1
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken
2
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken
AYVALIK ve ÇEVRESİ ANTİK YERLEŞİMLERİ Ayda Bir Dergisi’nde peş peşe iki yazımızla Por(d)oselene ve Hekatonisa’nın anlamı ve nerede olduğu konusunda kaynaklardan yararlanarak bilgiler aktardık. Bugün okuyacağınız üçüncü yazımızda, Ayvalık ve çevresinde bulunan diğer antik yerleşimlerden bahsederek antik dönem yerleşim bilgilerini şimdilik sonlandırmak istiyorum. Yazımızda adı geçen yerleşimlerin birçoğunu 1996-1998 yıllarında ciddi şekilde araştıran ve çoğunu SİT kapsamına alarak kurtaran Prof. Dr. Engin Beksaç(*) Hocama şükranlarımı sunuyorum. Eski Kaynak, Körtükaya ve Yeniyeldeğirmeni Tepe Höyük Günümüzde Ayvalık’ın sınırları içinde kalan en eski malzeme veren Sit alanları Altınova’dadır. Engin Hocam, yüzey araştırmaları için Ayvalık’ta çalışırken gelen bir bilgi üzerine Altınova’ya geçer. Kış aylarının yoğun yağmurlarıyla oluşan taşkınlar, Kaynarca veya Kaynakça olarak bilinen alanda pithos denilen küp mezarlardan oluşan nekropolis(mezarlık) alanını ortaya çıkarmıştır. Nekropolis Kazan Deresi’nin ucunda bulunurken, bu alandan arkalara doğru yüründüğünde yaklaşık olarak 500 m. sonra Körtü/ Körte/Köfte Kaya olarak isimlendirilen bir alana kadar keramik kırıntıları yüzeye yayılmış olarak bol miktarda gözlenmektedir. Eski Kaynak ve Körtükaya’nın birbiriyle bağlantısı kesindir. Yerleşim buluntuları arasında Yortan keramikleri, Geç Bronz Çağı ve Krizli Yıllara(1) ait parlak gri, kahverengi ve bej açkılı dik karineli keramikler, Erken Demir Çağı keramikleri tespit edilmiştir. Yortan kültürü demek bu yerleşimin Anadolu halkı tarafından MÖ.3000 ile 2.000 yılları arasında iskân edildiği anlamına gelmektedir. Sonra alan Aiol göçlerini görmüş ve diğer deniz kavimleriyle de bağlantısı olmuştur. Yani Körtükaya en azından (çünkü kazıldığında belki daha başka verilere ulaşılacaktır) 5.000 yıllık bir tarihe sahiptir. Bu adı fazla bilinmeyen fakat çok önemli olduğunu düşündüğümüz alan 1990 yılında 1. derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescillenmiştir. Fakat üzülerek söylüyorum ki, tescilden önce DSİ sulama kanalı Körtükaya’yı tam ikiye ayırarak tahrip etmiştir. Diğer tüm sitlerde gördüğümüz gibi kaçak kazılar ve tarım faaliyetleri de bu yerleşimi tahrip eden diğer etmenlerdir. Körtükaya’dan sonra neredeyse yok olmak üzere olan bir başka önemli tarihi sit ise Yeniyeldeğirmeni Tepe Höyük’tür. 1991 yılında arkeolog Kyriacos Lambrianides tarafından keşfedilen höyük 1992 yılında Sit kapsamında korumaya alınmıştır. K. Lambrianides, Nigel Spencer ile birlikte 1997 yılında üç tane sondaj kazı yaparak höyüğü inceler. Höyük bir adadır aslında ve antik Gryllios’un (Madra Çayı) getirmiş olduğu alüvyonların doldurduğu ovada zaman içinde bir tepe olarak kalmıştır. İlk Tunç Çağı malzemesi veren höyük, üzerinde bulunan bir artezyen kuyusu, su deposu, çiftlik binası ve yakınından geçen yolla neredeyse tamamen tahrip edilmiştir. Altınova’da ve yakın çevresinde sayabileceğimiz diğer arkeolojik yerleşimlerin sadece adını anarak geçeceğiz. Detaylı bilgi almak isteyenler için bloğumdaki yazıları incelemelerini rica edeceğim. Bahçeli Köyü (Dikili) arazisinde bulunan Höyücek Tepe Höyük, İlk Tunç Çağı yerleşimidir. Yine Bahçeli Köyü arkasındaki Pandır Tepe (Asarkaya) yerleşimin Aiolis yerleşimi olan Attae/Attaia olduğunu düşünmekteyiz. Yine bölgede Engin Hocanın tespit
3
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken
etmiş olduğu Üçkabağaç Köyü ile Çakmak Köyü yolunun kesiştiği noktada bulunan alanda ise Aiol, Hellenistik, Roma ve Bizans Dönemi keramikleri tespit edilmiştir. Bu alan tüm körfezde gözlemlenen ikili yerleşim formlarıyla benzeşmektedir. Erken dönemlerde deniz kenarında olan yerleşimler daha sonraki dönemlerde kıyıdan uzaklaşarak daha korunaklı iç bölgelere çekilerek varlıklarını sürdürmüştür. Herakleia, Korypanthis, Chalkis ve Diğerleri Strabon’un Geographika kitabından bir bölüm Ayvalık çevresindeki yerleşimleri bize şu cümlelerle aktarıyor: Astyra'nın(Güre) hemen yakınında Atinalılar tarafından kolonize edilmiş, hem bir limanı hem de bir deniz üssü bulunan Adramyttion kenti (Burhaniye-Ören) vardır. Pyrrha Burnu'nun(Karaağaç-Bozburun) ve körfezin dışında terkedilmiş Kisthene kenti(Kız Çiftliği Höyük-Gömeç) bulunur. Bunun yukarısında, daha içerlerde bakır madeni, Perperene,(Bergama-Kozak-Aşağıbey Köyü) Trarion(Bergama-Kozak-Yukarıbey Köyü) ve bu ikisi gibi diğer yerleşimler de vardır. Kıyının bundan sonraki uzantısında Mitylene'lilerin(Midilli) köylerine, yani Koryphantis ve Herakleia'ya gelinir; bundan sonra Attea ve sonra Atarneus(Dikili-Ağıltepe) ve Pitane(Çandarlı) ve Kaikos Irmağı'nın(Bakırçay) döküldüğü yer gelir ve burada Elaitikos Körfezi'ne(Çandarlı Körfezi) ulaşmış oluruz. Irmağın diğer tarafında, Elaia(Bergama-Kazıkbağları) ve Kanai'ya(Dikili-Bademli Köyü-Killik Koyu) kadar körfezin geri kalan kısmı uzanır. Kisthene/Pasanda/Trikopis veya Kızçiftliği Höyük Gömeç’in altında Kuzulu Çayı’nın denize kavuştuğu yerin yanında yer almaktadır. 2007 yılında çıkan bir yangınla iyice tahrip olan çiftlik binası Trikopis’e ait yazlıktır. Trikopis’in kışlık eviyse eskiden Ayvalık Kız Meslek Lisesi olarak kullanılan ve şu an atıl durumda olan binadır. Kalkolitik Çağdan Osmanlı Dönemine kadar ikamet gören höyük antik kaynaklar göre önce Pasada/Pasanda daha sonra Kisthene ve son olarak da Kızçiftliği olarak anılmıştır. Höyük üzerinde bulunan Troya VI-VII dönemine ait keramikler Ege Kıyılarında kazılan höyüklerle benzer malzemeler vermektedir. Kuzey Ege arkeolojisi için önemli olan bu höyük tescillenmeden önce iki kooperatifin villalarıyla çevrilmiş, açılan yollar ve tarlalarla tahrip edilmiştir. Son bakiyelerse ancak 1998 yılında 1. derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiştir. Herakleia ve Koryphantis Midilli Adası’ndan bölgeye geçerek kolonize edilmiş olan iki küçük köydür. Engin Hocamız Herakleia’nın son kırıntılarını 1998 senesinde Çakalya Burnu’nda tespit edecektir. Bu alanı keşfettiğinde Herakleia çoktan yazlık sitelerin altında kalmıştı. Site aralarında ve yer yer boşluk alanlarda yüzeyde gözlenen keramik kırıntıları burayla ilgili değerli bilgiler vermekteydi. Ege Adaları’na özgü Bronz Çağı fincan parçası, Aiol keramikleri ve Roma Dönemi kırıntılar Strabon’un düşüncesini haklı çıkaran bulgulardır. Koryphantis ise günümüzde Keremköy’ün içlerinde zeytinlikler arasında kalmış olan hemen hemen bulunması çok zor bir yerleşimdir. Yine burada toplanan bol miktardaki Roma Dönemi keramiği bu alanın da çok uzun yıllar iskân gördüğünün delilidir. Ayvalık sınırları içinde bir başka antik malzeme veren yer, günümüzde Çıplak Ada olarak bilinen ada üzerindeki alanlardır. Osmanlı döneminde Khalkis/Chalkis/Cimno isimleriyle anılan adanın en yüksek noktasında Castrum denilen küçük askeri kale etrafı gözlemlemek için inşa edilmiştir. Tatlı suyu bulunan adanın kale çevresinde iki alanda antik malzeme ele geçmiştir. Aiol, Minyan, Roma ve Bizans Döneminde bu alanların küçük de olsa iskân gördüğü belirlenmiştir. Bu yerleşimlerin bir uygarlık(!) oluşturamayacak kadar küçük alanlar olduğunu bir kez daha belirtelim.
4
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken
Son olarak 2013 yılının Aralık ayında Bursa Koruma Kurulu Edremit’te(2) yapmış olduğu toplantıyla Bağyüzü (Köyü) Mahallesi’nde bulunan tescilli üç sit alanının sınırlarını kesinleştirmiştir. Hepsi 1. derece Arkeolojik SİT Alanı olarak tescilli olan bu alanlar isimleri ve tescil tarih bilgileri şöyledir: 19.2.2010 yılında tescillenen Karamanlı Avlu mevkiindeki yerleşim ve antik taş ocağı, 3.12.1994 tarihinde tescillenen Bakacak Tepe mevkiindeki yerleşim ve Kocaavlu Bağları mevkiindeki yerleşim 1. derece Arkeolojik Sit Alanı’dır. Bu az bilinen sitlerin ileriki yıllarda detaylı olarak incelenerek Ayvalık’ın zengin tarihsel mirasına ışık tutacağını umuyoruz. Yine biliyoruz ki bize yakın geçmişten değerli bilgiler vereceğine inandığımız zeytin meraları arasında bulunan bazı bakiyeler, adalar üzerinde bulunan küçük kalıntılar ve adaların kıyılarında bulunan batıklar da incelenmeyi beklemektedir. Notlar: (*) Prof. Dr. Engin Beksaç’ın üç dönemde tamamlanan yüzey araştırma raporları ve Tarihin Işığında Burhaniye kitabından bölge hakkında kapsamlı bilgilere ulaşabilirsiniz. Ayrıca bu yazımızda isimleri geçen yerleşimlerin fotoğrafları ve diğer ayrıntılı bilgileri için http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr adresinden yararlanabilirsiniz. (1) Karanlık Dönem olarak da anılan bu dönemde istilacı ve yıkıcı güçlerle birçok Anadolu kenti yok edilmiştir. (2) Alınan karar metinleri www.resmigazete.gov.tr 2015 yılında yayınlanmıştır.
Taylan Köken
5
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
GÖRSEL MALZEME:
Körtükaya’dan Altınova ve Arkada Midilli Adası
Körtükaya Pitos Parçaları
Taylan Köken
6
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Yeni Yeldeğirmenitepe Höyük – Altınova
Herakleia – Çakalya Burnu / Ayvalık
Taylan Köken
7
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Kız Çiftliği Höyük – Gömeç
Trikopi(s)’in Çiftliği –Kız Çiftliği Höyük / Gömeç
Taylan Köken
8
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken
9
Ayvalık ve Çevresi Antik Yerleşimleri
Taylan Köken