1
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
2
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
AYVALIK ÇANI -I… (Çanın Yolculuğu) Cunda Panagia Kilisesi’nin çanı uzun yıllardır Bergama Arkeoloji Müzesi’nin bahçesinde sergilenmektedir. Çanın önce Ayvalık’a gelişi, oradan da müzeye gidişiyle ilgili birçok farklı görüş vardır. Hatta çanın Bergama’ya ait olduğunu bile düşünenler bulunmaktadır… Ayvalık Çanı’nın hangi kiliseye ait olduğu konusunda da farklı görüşler vardır. Bu iki ayrı görüşün sahipleri her zaman rahmetle andığımız değerli büyüklerimiz Ahmet Yorulmaz ve Ali Onay Beylerdir… Onların haricinde bu çan konusunda, Ayvalık tarihine meraklı kişilerin çok farklı görüşleri olduğunu ve değişik söylenceleri gözlemledik. Biz çan konusunda bu iki değerli büyüğümüzün düşüncelerinden ve kayıtlarından yola çıkarak, iki bölüm halinde kısa bir çan öyküsünü sizlere aktarmaya çalışacağız… Özel Kaynakça… Ahmet Yorulmaz; Ayvalık’ı Gezerken isimli monografisinin ilk sayısında Ayvalık Çanı’ndan bahsetmez. Kitabın genişletilmiş 2. baskısından, son baskısına(1) kadar olan kitaplarda çandan bahsedecektir. Ali Onay; Alibey Adası’ndaki Panayia Kilisesi’nin İnşaası ve Yıkılışı(2) isimli makalesinde çanın yapılış süreci, Ayvalık’a taşınması ve Bergama Müzesi’ne götürülmesiyle ile ilgili detaylı bilgiler verecektir. Alex Baltazzi; değişik kaynaklarda(3) Baltazzi(Baltacı) ailesinin son fertlerinden biri olarak ailenin çanla olan alakası hakkında bilgiler aktarmaktadır. Ayvalık Çanı Cunda’nındır… Kaynak kişilerimiz çanın Cunda Adası’nın çanı olduğunda hem fikirdir. Fakat hangi kiliseye ait olduğu konusunda farklı yorumlar yapmaktadırlar: Ahmet Yorulmaz monografisinde “Alibey Adası’ndaki Taksiyarhis kilisesinin çanı…” derken, Ali Onay Cunda’nın en yüksek tepesine inşa edilen görkemli Panagia Kilisesi’nin çanı olduğu söylemektedir. Alex Baltazzi de çan için ailesinin Cunda Adası’na bir hediyesi olduğunu belirtmektedir… Çan, Panagia Kilisesi’nin çanıdır… Taksiyarhis Kilisesi’nin çanı uzun yıllar yerinde durmuş sonra kaybolmuştur… Cunda’da çanın asılabileceği büyüklükte bir kule Triada ve Panagia kiliselerinde bulunmaktaydı. Bu ayrıntı eski fotoğraflardan da açıkça görülmektedir. Kaynak kişilerimiz bu konuda da farklı görüşler belirtiyordu. Panagia Kilisesi, Cunda’nın en yüksek noktasında, günümüzde restore edilen kitaplık ve değirmenler arasında, bahçe duvar bakiyeleri kalmış durumdadır. Ayrıca Sit kayıtlarına göre günümüze üç duvarı kalmış olan Triada Kilisesi, tepede olan ise Panagia Kilisesi’dir.
3
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
Çanın Ayvalık’a taşınması… Ayvalık Görsel Arşiv çalışmalarımızda Cundalı birçok büyüğümüzle yapmış olduğumuz söyleşilerde, Cunda’nın muhteşem çanından söz etmişlerdir. Çanın sesinin Midilli’den dahi duyulduğunu belirtmişler, çanın Cunda’nın tepesinde, en yüksek noktada bulunduğunu, II. Dünya Savaşı arifesinde Ayvalık’a taşındığını anlatmışlardır… Ahmet Yorulmaz çanın 1936 senesinde, Sivil Savunma seferberliğinde halkı uyarmak amacıyla İlk Kurşun Tepesi’ne taşındığını belirtmektedir. Ali Onay ise makalesinde tüm ayrıntılarıyla çanın nasıl taşındığını bizlere aktarmaktadır: Sivil Savunma çalışmaları yapılırken, Ayvalık halkını acil bir durumda haberdar etmek için siren(ler) yerine çanın kullanılmasına karar verilir. Zaten o yıllarda Ayvalık’a elektrik sadece geceleri verilmektedir… Bu işten sorumlu olan Sakı Barok Bey yanında çalışan Ali Onay ve Mustafa Bodin Bey’i görevlendirir. Onlar da el birliğiyle çanı Zübeyir Kırağ Ağa’nın öküz arabasına bindirerek yavaş yavaş Kurufitalya tepesine çıkarırlar. Amaçları tepe üzerinde bakiyeleri bulunan Profit İlias(4) Kilisesi’nin kulesine çanı asmaktır. Zaman içinde tahrip olan çan kulesinin alt katı demir cıvatalarla desteklenir ve çan yarım kuleye asılır… Denemek amacıyla çalınan çanın o kadar yüksek bir sesi vardır ki Cunda ve Ayvalık’ta halk paniğe kapılır… Kurufitalya Çanı… Çanın taşınmasını hatırlamayan veya taşındıktan sonra doğan birçok Ayvalıklı çanı Profit İlias Kilisesi’nin çanı olduğunu ifade etmektedir. 1945-50’li yıllarda doğan Ayvalıklı büyüklerimiz, çocukken bu tepeye tırmandıklarını, çanın etrafında oynadıklarını, tüm detaylarıyla anlatmaktadırlar. 1944’de Ayvalık Depremi’ne dayanamayan kule yıkılır ve çan yarısına kadar toprağa saplanır. 1968 yılında Ali Onay’ın isteğiyle belediye zabıtasında görevli olan Mustafa Güngör ve arkadaşları çanı topraktan çıkarıp temizler ve tekrar ayağa dikerler. 1970’li yılların sonlarında da çanın Ayvalık meydanında sergilenmesi planlanırken, Bergama Müzesi yetkilileri tarafından götürülerek onların envanterine geçer. Bu tarihten sonra çanın nereden geldiğini bilmeyen Bergamalılar çanın kendilerine ait olduğunu düşünürler… Dünyanın en büyük çanı Almanya’da değil Ayvalık’ta… Rahmetli Ceynur Karagözoğlu’nun 18 Ocak 1974 tarihli haberine göre; Ayvalık Turizm Başkanı Acar Kurul Bey Almanların bir kilisede bulunan 2,5 tonluk çanın, dünyanın en büyük çanı olduğunu söylemektedir. Acar Bey bu bilgiyi Dad Haber Ajansı’ndan alıp Ceynur Bey’e iletince çan hakkında ilginç bir iddia ortaya atılmış olur… Kolonya’da(Almanya) bulunan çan dünyanın en büyük çanıysa, Ayvalık Çanı 3 ton (sadece tokmağı bile 700-800 kilo gelmektedir!) ağırlığında olduğuna göre dünyanın en büyük çanı Almanya’da değil Ayvalık’tadır…
4
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
Kısa bir araştırma yaptığımızda Almanların bu iddiasının çok abartılı olduğu kesindir. Dünyada bu ağırlığın çok üzerinde nice çan bulunmaktadır… Ayvalık Çanı olsa olsa o dönemde(!) Almanya’da dökülen en büyük çan olabilir düşüncesindeyiz. Yine haberde geçen, çanın Sultan Abdülhamid döneminde kahyalık yapan Ali Ağa tarafından döktürüldüğü gibi hatalı söylentileri bir dahaki sayımızda ele alacağımızı belirterek yazımızı sonlandıralım… Taylan Köken Dipnotlar: 1.Ahmet Yorulmaz –Ayvalık’ı Gezerken –2. Baskı – 1983 Geylan Yayınevi ve 10. Baskı -2011 Remzi Kitabevi 2.Ali Onay –İskenderiye Yazıları –Sayı:24, 2000 / Aynı yazı Cengiz Bektaş tarafından “Aiolya’nın Başkenti Ayvalık” kitabında aynen yayınlanmıştır. Bu kitap Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yayınları tarafından 2009 yılında çıkmıştır. / Yine bu yazı kısaltılmış olarak Papalina Gazetesi’nde 2010 yılında yayınlanmıştır. 3.Özellikle www.levantineheritage.com adresi ve www.academia.edu adresindeki “Ayvalık Çanı ve Baltazzi Ailesi” dosyamıza bakılabilir. 4.Rumlar bulundukları şehirlerin en yüksek tepesine İlyas Peygamber adına bir kilise inşa ederler. Ayvalık’ta İlk Kurşun veya Kurufitalya Tepesi’nde Profit İlias (Profit İliou / Prophetia Elias) Kilisesi bulunmaktaydı.
GÖRSEL MALZEME
Bergama Arkeoloji Müzesi bahçesinde dinlenen Cunda Çanı
5
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Ceynur Karagözoğlu’nun çan ile ilgili haberi…
Taylan Köken
6
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
Ortadaki Kilise Panagia Kilisesi ve çanın asılı olduğu çan kulesi…
Rıfat Mat ve İlk Kurşun Tepesine gelen çan…
7
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken
8
Ayvalık Çanı- Çanın Yolculuğu
Taylan Köken