cho raèng yù thöùc chính laø con ñöôøng ñoäc ñaïo ñeàn voâ thöùc. Vaãn theo oâng Vaân Long baøi ñaõ daãn, chính taùc giaû Leâ Ñaït cuõng phaûi ñoïc, phaûi maøy moø, tìm hieåu maõi môùi phaùt hieän ñöôïc voâ thöùc. Nhöng sau khi ngôõ thô mình ñaõ ñaït tôùi coõi phi giôùi haïn cuûa voâ thöùc, sao oâng nôõ ruùt vaùn ñaém ñoø, caét caàu khi oâng ñaõ qua soâng, khoâng cho pheùp yù thöùc, keû ñaõ cuùc coâng taän tuïy ñöa oâng ñeán vöôøn Eden naøy khoâng ñöôïc pheùp beùn maûng tôùi choán phieâu dieâu? Xua ñuoåi caùi lyù ra khoûi caùi phi, caùi thöïc ra khoûi caùi sieâu, caùi thöùc ra khoûi caùi voâ, caùi nghóa ra khoûi caùi chöõ, coù khaùc gì anh xua ñuoåi caùi hoàn ra khoûi caùi xaùc, thì thô ôi, mi tìm ñaâu ra ñòa chæ ñeå ñaêng kyù caùi hoä khuaå voán raát ma ma phaät phaät cuûa mình? Voâ thöùc trong Boùng chöõ ñoâi khi laø nhöõng con chöõ goïi hình baèng son phaán phaâm taâm hoïc: Chöông trình yeâu phieáu ñuïc thöøa loã nhôù (tr.129) Yeám truùc maåy maêng ñoâi nuùm söøng boø (tr.60) Caùi söï yeâu, ñöôïc taùc giaû saùt saøn saïn caùi söï duïc vaø caùi söï loã, maø nhaán maïnh laø loã nhôù haún laø caùi söï sieâu thöùc cuûa ngoân ngöõ ñaõ töøng ñaït tôùi möùc cao traøo cuûa vuõ ñieäu thoaùt-y-chöõ. Xem ra, caùi söï thoaùt xaùc cuûa thô cuõng khoâng ñeán noãi khoù khaên. Coù leõ baøi thô OÂng phoù caû ngöïa daøi ñuùng 108 caâu, öùng vôùi 108 baøi trong taäp. laø baøi thô quan troïng nhaát cuûa Leâ Ñaït. Ñeán noãi oâng ñaõ daønh cho noù caû moät baøi thuyeát trình, giaûng giaûi coù tính nguyeân lyù, ngoõ haàu giuùp ngöôøi ñoïc bieát caùch tieáp caän thi phaùp voâ hình cuûa oâng. Taùc giaû vieát: “Vaø caâu chuyeän veà OÂng Phoù caû ngöïa bieát ñaâu chaúng laø moät nguï ngoân veà thi phaùp, veà truyeàn thoáng, veà ñoåi môùi... Baïn ñoïc tröôùc khi böôùc vaøo baøi thô xin taïm ñeå laïi caùch ñoïc tuyeán tính thuaàn duy lyù ôû ngöôõng cöûa, nhö ngöôøi khaùch boû giaøy tröôùc khi vaøo moät traø thaát Nhaät Baûn... “ Neáu ngöôøi ñoïc chæ hoïc pheùp thaùo giaày kia tröôùc khi vaøo tieäc traø-thaát thô, trong khi oâng ta vaãn mang theo caùi ñaàu thì thaät laø khoù coù theå ñoïc noåi baøi OÂng phoù caû ngöïa. Ngöôøi ñoïc vaøo thô Leâ Ñaït khoâng chæ phaûi töï thaùo

TC THÔ 3

•

giaày, maø caàn thaùo boû yù thöùc ñeå thaønh keû moäng du. Baûn thaân toâi luoân phaûi mang theo nhaän thöùc, mang theo lyù trí trong ngöôøi nhö mang theo treân maët hai con maét. Toâi coù theå thaùo giaày baát cöù luùc naøo, nhöng baét toâi thaùo caùi nghieäp cuûa mình laø oùc duy lyù, laø thaùi ñoä phaân tích pheâ phaùn duø laø tröôùc caû thô Leâ Ñaït ñi nöõa. OÂng phoù caû ngöïa ñuùng nhö quan nieäm cuûa taùc giaû, haàu heát laø nhöõng caâu voâ nghóa gheùp vaøo vôùi nhau, linh tinh, nhö moät ngöôøi luù laãn ñaõ laâu töø boû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Töø boû yù ñònh cuûa töø ngöõ, xua ñuoåi lyù trí, khoâng chaáp nhaän söï toàn taïi cuûa nhaän thöùc trong quaù trình taïo ra thi ca, taùc giaû toan ñöa ngöôøi ñoïc vaøo theá giôùi phi nhaân tính. Bôûi con ngöôøi chæ coù theå laø chính con ngöôøi khi noù töï nhaän thöùc noù vaø chung quanh. Coâ treû thö ngöôøi yeâu toái qua Sôùm khaêng khaêng ngöïa chim haùt Hoûi oâng giaø ñaâu Chöøng nhö oâng cuõng ñang chim haùt Ñoaïn thô naøy maëc duø hôi laêng nhaêng, nhöng noù coøn giuùp ñôõ ngöôøi ñoïc baät cöôøi vì caùi söï aám ôù raát chim haùt cuûa oâng giaø vaø coâ giaùo. Bôûi caùi coâ gaùi treû meâ ngöïa cuûa baùc phoù quaù, toái môùi thö cho ngöôøi yeâu, sôùm ñaõ khaêng khaêng ngöïa chim haùt (!) Ñaây, chuùng ta thöôûng thöùc tieáng voù ngöïa cuûa baùc phoù, hay chính laø ngöïa thi phaùp cuûa taùc giaû vì caùi söï ñoäc vaän quaù quaét vaø caùi söï ngöïa bieát maëc quaàn: Luõ vaät lôùn boác Moät ñaøn loác nhoác guoác khua loác coác Sôùm boán chaân thoø moäc Loäc ngoäc Ngöïa quaàn coäc. Ñaây laø caùi phoå bieán, caùi ñaëc tröng cuûa thi phaùp môùi, raát hö voâ cuûa OÂng phoù caû ngöïa. E ñöôøng vaân taâm caây khi khoâng phaûi thôù goã bieát ñaâu chaúng nhöõng ghi aâm con troáng ôi tình sôùm xuaân naøo cöù ai...

•

TC THÔ 3

Chôït taùc giaû keâu heát long, ly, sö, hoå, höôu ra, roài xuoáng haøng lieàn tuø tì baèng hai chöõ thì long, thì ly... roài ñuøng ñuøng haï moät caâu raát veø, raát noâm na... Thì, anh caùn boä baûo taøng moät hai. Luoân luoân coù moät baày, luùc chim, luùc ngöïa, luùc ngöïa goã luùc ngöïa thaät, luùc laïi Coâ treû vaø oâng cuï phoù, cöù roái caû leân nhö moät theá giôùi bò leân côn, moät theá giôùi bò ma aùm cuøng ngöïa aùm: Ngheù nghieâng coâ treû tay boãng voã Gioáng cuï phoù... Chöøng nhö moät nình baøi thô OÂng phoù caû ngöïa chöa ñuû ñeå taùc giaû tuyeân ngoân thi phaùp môùi, oâng coøn chôi tieáp hai oâng cuï nöõa: OÂng cuï nguoàn daøi 102 caâu vaø OÂng cuï chaên deâ daøi nhöõng 141 caâu. Ñuùng laø quaù tam ba baän, ba oâng cuï naøy hoïp thaønh theá chaân kieàng cuûa beán thô Leâ Ñaït, thaønh tam vò nhaát theå cuûa thi phaùp môùi coù caùi teân laø uù ôù. Baøi OÂng cuï chaên deâ sieâu daøi naøy cuõng ñöôïc vieát vôùi pheùp voâ nghóa nhö baøi treân, moái quan heä giöõa caùc caâu thô laø moái quan heä cuûa OÂng noùi gaø, baø noùi thoùc leùp, hoïa may môùi coù caâu ra veû deã hieåu, nhöng noù laïi khoâng coøn moät teïo chaát thô naøo Anh keá boå tuùc veà bieát pheùp tam xuaát ñeám ñi ñeám laïi moät con deâ traéng... hai con deâ traéng ba con deâ traéng... May quaù, ngöôøi ñoïc boãng lôù ngôù vôù ñöôïc caâu thô hay: maáy con deâ buoàn söøng huùc gioù. Nhöng raát tieác cho coâng phaùt hieän cuûa ngöôøi ñoïc toäi nghieäp, caâu thô naøy cuûa Leâ Ñaït ñaõ laáy ñeán chín möôi phaàn traêm caâu thô cuûa baäc tieàn nhaân: Con Deâ buoàn söøng huùc daäu thöa maø ngöôøi Vieät Nam, haàu nhö ai coù ñi hoïc laø ñeàu coù thuoäc. Vaâng, coøn ñaây môùi laø chính hieäu cuûa taùc giaû: Tay hôi ai moät chieác loâng hôi nhòp nöûa caàu voàng ngaõ tö aùo giaûi naøng coâng chuùa Be be Be be Quaû ñuùng laø taùc giaû taû deå. Nhaø thô theo chuû nghóa sieâu thöïc baäc thaøy Apollinaire, nhôø taû deâ ñuùng ñeán traêm phaàn traêm, chôït bieán thaønh ñeå töû cuûa chuû nghóa hieän thöïc. Taùc giaû coøn phaùt huy chuû nghóa hieän thöïc nhieàu laàn nöõa khi oâng be he xuaân, be he em. Thaäm chí, nhaø thô voâ thöùc ñoâi luùc

TC THÔ 3

•

laïi tænh taùo ñeán nguy hieåm khi oâng sao cheùp hieän thöïc moät caùch chuïp aûnh; nhö theå oâng vöøa photocopy caùi hoài aâm trôøi xanh: Giang caùnh cöûa trôøi xanh oâng chaøo baøc töùc coù hoài aâm chaø... aøo... aaùc Thöïc ra, trong thô mình phaàn lôùn Leâ Ñaït söû duïng chuû nghóa hieän thöùc khoâng phaûi nhö söû duïng ñöôøng baêng, söû duïng ñoâi caùnh maø söû duïng hieän thöùc nhö caùch oâng söû duïng caùi thang, coá leo leân xem coù vôùi tôùi trôøi xanh sieâu thöïc. Caùch ñaây boán möôi naêm, cuøng vôùi Traàn Daàn, Höõu Ñoan... Leâ Ñaït baét chöôùc Maiakopxki cuõng saém cho mình moät caùi thang. Caùc oâng haàu nhö ñeàu coù laøm thô leo thang, hai chöõ ñaõ leo thang roài. Maiakopxki laø moät tay chôi thang, coøn caùc oâng chæ laø nhöõng tay leo thang. Maiakopxki ñaõ leo, ñaõ chôi heát naác thang hieän thöïc, aác thang soá phaän cuûa mình vaø oâng khoâng thích leo xuoáng maët ñaát cuûa mình nöõa. Leâ Ñaït, chæ leo ñeán nöûa chöøng caùi thang hieän thöïc. Vaø oâng, nhaãn naïi leo xuoáng cho heát naác thang ñònh meänh. Taát nhieân oâng ñaõ coù nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh trong theå thô leo thang cuûa mình. Ñieån hình nhö baøi Cha toâi coù in trong taäp thô Boùng chöõ. Baøi thô vieát naêm 1956 laø baøi thô vaøo loaïi hay nhaát cuûa Leâ Ñaït. Chuùng toâi ñaõ cheùp tay ñöôïc baøi thô naøy hôn ba nöôi naêm tröôùc, ñaõ thuoäc loøng noù, ñaõ ñoïc laïi cho nhieàu ngöôøi nghe. Baøi thô vieát töï nhieân nhö khoâng, khoâng uoán eùo, khoâng coá raën ra troø chôi chöõ, ñeõo chöõ, maï chöõ, phaù chöõ, cuoàng chöõ vaø muï chöõ. Thô cuõng nhö tình yeâu, khoâng chaáp nhaän söï coá gaéng, söï goàng leân, söï toû ra hoaëc bieåu dieãn. Trôû laïi vaán ñeà hieän thöïc laø caùi thang cuûa Leâ Ñaït. Trong taäp thô Boùng chöõ, veà hình thöùc, nhaø thô vaãn coøn söû duïng theå thô leo thang, nhöng khoâng leo nhö boán möôi naêm tröôùc. Trong tinh thaàn cuûa taäp thô, ngöôøi ñoïc coù caûm töôûng nhö taùc giaû bò ngôïp tröôùc voâ thöùc, tröôùc sieâu thöïc. OÂng toan phuû nhaän chuû nghóa hieän thöïc nhöng laïi vaãn cöù rôi vaøo voøng tay cuûa hieän thöïc. Treân con ñöôøng tìm toøi cöïc nhoïc vaø khoå aûi cuûa mình, Leâ ñaït baét chöôùc nhö con chim chaïy treân maët ñaát laáy ñaø, coá söùc xoøe ñoâi caùnh bay leân trôøi voâ thöùc. Nhöng oâng vaãn vaùc caùi thang cuûa mình, khoâng phaûi ñeå leo, maø ñeå laøm ñoâi caùnh. Caùi thang quaù naëng, noù khoâng bieát caùch moïc loâng. Vaø thaät laø caûm ñoäng, Leâ Ñaït vaãn vaùc caùi thang ñeå chaïy boä haàu heát suoát taäp thô cuûa mình. Toâi caàu chuùc baèng ñoâi caùnh cuûa chieác thang kia, bieát ñaâu trong moät taäp thô khaùc, oâng laïi chaúng bay vuùt leân trôøi sieâu thöïc nhö con chim cuûa P. Galuco. Moät ñaëc ñieåm kyø khu cuûa taäp thô naøy laø moãi caâu thô, moãi baøi thô, ta coù theå ñoïc xuoâi töø treân xuoáng döôùi, roài ñoïc ngöôïc töø cuoái caâu, cuoái baøi

•

TC THÔ 3

leân, thaäm chí coù theå ñoïc töø giöõa caâu, giöõa baøi, hoaëc boû caùc caâu thô vaøo xoùc nhö xoùc dóa, ñoaïn tha hoà, muoán ñoïc ngöôïc xuoâi ngang doïc gì cuõng theá. Ví duï nhö caâu Noù anh em gì choù ñaêm chieâu Kim töï thaùp (tr.63). Ta thöû ñoïc ngöôïc caâu thô naøy xem coù xuoâi hôn ñoïc xuoâi khoâng: Kim töï thaùp ñaêm chieâu choù gì anh em noù. Moät ví duï khaùc: Líu lo em quaùi chieàu ñoïc ngöôïc thaønh Quaùi chieàu em líu lo cuõng chaúng sao. Ví duï thöù ba: ñaùnh môùi nöôùc laàn ñoâi xaêng ñaù neáu ñoïc ngöôïc toâi ngôø raèng coøn thuaän tai hôn: Xaêng ñaù ñoâi laàn nöôùc môùi ñaùnh... Moät ñaëc ñieåm kyø khu thöù hai cuûa ngheä thuaät duøng chöõ cuûa Boùng chöõ laø taùc giaû öa chôi chöõ ngöôïc, chöõ ñaûo. Ví duï nhö nghóa trang thì oâng duøng thaønh trang nghóa (tr.99), ngoaïi ngöõ thaønh ngöõ ngoaïi, ñôøi anh thaønh anh ñôøi... OÂng chuoäng laï tôùi möùc laäp dò khi duøng chöõ: moät chò meï, phoá nhau ñaàu, Hít-Nichsôn, maãu töï suoái, moùt xoa, ruoác moäng, tín duïng xanh, tu nguø, trôøi gheï xanh, eáp eáp, söï ngöïa, trôøi meânh chim, vuù maàm, xoan chôi, thuyeát minh xanh... Coù leõ taùc giaû neân laøm theâm moät cuoán töø ñieån rieâng ñeå ngöôøi ñoïc tra cöùu khi phaûi ñaùnh vaät vôùi chöõ nghóa cuûa oâng ñeå tìm ra pheùp ñoïc Boùng chöõ. Khi tìm ra caùch noùi khaù laï tai, oâng thaø thaéng xoâng leân, duøng nhieàu laàn hoùa nhaøm, hoùa ra thieáu chöõ phaûi laäp ñi laäp laïi caùi anh laï hoùa quen töø taùm khoaùnh. Trong taäp thô, chuùng toâi ñaõ ñeàm ñöôïc 41 laàn taùc giaû duøng chöõ xuaân, 26 laàn duøng chöõ moäng, chöa keå saùu laàn ñieäp chöõ Bích caâu cuõng laø moät daïng moäng, baûy laàn laäp laïi chöõ heo may vaø 14 laàn laäp laïi chöõ ñoâi maù... Leâ Ñaït raát meâ chöõ raát. OÂng laäp ñi laäp laïi chöõ raát Ñöôøng, raát oâ, raát hoà, raát em, raát cao, raát möïc, raát söï meâ... Ñoâi khi, oâng cao höùng chôi aâm chöõ nöôùc ngoaøi thaønh Vieät ngöõ moät caùch hôi deã daõi, bình daân nhö mimoâza hoùa thaønh mi moâi xa (tr.75) vaø xoâloâ thaønh xe loâ (tr.76). Theo oâng Vaân Long, baøi ñaõ daãn, töø naêm 1967, veà Haø Noäi, Leâ Ñaït ñaõ vuøi mình trong thö vieän vôùi moät loaït saùch do hoäi Vieät kieàu bean Phaùp göûi veà, vieát veà nhöõng naêm naêm möôi cuûa nöôùc Phaùp. Thuôû ñi hoïc, nhaø thô ñaõ troâi theo chuû nghóa laõng maïn Phaùp, roài chuû nghóa aán töôïng cuûa Phaùp noát. Nay oâng baét ñaàu say meâ vôùi chuû nghóa sieâu thöïc, chuû nghóa hieän sinh vaø chuû nghóa caáu truùc. Ñoái vôùi nöôùc vaø phöông Taây, caùc thöù chuû nghóa ñeán vaø ñi nhö thuûy trieàu, nhö moát quaàn aùo. Khi hoï ñaõ chaùn, hoï ñaõ tìm moát môùi thì ngöôøi mình môùi bieát vaø baét chöôùc moät caùch thaønh taâm. Vieäc ñöa thô ca Vieät Nam vaøo cuoäc thí nghieäm chaïy maraton vôùi thô taây, hoùa ra laïi laø ñieàu phieâu löu vaø voâ voïng. Bôûi, ngay caû chuû nghóa caáu truùc, giôø ñaây cuõng ñaõ thaønh chuû nghóa nghóa ñòa roài. Vaâng, chuùng ta ñang meâ xe honda nghóa ñòa cuûa Nhaät Baûn, nhöng thô nghóa ñòa cuûa phöông Taây thì caàn phaûi baøn ñeán caùi ñaõ. Coù leõ Leâ Ñaït vaø maáy ngöôøi baïn oâng muoán laøm cuoäc “lai gioáng” giöõa thô taây vaø thô ta chaêng? Nhöng caùch lai gioáng kieåu Mitxurin vaø Luxenco

TC THÔ 3

•

chæ coù theå taïo moät hình thöùc cuûa gioáng môùi, nhöng laø moät thöù môùi queø quaët vaø beänh hoaïn, duø laø caùi gioáng môùi cuûa thô ca ñi chaêng nöõa. Nhaø thô ôi, chuùng ta caàn phaûi theo phöông phaùp di truyeàn vaø bieán dò cuûa Maêngden vaø Mooïgaêng. Nhöng oâng Traàn Daàn, ngöôøi baïn caùch taân thô cuûa oâng Leâ Ñaït ñoøi choân thô môùi thì laáy ñaâu ra di truyeàn ñeå caùi zen-thi-phaùp cuûa oâng bieán dò? Maëc duø coù thaát caû nhöõng ñieàu treân vaø nhieàu ñieàu chöa tieän noùi ra, coâng cuoäc lao ñoäng ngheä thuaät taïo ra Boùng chöõ cuûa oâng Leâ Ñaït quaû thaät vaãn laø moät thí nghieäm ñaùng traân troïng. Chuùng toâi raát vui möøng tìm thaáy trong doøng chöõ voâ nghóa xoâ daït theo moät thöù voâ thöùc maø chæ mình taùc giaû coù, ñaõ ñöôïc moät soá caâu thô hay. Chieàu gioù caû tieáng ngaøn xöa khaûn laù (Coû luù, tr.125) Khi gioù muøa anh ñi Sang soâng tìm naéng khaùc Meï giaø anh ngô ngaùc löng coøng ñau gaäy tre (Goác kheá, tr.17) Hoaëc trong baøi Haø Noäi B 52, coù hai caâu thaät thích: Nu nuù ngoàng non chieàu luù buù ... Maét chieán haøo ai bieác uï taàm xuaân... Hoaëc moät caâu thô thaät thi só trong baøi Anh ôû laïi: Chieàu ngaäm maõi moät noãi buoàn chim rôøi toå... Khi taùc giaû vieát ñeùt ñuøi oâng cuï neùt hô hôù thì thoâ vaø bí hieåm nhöng khi oâng nhìn coät ñieän thì hay: Coät ñeøn rôùm ñieän. Coù leõ, vôùi ñoäc moät caâu thô naøy, taùc giaû ñaõ töï hoïa chaân dung cuûa mình vaø göûi tôùi ngöôøi ñoïc cuûa caû taäp thô Boùng chöõ. Nhöõng taäp thô hay nhö theá naøy trong taäp thô quaû laø hieám laém. Nhöõng caâu thô nhö theá bao giôø cuõng bieát choïn moät loái ñi khoân ngoan nhaát, thaàn tình nhaát tôùi loøng baïn ñoïc. Noù chaûy len loûi nhö vaït suoái, nhö khoùi söông giöõa sieâu vaø thöïc, giöõa voâ vaø thöùc, giöõa caûm vaø nhaän, giöõa linh vaø nghieäm, vaø caùi roát raùo laø noù phaûi len loûi qua giöõa chöõ vaø nghóa. Vaâng, toâi xinh nhaán maïnh, noù -nhöõng caâu thô hay chính laø nhöõng ñöùa con

•

TC THÔ 3

tuyeät ñeïp, trong cuoäc hoân phoái giöõa chöõ vaø nghóa. Neáu loaïi nghóa ra khoûi chöõ nhö quan nieäm ban ñaàu cuûa Leâ Ñaït, thì thöông thay cho con chöõ kia seõ phaûi soáng ñôøi goùa buïa. Chöõ, duø coù tuyeät myõ ñi nöõa khoâng bieát sinh nôû, chöõ ñoù tuyeät nhieân khoâng phaûi chöõ cuûa thi ca. Thô chuoäng laï laø thöù thô chöa ñích thöïc. Ñaõ ñaøn baø thì phaûi ñeïp, ñaõ laø thô laø phaûi hay. Hay, ñoù môùi laø caùi ñích ñeán cuûa thi ca. Taïi sao chuùng ta cöù muoán ñuøn ñaåy thi ca vaøo heát caùi roï hieän thöïc roài sieâu thöïc, yù thöùc hoaëc voâ thöùc. Trong cuoäc ñôøi, con ngöôøi khoâng thích bò ñöa ra laøm thí nghieäm hay bò laøm raéc roái, ñuøn ñaåy vaøo töû loä ñeå thöû thaùch khaû naêng soáng vaø khaû naêng hoài sinh cuûa mình, thô ca cuõng theá, noù cuõng muoán ñöôïc sinh ra giaûn dò hoàn nhieân nhö trôøi ñaát. Baèng söï theå nghieäâm gan goùc vaø quyeát lieät cuûa mình, Leâ Ñaït ñaõ duõng caûm ñöa thô ca vaøo theá chaân töôøng ñeå mong tìm moät loái thoaùt hi höõu baèng khaû naêng xuyeân töôøng cuûa voâ thöùc. Caùc con chöõ cuûa oâng phaûi ñaùnh boác ñeán söùt ñaàu meû traùn maø böùc töôøng kia hình nhö vaãn cöù luø luø ra ñaáy. Coù leõ, oâng phaûi ñöa con baøi cuoái cuøng laø caùi thang cuûa chuû nghóa hieän thöïc ra, neáu oâng coøn muoán vöôït böùc töôøng.ª

TC THÔ 3

Nguyeãn Troïng Taïo

Qui Nhôn Khoâng Ñeà con ñöôøng Myõ Thoåi ñaàm thaønh phoá bia ngoaïi röôïu taây em dòch vuï ñoå theâm xaêng Qui Nhôn goïi ñi nhoû cuûa anh giôø ñaõ phaùt phì nhôû cuûa anh noùi cöôøi nhö baø lôùn tieáng coång saét xa daàn nghe rôøn rôïn hoa li vaøng muøa haï ñaõ xa xoâi ñöôøng nôû traéng moät maøu hoa tröùng caù anh noùn thôû voøng qua eo Nín Thôû bieån xanh hieàn traêng thi só leân ngoâi... 6.1992

•

TC THÔ 3

Nguyeãn Hoaøng Nam

Nieát Baøn Haønh Nhôù Kurt Cobain hoâm naøi maøy tôùi tao chôi mang theo boä maët thaät naøo cuõng ñöôïc sau nhöõng laàn vaáp ngaõ oan öùc treân nhöõng kinh nghieäm voâ duïng möa rôi ñeàu ñeàu möa rôi tôùi tao chôi hoài trung hoïc suoát ngaøy ngoài tröôùc 7-eleven hai gaäy budda thaùi khoâng ñuû buoàn cöôøi heát tieàn mua bia ñaøn ñieän vaën distorsion heát ga ñoùng cöûa garage nöïc thaát meï coøn môû ra thaèng giaø beân kia keâu caûnh saùt chôùp nhaùy ti vi chôùp nhaùy tôùi tao chôi bao naêm lang thang khoâng tröôûng thaønh trôøi roäng baèng mieäng thuøng raùc trôû veà nhaø thuøng raùc môû hay ñaäy naép ñeàu cuøng muøi haïnh phuùc ngoài co rao caàm oáng chích baøng quan vo ve caùch ruoài vo ve

TC THÔ 3

xuoáng ñaùy hoà thình thòch caùi ñen döïng ñaàu daäy thao laùo caùi traéng hai caùi chôi voøng voøng ñeùo bieát caùi naøo coù tröôùc thænh thoaûng boû vaøo moàm nuoát khoâng caàn uoáng nöôùc vaøi vieân tình caûm caûi löông moät caùi loàn hai caùi vuù rieát roài coâng hieäu bò lôøn ñeùo doã ñöôïc giaác nguû hoâm naøo maøy thôùi tao chôi mang theo göông maët cuõ naøo cuõng ñöôïc moãi boùng ma laø moät troø gieãu dôû moãi thaèng moät caây suùng baén hoaøi tieáng noå cuõng vui tai ñau quaù choã naøo moø lung tung khoâng thaáy möa rôi ñeàu ñeàu möa rôi: cuõng vaäy thoâi ti vi chôùp nhaùy: sao ñeùo thaáy caùch ruoài vo ve: vaãn coøn nghe möa bay chôùp nhaùy ruoài bay maøy cöù tôùi tao chôi nhö moät ngöôøi baïn nhö moät ngöôøi baïn queân teân duø taát caû ñeàu teâ daïi duø coù tôùi cuõng chaúng ñeå laøm gì duø bieát khoâng coù ai ôû nhaø duø tuïi mình ñaõ cheát töø laâu

•

TC THÔ 3

Roàng Vaø Möa ÔÛ Hungtington Beach phaät laït phaït phaät laït phaït laït phaït phaøo phaøo phaät phaøo phaøo, toâi ueå oaûi boø daäy böôùc ra phoøng khaùch, trang moät baùo hoâm nay ñaêng hình ngöôøi ñaøn oâng maëc ñoà ñen che duø ñen leû loi con ñöôøng möa baõo, hai beân phoá cheát uùng im lìm phaät laït phaït phaät laït phaït laït phaït laøo phaøo, möa taït tôùi taáp vaøo cöûa kieáng bò hôû, nöôùc loang theo bôø töôøng xuoáng ñoïng vuõng döôùi saøn nhaø, ñuï meï ñeùo höùng baèng xoâ ñöôïc treân truyeàn hình ngöôøi ta cheøo ghe cao su beân caïnh xe coä ngaäp nöôùc, baø giaø toâi coù keå laïi luùc sinh thaèng anh maøy naêm nhaâm thin baõo luït ôû bieân hoøa, nöôùc soâng ñoàng nai daâng leân tôùi noùc nhaø trong nhaø khoâng coù khaên loâng lôùn, toâi laät ñaät ñeå tôø baùo vaøo vuõng nöôùc döôùi saøn nhaø, nöôùc ngaám vaøo luït con ñöôøng möa baõo, ngöôøi ñaøn oâng maëc ñoà ñen che duø ñen quay laïi maõi nhìn toâi ôø ngöôøi thi só naêm xöa, ai raûnh ñaâu maø nhôù tôùi anh, baïn beø ñaõ veà an phaän trong nhaø thöông ñieân, nhöõng ñoùa hoa neùm xuoáng huyeät ñaõ thaønh coû daïi, nhöõng con doøi ñaõ bò quaï ñôùp saïch, luõ quaï ñaõ bay trôû vaøo voøm trôøi ñen ngoøm, hoâm nay anh ñöùng moä mình trong nghóa ñòa ñoïc laïi baøi thô treân moä bia laáp xaáp coû vaø sình anh goõ cöûa toâi luùc naøy laøm gì, toâi baän laøm tình vôùi baïn gaùi, trôøi möa hoaøi neân toâi baän suoát ngaøy ôø ngöôøi thi só naêm xöa, toâi thaáy con roàng ngoaèn ngoeøo tia chôùp, anh ñaõ laø möa sao coøn soï laïnh, ñaõ thaønh nieân taïi sao coøn sôï coâ ñôn anh haõy trôû laïi khi möa ngôùt taïnh, ñeå thaáy trôøi coøn ñen ngoøm nhöng chim ñaõ giaønh nhau hoùt ngoaøi cöûa soå baïn gaùi toâi nghæ laøm naèm nöôùng, toâi môû cöûa ñi ra ñöôøng khoaùi trí caùm on möa khoûi röûa xe, vaø nöôùc luït hai beân ñöôøng chaûy cuoàn cuoän vaøo coáng nhö nhöõng doøng soâng khoâng coøn ñi laïc

TC THÔ 3

Huyønh Maïnh Tieân Caûm Ôn Trôøi Ñaát Cho ta Chuùt Mình Xöa anh thaâm haäu noäi coâng Sao em khoâng baét caàu voàng laøm quen Nay ghieàn Göông Toùc Höông ñeøn Baøng hoaøng thöông boùng nhoû chen boùng mình

AÂm Ty Giöõa Mình Trao nhau moät nhaùnh hoa gaày Moät giaây aân aùi moät... baày treû thô Traùnh giuøm nhau chuùt höõng hôø Voøng gai Nguyeät queá Ñoâi bôø laïc Nhau.

•

TC THÔ 3

Daïi Gai Göûi Höông-Daï-Höông

Vöôøn mai Nuï hoàng nhoû Bieáng chaêm hoa thoõ Ñoû gai. Hoàng naøo chaû gai Naûn, nao: taàm ma (*) ngoài ngai hoa hoàng. Em thôm aùo tuùi boû trong Ta daïi toàng ngoàng toùc traéng ngoïn gai. I.95

* Caây taàm ma (Ortie)

TC THÔ 3

•

Nguyeãn Ñoã Khoâng Ñeà Möa may sao coøn ñöôïc caàm buùt ngoaéng trong möa coøn ñöôïc sôø ngöïc em vaø ngoài moät mình cöôøi vôùi nhöõng veát oá treân vaùch möa nhö thuôû möôøi taùm ñoâi möôi hoân toái ngaøy hoân saäp noùc bình an phaân traâu ngan ngaùt hoa nhaøi caùi sôïi toùc vöông kia laø cuûa mình caùi thaûm chuùi chaân kia laø tín hieäu baùo yeân cho mình ta thôû phaøo moãi ngaøy möôi baän coù moät soá phaän ñaõ traéng xoùa vôõ tan nhö nhöõng gioït möa kia coù moät soá phaän ñaõ saïch ñi nhö daáu chaân meøo treân heø luùc naõy ta öôn öôùc saãm goác tuøng beân hieân ta toái nhaùm hoác töôøng ñöôïc möa vaø ñöôïc caàm boâ ñi höùng nöôùc doät nhung höùng lôøi chöûi roùi roû daàn xuoáng tai maø thanh thaûn nhöõng maøu möa tinh khieát S.G.9.94

•

TC THÔ 3

Taïm Goùp YÙ Vôùi OÂng Traàn Maïnh Haûo Haûi AÂu

oâi vöøa ñoïc baøi “Nhaân ñoïc Boùng chöõ, baøn veà chöõ vaø nghóa trong thô” cuûa oâng ñaêng trong taùp chí Vaên Ngheä Quaân Ñoäi soù thaùng 7-1994. Toâi raát laáy laøm ngaïc nhieân vaø thöïc thaø khoâng hieåu laøm sao ngöôøi ta coø theå baøn luaän hoïc thuaät vôùi moät phöông phaùp thieáu hoïc thuaät nhö vaäy, moät trình ñoä kieán thöùc vaø moät thaùi ñoä chuû quan ñeán theá. Nay xin maïo muoäi goùp vôùi nhaø thô moät vaøi yù kieán veà nhöõng laàm laãn thuoäc loaïi “chöõ vaø nghóa” cuûa oâng. 1. Môû ñaàu baøi pheâ phaùn taäp thô Boùng chöõ cuûa Leâ Ñaït, Traàn Maïnh Haûo daãn Baïch Cö Dò: “Thô, tình laø goác, chöõ laø ngoïn, aâm thanh laø hoa, nghóa laø quaû” vaø P.Valeùry: “Thô laø söï giao ñoäng cuûa aâm thanh vaø yù nghóa” (chöõ giao toâi gaïch döôùi” ñaùng leõ phaûi vieát laø dao ñoäng). Tieáp ñoù, oâng giaûng giaûi raèng “khoâng coù nghóa, chöõ nhìn chung chæ laø caùi xaùc voâ hoàn.” Roài oâng keát toäi Leâ Ñaït, “khoâng chaáp nhaän loái ñi ngöõ nghóa trong thô maø Baïch Cö Dò ñaõ ñeà cao, phuû nhaän yù nghóa thoâng thöôøng cuûa chöõ”, toùm laïi, “loaïi boû nghóa ra khoûi chöõ”. Khôûi cuoäc, oâng ñaõ laãn loän caùc töø: nghóa, ngöõ nghóa vaø yù nghóa, ñaùnh ñoàng caû laøm moät. Thöïc ra, ñoù laø ba khaùi nieäm khaùc nhau. Nghóa laø ñieàu ñöôïc bieåu ñaït bôûi moät töø hoaëc moät cuïm töø vôùi tính caùch laø moät tín hieäu, vaø ngöõ nghóa (hoïc) laø moân hoïc nghieân cöùu veà ngoân ngöõ treân bình dieän nghóa. Coøn yù nghóa thì bao quaùt hôn, ñoù laø toång hoøa cuûa nghóa, ngöõ nghóa, nghóa cuï theå, nghóa aån duï vôùi yù, töù naèm sau beà maët töø ngöõ. Ngöôøi ta thöôøng noùi yù nghóa cuûa moät caâu, moät ñoaïn, moät baøi hay moät taùc phaåm, chöù khoâng noùi yù nghóa cuûa moät chöõ, moät töø. Neáu thaáu ñaït chæ töøng aáy, aét Traàn Maïnh Haûo khoâng ngoä nhaän raèng Baïch Cö Dò “ñeà cao loái ñi ngöõ nghóa”. Coøn caâu cuûa P.Valeùry maø oâng ñaõ daãn, nguyeân vaên nhö sau: “Le poøeme est une hesitation entre le son et le sens”, ñaùng leõ phaûi dòch laø: “Thô laø moät söï do döï giöõa aâm vaø nghóa” (toâi gaïch döôùi ñeå nhaán maïnh choã sai traät cuûa lôøi oâng dòch maø oâng ñaõ daãn: söï do döï chöù khoâng phaûi söï giao ñoäng, giöõa chöù khoâng phaûi laø cuûa, nghóa chöù khoâng phaûi laø yù nghóa).

TC THÔ 3

•

YÙ noùi ngöôøi laøm thô luoân luoân ñöùng tröôùc moät löïa choïn: neân thieân veà aâm hay veà nghóa. Ta thaáy roõ öu taâm cuûa Valeùry cuõng laø ñöa thô qua beân kia giôùi haïn ngöõ nghóa. Baét ñaàu ñaõ ñi laïc, neân oâng tieáp tuïc ñi laïc suoát cuoäc, moãi luùc moät xa. Nhöõng phaùn xeùt cuûa oâng, do vaäy, thaønh ra khoâng ñòa chæ, chaúng coù gì lieân quan ñeán taäp Boùng Chöõ. Khi tuyeân boá choáng ñoái loái ñi ngöõ nghóa, choáng loái ñoïc tuyeán tính duy lyù, choáng “haøng hoùa” hoùa chöõ, nghóa laø khoanh heïp chöõ vaøo trong nghóa “tieâu duøng”, töùc töï vò, Leâ Ñaït khoâng heà nhaèm voâ nghóa hoùa chöõ, maø laø môû theâm cho noù nhöõng chieàu, beà khaùc nhau. Trong roøng raõ maáy chuïc naêm laøm “phu chöõ” (1) tìm tieáng noùi thô cuûa rieâng mình, Leâ Ñaït chæ nhaèm vöôït leân caùi tuyeán tính ñôn nghóa vaø ñaït tôùi ña nghóa. 2. Ñaõ khoâng hieåu ñuùng veà ngöõ nghóa hoïc (seùmantique) vaø aâm vò hoïc (phonologie), Traàn Maïnh Haûo laïi caøng lôø môø veà phaân taâm hoïc (psychanalyse). Haõy nghe oâng noùi veà voâ thöùc: “Voâ thöùc chính laø aâm baûn, phieân baûn, phoù baûn cuûa yù thöùc, cuûa tö duy”. Ñem ñoái laäp voâ thöùc vôùi yù thöùc nhö laø moät aâm baûn phieân baûn, phoù baûn cuûa yù thöùc ñeå phuû nhaän vai troø cuûa noù trong saùng taïo, oâng laïi moät laàn nöõa ngoä nhaän! Voâ thöùc laø caùi phía beân kia maø yù thöùc khoâng vôùi tôùi ñöôïc. Noùi ñôn giaûn, trong caáu truùc cuûa taâm thaàn (psychisme), voâ thöùc chính laø ñoái troïng cuûa sieâu ngaõ -caùi thaønh phaàn thöôøng xuyeân kieåm soaùt caùi toâi- ñeå laáy laïi thaêng baèng cho baûn ngaõ. Vaän haønh cuûa voâ thöùc thöôøng coù taùc duïng giaûi phoùng öùc cheá. Laø ngöôøi laøm thô, oâng haún coù nhöõng luùc cao höùng baät ra nhöõng caâu hay baát ngôø maø khoâng lieân quan gì ñeán voán hieåu bieát veà thi luaät, thi phaùp. Xin maùch vôùi oâng ñaây laø luùc voâ thöùc vaän haønh ñoù. 3.Thaät ra, baøi vieát cuûa Traàn Maïnh Haûo xôùi leân nhieàu vaán ñeà veà thô coù theå baøn caõi raát lyù thuù, nhö quan heä giöõa con aâm, con chöõ vaø töø ngöõ trong thô, caûm vaø hieåu trong ñoïc thô... Tieác raèng ôû ñaây khoâng ñuû tieàn ñeà cho moät cuoäc tranh luaän hoïc thuaät khi moät bean ñoái thoaïi quaù nhieàu nhieät tình nhöng thieáu nhöõng hieåu bieát caàn thieát veà ngoân ngöõ hoïc vaø caùc nhaùnh cuûa noù nhö aâm vò hoïc, ngöõ nghóa hoïc. Vaäy xin khaát ñeå moät dòp khaùc khi nhaø thô Traàn Maïnh Haûo bình taâm laïi, tìm hieåu theâm veà nhöõng vaán ñeà treân vôùi moät caùch ñoïc bôùt tuyeán tính duy lyù hôn. Chuù thích (1)Thöïc ra, toâi khoâng thích chöõ “phu chöõ” cuûa Leâ Ñaït laém bôûi noù chæ gôïi ra moät phía cöïc nhoïc cuûa coâng vieäc laøm chöõ, maø huït maát phía buø laïi laø nieàm vui saùng taïo.

•

TC THÔ 3

Traàm Phuïc Khaéc

Traû Lôøi ngay laäp töùc toâi chæ thaáy coù ñieàu naøy thoâi ñoù laø ñaõ cheát laâu roài chuùng ta

Ho höøm laøm chuû vuõ truï naøy haønh tinh laøm chuû boïn giaø naøy laøm chuû boïn ñoàng nam ñoàng nöõ boïn haây haây loån nhoån naøy höøm höøm

TC THÔ 3

Laám Taám laám taám ñeå roài ra baûo vuõ baûo vuõ töø nay ñöùng giöõa trôøi ñeå troâng möa naéng ñeå troâng gioù ñeå troáng leàu tranh ñeå thieáp chôi

Chaùy baây giôø phaûi baét hieát boïn dieãn kòch ñeå phi tang

Ga Muoän toan tính trao ñoâi maét (keøm ñoâi tay) roái chæ khaùm phaù ra caùch khaùc ñeå giöõ kæ vaät

•

TC THÔ 3

Nguyeãn Quoác Truï Haùt ÔÛ Ñaâu Ñaâu Ngoaûnh laïi nhìn quaõng nöûa nhaø nöûa chôï Noãi buoàn vaïch moät neùt daøi (1) Khoâng phaûi tieác nuoái cuoäc ñôøi ñaõ soáng Maø moät ñôøi boû lôõ Nhôù hoaøi Ñeâm môû ra giaác moäng cuõ Chæ coù toâi, toâi, vaø toâi Coâ baïn thaân ôi, neûo veà tuyeät loái. Hoàn toâi ñieân cuoàng reùo goïi. Muøa thu ôû ñaây ñeïp naõo nuøng Röøng döng khoâng ñoû röïc Laù ruõ röôïi, Ruû nhau cuøng cheát Söïc nhôù chöõ: Chieâu nhö thanh ty, Moä thaønh tuyeát Giaác moäng cuõ vaäy laø giaác moäng cuoái Haùt ôû ñaâu ñaâu... Coâ baïn thaân ôi, nhöõng ngaøy thaùng ñoù Chaïy xe nhö ñieân treân ñöôøng phoá Cho kòp giôø giôùi nghieâm Suoát Chôï Lôùn-Saøigoøn Chæ mong kòp chuyeän troø cuøng nhöõng hoàn ma Maäu Thaân Trong nhaø xe Ñaøi Phaùt Thanh NGöôøi lính duø duøng laøm nôi chaát thaây nhöõng ngöôûi cheát Nhöõng hoàn ma töø ñoù thöùc daäy Quaúng boû suùng Vaãy tay cho toâi ñi Trong vöông quoác cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ cheát Toâi vaãn thöôøng thô thaån ñi veà Haùt ôû ñaâu ñaâu giaác moäng cuoái. (2) (1)... that lonely halfway house which we call life. A. Malraux (Anti.Memoirs) (2)Thô Thanh Taâm Tuyeàn

TC THÔ 3

Voõ Ñình Tuyeát Gioøng Cuoàng Löu OÂi chao! nhôù maù em hoàng, Nhôù moâi ngoït dòu tang boành ñôøi anh. Em veà ruõ luïa vôøn xuaân Muøi con gaùi töôûng nhö chöøng quanh ñaây. Moãi ngaøy oâm moäng mô ñaày, Röôïu cay chöa uoáng maø say vôùi hoàn. Böùc chuøm hoa lieäng xuoáng soâng, cho xoân xao bôùt nhöõng gioøng cuoàng löu

•

TC THÔ 3

Phan Ni Taán (N.D) Maùi Hieân Tình khi aùnh ngaøy vöøa böôùc xuoáng ñôøi em boãng ñeán beân toâi em nhö caâu kinh môùi heù treân moâi ngöôøi nhö toâi yeâu laïi cuoäc ñôøi em bao la nhö sôùm mai veà chöa töøng ñöôïc thaáy trong trôøi lung linh naéng thaép moâi em hoàng naâng niu maùi toùc boàng em du lôøi nguyeän toâi qua doøng soâng khi aùnh ngaøy vöøa kheùp naéng loøng toâi vaéng em ngoài em theo maây thoâi ñöùng haùt ru toâi ngoaøi thaønh xöa ngaøy roài ñi nhö naéng kheùp nuï buoàn naøo leân thaép ñeâm soi muø ngoaøi trôøi kia möa mau ñöôøng tình toâi laù ñoå tieáng rôi khoâ khi em ñaõ ra ñi. Em ñaõ xa toâi ngoaøi trôøi kia möa mau.

TC THÔ 3

Huyønh Lieãu Ngaïn Buoåi Noàm Tröa - Hueá - Toâi Vaø nhaän ñöôïc thö hoaøng xuaân sôn trôøi caly daàm côn noùng vaøo tröa ngoïn gioù laøo thoåi xuyeân veà taû ngaïn soâng höông thaû côn noàm röôøi röôïi vaøo ñaùm coû lau xanh leân noãi nhoá nhaø vaøo xeá tröa caly thaãm laïi maøu maét veà coá quaän queâ nhaø - toâi - thô - tieáng goïi beân haøng phöôïng vyõ ai -coøn ai- ñöùng ñôïi con nöôùc roøng xuoâi ra cöûa bieån bô vô chieàu chieác laù xuyeân qua maønh caên nhaø trong thaønh noäi höông ngaâu veà - öø - thoaûng höông ngaâu trôøi ngaám laïi moät maøu möa vôõ treân khoâng ñaùm maây xaùm cöù uøn veà moät phía hoang vu ñôøi khoâng veïn giaác nguû chieàu moäng mî hai giôø röôõi ñuoåi theo beân goùc phoá ñoâi maét vôøn leân côn moäng cuõ coå tích coå tích hai gôø röôõi chieàu

•

TC THÔ 3

Hoaøng Xuaân Sôn Xuaân Voâ Tích Khoùi thuoác voøng bay taûn maïn noái ñôøi vaøo nhöõng côn möa chieàu nay khung xaùm voâ taän loøng haét hiu moät aùnh veà Xanh huyeãn vaøo maét hoang laï chuoâi maét ngoït xôùt taâm tình töï nhieân maø tim möng ñaù coõi hình vôùi boùng choâng cheânh AØ ôi ru huyeàn moûi gioïng ngoài ruø ö öû ca ngaâm chaúng hay xuaân traøn loäc bieác ñôøi rieâng coøn moät chuùt thaàm Leân nheï nhö maàm coû nhuù trieàu thieân meâ maõi goâng cuøm cuoäc röôïu chöa baøy voäi xoùa vuùt saàu xuyeân moät caùnh cung

TC THÔ 3

Phuï baûn Ñinh Cöôøng

•

TC THÔ 3

Boùng Chöõ Hình Chöõ Traàn Ñình

göôøi caàm buùt ñeàu bieát chöõ laø quan troïng. Anh muoán ngöôøi ñoïc caûm, nghó, laøm theo anh -thaäm chí phaûi loøng anh- thì anh phaûi luïy con roàng chöõ. Chaû theá ngöôøi xöa vì chöõ vôùi chaâu ngoïc. Taøi nhaû ngoïc phun chaâu. Vaø Ñoã Phuû öôùc coù nhöõng chöõ laøm quæ thaàn khieáp kinh ñeå cheát nhaém maét ñöôïc. Nhaø sö Giaû Ñaûo thì ñoùng kòch caâm döôùi traêng ñeå kieåm tra qua sinh-cô hoïc caùi hôn thua cuûa hai chöõ goã ñaày. Chuùng ta noùi “chöõ ñaét”, chöõ ñuùng choã. Nghóa laø: 1. chöõ chæ giaù trò trong moät moâi tröôøng coäng sinh chöõ laøm noåi noù leân, vaø 2. noù ngöôïc laïi giuùp ñöôïc caû caùi ñoäi hình chöõ ñoái taùc cuøng phaùt saùng. Song thô nhö con taïo oaùi oaêm caøi cho moät caùi coøng: phaûi coâ ñuùc. Ñònh nghóa thaät trieät ñeå thì thô laø chöõ. Khoâng ñöôïc ñoän quaù ñoãi xu haøo, cuû ñaäu, ñaám cheùm vaøo. Ñöøng coù phöøng phöùng phöng phöng veâ hoaøi veâ huûy caâu thô cho sôøn bôït daây thô leân. Nhöõng ñieàu naøy chaúng coøn ai la. Nhö chaúng coøn ai daïi doät ñi tìm chöõ khoâng nghóa trong caùi thôøi tin hoïc ñaïi traø sang caû Vieät Nam ta naøy. Toâi ngaïc nhieân thaáy Traàn Maïnh Haûo pheâ bình gay gaét Leâ Ñaït chuû tröông: chöõ khoâng nghóa (!). Nhaø pheâ bình Traàn Maïnh Haûo noùi Leâ Ñaït vaõ moà hoâi moà keâ ñaùnh vaät vôùi chöõ. Chöõ voâ nghóa, xaùc khoâng hoàn thì hoaøi hôi gì ñaùnh maät? Noù cöù tuoät xaû laùng noù ra maø thoâi. Caùi chöõ chuùng ta phaûi ñaùnh vaät moà hoâi moà keâ laø caùi chöõ coù nghóa, noù nhö moät boùng ñeïp thaáp thoaùng ta phaûi ñuoåi theo. Quaù trình ñuoåi tìm chöõ laø quaù trình laán môû ranh giôùi nghóa. Vaø quaù trình laøm thô laø quaù trình phaùt nghóa cho chöõ -côi nôùi chöõ heïp cuõ, saùng laäp chöõ môùi, taân trang chöõ oïp eïp, laép gaù chöõ vôùi nhau- vaø ôû ñaây coù “anh phu chöõ”. Song khoán noãi caùi nghóa nhieàu khi nhaø thô nghó mình phaùt hieän laïi tröôït qua maét ngöôøi ñoïc. Môùi vôùi anh nhöng moøn xaùc vôùi ngöôøi, chaû coøn

TC THÔ 3

•

gì ñeå ngöôøi ta hieåu ôû noù nöõa. Môùi thaät, nhöng ngöôøi ta chöa -hay khoâng theå hieåu. “Khoâng bieát coù ai khoùc Toá Nhö ba traêm naêm sau khoâng?” Boùng chöõ coù nhöõng baøi khoù hieåu. Nhöng coù neân vì theá maø keát luaän Leâ Ñaït chæ chöõ, voâ nghóa cho neân uù ôù, “buoàn cöôøi”khoâng? Bieát bao ngang traùi dieãn quanh caùi söï hieåu! Giaù gì chöõtheá naøo, nghóa cöù theá ñuoàn ñuoãn hieän ra nhæ. Huy Caän noùi trong moät taïp chí (KTNN?) raèng khi beù nghe ñoïc: Ñeà hueà löng tuùi gioù traêng, Sau löng theo moät vaøi thaèng con con, tuy khoâng hieåu moâ teâ maø raát thích. Moät ngöôøi khaùc chuyeän troø vôùi thaø cuõ, baïn hoïc cuõ cuõng noùi thuôû nhoû nghe ñoïc: buïi hoàng leõo ñeõo ñi veà chieâm bao, thích laém maëc duø chaúng hieåu laø gì. Chi chi chaønh chaønh Caùi ñanh thoåi löûa Con ngöïa cheát tröông... Khoù hieåu, phaûi lieät vaøo saám kyù ñeå giaûi nghóa. Nhaø thô caøng lôùn, caøng caàn laém caùc nhaø chuù giaûi hoïc. Pushkin, Shakespeare. Vaø töï ñieån truyeän Kieàu. (Naøo ñaõ yeân cho! Vaãn coøn tranh luaän.) Töïu trung treân baõi chieán tröôøng: hieåu. Hieåu hay khoâng hieåu. Hieåu nhö theá naøo... Cuõng bôûi kieáp ngöôøi coù tö duy, coù hieåu, môùi neân toäi hieåu hay khoâng hieåu. Taïi sao khoâng hieåu hai caâu thô maø Huy Caän vaãn thích? OÂi, caùi ma thuaät thô! Nghóa moâng lung cuûa noù nhieàu khi cöù meâ ngöôøi. Theá ra thô khoâng deät baèng logic vaø duy lyù. Traàn Maïnh Haûo noùi anh coù theå tuït giaày vaøo thô Leâ Ñaït nhöng döùt khoaùt khoâng bôùt chuùt naøo caùi ñaàu loâ-gích vaø duy lyù. Tieâu chuaån vaät lyù e noù laán sang thô hôi nhieàu. Nhö theá thì “maây maëc quaàn” ñöôïc laøm sao? “Vaàng traêng ai xeû laøm ñoâi” ñöôïc theá naøo? Nöôùc Hoaøng Haø ñaùo haûi maø laïi “thieân thöôïng lai?” Haø, haø... Baïn beø hay baûo nhau: Cha X. noù tính toaùn nhö manager, thô khoâng hay. Thaèng X. tính quaù khoù, coù ñöôïc thô ra hoàn. Khoâng ai khuyeân nhau taêng cöôøng thô lyù trí, loâ-gích, duy lyù trong thô leân. Bieát caùi nghieäp vaát vaû cuûa tìm chöõ (coù nghóa nöõa) cho neân Leâ Ñaït nhaän mình laø phu chöõ. Chöõ khoù kieám khoù gaëp. (Chöõ hay chöù khoâng phaûi chöõ töø ñieån, môû saùch tra laø thaáy.) Nhö moät kyø duyeân. Hay kyø traän nhö anh noùi. Traän laï kieåu tao ngoä. Vì theá noù goïi laø Boùng chöõ. Ngang yù cuûa caâu ca coå: “Tìm em nhö theå tìm chim. Chim bay bieån Baéc, ñi tìm bieån ñoâng.” Thaät ra chöõ luoân luoân höõu hình. Nghóa môùi laø boùng. Noù hay bieán ñoäng, hay traøn ra ngoaøi hình chöõ. Hieän töôïng bieån, traøn bôø ñoù -- nhaø thô, nhaø vaên chòu traùch nhieäm taïo ra raát nhieàu, tröôùc heát laø nhaø thô, ñeå laøm giaøu ngoân ngöõ ñaát nöôùc. Raát caûm ôn!

100

•

TC THÔ 3

Hieåu hay khoâng hieåu. Hieåu nhö theá naøo... Ñoù laø tuøy moãi ngöôøi. Xin hieåu moät ñieàu laø hieåu noãi vieát khoù ñeå xaây döïng nhau, quyeát lieät thì ñöôïc chöù chôù coù neân aùc chieán vì... khoâng hieåu. Coù leõ vì “aùc chieán”, Traàn Maïnh Haûo ñaõ vieát Leâ Ñaït “vu cho” ngöôøi anh em vaên xuoâi ñi myõ vieän moâng maù ñeå vaên xuoâi thaønh thô. Toâi giaät mình ñoïc laïi Boùng chöõ tìm khoâng ra choã naøo Leâ Ñaït vieát nhö vaäy. Leâ Ñaït chæ mong thô khoâng laø vaên xuoâi ñi myõ vieän moâng maù, theá thoâi. Phaûi nhaän raèng trong röøng thô baït ngaøn cuûa ta hieän nay khoâng ít nhöõng caâu thô khoâng khaùc vaên xuoâi maáy. Coù theå baùc boû nhaän ñònh cuûa Leâ Ñaït. Baùc kòch lieät. Nhöng khoâng neân taëng(*) caùi chöõ “vu” cho Leâ Ñaït. Leâ Ñaït, nhö Traàn Maïnh Haûo noùi, laø ngöôøi tieân phong trong thô. Maø khoâng phaûi ai cuõng vöôùng vaøo nghieäp chöôùng ñoù ñöôïc ñaâu. Phaûi coù ñieàu kieän tröôùc heát loøng meâ ngheà, roài loøng duõng caûm, roài taøi ba, roài nhöõng saûn phaåm ít ra khaû tín ñeå thieân haï boû coâng chôø ñôïi. Noâm na laø coù töôùng. Töôùng ôû chöõ. Traàn Maïnh Haûo noùi muoán ñoåi môùi phaûi duøng pheùp Di truyeàn hoïc (nhôø noù, choân roài maø vaãn coøn truyeàn gioáng ñöôïc noù: kyù göûi tinh dòch vaøo ngaân haøng gioáng). Caáy men, gaây söï coá. Leâ Ñaït chính laø muoán nhö theá. Anh muoán caáy men chöõ laï, gaây söï coá nghóa vaøo thô. Trôøi thöông; baïn beø naâng ñôõ may ra ñöôïc vaøi chöõ thì nhaát. Mimosa chieàu kheùp caùnh mi moâi xa Caâu thô mang söï coá nghóa vaø gen chöõ laï naøy, toâi thaáy taøi hoa vaø hay. Traàn Maïnh Haûo thì khoâng. Anh cheâ Leâ Ñaït “chôi caùi aâm chöõ nöôùc ngoaøi thaønh aâm Vieät ngöõ”. Bao giôø anh cho la-dôn, tu-líp nhaäp hoä khaåu Vieät ngöõ ñaây? Uyùtki ñöôïc roài. Bia roài. Ñoâ la roài! Moät ñaøn thaèng ngoïng ñöùng xem chuoâng chuùng baûo nhau raèng aáy aùi uoâng Cuõng laø moät söï coá nghóa, moät gen chöõ laï. Cuï baø Xuaân Höông môùi ñaùo ñeå tieân phong! Roài “Nay hoaøng hoân ñaõ laïi mai hoân hoaøng” chôi chöõ hoaøng hoân ta vôùi chöõ hoân hoaøng Haùn cöù nhö bôõn maø uyeân baùc quaù. Maø ñaõ “chöõ taøi lieàn vôùi chöõ tai moät vaàn” thì sao laïi ngaët ngheøo vôùi xoâ loâ hoùa xe loâ! Leâ Ñaït coøn duøng moät moâ laï nöõa. Ñoù laø theâm vaøo cho chöõ moät chieàu voâ thöùc. Chöù khoâng phaûi chæ voâ thöùc maø vaát tieät yù thöùc ñi. (Duø cho chuû tröông nhö theá thì ngay chuû tröông ñoù ñaõ laø yù thöùc.) Oan naøy khieán phaûi thôû daøi. Traàn Maïnh Haûo vieát voâ thöùc laø “aâm baûn, phieân baûn, phoù baûn cuûa yù thöùc”, “yù thöùc laø con ñöôøng ñoäc ñaïo daãn tôùi voâ thöùc”. Thoâi, chaúng ñem cuûa coå naøy ra baøn laøm gì. Chæ muoán nhaéc laø neáu voâ thöùc vaø yù thöùc laø caùc

TC THÔ 3

•

101

caëp phaïm truø aâm baûn, döông baûn, phieân baûn, nguyeân baûn, phoù baûn, chính baûn thì may quaù, nhaøn cho hoïc thuaät tröôùc kia bieát bao nhieâu. Ñôõ toán bao nhieâu giaáy möïc treân theá giôùi. Ñaùnh giaù caáu truùc luaän, phaân taâm hoïc, theá naøo laø tuøy Traàn Maïnh Haûo. Nhöng neân neå muõi khi vuoát vaøo caùc maët saùch ñoù. Nhöõng ñaïi taøi danh Jacobson, Claude Levi-Strauss, Lacan, nhöõng ngöôøi laøm veû vang cho khoa hoïc loaøi ngöôøi ñaâu phaûi nhöõng daân taàm phaøo, laùo ngaùo. Haøn laâm vieän Phaùp trao muõ söøng laân, cheá phuïc xanh ngaét laù caây theâu kim tuyeán vaø nguø vaøng baïc cuøng thanh kieám baïc cho vieän só Levi-Strauss naøo coù phaûi ñeå ñuøa. Vaø Lacan, ñöùng ñaàu moät tröôøng phaùi phaân taâm hoïc töøng gaây chaán ñoäng naêm chaâu moät thôøi daøi. Coáng hieán cuûa caùc baäc ñaõ thaønh lôùp traàm tích ñaép daày theâm khoa hoïc, vaên hoùa chuùng ta. Nhôø saùch caùc vò coù daïo Leâ Ñaït ñaõ dòch ra tieàn ... Chu Maïnh Trinh noùi chuùng ta laø “moät luõ noøi tình”. tình thô. Tình ngöôøi laøm thô. Caùi tinh thaàn beø phaùi naøy ñaùng yeâu quaù. Coù leõ nhöõng ngöôøi cuøng phöôøng cuøng hoäi cuõng neân giô moät baøn tay vaãy chaøo baïn thô luùc leân ñöôøng ñi vaøo moät traän chöõ môùi hieåm ngheøo. Chuù thích * Toâi duøng chöõ taëng khoâng duøng chöõ vu vì noù thuoäc phaïm vi ñaïo ñöùc vaø hình söï.

102

•

TC THÔ 3

Cuûa Leâ Ñaït

Ñoã Quyeân

Em Ñi Röøng roû laù chieàu heø Möa öôùt saãm loøng Ñoâi chaân thon Toan kheùp heát noãi coâ ñôn Em ñi caønh laù ñan loái moøn Soâng xa bôø xoâ laïnh vaéng Caùnh buoàm traéng troâi troâi Suõng xanh moät trôøi vaïn laù Em ñi moät ñôøi rôi

Quaï Laïc Chan chaùt tieáng con quaï laïc Keùo maûng cöûa xanh Em ñaâu Ñeå ñaây trôøi saùng Vôùi moät mình anh! Vôùi moät mình anh!

TC THÔ 3

Bích Caâu Chieàu Xa “Coät ñeøn rôùm ñieän laø chieàu Bích Caâu” ÔÛ ñaây toâi coù Nhöõng chieàu saùng laâu Ñeøn chaúng chôø leân Chieàu khoâng muoán toái Loøng ñaâu bieát hoûi Tình chöa thaáy thöa Chieàu Bích Caâu xa Ngöôøi ñaâu...

•

103

104

•

TC THÔ 3

Trieàu Hoa Ñaïi Leân Ñeøo Moät voøng leân ñeøo chieàu phai gioù thoåi chôø nhau buoåi toái ñoùn nhau bình minh loay hoay moät mình laên vaøo buoàn thaûm maét ai aûm ñaïm töôûng ñaùm ma qua chaïy maõi, chaïy xa em khoâng trôû laïi ngoài cuøng boùng toái khoùc oøa traêm naêm laïi caùt buïi laàm ngaøy möa cuït ngoõ laïnh caêm ñöôøng phoá cöûa ñoùng then caøi ñeâm thì nhôù ai ngaøy ngoài ngô ngaån laån thaån, laån thaån sôï toùc giaø nua ñôïi con soùng xoâ daït tình bôø baõi xaùc caù trôn xình ngang qua bòt muõi

TC THÔ 3

Traàn Vaøng Sao Luïc Baùt 1 nöûa ñeâm nghe ñoïc Taây du boãng döng toâi muoán bay vuø leân maây ngoù ra khoâng thaáy coû caây trong nhaø ma quæ ñöùng ñaày quanh toâi 2 cuoái naêm toâi kieåm thaân toâi thì toâi cuõng vaãn laø toâi theá naøy khoâng nhôù thaùng khoâng nhôù ngaøy nöûa ñeâm thöùc daäy choáng tay ngoù trôøi baây giôø cho ñeán cuoái ñôøi thì toâi cuõng cöù nhö toâi theá naøy 3 em ngoài xoõa toùc nhö ma toâi ñi trong gioù nöûa ñeâm qua ñoø thoâi em thuôû aáy tình côø laïnh tanh trôøi ñaát beán bôø vaéng khoâng baây giôø möa chöa qua soâng sang beân toâi laïi veà khoâng moät mình

•

105

106

•

TC THÔ 3

Hoà Minh Duõng Chieâm Bao Nöông theo tia chôùp cuûa trôøi ta xaâm ngöïc em hình keû muø maát gaäy moät ñôøi ta vôùt beøo ñìa ngöôøi em ñöùng treân bôø môû hoäi teá sao. Nhôù laïi ñöôøng chim bay vuïng veà ta xaâm ngöïc em daáu rôï hoà qua aûi suoát ñôøi ta vaùc buùa ñoán röøng oâm caây ao, boùng ñeø, ngaõ chuùi. Nhôù laïi kyù öùc suy ñoài ta xaâm ngöïc em ñöôøng göôm cuøn boân taåu coå ñeo goâng ñöùng giöõa hôi ngöôøi nhe raêng laøm heà maët maøy lô laùo Ñeâm ñeâm, vaàng traêng nhaéc buoåi phaân ly ta xaâm khoâng gian ngaøy phöông ñoâng uùa ngöïc em phôi gioït naéng tím baàm môû hoäi teá sao: keâu trôøi phong aán.

TC THÔ 3

Leâ Caùch Suyeân Chieàu Trôøi nheï nhaøng chuùt gioù chieàu nheï nhaøng chuùt söông tia naéng naèm treân coû nheï nhaøng nhö tô vöông...

Bay Qua Bay qua khu vöôøn nhoû moät ñoâi chim boà caâu chuùng veà maùi ngoùi ñoû ñöùng nhìn leân trôøi cao...

Voâ Thöôøng Phaät laáy teân Nhö Lai voâ thöôøng tröôùc moïi söï ngöôøi ta thích keùo daøi Kinh nhieàu hôn hai chöõ!

•

107

108

•

TC THÔ 3

Töôøng Vuõ Anh Thy Raèm Thaùng Gieâng raèm thaùng gieâng hai muoi naêm tröôc toâi coøn ôû Saøigoøn trôøi cao vaø traêng troøn coøn thôm muøi queá theá maø nay traêng baïc khoâng höông chæ thöông hai baøn tay vöông nhieàu tuïc luïy vaø ñoâi chaân chaäp chöõng dò thöôøng ôû moät nôi ai cuõng chaúng quen ai thaân trai maõi chæ moøn nhö ñaù cuoäi toùc treân ñaàu sôïi ruïng sôïi khoâng ñen raèm thaùng gieâng hai traêm naêm tröôùc Nguyeãn Du ôû Quyønh Haûi taám vaûi naâu goùi aùnh traêng vaøng oùng thaêm thaúm ñaêm ñaúm ñeâm caøng nhôù laï toùc treân ñaàu chöa ruïng ñaõ baïc ra queâ toâi cuõng ôû Thaøi Bình hai traêm naêm tröôùc voâ tình chöa sinh raèm thaùng gieâng khieâng trai tim loanh quanh trong vöôøn nöôùc Myõ nghó thì nhieàu nhöng laøm chaúng bao nhieâu ñieâu ñöùng vôùi gioù ñôøi maø ñaát nöôùc moät thôøi ñaõ xa xa quaù phaûi chaêng traêng vaãn theá maø Nguyeãn Du vieát: “y y baát caûi cöïu thuyeàn quyeân”?

TC THÔ 3

•

109

Moät Maãu Môùi Nhaø Thô Vieät Nam Ñoã Kh.

oá toâi coù moät oâng chuù hoï, laøng vaãn goïi laø cuï Tuaàn. Queâ noäi toâi laø moät laøng laém quan

Luùc toâi coøn beù, caùc nhaø thô thöôøng hay oám yeáu. Trong nhöõng name 60, ôû mieàn Nam, maãu nhaø thô thöôøng ñi xe ñaïp, aùo boû ngoaøi quaàn, hay ñi xe Solex, ít khi naøo ñi Mobylett (xe Solex laø loaïi maùy gaén ñaèng ñaàu, luùc ñi hay chuùi veà phía tröôùc). Nhaø thô coù ñi hoïc, nhöng thöôøng thi khoâng ñaäu, coù ñi laøm, nhöng thöôøng khoâng kieám ñöôïc nhieàu tieàn. Tuy toùc coù daøi (thöôøng khi khoâng chaûi) vaø laøn da coù taùi, nhaø thô cuûa theá heä naøy ñaõ thoaùt khoûi caùc thöù beänh khuûng khieáp cuûa caùc baäc ñaøn anh nhö laø lao hay eo ôi huûi. (naéng vaán vöông nheï goùt chaân) Khaâm Thieân cuõng ñaõ xa daàn vôùi aû ñaøo, ñaøn nhò vaø caùc cöûa haøng thuoác phieän. Nhaø thô thoaùt ñöôïc nhöõng teä naïn xaõ hoäi cuûa thôøi thöïc daân noâ leä, baát quaù chæ nghieän thuoác laù leû, Capstan ñaàu loïc, thaãn thôø ñi nhaët nhöõng caùi muø sa theâu chæ môùi moät laàn hæ muõi treân nhöõng con ñöôøng laù me. Vaøi naêm sau, vì nhu caàu tieàn ñoàn cuûa theá-giôùi-töï-do, anh huùi cua vaø aên naéng hôn moät tí. Anh baét ñaàu choáng tay ôû naïnh, uoáng bia vaø la caø caùc ñoäng ñó. Tuy vaäy, vaãn chöa theå goïi laø nhaø thô maãu cuûa nhöõng naêm 70 laø nhaø thô khoûe. Quaân phuïc treân ngöôøi anh maëc thôø ô nhö ngoùn tay troû anh ñaët hôø treân coø suùng. Anh thaáp cao ñi treân nhöõng con ñöôøng ñaày thuoác khai quang, caùi muø soa baån cuûa ngaøy xöa giôø vuøi trong tuùi aùo traän. Anh vaãn coøn yeáu, coù theå laø yeáu hôn ngaøy tröôùc nöõa, ñaàu goái moûu vaø giaày saut xieâu veïo. Caùi yeáu naøy, do hoaøn caûnh do hoaøn caûnh vaø khí haäu cuûa mieàn Nam, nôi nhaø thô khoâng coù dòp ngaång ñaàu ñeå nhìn teân löûa bau veøo vaøo taøu giaëc. Nhöng ngay ôû beân kia laèn ñaïn, giöõa haøo khí cuûa giöõ nöôùc ñaùnh mó, toâi nghó maãu nhaø thô quaán poâng soâ hoa duø caùch maïng vaãn coù ñöôïc moät neùt meàm trong ñòa ñaïo, trong nhöõng haøo Tröôøng Sôn. Phaûi ñôïi ñeán gaàn ñaây toâi môùi thaáy xuaát hieän maãu nhaø thô maïnh.

110

•

TC THÔ 3

Dó nhieân, maãu maõ nhaø thô tröôùc giôø vaãn coù nhieàu loaïi. Nhaø thô maùy, hai maõ löïc, ba maõ löïc, nhaø thô coâng chöùc, chính ngaïch, ngoaïi ngaïch. Nhaø thô lính v.v.. nhaø thô tuyeân huaán, nhaø thô moâ phaïm, nhaø thô thaøy ñôøi, nhaø thô thaøy ngöôøi. Nhaø thô thaøy (tu). Nhöng ñaùng keå nhaát ôû nöôùc ta, nhaäp caûng töø Trung Hoa, laø nhaø thô quan laïi, ñeå raâu daøi caàm baøi ngaø. Caùc vò naøy laøu kinh söû vaø thi töù, vöøa laøm quan vöøa laøm thô, ngaøy tröôùc coù khi töø quan ñeå laøm thô, ngaøy nay coù khi töø thô ñeå laøm quan, hay laø ngöôïc laïi, nhöng caùi quan heä giöõa thô vaø quan naøy chaët cheõ, khoâng ai tuaàn phuû maø khoâng ít nhieàu thi phuù, toâi khoâng caàn thí duï. Nhöng cuõng khoâng theå loaïi maãu nhaø thô quan laïi vaøo haøng nhaø thô khoûe. ÔÛ hoï, caùi löïc laø töø quyeàn naêng, khoâng phaûi töø cô baép, hoï cuõng chæ bieát nghieâm trang ngoài choán coâng ñöôøng maø tröøng maét. Maãu môùi maø toâi muoán noùi tôùi nhö sau: “... ñòa haït thi ca xem ra coù phaàn roâm raû vaø xoâm troø hôn nhôø cuoäc tranh luaän veà thô hieän ñaïi, thô vaø söï phaûn thô. Nhaø thô Traàn Maïnh Haûo boãng nhaûy leân thaùch moät nhaø thô pheâ bình saéc leûm. Anh laø moät hieän töôïng pheâ bình ôû thaäp kyû naøy. (...) anh cuù huyønh huîch beâ töøng chaûo löûa, haét quyeát lieät vaøo caùi maø anh goïi laø söï phaûn thô, ñaëng muoán thieâu taát caû nhöõng gì phi thô ra tro buïi. (...) Ai theá nhæ? Traàn Maïnh Haûo aø? Laøm gì coù chuyeän! (...) Hình nhö gaõ coù yù ñoà gì? “Chaúng yù ñoà gì caû -Traàn Maïnh Haûo boáp chaùt traû lôøi moät phoùng vieân baùo- Toâi ngöùa tieát laø toâi phang ñaáy. Nhöõng anh nguïy thô, phaûn thô maø laïi cöù hueânh hoang nhaéng nhít laø toâi cöù cho moät... heøo” (...) Neáu thô hieän ñaïi maø toaøn thaáy nhöõng “ñôøm, daõi, tinh khí phì phaøo...” nhö Traàn Maïnh Haûo loâi ra moät loâ moät loác trong moät loaït baøi vieát soâi suïc cuûa mình thì ngöôøi ta haõi khieáp vía.” (Traàn Ñaêng Khoa, taïp chí “Vaên Ngheä Quaân Ñoäi”, thaùng 10,94) Ñaây laø laàn ñaàu ôû Vieät Nam, coù moät hieän töôïng nhaø thô cöôøng traùng ñeán theá. ÔÛ haûi ngoaïi, Nguyeãn Hoaøng Nam ñaõ nhaéc tôùi moät maãu nhaø thô taäp theå duïc thaåm mó vaø laùi xe ñôøi môùi ñeå khoâng thua keùm gì giôùi ca só. Nhöng beâ chaûo löûa, phi thaân pheâ bình vaø coân quyeàn tuùi buïi thì hieän töôïng nhaø thô naøy phaûi coøn hôn hieän töôïng voõ só. Khoâng hieåu khi naøo ngöôøi ta haõi thô hieän ñaïi ôû choã naøo, theo toâi, chæ neân khieáp vía nhöõng ngöôøi caàm... heøo. Taùc phong naøy môùi ñuùng maãu nhaø thô taân thôøi, hieän ñaïi thöïc söï, tieân tieán vaø ñoåi môùi. Thô, nhaát ñònh phaûi coù trung thaønh vaø phaûn boäi, coù chaân vaø coù nguïy, coù “höõu” vaø coù “phi” (nhö ôû “phi thô”, khoâng phaûi “phi thaân” nhaûy thaùch). Thô, phaûi coù ñöôøng ñi ñuùng vaø nhöõng ngöôøi sung söùc ôû ngaõ tö ngaõ ba caàm tay thöôùc haàm heø. Xin chaøo (laám leùt), maãu môùi nhaát nhaø thô Vieät Nam. Trôû laïi chuyeän gia ñình toâi, cuï Tuaàn, nhö ngöôøi ta vaãn goïi oâng chuù hoï cuûa boá toâi ôû caùi laøng laém quan queâ noäi, thöïc ra voán laø Tröông Tuaàn, chöù khoâng phaûi tuaàn phuû.ª

TC THÔ 3

•

111

Ñoã Kh. Baøi Thô Nhieàu Phong Vò Nöôùc Ngoaøi Vaø Ñòa Phöông Maøu Meø Taëng Caùc Baïn Cuûa Toâi (1994) Saøi Goøn-Haø Noäi-Ñaø Naüng-Hueá “Ngöôøi ñi ngoaøi phoá Chieàu naéng roùt? rôùt? beân soâng” (Baøi haùt)* Chieàu beân soâng Meùkong ôû Vieân Chaên Moät sö ñoaøn khaát thöïc aùo vaøng Böng baùt ñi qua döôùi baûn hieäu Carlsberg vaø sao ñeøn khaùnh saïn Fa Ngum (1) haøng aên Mixay taøn loïng naéng Toâi öôùng döøa xieâm trong traøi baèng oáng huùt khoâng ñöôïc aên cuøi non Nhìn sang beân kia Thaùi Lan Dôùn daùc tìm moät coâ ngöôøi Phaùp Hoâm naøo coå aùo che kín chæ chöøa hai con maét Lung linh trôøi vaø vuøng vaãy bieån Haï Long (Toâi khoâng phaûi chæ hoaøn toaøn thô moäng Laàn ñaàu toâi ñeå yù ñeán coâ maëc aùo thun roäng Vaø moãi khi ngieâng mình xuoáng möôït maø vuù thoõng) Coù theå coâ ñaõ ñi Voïng Caùc Ñeå ba tuaàn nöõa möøng Giaùng Sinh ôû Malacca (2) Ngöôøi ñi ñi ngoaøi phoá Nhôù daùng xöa mòt muøng” Ngoaøi baøn toâi anh Thuïy Ñieån noùi tieáng Vieät raát soõi Saéc huyeàn ngaõ naëng, hoûi “Anh bieát ôû ñaây coù bia oâm khoâng?” Toâi bieát ôû ñaây gioáng nhö Saøi Goøn vaø nhöõng naêm saùu chuïc

112

•

TC THÔ 3

Khi toâi coøn caép saùch ñeán tröôøng taây vaø ñöôøng phoá chöa ñaày ngöôøi Mó ÔÛ Grand Hotel Vuõng Taøu vaøo daïo ñoù toâi coù oâng baïn Ñaïi uùy Toùc vaøng cua vaø Ka-Bar (3) cuït laàn löng Moät buoåi tröa sau khi aên xong Traûi duø nhaûy ra xeáp cheùo trong phoøng khieâu vuõ ** Giôø baïn cuõng toùc vaøng raát ngaén nhöng khoâng ñeo ñoaûn suùng Vieân Chaên chieàu khoùi Côø ñoû meàm buùa lieàm lay ñoäng Vieân Chaên “Thaønh traêng” Ñoøn Chan buoâng mình giöõa hai ñuøi Naøm Khong (4) Meùkong uyùt ki loâ canh Baûy naøo UÙp baûy naáy Senven and seven (5) Bourbon? Kiwis-Aaaaussies-Wessis (6) Ñaùnh caù chai bia moø xuaát xöù Iu Kay (7)-Canada-Ñuùng-Queùbec Ñaây Ñöùc-Roài-Taây-Gì nöõa-Mieàn taây Taây Ñöùc Chaéc chaéc chung quanh Cologne chu vi moät traêm daëm Naøy coâ-Cuõng Ñöùc-Ngoài ñaây-Heidelberg ÔÛ ñoù lao xao toâi töøng coù moái tình ñaàu A la Turgeniew Erste Liebe (8) böøng leân maët Coøn anh-ÔÛ ñaâu-Toâi khoâng bieát ÔÛ ñaây ôû ñoù-Chaéc toâi laø ngöôøi Vieät Baïn beø toâi ñang ôû beân kia Tröôøng Sôn raát ñoâng *** Vöøa môùi chia tay ñaây maø toâi ñaõ nhôù Savannakhet-Ñöôøng chín, you know-Ñoâng Haø, Hueá Pakseù ñi ngöôïc-Champassak-Al right-Oh yeah Boán tieáng keït ôû bieân giôùi treân nmoät xe buoân phuï tuøng gaén maùy vaø heo con buïng pheä Coù ai thaát ñaùm naøo ngöôøi Phaùp ôû ñaâu khoâng? Ngöôøi Phaùp-Meù nheo-OÀn aùo-Quaù nhieàu ... Toâi muoán hoûi thaêm xem caùi coâ haï Long Khoâng chöøng coâ ñaõ loäi sang

TC THÔ 3

Noøng Khai, swimming to Si-am (9) nöôùc ngaäp ngöôøi chæ chöøa coù hai maét (lanh trôøi vaø lung nöôùc Cöûu Long Tuy toâi khoâng chæ hoaøn toaøn thô moäng...) Maø caây caàu Quoác teá (10) ôû choã naøo? Toâi khoâng bieát toâi vöøa môùi ñeán Mau kòp caàn sa moät bòch hai ngaøn kip ôû Chôï Hoâm Toâi chæ bieát ñaøn baø ôû ñaây raát ñeïp Vaùy sinh vieàn xe ñaïp baép ñuøi cô “Taây tieán ñoaøn binh khoâng moïc toùc” **** Thaønh phoá vuoát toùc maõi khoâng tìm ra moät tieäm hôùt Chæ coù hieäu röûa hình chaúng hieåu sao laïi nhieàu nhaát Xanh bieån Konica laù caây Fuji vaøng kodak Chieàu beân bôø Meùkong... Vieân Chaên Bia Lao chai lôùn chieàu xuoáng beân kia soâng 12-94 Cöôùc chuù * Xin loãi khoâng roõ taùc giaû... ** Khoâng nhö baïn beø toâi ôû beân naøy Tröôøng Sôn raát...taây. ***Nhaûy duø trong phoøng khieâu vuõ? ****Thô Quang Duõng (1) Ñöôøng doïc Meùkong ôû Vieân Chaên. (2) Thaønh phoá ôû malayxia mang nhieàu daáu aán cuûa Ki toâ vaø Boà Ñaøo Nha. (3) Dao daõ chieán. (4) 7&7:Röôïu pha 7 Up vaø Whisky Seagram’s 7 crowns. (5) Ñaûo treân soâng Nong Kham (teân Laøo cuûa Meùkong). (6) Kiwis: ngöôøi MiuZilaân, Aussies: ngöôøi OÁxTraLia, ñoàng aâm vôùi Ossis: ngöôøi Ñoâng Ñöùc (cuõ) ngöôïc vôùi Wessis, ngöôøi Taây Ñöùc. (7) Iu Kay: UK, Anh Quoác. (8) Tình ñaàu (tieáng Ñöùc). (9) Loäi sang xöù Xieâm. (10) Caàu môùi xaây ngang Meùkong, noái Thaùi vaø Laøo.

•

113

114

•

TC THÔ 3

Traàn Ngoïc Tuaán

Trong Tuùi Toâi

Taëng Ñoã Kh.

Ngoaøi ba caùi thöù linh tinh (anh vöøa keå trong thô) veà Vieät Nam toâi coù theâm moät thöù (ñòa chæ caùc oâng to) huø doïa keû naøo khaùm tuùi (theá maø chaúng ma naøo sôï) hoï chæ ngaïi ñòa chæ caùc nhaø thô Veà Vieät Nam -trong tuùi toâi, tuùi anh neân coù soá ñieän thoaïi cuûa nhaø vaên, nhaø baùo maáy caùi bao cao su ngöøa beänh phong tình

TC THÔ 3

Thô Vöôït leân treân côø ñoû, sao vaøng nöôùc maét, nhaø tuø, thuø haän nhöõng coâng thöùc cuõ meøm chaät thô troå maàm töø caây buùt khaúng khiu Xin loãi-caùc nhaø pheâ bình caùc ñoàng chí coâng an - aùo maàu cöùt ngöïa thô hoàn nhieân ñi khoâng caàn luaät leä daãm vaøo chaân neàn kinh teá thò tröôøng Thô laøm pheùp thaàn thoâng traû laïi maàu hoàng treân ñaàu vuù thaâm cuûa coâ gaùi ñieám thô gieo vaàn vaøo hoà Göôm khöû muøi oâ nhieãm vaøo hình noäm baèng rôm cho noù hoùa ngöôøi Thô baét nhöõng traùi tim löôøi haõy roän raõ trong ngöïc mình khoûe khoaén thô troàng caây xanh vaøo nhöõng taâm hoàn caùt chuøm quaû ngoït, chua khoâng phaûi ñôïi muøa Thô troå maàm töø caây buùt khaúng khiu taàn soá thô vöôït qua heä maët trôøi...

•

115

116

•

TC THÔ 3

Thanh Thaûo

Con Nhaân Sö Ai? noùi gì? nhöõng chieác raêng cuûa gioù muøa thu long lanh ñe doïa buoåi chieàu coøng löng choáng nhöõng yù nghó vaån vô khoâng ñöôøng khoâng caâu hoûi con nhaân sö lao ñaàu vaøo böõa côm toái giöõa caâu traû lôøi teû nhaït söï im laëng teû nhaït con nhaân sö boùc töøng lôùp voû bí hieåm treân khuoân maët nhö ngöôøi ta boùc aùo quaàn trong cuoäc trình dieãn thôøi gian 1993

Ñong Ñöa Ñong ñöa chaïm maùt nhöõng sôïi gioù ñeâm trôû mình treân ngoïn caây toâi nghe tieáng gì nhö moät vuõng nöôùc maùch baûo toâi thaáy moät ñieåm saùng di ñoäng töø bôø ñen tôùi voøm trôøi toâi ñong ñöa trong oi noàng nhö con ruoài ñong ñöa trong lieãn môõ cöïa quaäy ngaày ngaät giaät giaät ñoâi ñong ñöa trong chieàu daøi moät boâng hoa voøng troøn khoâng ñoái thoaïi laëng im an uûi laëng im trôû veà töï mình troâi chaûy hoø reo ca haùt

TC THÔ 3

•

117

Thô Sôï Gì Nhaát Thanh Thaûo

où Hoäi vaên ngheä tænh noï, nhaân chuaån bò leã kyû nieäm, ñaõ quyeát in moät taäp tuyeån thô cuûa caùc caây buùt thô giaøu tieàm naêng vaø trieån voïng cuûa tænh nhaø, mong tìm ñoái taùc trong vaø ngoaøi nöôùc. Taäp thô in ñeïp, keøm nhieàu phuï baûn coù giaù trò, vaø ñöôïc caån thaän caát vaøo kho ñeå chôø phaùt haønh ñuùng dòp leã hoäi. Tôùi ngaøy caét baêng, môû kho ra thì... oâi thoâi! Caû moät nghìn baûn thô ñaõ bò caùc nhaø-pheâ-bình-moái bieán thaønh moät ñoáng giaáy vuïn. Caùc pheâ bình trieät ñeå naøy ñaõ daäp taét bieát bao tieàm naêng trieån voïng thô vaø khieán Hoäi vaên ngheä noï loã hôn möôøi trieäu baïc.

Thô sôï haõi caùi gì nhaát? Coù leõ, thô sôï nhaát caùc nhaø-pheâ-bìnhmoái-moït. Caùc nhaø pheâ bình aáy chính laø söï coâ ñaëc cuûa thôøi gian, laø “söï taøn phaù cuûa moät thôøi gian” ôû toác ñoä sieâu cao. Vaø trong ñieàu kieän thôøi tieát ôû xöù ta, kieåu pheâ bình aáy caøng phaùt huy taùc duïng. Ngoaøi moùn aáy ra, hình nhö thô khoâng coù gì ñeå sôï. Nhaân caùc cuoäc tranh luaän veà thô ñang soâi suïc hieän nay, coù nhaø thô lo raèng naøng Thô voán e theïn, nghe caõi coï tao, seõ laëng leõ chuoàn maát. Nhöng lo theá cuõng hôi xa. Nhaøng Thô, nhaát laø Naøng Thô trong kinh teá thò tröôøng, coù theå raát e theïn, cuõng coù theå raát baêm boå, chai lì, cong côùn. Nghóa laø Naøng Thô baây giôø chôi ñuû kieåu, vaø coù theå cuøng moät luùc tung haøng loaït ñoøn:baêm boå, cong côùn, e theïn,... Nhöng, neáu Naøng Thô khoâng sôï gì (tröø caùc nhaø pheâ bình moái moït) thì caùc nhaø thô laïi sôï ñuû thöù (vaø coù veû, cuõng thích thuù ñuû thöù). Löïc baát toøng taâm, nhaát ngheä tinh nhaát thaân vinh, con ñöôøng cuûa caùc nhaø thô thöôøng traéc trôû. Luùc thì côm aùo níu, luùc thì danh voïng níu, coù luùc löông taâm laïi thoû theû leân tieáng. Coøn phaûi coi chöøng ñoàng nghieäp, ñoàng höông, ñoàng hoäi (khaùc thuyeàn). toùm laïi, raát phieàn, deã naûn. Nhieàu ngöôøi ñaõ boû cuoäc, coá xoay moät chaân laõnh ñaïo hoaëc baùn haøng, xem ra chaéc aên hôn. Coù ngöôøi laïi ñöa thô tieáp caän kinh teá thò tröôøng, nhöõng

118

•

TC THÔ 3

saùng taùc theo kieåu “xuaân thu nhò kyø” tröôùc kia, nay ñöôïc trình baøy theo loái môùi, vaø gaët ñöôïc nhieàu quaû baát ngôø. Cuõng coù ngöôøi chôi “ñaù cuoäi”, nghóa laø boû thô ñaù ngöôøi, khieán ñoäi baïn oâm buïng laên loän (cuõng coù theå giaû vôø, mong troïng taøi thöông tình ruùt theû ñoû, saân troáng deã ñaù hôn). Vaø cuõng coù nhieàu nhaø thô quyeát chí vôùi Thô. Hoï chaáp nhaän Thô nhö noù voán coù vaø coá nhìn thaáy Thô nhö noù-seõ-coù. Hoï khoâng daùm nhaän caùi vinh döï laø nhöõng ngöôøi noái daøi cuûa Thô Môùi töø möôi naêm tröôùc. Hoï, ñôn giaûn chæ laø nhöõng keû löõ haønh, ñôn ñoäc, doø daãm, do döï, sôï haõi, vöøa töï tin vöøa töï nghi: “ñöôøng coøn xa vaø ñeâm toái chaân röôùm maùu khoaûng söông traéng môø kia coù thaät chaêng?” Hoï khoâng daùm nhìn laïi khoaûng doác ñaõ vöôït, khoâng phaûi vì muoán phuû nhaän quaù khöù, maø chæ vì sôï mình nguû queân, mình töï thoûa maõn trong caùi chuùt ñænh mình ñaõ coù. Vaäy cuõng ñaõ caàu thò, caàut ieán laém, ñöøng thuïi oan hoï, maø neân ñoäng vieân, an uûi nhau. Ñôøi ngaén, thô daøi, ñöôøng khoù ñi, duø laø vaøo ñaát Thuïc hay ñaát Myõ, ñaáy Hö Voâ gì nöõa. Naûn loøng cuõng hoûng maø soát ruoät laïi caøng hoûng. Ñöøng ñeå Thô ngao ngaùn caùc nhaø thô. Vaø cuõng ñöøng ñeå caùc nhaø thô, nhaø vaên ngao ngaùn caùc nhaø pheâ bình. Gaàn ñaây, moät soá nhaø pheâ bình ôû ta hay coù xu höôùng töï thoåi phoàng chuùt kieán thöùc ngaøy nay cuûa mình, toan duøng noù ñeå khai môû cho theá giôùi môùi cuûa vaên hoïc. Tuoåi treû, taøi cao, moát thanh nieân thôøi ñaïi,ñoâi luùc coù veû hoï töï coi mình laønguoàn saùng cuûa haønh tinh chuùng ta, caùi caùch hoï lao ñoäng pheâ bình xem ra cuõng chuû quan vaø naëng veà chaân tay laém. Coù nhaø pheâ bình ñaåy ñoái töôïng bò pheâ phaùn leân taàm côõ A.Malraux ñeå töï vu cho mình laø F.Mauriac (baäc thaày cuûa Malraux), nghe muø môø vaø phi lyù hôn caû truyeän cuûa Malraux nöõa. Vaø thoâng thöôøng, caøng noùi nhieàu veà thô veà vaên thì laïi caøng it thô ít vaên, khoâng kheùo chæ coøn nghe vi vuùt tieáng roi ngöïa thoåi treân moät vöôøn hoang. Thoâi thì traêm söï caàu cho hai chöõ bình an. Nhöng oaùi oaêm, trong khi nhaø thô ñang nhôø tha cho caùi thaân mình, thì Naøng Thô kieàu dieãm ñaõ laën maát! M, laïi thoâng thöôøng, co caù soång laø con caù to. Quaûng Ngaõi 2-11-1994

TC THÔ 3

Huy Töôûng Nhöõng Baøi Thô Möôøi Boán Chöõ Caûnh Töôïng Töôøng caâm ñeâm caïn maây chìm, laù traøo luïc dieäp vaùch im maét ngöôøi.

Tónh vaät Vaø Ñaù Môø, Reâu loang, ngaäm kieám ñaù môø Boùng xöa ai ñaïp höõng hôø beå daâu?

•

119

120

•

TC THÔ 3

Traêng Vaùch Moä, Ngöôøi veà xöïc laù veà xanh vöïc traêng vaùch moä tô maønh tòch lieâu!...

Tröøu Töôïng, Im hôøn naéng thuù hình hoa Boùng ñi hoen laù vaøng pha phaùch ngöôøi...

Tyø Baø Goùt Xanh, Laù giuïc tyø baø goùt xanh Maàu aâm xieâu giaït vaéng tanh coõi loøng!...

TC THÔ 3

Hoaøng Loäc Ta, Böõa Röôïu Chieàu Böõa röôïu chieàu ta cay xeù maét Gioù ñaâu thoåi laõng maõi ngaøy ñoâng Che tay ngöûa coå ho khoø kheïc Pheá quaûn döôøng nhö laïi muoán söng Ñeå bieát yeâu em töø böõa aáy Ñôøi ta roài noãi khoå voâ löôøng Bieát -ta bieát tröôùc- maø hay vaäy Khoâng coù em caøng sôï khoå hôn Queâ höông coù ñoù maø troâi giaït Tình coù em ñaây maø muoân truøng Phuû tieáp chieàu ôi theâm gioù caùt Saù gì kieáp ngöïa ñaõ traàn thaân Tröôùc sau gì cuõng moät mình ta chöù Phoá thò ngoaøi kia, phoâ döûng döng Buïng chöùa traêm ngaøn trang saùch cuõ Maø nghó hoaøi chöa ra caùi khoán cuøng Böõa röôïu chieàu ta -em ôû ñaâu Mang mang löng cheùn chuùt thöông saàu Chæ em coøn tieác loøng khueâ caùc Ñaønh boû tình kia chòu oám ñau

•

121

122

•

TC THÔ 3

Leâ Thaùnh Thö Ñeâm Cuûa Ngöôøi Nhieàu Moäng Toâi laø keû maát thaêng baèng treân sôïi buoàn vui laø ngöôøi phí söùc giöõa ñeâm mô... ñeâm cuoän toâi baèng nanh vuoát cuûa con thuù ñoùi moài coù nhieàu ñöùa con gaùi ñi ra ñi vaøo trong boùng toái khoâng noùi lôøi naøo chieâm bao mò toâi chuyeän döõ vaø buoàn Em nghæ ñeâm nôi ñaâu aåm öôùt toâi ñoâi giôø löôøi bieáng voøm trôøi ñeâm chaät nhö bao dieâm nöûa saùng toái laân tinh aùnh leân maøu da thòt em mòt muø ñeâm vaø saùng laùng ngaøy Toâi caêng mình nhö maët troáng ñeâm voã vaøo toâi gioïng ñieäu cuûa caønh cuûi uùa con thaèn laèn caén giaác mô toâi boø treân traàn nhaø rôùt xuoáng toâi ñaùnh maát toâi baèng ñieàu khoâng thaät ñeâm meâ saûng lôøi Chuùa xin haøm ôn giaác nguû Ñeâm ñaøn baø noùi cöôøi saéc ñeïp ñaøn oâng choán nöông thaân moäng mò toâi hoang töôûng veà ñöùa con trai mình sinh giöõa ban ngaøy xin laøm daáu thaùnh giaù vaø suy gaãm... A-men. Saøigoøn 5.94

TC THÔ 3

Löu Hy Laïc naèm Vuøng noåi doùa vieãn voâng caû ngaøy, leân xuoáng, kieåu canh caùnh, ngoù töôùp da, truyeän vaät ñoåi-sao dôøi boùi thaät soát ruoät,

Daäy Sôùm la toaùng leân ngoài xuoáng ngoán chaân chaát chaët hoïng tænh bô neùn khoâng xong, laûng vaûng noäi trôøi ôi-ñaát hôõi

•

123

124

•

TC THÔ 3

Nguyeãn Löông Ngoïc Ñeâm Trong Quaù Ñeâm, nhöõng ngoïn ñeøn ñöôøng noùi ñeâm trong quaù trong quaù coâ gaùi ñieám nhôù con buoàn khoâng ai ñeán mình con ñang ñaâu, choã aáy röøng xanh, ngöôøi töôi, hieàn choã aáy oâng baø ngoaïi ñang nhôù meï. ba con thì xa, yeâu con nhöng chaúng veà cuøng con nöõa. Ñaây loãi cuûa meï, con thöông meï con nguû ngoan Mai mai meï veà, mua cho con nhieàu aùo quaàn nhieàu ñoà chôi ñeïp, saïch vaø sang troïng. Meï cuõng moät ñoà chôi, ñeïp, khoâng coøn saùch, khoâng sang meï giuùp ít ngöôøi ñaøn oâng dòu daøng ñôõ buoàn. caàu nhöõng ngöôøi ñaøn oâng döõ daèn ñöøng ñeán nhöng haõy ñeán, ngöôøi seõ dòu daøng hôn vaø meï choùng ñöôïc veà vôùi con Ñeâm trong quaù con ôi, hôi laïnh, ngoïn ñeøn naøo cuõng laïnh ngöôøi ñaøn oâng chuyeän troø cuøng meï nhö moät ngöôøi anh muoán gôûi cho con quaø meï chöa theå nhaän ñaâu con haõy thöông meï, haõy thöông, meï khoâng bôùt ñi choã quaø coù theå mang veà cho con nhöng con ôi, l naøo meï coøn ñöôïc nhôù moät ngöôøi ñaøn oâng ñeïp.

TC THÔ 3

•

125

Vaøi Suy Nghó Vuïn Veà Thô-Baây-Giôø Nguyeãn Hoa Töôi

hô-baây-giôø ñaõ ñi heát chieàu ngang cuûa noù. Nhö moät ngöôøi ñaõ ñi giaùp voøng traùi ñaát, ngô ngaån trôû laïi ñieåm khôûi haønh luùc ñaàu, thaáy khoâng coøn caùch naøo khaùc ngoaøi “ñoát taâm tö môû moät chieàu”, thaùm hieåm chieàu doïc cuûa thô, ñi-veà giöõa ngoån-ngang-loái-ngoõ, tình caûm, sinh hoïc, vaø voâ thöùc, laøm xao ñoäng caùc khoâng gian. Moät cuoäc ñi-veà theo chieàu phaûn phuïc hoài taùc (feedback loop), caùi ñi tröôùc chuyeân chôû döï kieän cho chuyeán ñi sau, cuoäc ñi sau ghi nhaän hoài taùc (feedback) töø cuoäc löõ thöù tröôùc, taát caû dung nhieáp trong moät tieán-trình-töï=thaønh. ÔÛ beà maët, raát coù theå “ñi vôùi veà cuøng moät nghóa nhö nhau”, nhöng ôû ñaùt taàng, töøng ñôït soùng ngaàm xoâ ñaåy nhau ñaäp vaøo bôø baõi cuûa voâ thöùc, ñaåy con nöôùc-caûm-nhaän len loûi vaøo nhöõng nôi saâu toái cuûa doàn neùn. Trong böùc tranh toaøn caûnh cuûa moät baøi thô, kinh nghieäm cuûa nhaø thô khoâng chæ laø moät neùt ñöùng chen chuùc vôùi nhöõng neùt nhö thôøi söï, chính trò, chuõ nghóa, yù thöùc; maø noù laø neùt ñaäm vaø noåi coäm ñeán ñoä taát caû nhöõng neùt khaùc chæ hieän dieän ôû phoâng baøi thô, vaø ñoâi luùc mô hoà, baûng laûng tôùi möùc cho duø coù caát taát caû nhöõng neùt-ôû-phoâng ñoù ñi, baøi thô vaãn gieo maàm haït nghóa qua caáu truùc thô. nheo maét caùo buoäc khi laø khaùc. Thoåi

126

•

TC THÔ 3

buøa laøm mô hoà moái moøng. Caén haét nöôùc vaøo maët raêng nhaèn ra caùi goác gaùc chaân leân ñeâm ñaõ sang canh töø bao ñôøi tröôùc sau roài cuõng ñaønh ngaäm chaët ngang traùi vaû laïi haõm bôùt keûo thì phieàn rôi vaøo nôi ñaèng dai maõi giöõa lam vaø luõ (Kheá Ieâm, Vaû Laïi)

Söï voâ tình cuûa caùc cuïm töø “khi laø khaùc”, “lam vaø luõ”, ñeå chuùng ôû ñaàu vaø cuoái baøi thô; caùi thieáu-döùt-khoaùt cuûa söï caùo... buoäc do vieäc ñem töø buoäc ñaët ôû ñaàu caâu sau, vaét ngöôïc töø caùo gaùn cho maét vaø qua ñoù laøm maát tính caùo buoäc nguyeân thuûy vaø ñaåy yù ñònh ban ñaàu vaøo khoaûng truø tröø khoâng-ñieåm-töïa; taát caû, moät maët nhuoám baøi thô trong maøn söông voâ ñònh, môû roäng caùc chieàu kích ngoân töø, ñaåy ngöôøi ñoïc rôi huït haãng töø khoâng gian söï coá xuoáng khoâng gian töôûng töôïng, qua ñoù khai môû vaø khoaéng saâu chieàu doïc thô; maët khaùc phaûn aùnh caùi baát ñònh do söï maát thaêng baèng kieåu Newton trong giai ñoaïn chieán tranh laïnh. Ñaõ roõ tính chaát thôøi söï naøy chæ laø neùt chaám phaù môø nhaït ôû phoâng baøi thô; vaø duø khoâng coù noù, cuoäc löõ thöù thaùm hieåm chieàu doïc cuûa thô theo höôùng-töï-thaønh vaãn noåi baät, vaãn truï vöõng trong khoâng gian thô Kheá Ieâm. Cuoäc thaùm hieåm ñi saâu xuoáng maõi. Cuõng vaãn khôûi ñaàu töø khoâng gian söï coá vôùi taát caû nhöõng vôõ vuïn, nhöõng hoaøi nghi theo sau moät traät töï cuõ ñaõ ñoå vôõ, hôi thô truøng xuoáng khoâng gian töôûng töôïng, möôïn löïc cuûa haønh-ñoäng-aûo “haét nöôùc” ñeå che ñoâi haønh-ñoäng-töôûng-töôïng “caén raêng”, vaø qua ñoù môû höôùng cho khoâng gian voâ thöùc, ñöa hôi thô ñi xuoáng nöõa ñeå baét gaëp laïi nhöõng gì töôûng ñaõ maõi maõi choân saâu ôû coõi queân laõng. Chính nôi taêm toái ñoù, noù chuïp voäi nhöõng maûng cuûa voâ thöùc baèng moät maïch ba caâu thô noái lieàn nhau, ñeå roài ngoi trôû laïi khoâng gian söï coá hoang mang luùc ñaàu vôùi nhòp ñieäu khoan thai cuûa caâu cuoái, caâu thô daøi nhaát. Giöõa kinh nghieäm cuûa taùc giaû vaø baøi thô khoâng heà coù taám chaén naøo, cho duø ñoù laø yù heä, trieát lyù hay thôøi söï. Chính söï troáng vaéng caùc taám chaén treân giuùp ngöôøi ñoïc tieáp caän gaàn hôn vaø nhanh hôn vôùi tieán trình tìm laïi hoaëc khaùm phaù maø nhaø thô ñaõ traûi qua. ÔÛ ñaây, baøi thô laø söï khaûi thò, laø tai-maét-da-thòt-tay-chaân maø qua ñoù ta caûm nhaän ñöôïc söï bieåu hieän cuûa tính theå nhaø thô qua caùc daïng cuûa thöùc

TC THÔ 3

•

127

cho duø ñoù laø voâ thöùc, tieàm thöùc hay yù thöùc. Du Töû Leâ vöôït thoaùt ra khoûi söï cuïc boä caû veà khoâng gian laãn thôøi gian vaû ñaåy söï khaûi thò naøy leân ñeán taän cuøng qua “Tröôøng Khuùc Meï Veà Bieån Ñoâng”. Nhòp thô ñeàu, veà moät ñoaøn ngöôøi ñöa ñaùm theo sau linh cöûu tieán veà moä phaàn; thænh thoaûng nhoùi leân tieáng naác boäc phaù töø caùi khoâng-keàm-giöõ-ñöôïc-nöõa cuûa caûm xuùc aån öùc. Caùc ñoaïn thô ñeàu chöõ ñaët ôû nhöõng nôi ngaãu nhieân cuûa baøi thô -coù taùc duïng laøm khöïng laïi- laø nhöõng tieáng naác cuûa tình caûm bò “knock out”, vaø cuõng baát chôït ñaåy ngöôøi ñoïc töø khoâng gian hieän thöïc xuoáng khoâng gian tình caûm ñeå roài traû ngöôïc ngöôøi ñoïc trôû laïi vôùi khoâng gian hieän thöïc theo vôùi nhòp keå noái lieàn sau ñoù. Söï khaùm phaù chieàu doïc cuûa thô ñaõ ñöôïc thöïc hieän hai chieàu vôùi nhòp ñi veà cuûa tình caûm bò truøng xuoáng döôùi söùc naëng cuûa xuùc ñoäng. ... nhöõng ñöùa con nhö ñaát thoù nhö toâi coøn soáng maõi soáng nhaên raêng raêng khoâng traéng öôûn raêng saâu aên. Raéng caùi ruïng caùi coøn nhöng vaãn laø “hoøn vaøng thì maát. Hoøn ñaát thì ôû” hoøn ñaát. Phaûi. Chuùng toâi chæ laø nhöõng hoøn ñaát moãi sôùm mai thöùc daäy thaáy ñôøi khoâng ñoåi khaùc thòt moãi ngaøy moãi oâi xöông moãi ngaøy moãi muïc trí cuøn vôùi da nhaên ra vaøo nhö xaùc röõa töøng ngaøy toâi ñi qua nhöõng caûnh ñôøi ñaõ kheùp daït troâi moät goùc trôøi bieát ñaâu laø coá quoác! Khi toâi tôùi, nhöõng boâng bird Flower ngöûa maët nôû oái buoåi tröa ñu voõng treân nhöõng taøng caây gioáng caây boà ñeà ... (Du Töû Leâ, nhöõng boâng bird flower naém ñaát vaø söï trôû laïi, khuùc thöù ba trong Tröôøng Thi Meï Veà Bieån Ñoâng)

Vôùi Leâ Ñaït, cuoäc thaùm hieåm chieàu doïc cuûa thô laø moät chuyeán ñi buøng boác khôûi ñaàu töø “ñieåm laï” (singularity cuûa Hawking), ñieåm qui chieáu goác cuûa thôøi gian, nôi ñaùnh daáu côn ñaïi-buøng-noå (big bang) khai môû vuõ truï vaø thôøi gian:

128

•

TC THÔ 3

Chöøng oâng cuõng ñöông chim haùt moät ngaøy raát dó vaõng Ngöïa leân maáy, maø nghìn tuoåi caây vaø moät tieåu söû ngöôøi (Leâ Ñaït, OÂng Phoù Caû Ngöïa..., trong Boùng Chöõ)

Vaø söï trieån nôû cuûa vuõ truï, vaø söï xuaát hieän cuûa chuûng loaïi ngöôøi vôùi gaùnh naëng quaù khöù voâ thöùc maø daáu aán coøn ghi laïi laø nhöõng neùt môø nhaït ôû tieàm thöùc vôùi: Thì long Thì ly Thì sö Thì höôu Thì anh caùn boä baûo taøng moät hai Thôøi ma-muùt ngöïa xeáp haïng vaên minh Xahara Ngheù nghieâng coâ treû tay boãng voã Gioáng cuï Phoù (Leâ Ñaït, OÂng Phoù Caû Ngöïa...)

Trong doøng khai trieån buøng noå ñoù, traûi qua “nghìn tuoåi caây”, mô hoà ñaâu ñoù laø kinh nghieäm baét-gaëp-laïi-ñöôïc cuûa nhaø thô, ôû luùc “cho toâi ñi laïi töø ñaàu”, töø ñieåm hoàng nguyeân, töø luùc coøn naèm trong noâi, môû maét lôùn nhìn “chuù ñoàng nghieâm”, tai coøn nghe vaêng vaúng nhòp “xuùc xaéc xuùc xeû”, “chi chi chaønh chaønh” ngaøy naøo qua söï nhaûy muùa cuûa nhöõng con chöõ: Luõ vaät lôùn boác Moät ñaøn loác nhoác sôn boán chaân thoø moäc guoác khua loác coác loäc ngoäc (Leâ Ñaït, OÂng Phoù Caû Ngöïa...)

Coù caùi gì kích thích giaùc quan moät caùch laï luøng ôû caùc vaàn trace goïn, naëng vaø saéc leûm Leâ Ñaït buoâng ôû cuoái caâu. Ta coù caûm giaùc ñang nhai con chöõ, ñang gaäm nhaám tieán trình khaùm phaù cuûa nhaø thô, ñang ngaáu nghieán caùi aûo töôûng “thoâng ñoàng trôøi” ñeå truy nguyeân veà ñieåm khôûi ñaàu cuûa vuõ

TC THÔ 3

•

129

truï, ñang ñeå cho chaân töï nhieân nhaûy muùa theo ñieäu “rap”, caùi ñieäu nhanh ham hoá cuûa moät ngöôøi ñaõ khai quaät ñöôïc khaù nhieàu maûng cuûa voâ thöùc, daùng tinh nghòch, maët hoàn nhieân, hai tay voäi voäi vaøng vaøng vô chuùng vaøo nhöng vaãn khoâng caùch gì ngaên chuùng vöôït khoûi taàm tay. Thô-baây-giôø ñaõ ñi heát chieàu ngang cuûa noù. Xuoâi theo chieàu doïc cuûa thô, ôû nôi baát ngôø nhaát -theo thuaät ngöõ cuûa Donald hall- laø moät caên phoøng troáng. Caên phoøng ñaõ coù, ôû ñoù, töø laâu. Do moät ‘ngaãu nhó trong giôø ngaãu nhieân”, ta khaùm phaù ta noù. Khoâng coù gì trong ñoù caû. Boán maët vaùch troáng trôn Khoâng moät bí quyeát ngheä thuaät naøo vaát vöôûng trong ñoù. Nhöng ôû ñoù ta caûm nhaän ñöôïc nhöõng gì khoâng-noùi-ñöôïc (the unsayable said). Phi-phi-ngoân cuõng ñöôïc. Nhöng neáu ñeán ñöôïc caên phoøng ñoù trong thô, laø ñuû roài.ª

130

•

TC THÔ 3

Nguyeãn Taán Cöù Roài Seõ Ñeán Naêm Hai Ngaøn Caùc nhaø thô baáy giôø seõ bieán thaønh tro cuøng vôùi söï kieâu caêng caû hoàn laãn xaùc caùc nhaø vaên baáy giôø seõ taøn maït muïc naùt trong nhaø kho löu tröõ cuoäc ñôøi Caùi thôøi “hoäi heø” seõ ñi vaøo quaù vaõng nhöõng teân tuoåi tröôøng kyø mai phuïc trong chieán tranh vaø trong thôøi bình u uaát nhöõng huaân chöông huy chöông moä chí baït ngaøn Nhöõng côn möa baáy giôø seõ lang thang seõ thöông nhôù aùo luïa naøo thuôû tröôùc Thô ôû ñaâu xin cuùi ñaàu khoâng bieân taäp moãi chöõ moãi caâu laø ma quæ thaùnh thaàn Roài seõ ñeán naêm hai ngaøn caùc nhaø thô seõ lô mô hôn caùc nhaø vaên thì thoâi -xin chaøo-... chaùn quaù! caùi lí lòch vaên chöông sao laïi quaù öu phieàn Caû moät theá kyû ñieân(!) Chieán tranh ñeû ra haøng nghìn noãi ñau quaùi dò bom ñaïn, ngheøo ñoùi -suy thoaùi-baïi hoaïi noãi ñau nhöùc aâm u ruùc vaøo thòt xöông baät khoùc treân moâi em töøng thôøi bi traùng haèn saâu treân khuoân maët em taát caû vaø taát caû... Tieàn chieán -haäu chieán... khaùng chieán... ñeø vaøo khuoân maët em ñau khoå dòu hieàn Caû moät theá kyû trieàn mieân

TC THÔ 3

•

131

thô vaên chaûy choâm choâm töø mô ñeán thöïc thô vaên ñaàu haøng chính theå naøy ñaàu quaân cheá ñoä khaùc thô vaên guïc ñaàu laïy taï... caùm ôn! Thô vaên ñöôïc laõnh löông bieân cheá khoâng lôøi (ñeå nuoâi em moät thôøi cöùu thöông taûi ñaïn) thô vaên ñöôïc vinh quang baèng con daáu, troøn moäc ñoû baèng nhöõng thaäp nieân tam nieân... theá kæ neân ai cuõng nguï ngoân töôûng mình laø thaùnh soáng caùi giaû ñöôïc xaùc minh baèng cuoäc ñôøi raát thaät moät gioït maùu baèng moät taù... taøi naêng (?) Nhöõng côn möa maây baáy giôø seõ lang thang seõ ñi tìm em ôû nhöõng caùnh röøng khoâ khoác em coù buoàn khoâng hôõi chieán tranh khaéc nghieät nôi em naèm baây giôø chaéc coù leõ muøa thu Nhöõng côn möa maây roài seõ lang thang göông maët em baáy giôø seõ coøn trong toâi vónh vieãn seõ quí giaù hôn nhöõng giaác mô -nhöõng noãi buoàn thôøi ñaïi hôn caû nhöõng trang saùch lung lay nhöõng caâu chuyeän nhaït nhoøa Cuoái theá kæ hai möôi lòch söû seõ khoùc oøa bôûi voán lieáng vaên chöông seõ chaúng coøn gì ngoaøi con traên giaø coãi... coøn toâi thì ngoaøi em ra -chæ coøn saùm hoái ñaát nöôùc goùi noãi buoàn vaøo theá kæ... moà coâi Roài seõ ñeán... maø thoâi naêm hai ngaøn toùc anh seõ traéng baïc coøn em thì veà ñaâu giöõa ñaát trôøi loàng loäng em ñem theo vaên chöông cuûa theá kæ... ñaâu naøo? Chæ coøn nhöõng côn möa maây lang thang khuoân maët cuûa em ñaõ coù quaù nhieàu tuûi nhuïc ñöøng baét em phaûi mang theo traàn gian naëng tróu Caû moät theá kæ... ñieân Vaên chöông ñi ôû ñôï Ngheä thuaät laøm heà cho nhöõng gaùnh haùt rong

132

•

TC THÔ 3

Haõy bay ñi... theá kæ buoàn nhö nhaïc buoàn nhö coâ ñôn buoàn nhö coù ai cheát ôû trong loøng nhöõng phöông ñoâng phöông taây ñoái ñaàu ñoái thoaïi nhöõng aùi tình tröøu töôïng phong löu nho nhaõ Thô vaên ôï ra chua leø meo moác Em laøm sao mang ñi nhöõng giaù trò vónh haèng? Coâ ñôn... coâ ñôn buoàn nhö chieán tranh Toâi vaãn coøn thaáy em qua nhöõng phoá phöôøng chaät heïp qua nhöõng caây caàu mieàn trung rung rinh nöôùc luõ nhöõng con thuyeàn vôùt cuûi giöõa muøa ñoâng Ñöøng baét em phaûi mang theo moät traêm naêm buoàn quaù nhöõng con soâng ñuïc ngaàu phuø sa khoâng bao giôø coù beán nhöõng caùnh ñoàng khoâng bao giôø ñöôïc gaët nhöõng quaû chín khoâng bao giôø ñöôïc aên vaø möa moùc khoâng bao giôø thaám ñaát ... Roài seõ ñeán naêm hai ngaøn noùi laøm chi cho khoâ hôi raùt coå nhöõng côn möa maây seõ vaãn coøn lang thang lang thang ñi tìm em -duø chieán tranh vaãn coøn hay ñaõ maát duø con ngöôøi coù theã yeâu thöông nhau thay vì doái traù hai ngaøn naêm daâu bieån luïy phieàn... Caû moät theá kæ... ñieân ñöøng baét em phaûi mang theo chieán tranh... chieán tranh vaø naéng quaùi nôi moät goùc röøng em naèm chæ coù laù thu phong ngaäp ñaày...ngaäp ñaày... hai ngaøn naêm meânh moâng quaù khöù Gioù...gioù....boác moä traêng boác moä laõng queân Em ôû ñaâu hôõi muøa thu naéng sôùm naéng aâm aâm phô phaát toùc löng trôøi... ª