1
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Kรถken
2
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
POR(D)OSELENE NERESİ? Ayvalık üzerine çok az sayıda kitap yazılmasına rağmen, değişik konularda birçok tez, araştırma yazısı kaleme alınmıştır. Bu çalışmaların hemen hemen hepsinde Ayvalık’ın antik dönem tarihinden kısaca da olsa bahsedilmektedir. Tüm bu kaynakları incelediğimizde, çalışmalarda farklı yer isimleri bulunmakta ve tam anlamıyla net bir bilgiye ulaşamamaktayız. Bu yazımızda, en azından, Ayvalık’ın en eski antik yerleşimlerinden biri olan Pordoselene neredeydi sorusuna doğru bir cevap bulmaya çalışacağız. Por(d)oselene (Büyük) Maden Adası’nda mı? Pordoselene Uygarlığı’nın yeri olarak gösterilen Maden Adasının tepesindeki kuledir.(1) Bu alıntıyı devletin resmi internet sitesinden aldım. Uygarlık(!) gibi önemli bir iddia Ayvalık’ta birçok yerleşim yeri ve kent için rahatlıkla kullanılmaktadır. Pordoselene için Maden Adası adres verilirken, Kydonia, Nesos ve Chalkis uygarlıklarından da bahsedilmektedir. Antik kent kalıntısı bile olmayan Maden Adası’nda nasıl bir uygarlık kurulduğunu anlamak gerçekten çok güç. Büyük Maden Adası’nın adı Osmanlı Rum’u için Pirgos’dur. Pirgos zaten Kule, Küçük Kale demektir ve ada, bu adını en yüksek noktasında bulunan kuleden almıştır. Osmanlı, Midilli Adası’nı Cenevizli Gattilusio Ailesi’nin elinden alarak, 1354-1462 yılları arasındaki hâkimiyetlerine son vermiştir. Pirgos Kule, Midilli Adası’nın güvenliği için yapılmış tipik bir Ceneviz kulesidir. Kule kareye yakın dikdörtgen formda inşa edilmiş ve üstü açık olan kuleye dışarıdan basamaklarla ulaşılmaktaydı. Kulenin en üst noktasında bir ateş çukuru bulunmaktaydı. Bu çukur içinde değişik renkler verilerek yakılan ateşle haberleşme sağlanıyordu. Pirgos Kule’nin bulunduğu nokta Midilli Adası’nın kuzeyini kontrol ederken güney kıyılarını ise Çandarlı Corci Adası’ndaki(2) diğer kule gözetliyordu. Bazı kaynaklar Pirgos Kule’nin ilk olarak Pordoselene halkı tarafından düşman saldırılarını gözetlemek için yapıldığını söylemektedir. Bu sav da akla uygun gelmekle beraber aynı zamanda Pordoselene’nin Maden Adası’nda olmadığını da söylüyor bize… Pordoselene’den bahseden en eski kaynak Strabon’un Coğrafya(3) kitabıdır. Konumuzla alakalı olan bu satırları aynen aktarıyorum: “Asia'yla(Anadolu) Lesbos(Midilli) arasındaki boğazda yaklaşık yirmi küçük ada vardır. Timosthenes'e(Strabon öncesi antik yazar) göre bunlar kırk tanedir. Bunlara Hekatonnesos(Ayvalık Adaları) denir. Birleşik bir isim olan Peloponnesos'ta olduğu gibi, (n) harfi bu tür bileşik kelimelerde iki kere tekrarlanmaktadır; Myonnesos, Prokonnesos ve Halonnesos'ta olduğu gibi. Hekatonnesos, Apollon-nesos'a karşılıktır; çünkü, Hekatos Apollon'dan başkası değildir ve bütün bu yörede, Tenesos'a(Bozcaada) kadar ister Simintheia'lı,(Gürpınar) ister Killa'h,(Yeri tam olarak beli olmayan Aiolis kenti) ister Grynia'lı,(Yeni Şakran) isterse daha başka bir lâkapla olsun Apollon özel olarak, aşırı derecede kutsanan bir tanrıdır. Bu adaların yanında, içinde aynı isimde bir kent bulunan Pordoselene(Çeviren burada “Adası” dipnotunu düşmüş!) vardır. Bu kentin önünde, daha büyük olan, aynı isimde fakat iskân edilmemiş ve içinde Apollon'a ait bir tapınak bulunan bir ada vardır. Bazı yazarlara göre sözcüğün yakışıksızlığını gidermek için, buradaki ismi "Poroselene"(4) olarak okumalıyız.”
3
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Strabon’a göre Ayvalık Adalarının birisinin üzerinde Pordoselene isimli kent bulunmakta ve bu kentin hemen önünde, daha büyük olan(!), aynı isimde(!) fakat iskân edilmemiş ve Apollon tapınağı bulunan bir ada vardır… Ayvalık çevresinde yapılan yüzey araştırmalarına göre, bu yerleşim yerlerini tek tek dolaşan biri olarak söyleyebilirim ki bölgenin en büyük yerleşimi Cunda Dolap Boğazı girişindeki Nesos/Nasos olarak isimlendirilen antik yerleşimi Ayvalık’ın en büyük antik yerleşimidir ve burası Pordoselene ile aynı yerdir… Kentin adı Pordoselene veya Poroselene olarak genel literatüre girdiği gibi bu adın uygunsuz olduğu ve bu yüzden kentin bazı zamanlar Nesos adını kullanıldığını biliyoruz. Kentin ilk tanrıçası Selena’dır (Ayışığı Tanrıçası) ve bu yüzden kentin adı olan Por(d)(o)-Selena “Ayışığı Boğazı(Geçidi)” veya “Ayışığı Limanı” olarak değerlendirilmelidir. Helenistik Dönemde ise kent paralarında Nesos adının ve Apollon kültünün kullanıldığını görmekteyiz. Tahribat Dolayısıyla Kapalıyız… Edremit, Burhaniye ve Gömeç’ten sonra 1998 yılında yüzey araştırmaları için Ayvalık’a gelen Prof. Dr. Engin Beksaç’ın(5) tespitleri kısaca şu şekildedir: Adalar üzerinde tek bir antik kent(!) vardı ve adı Pordoselene’ydi. Kent, Boğaz Köprüsü’nün Cunda tarafındaki ayaklarının hemen kenarında sağlı ve sollu olarak başlayıp, merkeze inen sahil yolunun solunda kalan tepelere kadar yayılıyordu. Yaklaşık olarak MÖ.500’lerde kurulan kentin, Lale Adası’nın doğu kısmında yani günümüzdeki Uygulama Oteli’nin olduğu alandaki bakiyelerle birlikte varlığını Antik Dönemden Bizans Dönemine kadar sürdürdüğü anlaşılmış oldu. Keramik kırıntılarına göre Cunda ve Lale Adası’ndaki yerleşimler Aiol, Helenistik, Roma ve Bizans döneminde iskân edilmiştir. Ayvalıklı birçok büyüğümüz antik kentin izlerinin deniz içinde de devam ettiğini söylemektedir. Bu çöküntülerin oluşması, deprem sebebiyle olmalıdır. M.S. 17 ve 105 yıllarında meydana gelen büyük Ege depremlerinden Pordoselene’nin etkilenmemesinin imkânı yoktur. Bu alanlardan günümüze neler kalmıştır? Lale Adası’nın doğu kısmında kalan bakiyeler sadece keramik kırıntılarıydı ve bu yüzden olsa gerek bu alan incelenemeden yapılan okulların altında kalmıştır. Günümüzde bu alandan sadece deniz kenarındaki taş ocağı kalıntıları kalmıştır. Bugün bu ada üzerinde neredeyse bir keramik kırıntısı dahi kalmamıştır. Cunda Adası’nın girişinde bulunan alandaki bakiyelerin açık denize bakan kısmı, kentin nekropolis(mezarlık) alanıydı ve yapılan villalar dolayısıyla bu alan da tahrip olmuştur. Bu alandan taşınan Roma Dönemi lahiti Pateriça’ya giden yol üzerindeki Ekşi Çeşme’de tahrip edilmiş bir kurna olarak varlığını sürdürmektedir. Boğaz Köprüsü’nün Ayvalık’a bakan sol tarafı günümüzde zeytinliktir ve kentin varlığı burada da devam etmektedir. Pordoselene veya Nesos’dan günümüze ne kaldıysa bu zeytinlik içindeki bakiyelerdir. Birkaç sütun parçası, mimarı bloklar ve bol miktarda keramik kırıntısı… Hepsi bu!
4
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Pordoselene’nin varlığını görmek için Cunda Adası’nda ve diğer adalarda bulunan Osmanlı Ortodoks tebaanın yapmış olduğu restore edilmemiş dini yapılara dikkatli olarak bakmanız gerekmektedir. Geç dönemde yapılan bu yapılarda devşirme malzeme olarak kentin taşlarının kullanıldığını göreceksiniz. Yine bu kentin sütunlarından bazılarının Bağyüzü Köyü’nde bile devşirme olarak kullanıldığı gözlemlenmiştir. Ayvalık çevresindeki Pordoselene haricindeki diğer antik yerleşimleri başka bir sayıda aktaracağımızı belirterek yazımızı sonlandıralım. Meraklısı İçin Not: Pordoselene ve Nesos’un iki ayrı kent olduğu ikisinin de ayrı sikkeler bastırdığı söylenmektedir. Bu bilginin de hatalı olduğunu düşünmekteyiz… Sikkeler üzerinde iki ayrı şehir ismi yer almasına rağmen sikkelerin basılış tarihleri ve simgeleri birbirlerini takip etmektedir. Hem Pordoselene hem de Nesos(6) sikkelerinde ortak özellik olarak, bir yüzünde Apollon başı diğer yüzde ise yunus ve panter figürleri yer almaktadır. Tarih aralığı Nesos (ΝΑΣΙ yazmaktadır) için MÖ.350-200 iken Pordoselene (ΠΟΡ veya ΠΟΡΔ yazmaktadır) için MÖ.450-400 tarihleridir. Pordoselene’de aynı tarihlerde bir yüzü Silenos(7) bir yüzü yunus olan paralar da darp edilmiştir. Bu da araştırılması gereken ayrı bir konudur. Taylan Köken Notlar: (1) www.kulturportali.gov.tr adresinden Pordoselene Kulesi maddesi. (2)Elaiousa yani Çandarlı Adaları arasında bulunan bir ada. Georgios-Corci veya Mardaliç Adası olarak anılır. (3) Strabon –Geographika-Antik Anadolu Coğrafyası –Kitap:XII-XII-XIV- Arkeoloji ve Sanat Yayınları -2000 (4) Strabon Pordo-Selene’nin yakışıksız bir ifade olduğunu söylerken anlamının Osuruklu-Selene olduğunu bilmekte ve bir tanrıçaya bu ismin verilemeyeceğini düşünmektedir. Bu yüzden adın Poro-Selene olduğunu belirtmektedir. Kent çok değişik kaynaklarda Por(d)o/Selena/Selini/Silene olarak da geçmektedir. (5) Yrd. Doç. Dr. Engin Beksaç – 1998 Yılı Balıkesir İli Ayvalık, Gömeç, Burhaniye ve Edremit İlçelerinde Preve Protohistorik Yerleşmeler Yüzey Araştırması -17. Araştırma Sonuçları Toplantısı Cilt.I -1999 (6) Pordoselene ve Nesos sikkeleri için www.asiaminorcoins.com adresine bakabilirsiniz. Arama için ana sayfadan Lesbos bölümüne bakmanız gerekiyor. (7) Silenos, yaşlanmış Satyr’lerdir. Satyr’ler yarı insan, yarı hayvan olan kır tanrılarıdır.
5
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
GÖRSEL MALZEME
Contaxis Kartpostalı: 1900’lerin ilk yıllarında Tavuk Adasından Mosconissi (Cunda-Alibey Adasının merkezi)
Contaxis Kartpostalı: 1900’lerin ilk yıllarında Dolap (Lale) Adası’ndan salla Cunda’ya geçiş. Pordoselene Antik Kenti buradaydı.
6
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Contaxis Kartpostalı: 1900’lerin ilk yıllarında Dolap Boğazı. Karşı kıyı yani Dolap (Lale) Adası’ndaki binanın bir şapel(?) olduğu söylenmektedir.
Cunda Boğaz Köprüsünden Pordoselene Antik Kenti
7
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Pordoselene Antik Kenti Nekropolis(Mezarlık) Alanı
Pordoselene Antik Kentinden Cunda Boğaz Köprüsü. Contaxis Kartpostallarındaki salla geçiş yapılan Dolap Boğazı.
8
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Karşı kıyı, Ayvalık. Pordoselene’nin denize doğru devam eden kalıntıları.
Pordoselene’den kalan bir sütun parçası.
9
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Pordoselene’den kalan bir sütun parçası.
Pordoselene’den taşınan ve tıraşlanarak yalak olarak kullanılan bir lahit.
10
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
Dolap(Lale) Adasındaki taş ocağı kalıntıları.
Dolap(Lale) Adasındaki taş ocağı kalıntıları.
11
Por(d)oselene Neresi?
Cenevizlilerden kalan Gattilusio (Pirgos) Kulesi.
Cenevizlilerden kalan Gattilusio (Pirgos) Kulesi.
Taylan Kรถken
12
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
MÖ.450-400 Pordoselene Apollo ve Panter
MÖ.400 Pordoselene Silenos-Yunus
MÖ.350-300 Nesos Apollo ve Panter
13
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Köken
MÖ.320-250 Nesos Apollo Yunus
Midilli’de kontrmark edilmiş Osmanlı 40 parası
14
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Kรถken
15
Por(d)oselene Neresi?
Taylan Kรถken