1
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
2
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
AYVALIK TUZLALARI Osmanlı Dönemi Ayvalık’ından bize miras kalan bir diğer kurum da tuzla(lar)dır. Ülkenin birçok noktasında bulunan tuz madenleri ve tuzlalarda üretim yapılırken, deniz tuzu üretimi Batı Anadolu’da birkaç yerde yapılagelmiştir. Günümüz Türkiye sınırlarında kaya, kaynak, göl ve deniz tuzlası olmak üzere toplamda 78 tuzla adı geçerken, iki tane deniz tuzlasından biri Ayvalık’tadır. Bu yazımızda Ayvalık sınırlarındaki tuzla(lar) hakkında bilgiler vereceğiz. Anadolu’da Tuz Tuz temel tüketim maddesidir. Saf olarak tuz; %40 Sodyum, %60 Klor’dan oluşur ve NaCl sembolüyle ifade edilir. Geçmişten günümüze kadar birçok alanda kullanılan tuzun öncelikli yeri sofralarımızdadır. Balık gibi gıda maddelerinin korunmasında, hayvancılıkta, dericilikte, zeytincilikte, sanayide (kimya, gübre, tekstil, petrol, demir-çelik, kozmetik) ve kar mücadelesinde kullanılmaktadır. Strabon’nun Geograpicha’sında Halys yani Kızılırmak nehri adını Halai bölgesinden yani tuzdan alır. Yine aynı kitapta geçen bir başka tuzla alanı Troas Bölgesindeki Tragasaion’dur. Osmanlılar bu alana Kızılcatuzla (Gürpınar-Tuzla Köyü) adını vermiştir. Bir diğer antik dönem tuz üretim merkezi, Karia-Likya sınırında yer alan Kaunos (Muğla-Dalyan) Antik Kenti’dir. Bu şehir geçimini kozmetik malzeme olarak kullanılan deniz tuzundan elde ederdi. İç Anadolu bölgesinde bulunan geniş tuz yatakları da antik dönemden beri kullanılmaktadır. En büyük alan antik kaynaklarda Tatta olarak anılan, Roma döneminde Tatus Lacus olarak geçen büyük Tuz Gölü’dür. Yine İç Anadolu’da başlayıp Çankırı, Çorum, Yozgat, Sivas, Erzincan, Erzurum ve Kars’ı geçerek İran’a uzanan zengin tuz yatakları bulunmaktadır. Ayrıca Siirt ve Adana dolaylarında da tuz çıkarılmaktadır. Osmanlı dönemine geldiğimizde, İstanbul’a gelen tuzlar özellikle Eflak, Erdel, Boğdan ve Macaristan toprağında çıkarılır, Tuna havzasıyla birlikte İstanbul’a gönderilir ve halkın kullanımına sunulurdu. Tuzlalar Miri Arazi(1) statüsünde değerlendirilir, devletin tekelindedir ve tuz üretimi kendisine has tuz yasaknameleriyle koruma altına alınırdı. İmtiyaz alan tuz üretim sahaları devlet tarafından sürekli olarak kontrol edilerek, kaçakçılığın ve vergi kaybının önü alınmaya çalışılır ve kayıt dışı kaçakçılık yapmaya çalışan tacirlere ağır cezalar verilirdi. Batı Anadolu Tuzlaları Bölgemizdeki Tuzlaların tarihi bir hayli eskidir. Çamaltı, Güzelhisar(Aliağa), Çandarlı, Dikili, Foça, Ayazmend, Ayvalık, Burhaniye, Edremit, Behramkale, Ayvacık Tuzla ve Midilli’de tuz üretimi yapılırdı. Tuzlaları işleten Tuzcu reayası bazı vergilerden muaf olurdu. Ha keza tuzları taşıyan Tuzcuyan Yörüklerinden de bazı vergiler alınmazdı. Devlet bir tuzlanın açılmasını başından sonuna kadar kontrol eder, satış yapılmadan önce verimine bakardı. Verimi uygun olan tuzlanın ürünü ancak belli bir bölgeye satılabilirdi. Tüccar bir ürünü başka bir noktada satmaya kalkarsa çok büyük cezalar yerdi. Tüm bu sert önlemlere rağmen, özellikle zeytincilikte ihtiyaç duyulan tuzun, sürekli kaçakçılığı yapılmaktaydı.
3
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
17. yüzyıl Ayazmend Kazası’nda iki tane tuzla faaliyet göstermektedir. Bursa Muradiye evkafının malı olan Karatuzla Tuzlasının adı 1530-1573 kayıtlarında görülmektedir. Ayazmend Buğurcu Arapları tuzların taşınmasıyla görevlidir. Diğer tuzlaysa AltınovaAyvalık arasındaki günümüzde faaliyeti devam eden Ayvalık Tuzlası’dır. Osmanlı Döneminde belli bir süre Düyunu Umumiye idaresinde olan tuzlanın o devirden kalma binaları bulunmaktaydı. Ayvalık’ta Badavut Burnu’nda bulunan Tuz Gölü buradaki tarihi tuzladan kalmadır. İşletme binalarının temel izleri günümüze kadar gelmeyi başarmıştır. Ayvalık’taki bir başka tuzlanın varlığını yine Osmanlı’ya yapılan bir şikayetnameden anlıyoruz. Bu şikayetnameye göre Pirgos Adası’ndaki (Büyük Maden) tuzlada çalışan işçilere, deniz yönünden teknelerle yaklaşan ve kimliği belirlenemeyen kişiler tarafından ateş açılmıştır. Görevliler tarafından gerekli tahkikatın yapılması arz olunarak talep edilmektedir. Cunda Adası’ndan yürüyerek Pirgos’a çıkılmaktadır. Adaya geçince sizi karşılan binalar değişik zamanlarda, karakol, çiftlik, maden işçileri ve tuzla işçilerinin kaldığı yerler olarak kullanılmıştır. Tuzla bu binaların kuzey-batı yönünde yer almaktadır. Bu tuzlaların haricinde vergiden muaf tutulan(2) iki ada tuzlası daha olduğunu düşünüyoruz. Bu tuzlalar Sefiri(Hasır) ve Psariano(Balık) Adaları’nda bulunmaktaydı. Her iki tuzlanın da Pirgos Adası’nda olduğu gibi aynı rüzgârlardan faydalanmak için aynı yöne bakar şekilde inşa edildiğini düşünüyoruz. Ayvalık Tuzlası Bilgileri Osmanlı Devleti 1862 yılında, Fransa ve İngiltere’yle bir ticari anlaşma imzalayarak tütün ithalatını yasaklamak için İnhisar(Tekel) kurar ve aynı yıl Tuz Talimnamesi çıkarılır. Osmanlı, 1879 yılında çıkarılan Rüsumu Sitte kararnamesiyle tuz, tütün ve alkollü içkiler inhisar gelirlerini borçları karşılığı bankerlere, 1883 yılındaysa Düyunu Umumiye’ye bırakır. Daha sonra tüm tekel hakları Reji’ye devredilir. Cumhuriyet dönemindeki Tekel Genel Müdürlüğü’nün ilk adımı, 1932 yılında İnhisarlar Umum Müdürlüğü’nün kurulmasıyla atılır. Bu statüsü 2000’li yılların başlarında, parça parça özelleştirilene kadar korunur. Günümüzde Tuzla Yeri olarak anılan Ayvalık Tuzlası’nın varlığı 1500’lü(3) yılların başlarına kadar gitmektedir. 1960 yılları haritalarında tuzlanın deniz kıyısında Karakol Binası olarak işaretli yapının hem tuzlayı kontrol etmek için hem de gümrük açısından kurulduğunu düşünmekteyiz. Yine bu alanda tuz depoları da mevcuttu. Uzun yıllar boş olarak kalan tuzla 1982 yılında havuz sistemi yenilenerek tekrar üretime başlar. Yaz aylarında yapılan buharlaştırma sonunda deneme olarak 12.000 tonluk tuz hasadı gerçekleşir. 1986 yılında Tekel’e bağlı Ayvalık Tuzla İşletme Müdürlüğü olarak üretimine devam eder. 1990’lı yılların başlarında tesis yıllık ortalama 20.000 ton tuz üretimi (Çamaltı 500.000 ton!) gerçekleştirir. Çamaltı ve Ayvalık Tuzlaları 2010 yılında yapılan özelleştirmeyle Binbirgıda Tarım Ürünleri San. Ve Tic. AŞ.’nin mülkiyetine geçmiştir. Ayvalık Tuzlası Hakkındaki Diğer Bilgiler Deniz tuzlalarında üretimin gerçekleşmesi için Buharlaştırma (Evaporasyon) Yöntemi uygulanır. Bu yöntemin uygulanabilmesi ve verimli bir tuzla işletmesi için şu şartların bir
4
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
araya gelmesi gerekmektedir: Eğimi az olan geniş alanlar / Tuzlu su geçirgenliği düşük alt tabaka / Bölgede yağış miktarlarının az olması / Net buharlaşmanın yüksek olması / Kurutucu rüzgârların sürekliliği / Pazarın yakınlığı. Ayvalık Tuzlası yukarıdaki maddelerin bir araya geldiği ender örneklerden biri olarak değerlendirilmelidir. Ayvalık Tuzlası üzerine 1989 yılında yapılan bir çalışmanın özetine göre; Ayvalık Tuzlası’nın, Çamaltı Tuzlası’nda yapılan üretime ulaşmasının teknik olarak mümkün olmadığı anlaşılmış ve bu alanın Çamaltı ürünlerinin geliştirilmesi için bir araştırma merkezi olarak kullanılması önerilmiştir. Ayvalık Tuzlasında yapılan başka bir araştırmaya göre tuzla kenarında doğal olarak yetişen otlar (Halimione portulacoides) üzerinde yapılan ağır metal incelemelerine (2009-2010) göre tuzla çok temiz bir alana kuruludur. Ayvalık Tuzlası, yalnız tuz üretimi için değil, doğal yaşam alanı olarak da önemlidir. Tabiat parkında kış aylarında düzenli olarak yapılan Kış Ortası Su Kuşu Sayımları haricinde herhangi bir koruma faaliyeti yapılmamaktadır. Tabiat Parkının yakınında bulunan Ayvalık Tuzlası ve kuzeyinde kalan birkaç sulak çayır alanının varlığı, buraları kışlak olarak kullanan flamingolar için çok önemlidir… Notlar: (1) Mülkiyete devlete ait olan (topraklar) alanlar. (2) Osmanlı Devleti küçük tuzlaları miri olarak görmez fakat üretimin 1/5’i devlete vergi olarak verilirdi. (3) İzmir Çamaltı Tuzlası 1906 yılında kurulmuştur. Ayvalık Tuzlasının da aynı tarihlerde yeniden düzenlenerek işletildiği düşünülebilir.
Kaynakça: E.Yalçın-M.E.Ertem -Deniz Tuzlarının Türkiye Tuz Potansiyelindeki Yeri -1997 / Filiz Yıldırım -15-16. Yüzyıllarda Tuna Havzasında Tuzlalar ve Tuz Hukuku -2014 / Prof. Dr. Zeki Arıkan –Midilli-İstanbul Arasındaki Zeytinyağı Ticareti / Yılmaz Özbay-Ramazan Tezcan –Ayvalık Salt Works-1989 / Murat Kılıç- Ayvalık Tuzlası Bitkileri ve Toprağında Ağır Metal Düzeylerinin Belirlenmesi -2012 / Doç.Dr. Lütfi Güçer -15-17. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı -1963 / Ömer Erdem –Dünden Bugüne Altınova -1999 Taylan Köken
5
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
GÖRSEL MALZEME:
Ayvalık Tuzlası Krokisi
Ayvalık Tuzlası
6
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
Badavut Tuzlası (Google Earth görüntüsü)
Badavut (Sarımsak) Taş(ı) Ocakları ve Arkada Tuz Gölü
7
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
Badavut Tuz Gölü
Badavut Tuz Gölü
8
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
Büyük Maden Adası (Pirgos) Büyük Tuzlası (Google Earth görüntüsü)
Büyük Maden Adası (Pirgos) Büyük Tuzla
9
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
Büyük Maden Adası (Pirgos) Büyük Tuzla
Büyük Maden Adası (Pirgos) Büyük Tuzla
10
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
Balık Adası Tuzlası (Google Earth görüntüsü)
Hasır Adası Tuzlası (Google Earth görüntüsü)
11
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
12
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken
13
Ayvalık Tuzlaları
Taylan Köken