1
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
2
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
AYVALIK ÇANI -II… (Baltazzi Ailesi) Uzun yıllardır Bergama Arkeoloji Müzesi’nin bahçesinde sergilenmekte olan Ayvalık Çanı’nın birinci bölümünde, her zaman rahmetle andığımız değerli büyüklerimiz Ahmet Yorulmaz ve Ali Onay Beyler’in kaynaklarından, çanın Cunda’dan Kurufitalya tepesine taşınmasını ve oradan müzenin bahçesinde sonlanan hikâyesini özetleyerek aktardık. Bu bölümde yine kısaca çanı döktüren Baltazzi Ailesi hakkında bilgiler aktarmaya çalışacağız… Ayvalık Çanı ve Baltazzi Ailesi… Çan konusunda belki de en büyük tartışma kimin döktürdüğü konusundadır… Ali Onay babasının iş arkadaşı olan Çakırakis’ten aktararak, çanı Cundalı demirci ustası Emin Ali Baltacı’nın döktürdüğünü söylemektedir… Ahmet Yorulmaz bu iddiaya şiddetle karşı çıkarak dostu Prof. Dr. Ömer Özyiğit’ten almış olduğu bilgilere göre çanı Baltazzi Ailesi’nin yaptırmış olduğunu söyler… Ayvalık Çanı, Almanya’nın Bochum kentinde 1863 yılında dökülmüştür. Çanın bir tarafında döküm gerçekleştiren firmanın adı yazılmıştır: GEGOSSEN VOM / BOCHUMER VEREIN FÜR BERGBAU UND GUSSSTAHLFABRIKATION / IN BOCHUM. Diğer yüzünde ise Yunan harfleriyle yaptıranın adı yer almaktadır: ALİ –AĞA / E.A. BALTAZZİ / 1863. Aslında bu bilgiler üzerinde tartışılmayacak kadar net bilgilerdir. Çanın başkaları tarafından döktürüldüğünün iddia edilmesi son derece hatalı bir yaklaşımdır… Baltazzi Ailesi’nin Kökeni… Baltazzi Ailesi 1746 yılında Venedik’ten İzmir’e gelip yerleşmiş Levanten bir ailedir. Baltazziler Venedik’in tarih sahnesinden silinmesinin ardından Avusturya uyruğuna girmişlerdir. Birçok değişik kaynakta İtalyan, Avusturya ve Rum asıllı olarak gösterilmelerine rağmen aslen İtalya’nın Trieste liman kentinden olan, Venedik kökenli bir ailedir. Osmanlı kayıtlarında Baltazzi adının yanı sıra, Baltacı / Baltacızade / Baltacıoğulları olarak da anılmaktadırlar. İzmir’e gelen ailenin ilk ferdi Mario Baltazzi’dir. Mario Baltazzi’nin oğlu Evangelos Baltazzi 1818 yılında Vierou (Ioanes) Mavragortado ile İtalya’da evlenir ve on çocuğu olur. Bu on çocuk ailenin çekirdek nüvesidir. Bu çocuklar hemen her Avrupa şehriyle ticari ilişkilere girecek, İzmir, İstanbul, Aydın, Menemen, Aliağa, Bergama, Ayvalık ve Edremit’te ticari faaliyetler yaparak, Aydın, İzmir, Bergama ve Aliağa’da Osmanlı’nın sıkıntılı döneminde geniş arazilere sahip olacaklardır. Baltazzi Ailesi’nin Rum oldukları konusundaki düşüncelerinse iki önemi sebebi vardır: Baltazzi Ailesi’nin erkekleri Rum kadınlarıyla izdivaç yapmakta ve genellikle arazilerin mülkiyetlerini eşleri üzerine yapmaktadır. Diğer bir sebepse, 1866 yılında İzmir’de doğan Georgias Baltazzi’dir. Liseye kadar eğitimini İzmir’de tamamlayan Georgias üniversite eğitimi için Atina’ya geçer ve orada kalır. 1902 yılında Yunan milletvekili, 1908 yılında Dışişleri Bakanı olur ve bu görevini 1922 yılına kadar
3
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
sürdürür. Eylül 1922 yılında Altılar Davası olarak anılan davada yargılanır ve idam edilerek öldürülür. Osmanlılar İle Baltazzi Ailesi’nin İlişkileri… Bu çocuklar arasında Emmanuel (Manolaki) Baltazzi ile Theodor Baltazzi İzmir’deki ticari faaliyetleriyle zenginleşir ve İstanbul’a geçerek Osmanlı hanedan fertleriyle yakın ilişkileri olur. Ailenin Osmanlı’yla ilk ticari teması Emmanuel Baltazzi’nin Şirket-i Hayriye’nin bir kısım hissesinin sahibi olmasıyla başlar. Bu hisseler şirket gemilerini İngiltere’den herhangi bir kâr elde etmeden getirdiği için aileye bedelsiz olarak Sultan fermanıyla verilecektir. Ailenin ekonomik gücünü başkentte değerlendiren aile üyeleri, tarihte Galata Bankerleri olarak anılacak ticari grubun üyelerindendir. Aile 1840’lı yıllarda Dersaadet Bankası’nın(1) kurucu üyelerindendir. Sultan II. Mahmut bir yabancı olmasına rağmen E. Baltazzi’ye ilk mülk edinme fermanını verecektir. Ailenin Pera’da birçok taşınmazı olduğu gibi, 1850 yılında İzmir’i ziyaret eden Sultan Abdülmecit Han ailenin Bornova’daki köşklerinde yine 23 Nisan 1863 yılında İzmir’e gelen Sultan Abdülaziz ise Buca’daki köşklerinde(2) misafir kalacaktır. Buca’daki bu evde (3) Kurtuluş Savaşı sonrasında Mustafa Kemal Atatürk’ün de bir gece kaldığını belirtelim… Macaronia Çiftlik ve Baltazzi Ailesi… Baltazzi Ailesi’nin Osmanlı’nın son döneminde geniş arazilere sahip olduğunu belirtmiştik. Hanedan ile yakın ilişki kuran Baltazzilere çoğunlukla geri alamadıkları borçlarına karşılık bu araziler verilmiştir. Ailenin diğer bir üyesi olan Spiridone Baltazzi de Kabakum’da geniş bir arazi satın alacak ve Macaronia Çiftliği kuracaktır. Evlenme çağı geldiğinde Spiridone Baltazzi (1826-1867) Smaragda S. Karatheodori (1830-1899) ile evlenecektir. Smaragda kocasının erken yaşta ölümünden sonra Macaronia Çiftliği’nin tek sahibi olarak kalacak ve uzun yıllar çiftliği tek başına yönetecektir. Çocuğu olmayan Smaragda’nın Ayvalık’ta Kato Hora(4) mahallesinde bir evinin olduğu ailenin son fertlerinden olan Alex Baltazzi tarafından söylenmektedir. Bu çiftliğin iskelesinden uzun yıllar ticaret yapılmış, hatta Ayazmend ile birlikte pazar kurulan ikinci yer olmuştur… Aliağa (Çiftlik) Rumları ve Baltazzi Ailesi… Aliağa ilçesi 1890 yılında Aydın Vilayeti Salnamesine göre, Menemen’e bağlı bir köydür. 101 hanede 801 nüfus yaşamaktadır. Aliağa Çiftliği olarak anılan küçük yerleşim Baltazziler’in elindeydi. Bergama-İzmir yolu Aliağa’dan geçmekte, ticari mallar Bergamalı deveciler tarafından taşınmaktaydı. Bergama-Soma arasında demiryolu yapılınca deveciler buna karşı çıkmış ve malları deniz yolu üzerinden İzmir’e nakil etmeye başlamışlardı. Mallar yaz aylarında Aliağa iskelesine götürülür, buradan İzmir’e deniz yoluyla giderdi. Bu ticaret Baltazzi Ailesi’ne yaramış ve kısa zamanda Menemen’de, Bergama’da ve Batı Anadolu kıyılarının birçok yerinde sözü geçmeye başlayacaktır. Bu yüzden 19. yüzyılın sonlarında bu topraklara yerleşen 4.000 kadar Rum vatandaşıyla Baltazzi Ailesi arasında birçok anlaşmazlıklar çıkacak ve yapılan şikâyetler Osmanlı idarecilerinin başını ağrıtacaktır…
4
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
Ayvalık Çanı ve Baltazzi Ailesi… Ayvalık Çanı’nın Baltazzi Ailesi tarafından döktürüldüğü kesindir... Nasıl ve kimin tarafından döktürüldüğü ise aile üyeleri tarafından bile kesin olarak bilinmemektedir… Birinci olasılık Aliağa’da yerleşik olan Aristide Baltazzi tarafından Panagia Kilisesi’ne hediye olarak döktürülmüştür. Bu olasılık kanaatimizce en güçlü olasılıktır. Çünkü çanın üzerinde Aliağa ibaresi de bulunmaktadır… İkinci olasılık ise kayınpederi Emanuele Baltazzi’nin adını yaşatmak için gelini Smaragda (kendisi bir Rum kadınıydı) tarafından döktürülmüş olabilir. Ailenin son üyelerinden merhum Alex Baltazzi bu varsayımı da belirtmektedir. Bu olasılığı ailenin Macaronia Çiftliği’nde uzun yıllar yaşayan ve Ayvalık’la ticari ilişkileri bulunan Baltazziler’e bağlamaktadır. Üçüncü bir olasılık ise Baltazziler’in her iki aile üyesinin birden ortaya para koyup çanı beraber döktürmüş olmasıdır. E.A. Baltazzi ibaresi Emanuele – Aristide Baltazzi’ye denk gelebilir. Birbirine yakın coğrafyalarda geniş arazilere ve ticari ilişkilere sahip bu ailenin yer yer problemler yaşadığı Osmanlı Rumları’na bir jest olarak çanı döktürmüş olabilir kanaatindeyiz… Taylan Köken Dipnotlar: 1. İstanbul Bankası’nın kuruluşunda iki ana Levanten aile vardır. Fransa ihtilalinin ardından Osmanlı’ya sığınan Fransız Alleon ailesinden J.J. Alleon ve Baltazzi Ailesi’nden Emmenuel ve Theodor Baltazzi kardeşler yer alacaktır. Kurulan bankanın sermayesi 50.000 kese olup, 30.000 keseyi iki aile, 20.000 keseyi Osmanlı Devleti karşılayacaktır. Bankanın kuruluş amacı kambiyo istikrarını sağlamak içindir. Galata bankerlerinin düzensiz faizler ortaya koymasından dolayı Osmanlı sık sık zorluklara düşmektedir. Maliyenin bozuk yapısı, devletin sürekli savaşlara girmesinin etkisi yüzünden ekonomik istikrar sağlanamamaktadır. Osmanlı 1 sterlini 110 kuruş üzerinden sabitleyerek İstanbul Bankası üzerinden Avrupa’ya borçlanacaktır. Banka Osmanlı’nın taahhütlerini yerine getir(e)memesi üzerine 1852 yılında kapanmak zorunda kalır. 2. Baltazziler’in bu köşkünde anne tarafından akrabaları olan Maria Vetsera da kalacaktır. Maria Vetsera Ocak 1989 yılında tarihte Mayerling Faciası olarak anılan olayın kahramanıdır. Maria Vetsera ile Avusturya Arşidükü Rudolf birbirlerine aşık olmuşlar. Fakat Arşidük Rudolf’un ailesi Maria Vetsera’nın Levanten aileye mensup olduğu için evlenmelerine karşı çıkmış ve sonunda Maria Vetsera ile Avusturya Arşidükü Rudolf Viyana yakınlarındaki Mayerling’de birlikte intihar etmişlerdir. 3. Bu bina Cumhuriyet Döneminde Milli Eğitim Bakanlığı’na devredilip değişik mertebelerde okul olarak kullanılacaktır. 4.Ayvalık’ı ikiye ayıran Potamos Nehri’nin (Dere) üst tarafı Pano Hora (Sakarya Mah.) alt tarafıysa Kato Hora(Macaron-Hayrettinpaşa Mah.)olarak anılmaktaydı.
5
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
GÖRSEL MALZEME
Çanın döküldüğü fabrikanın bir çizimi…
Baltazzi Ailesinin Buca’daki meşhur konakları…
Taylan Köken
6
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
Aristide Baltazzi
Aristide Baltazzi Banka Hissesi
7
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
Kontes Larisch- Maria Vetsera
Smaragda Baltazzi Macaronia Çiftlik Sahibesi
8
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken
9
Ayvalık Çanı – Baltazzi Ailesi
Taylan Köken