1
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
2
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Dünden Bugüne Altınova –II. Geçen sayımızdan devamla, değerli tarihçi Ömer Erdem beyin Dünden Bugüne Altınova kitabından bilgileri aktarmaya çalışacağız. Bu değerli çalışmanın köylerle ilgili bölümünden ve Ayazmend nahiyesinin diğer yüzyıllardaki durumundan kısaca bahsedeceğiz. Köylerin Yerleşim Durumu ve Nüfus Yapısı… Osmanlı kayıtlarına göre, Ayazmend nahiyesinde 1530 yılında 13 tanesi boş olmak üzere 64 köy, 1573 yılındaysa 7 tanesi boş olmak üzere 67 köy bulunmaktaydı. Bu köyler, Tımar(1) sistemine göre ekonomik faaliyetlerini sürdüren zirai arazilere dağılmış köylerdi. Toprak sahibi olan reayalar kayıtlara Çift veya Nim Çift(2) olarak geçmişlerdir. Yine kayıtlara göre 1530-1573 tarihleri arasında hane nüfusu 551’den 597’ye yükselirken asıl büyük artış mücerred yani bekar nüfusta olmuştur. 184 mücerred sayısı 43 yıl sonra 517’ye yükselmiştir. 16. yüzyılda Ayazmend nahiyesinde en yoğun olarak II. Murat’ın Bursa’da yaptırmış olduğu külliyeye vakfedilen Yörük cemaatleri bulunmaktadır… Bu cemaatlerin haricinde köylere zaman içinde yerleşmiş olan, ama konar göçer topluluklar olarak nitelenen Yörük/Türkmen cemaatleri çoğunluğu oluşturmaktadır. Ayazmend Karyeleri… Ayazmend köyleri yaklaşık 400-450 yıllık bir tarihe sahiptir. Bu köylerin bir kısmı 17. ve 18. yüzyıldaki kargaşalardan harap olmuş bir kısmı yer değiştirmelerden dolayı terk edilmiş veya isim değiştirerek günümüze kadar varlığını sürdürememiştir. Sayın Ömer Erdem kitabında bu geniş kapsamlı bölümü hazırlarken, 1530-1573 kayıtlarından yararlanmıştır. Kuzeyde Gömeç’ten, doğuda Kozak’tan, güneyde Dikili’den bazı köylerin 16. yüzyılda Altınova’ya bağlı köyler olduğunu belirtelim. Bu köylerde genellikle buğday, arpa, mahlut, nohut, bakla, susam, çeltik, badem, soğan, sarımsak, zeytin, armut, palamud, pamuk, bostan yetiştirilmekte ayrıca bağ-bahçecilik, arıcılık ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır. Ayazmend nahiyesinin kayıtlarda adı geçen fakat günümüzde yok olan veya adı değişerek varlığını sürdüren, yeri saptanamayan köy isimleri şöyledir: Alamüddin, Kayapınar, Karahisarlı, Karahisarlu, Nısf-ı(3) Karahisar(Temürtuman), Kocaklar ma’a Kocalar, Bazarganlar, Belücek, Bilakviran, Nısf-ı Kurtlu ve Nıfs-ı Kıruğı diğer, Nısf-ı Kayı ma’a Esrelek, Kösrelik, Ahmedili, Ballu, Belücek-i Kozak, Sofılar, Kazzazoğlu(Balaban), Dereköy, Kazıklu(Kılıçlu), Kaykucılar, Nıfs-ı Kayı(Ahi) ve Kırıklar, Ebu Hacem, Kırklar(Nıfs-ı Bazarganlu), Akçaköy, Oğulbeyi, Kutluoğlanları, Yaylacılar, Karaköy, Haydari, Benekşek(Beğkesüğü), Çakırlar, Kadı, Nıfs-ı Çavdar, Azizler, Okçılar ve Köprübaşı, Bayezid, Ahmed Bey, Derelü, Beküş, Küreci, Turnacı(Ahmedili), Nıfs-ı Çavdar(Hayyat Halil), Sunkur(İlyaslar), Hisarköy, Sepedci, Kayabeği, Kayabeği(Göbekler), Nıfs-ı Kıruğı. Yer darlığı sebebiyle günümüzde varlığını sürdüren köyler hakkında yine çok kısa bilgiler vermek zorunda kalacağız. Merak edenlerin bu kitaba özel ilgi göstereceğini umuyoruz…
3
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Kayıtlarda anılan, günümüzde adları yaşayan Ayazmend köyleri ve kısa bilgileri şöyledir: Avşar: Oğuzların en büyük boylarından olan Avşar/Afşarlardan adını alan köy kayıtlarda “Karye-i Avşar” olarak kayıtlıydı. Günümüzde Boğazbahçe olarak anılan mevkide kurulu olan köyün Altınova’ya uzaklığı 3 km’dir. Köy Taylı Mahmud Zaviyesinin vakfıdır. Şeyhlü(Muradili): Günümüzde Ayvalık’a bağlı olan Murateli köyünün 1573 tarihinde 12 hanesi II. Murat vakfına ait cemaattendi. Köyün çevresinde büyük köknar ağaçları vardı ve bu ağaçların ürünlerinden yıllık 45 akçe gelir alınmaktaydı. Tıfıllar ve Hacılar: Tıfıllar Köyü günümüzde varlığını sürdürürken Hacılar köyü ya bu köyle birleşmiş olmalı veya zamanla yıkılıp gitmiş olmalıdır. Çaşnigir: Ayvalık’ın zeytin merasında mevkii ismi olarak varlığını sürdürmektedir. Bayramiç(Kerem) ve Kargalu ve Gölcüğez ve Oğulbeyi: Kayıtlarda beraber yazılan bu dört köyden yalnızca Bayramiç (Kerem) karyesi günümüzde Keremköy olarak varlığını sürdürmektedir. Hacı Osman: Ayazmend nahiyesinde Pazar kurulan köylerden biridir. Pazarın vergisi (Bac-ı bazar) 700 akçe iken 300 akçe de Öşr-i Mahi (Balık vergisi) alınırdı. Günümüzde bu köy Gömeç sınırları içindedir. Adilili(Gömeç): Günümüzde Gömeç merkezdir. Köyde 41 hane II. Murat vakıf cemaati yaşamaktaydı. Köyün vergi hasılı Dereköy ile birlikte 1530’da 3.534 akçe, 1573’de 5.324 akçedir. Onac: Onac karyesi daha sonraları Araplar ve en son Mutluköy olarak bilinmektedir. 16. yüzyılda Ayazmend nahiyesine bağlı zeytin yetiştiriciliğiyle uğraşan bir köy de Onac köyüdür. Başka bir ifade ile Rumlar bölgede yoğunlaşmadan önce Türkler zeytin ziraatı yapmaktaydı… Kabaağaç(Kaba Osman): Keçilü Yörüklerinin oturduğu köyün adı günümüzde Üçkabaağaç olarak geçmektedir. Beşikdepe: İki tepe arasında kurulmasından dolayı bu adı alan köy günümüzdeki Beşiktepe köyüdür. Karaağaç: Mahalleye çevrilmeden önce Gömeç’e bağlı belde olan Karaağaç 16. yüzyılda Altınova’nın kuzey sınırının nerelere kadar uzandığını göstermesi açısından dikkate değerdir. İbrahim Depesi: Günümüzde Mutluköy’ün güneybatısında yer alan bu tepe ismini tepede bulunan İbrahim Dede yatırından almaktadır. Köyün kalıntıları ise Karakoç deresi kenarındadır. Bağyüzi: Bağcılık faaliyetlerinin 16. yüzyılda da yapıldığı görülen köy o günler de en kalabalık köylerden biridir.
4
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Yayalar: Günümüzde Gömeç merkeziyle birleşen Yaya köydür. Köyün vergi hasılı Hacı Osman ve Sepedçi köyleriyle birlikte 38.560 akçe gibi yüksek bir rakamdır. Ahi(Kaplan): Günümüzde Bergama Kozak nahiyesine bağlı Bergama’nın en büyük köylerinden biridir. Kaplan köyü Ahi adını unutmuşsa da bazı Ahi geleneklerini halen sürdürmektedir. Diğer Yüzyıllarda Ayazmend Nahiyesinin Durumu: 16. yy.'da kayıtlarda da görüldüğü üzere canlı bir ekonomiye sahip olan Ayazmend nahiyesi 17. yy'da ortaya çıkan Celali isyanlarının da etkisiyle ekonomisinde gerileme başlayacaktır. Buna rağmen Ayazmend kadılık merkezi olarak önemini koruyacaktır. Bölgede zeytinciliğin ilerleme tarihi olarak 17. yy.'ı sayabiliriz. Daha sonraki yıllarda da devam eden zeytin ağacı dikimleriyle günümüzdeki zeytinlikler oluşmuştur. 18.yy.’a geldiğimizde Ayvalık merkez olarak hızla öne çıkmaya başlayacaktır. 1782 yılında Ayvalık kadılık merkezi olacaktır. 1787 yılında Ayazmend kadılık merkezi olarak varlığını sürdürmesine rağmen artık etki sınırları daralmaya başlamıştır. 1768 tarihli bir belgeye göre Ayvalık ve ona bağlı olan Mutluköy ve Muradili reayasının tasarrufunda 22.896 zeytin ağacı bulunmaktadır. Ayvalık’tan sonra 18.yy.’ın ortalarında Rumlar tarafından kurulan Küçükköy’ün adı KORLUÇORU’dur. Küçükköylüler Sarımsak taşı işçiliği, zeytincilik, bağcılık, yağcılık, tuğla, kiremit ve toprak yağ küpü imalatçılığı işlerini yaparlardı. Ayazmend nahiyesinde ekonomik gerilemenin işaretini 1831 yılına ait bir belgede rastlamaktayız. Bu belgeye göre nahiyede bir süredir Pazar kurulmamaktadır. 18. yy’da tüm çevrede olduğu gibi Ayazmend nahiyesi voyvodalar tarafından yönetilmeye başladı. Dönemin voyvodaları Bergama’da Karaosmanoğulları, Ayvalık’ta Elhac Mustafa Ağa ve Ayazmend’te Hacı Ömer Ağa’dır. 19 yy.’da Ayazmend voyvodalığı hazinelere bağlı voyvodalık olarak geçmektedir. Mart 1831 tarihinde Ayazmend, Edremit ve Çandarlı voyvodalığına saray kapucubaşılarından Mustafa Ağa atanmıştı. Yine 18 yy.’ın sonlarına doğru ve çoğunluğu 19 yy.’da olmak üzere Ayazmend ve çevresine gayrimüslim nüfus ve özellikle Rumlar yerleşmeye başlayacaktır. 1842-49 arasındaki sayımlarda merkez dışındaki Rum nüfusu 200-250 kişi kadardı. Bu nüfus Kabakum, Makaron, Araplar, Dikili, Müsellim, Salihler köylerinde, Hacı Ömer Ağa (Dombay), İsmail Ağa, Çeltikçi, Hacı Hasan Ağa gibi çiftliklerde ve ağıllarda yaşamaktaydı. 1865 yılında Makaron Çiftliğinde her hafta Cuma günü Pazar kurulmasına izin verilmiştir. Bu pazar 1930’lu yıllara kadar kurulmaya devam etmiştir. Ayazmend 14 Eylül 1922 tarihinde Yunan işgalinden kurtulunca şehri terk eden yerli halk yanmış yıkılmış evlerine geri dönmeye başlar. Göçler ve mübadele ile birlikte kente gelen Çerkez, Bulgar, Arnavut ve Boşnak muhacirlerin yerleştirilmesiyle birlikte nüfusu artmasına rağmen 1950’li sonlarına doğru ancak 3.000 kişiye ulaşacaktır. 2000’li yıllarda ise nüfusu 10.000 kişiye yaklaşmıştır. Ayazmend sonrasında Altınova yıllarca nahiye iken Balıkesir’in büyük şehir olmasıyla birlikte Ayvalık’a bağlı mahalle konumuna düşecek, 1934 senesinde kurulan belediye teşkilatı bu yasayla birlikte sonlandırılacaktır…
5
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Dipnotlar: 1.Kısaca devlet adına bir yere ait olan vergi gelirlerinin bir kısmının veya tamamının bir kişiye (sipahi) devredildiği sistemdir. Altınova kayıtlarında boş olarak anılan köylerde sipahiyi geçindirecek gelir bulunmadığından boş olarak yazılmıştır. Oysa o köylerde de yaşayanlar bulunmaktadır. 2.ÇİFT: Bir çift öküzle sürülebilen toprak genişliğidir. 60 ila 150 dekar arasında değişir. Nim yarım çifttir. Çiftlik sözü de buradan türemiştir. 3.NIFS: Yarım, yarı demektir. Nıfs-ı Çavdar “Küçük Çavdar” köyü anlamında olmalıdır.
Taylan Köken
GÖRSEL MALZEMELER:
Hacı Bayram-ı Veli Cami
6
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Hacı Bayram-ı Veli Cami Kitabesi
Hacı Bayram-ı Veli Tavan Süslemesi
7
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Kadı Cami
8
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Kadı Cami
9
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Kadı Cami İbrahim Dede Türbesi
10
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
Tarihi Hisar Mezarlığı Beş Yatırlar Türbesi
Hisar Mezarlığı Tarihi Mezar Taşları
11
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken
12
Dünden Bugüne Altınova-II
Taylan Köken