zens4

tijdschrift voor zingeving en spiritualiteit

filosofie

SEKS BRENGT BESCHAVING spiritueel

DALAI

LAMA over religie en wetenschap gezondheid

ADEMHALEN KUN JE LEREN

4

#

APRIL 2007 PRIJS € 4,95

duurzaam thema

mag nu ook leuk en lekker zijn

voorwoord hoofdredacteur

illustratie babz.be

AD

het grote geheel ‘Ik wil over twintig jaar mijn dochters recht in de ogen kunnen kijken.’ Zo motiveert Roger Cox zijn initiatief om An inconvenient truth van Al Gore een maand lang gratis te laten draaien in zeventien Nederlandse steden. Cox is advocaat in Maastricht. Geen milieu-idealist zegt hij. Maar: ‘de generaties na ons wil ik niet voor voldongen feiten plaatsen.’ Cox is niet de enige ‘gewone’ burger die tot de conclusie kwam dat hij iets moet doen. En kán doen. Annemarie de Raadt en Tatiana van Lier bedachten Zine – een burgerinitiatief ‘om een heel groot bos te laten groeien en elkaar te stimuleren energiemaatregelen te nemen’. Alles vrijwillig ‘maar wel professioneel’. Hun ingezonden mededeling vind je op pagina 32.

In dit nummer hebben we het over de omslag in het denken over duurzaamheid. Die omslag wordt nu door meer mensen dan ooit gemaakt. Kijk naar de politiek, de bedrijven, ‘de consument’ – overal groeit het animo voor duurzame ontwikkeling. Maar wat gebeurt er in de praktijk? Wat doe je in je directe leefomgeving? Hoe zet je een duurzaam bedrijf op? Ook daarover lees je in deze Zens.

De mens is een gewoontedier en dus moet duurzaamheid maar zo snel mogelijk gewoon worden, lezen we. Als het al ooit zo ver komt dat duurzaam gewoon is, dan leven we nu in de opwindende fase die daaraan vooraf gaat. Een tijd waarin we zelf het initiatief nemen.

Eduard van Holst Pellekaan Hoofdredacteur Zens

3

inhoud april

xummum

‘Biologisch anno nu graag lekker en leuk’ 10 De idealist

Marnix Huis in ’t Veld helpt Keniaanse wezen

13 Column

zin van het leven

Eef observeert huilers

20

Hart & handen

De macht van de steenhouwer

duurzaam

14

24 Steen der wijzen ‘De zin van seks is beschaving’

thema

48 Dalai Lama

‘De zin van seks is voortplanting’

Wie is het duurzaamst?

De race is begonnen.

Iedereen wil meedoen.

Maar hoe duurzaam ben je als je je auto moet laten staan?

54 Gezondheid Ademen naar verlichting

71 Film

Anche libero va bene

40 Huub Oosterhuis: ‘Ik probeer mezelf overbodig te maken’

Dalai Lama

Over seks, China en wetenschap

48

72 Cursus

Je ziel spiegelen in de natuur

78 Eten & de route

Restaurant Umoja in Amsterdam

33

86 Homeopathie

De kracht van de conifeer

89 Column

Maritgen over bullshittende zielenherders

rectificatie

In het interview met Arthur Umbgrove in Zens 12/1 is ten onrechte geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen de schrijver Arthur Umbgrove en het personage Arthur Umbgrove in de roman Midden op de weg zo hard mogelijk. De passages over de rijkdom van de kleinzoon en zijn familie betreffen het romanpersonage Arthur Umbgrove en niet de privépersoon Arthur Umbgrove.

en verder 6 bewogen wereld 31 Parels 62 Lichaam & geest 66 Lezen 70 Uit 75 Trips 82 Shop 90 Colofon

bewogen

wereld Redactie Monique de Boer Bijdragen Jocelyn de Kwant

ultieme naastenliefde

klimaattoneel

Mond dood Een flinke tegenslag. Zo noemt Christa de Bruin, coördinator van de Schone Kleren Kampagne (SKK), de uitspraak van een Indiase rechter. Hij verlengde onlangs het spreekverbod van de werknemers van FFI en Jeans Knit in Bangalore. “Deze bedrijven maken kleding voor merken als G-Star, Mexx, Armani, Ann Taylor en Gap,” zegt De Bruin. “In het verleden zijn er ernstige problemen geweest, variërend van het niet uitbetalen van overwerk tot verbaal en fysiek geweld. Samen met de Landelijke India Werkgroep zijn wij daarom een jaar geleden gestart met een campagne om de situatie van de werknemers in de kledingfabrieken te verbeteren. In een jaar tijd is er veel veranderd. Maar de werknemers mogen zich nog steeds niet organiseren of uitspreken.”

Afnemers van de kleding moeten de Indiase producenten volgens de SKK onder druk zetten om het spreekverbod op te heffen. Niet langer kleding van de afnemende merken kopen heeft geen zin, zegt De Bruin. “Dat zou betekenen dat de werknemers in Bangalore hun baan kunnen kwijtraken en daar zijn ze natuurlijk niet mee geholpen. Consumenten kunnen een bijdrage leveren door in winkels te vragen waar en hoe de kleding wordt gemaakt. Dan realiseren bekende merken zich steeds meer dat ze een verantwoordelijkheid hebben. Ook kunnen mensen via onze websites een brief aan de afnemers sturen.”

De theaterproductie Neerlantis, no dogs allowed van het gezelschap Com.Plot heeft een uiterst actueel onderwerp: de klimaatverandering. “We wilden onze ongerustheid invoelbaar maken,” zegt artistiek leider Rosa Knaup. “Zonder ons publiek een boodschap op te dringen. Daar is theater niet de juiste vorm voor. Je wilt mensen meevoeren en dat doe je niet met droge feiten.” Neerlantis gaat over twee vrouwen. Zij voeren een gesprek tijdens de schepping, het heden en bij het einde van de mensheid. De taal is poëtisch en spreekt mensen aan op hun gevoel. “Op veel speellocaties is er een randprogramma dat meer ingaat op de feitelijke gegevens van de klimaatveranderingen,” vertelt Rosa Knaup. “Er is een reizende tentoonstelling en soms zijn er gesprekken met deskundigen over de klimaatproblemen.” De voorstellingenreeks van

De moeilijkste brief ooit door mij geschreven. Onder deze titel heeft de afdeling Donorvoorlichting van het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) 35 dankbetuigingen van getransplanteerden gebundeld. ‘Ook al ken ik u niet, u zult altijd in mijn gedachten en gebeden zijn,’ schrijft een vrouw die een harttransplantatie heeft ondergaan in een van de brieven. Bij orgaantransplantatie spelen tegenstrijdige emoties een rol. De ontvanger is dolgelukkig dat zijn of haar leven een nieuwe wending kan nemen. Tegelijkertijd is er het besef dat de nabestaanden van de donor een dierbare hebben verloren. “Voor de nabestaanden van een donor kan een dankbrief een lichtpuntje zijn bij het rouwproces dat zij doormaken,” zegt NIGZ-medewerker Bert Elbertse. Een van de briefschrijvers: ‘Voor mij is het doneren van een orgaan de ultieme vorm van naastenliefde.’

Info: (0348) 43 76 41 www.donorvoorlichting.nl

Zonnig mobieltje

Telecomprovider MTC Namibia doet momenteel in Namibië een proef met mobiele telefonie opgewekt door winden zonne-energie. Het aanleggen van stroom kost in het dunbevolkte land zo’n achtduizend dollar per kilometer.

Motorola onderzoekt of ook andere landen aan het project kunnen meedoen www.gubba.nl

Neerlantis, no dogs allowed wordt op 22 april afgesloten met een slotdebat

www.schonekleren.nl of www.cleanclothes.org

in De Balie in Amsterdam. Info & reserveren: www.tgcomplot.nl

7

jaap jongbloed Aprilkort

milieubewust vliegen ‘Natuurlijk vliegen’ noemt Eindhoven Airport de campagne die in mei van start gaat. Op beeldschermen in de vertrekhal kunnen passagiers hun bestemming invullen. Een computer berekent hoeveel broeikasgassen er tijdens hun vlucht vrijkomen en wat het herstel van de milieuschade kost.

Door middel van een toeslag kan de passagier zelf het herstel betalen. Met het ontvangen geld worden bomen aangeplant om de CO²-uitstoot te neutraliseren. De toeslag, te betalen via overboeking of creditcard, is vrijwillig. Uit onderzoek van de VU blijkt dat maar liefst 75 procent van de reizigers bereid is een dergelijke toeslag te betalen. Volgens directeur De Boer van Eindhoven Airport wordt zijn luchthaven al klimaatneutraal als 20 procent van de reizigers meedoet. www.greenseat.nl

faire fotografie Er is nu ook fotografie met een fair tradekeurmerk. Onder de naam World Portraits verkoopt fotoleverancier ANP Photo een serie foto’s waarvoor de modellen normaal worden betaald.

In westerse landen verdienen modellen doorgaans enorme bedragen. In veel arme landen is dat anders. Modellen – meestal gaat het om niet-professionals – ontvangen vaak weinig en soms zelfs helemaal niets. ANP Photo garandeert dat de modellen (allen gewone mensen) die op de wereldportretten staan, eerlijk meedelen in de verkoopopbrengsten. www.world-portraits.com

rubriek bewogen wereld

06 apr Meezing-Mattheus Meezingen met de Mattheus Passion in hertaling van Jan Rot onder leiding van dirigente Madeleine IngenHousz. Geertekerk, Utrecht. www.werkgroepkunsten.nl (0343) 53 38 80

bekend betrokken

+

DE LAATSTE JAREN ZETTEN Steeds MEER bekende Nederlanders zich in VOOR een goed doel. Wie zijn ze en wat betekent het voor hen?

Welk goed doel? Stichting Liliane Fonds Waarom? Mijn betrokkenheid bij het Liliane Fonds is historisch gegroeid. In 1980 maakte ik als verslaggever van Tros Aktua een reportage over het fonds. De organisatie was toen net begonnen en had nog maar een paar kinderen geholpen. Ik was zo onder de indruk van de lieve, bescheiden organisatie, dat ik altijd contact heb gehouden. Het Liliane Fonds is inmiddels enorm gegroeid, maar de filosofie die de organisatie heeft, is nog steeds bescheiden. Ze wil op een directe, controleerbare manier hulp bieden aan kinderen met een handicap. Wat doe je voor het Liliane Fonds? Ik maak documentaires om fondsen te werven. Laatst ben ik bijvoorbeeld in Rwanda geweest. Hoe was het om in Rwanda te zijn?

Als je de armoede daar ziet, ga je het luxe leven dat wij leiden relativeren. Maar verder is het vooral een heel positieve ervaring, zo’n reis.

Ik ontmoet kinderen die met simpele hulpmiddelen enorm geholpen zijn. Die kinderen zijn hartstikke blij en daar word ik ook vrolijk van.

Ik heb toch al veel meer met kinderen dan met volwassenen. Kinderen zijn open, onbevangen, ongekunsteld. Waarom moeten we het Liliane Fonds steunen? De organisatie biedt hulp aan meer dan zestigduizend kinderen per jaar. Maar er zijn nog steeds miljoenen kinderen met een handicap die nog niet geholpen zijn. Het Liliane Fonds helpt kinderen zonder dat er bij de organisatie zelf of de lokale overheid geld aan de strijkstok blijft hangen. Het is een organisatie waar je op kunt vertrouwen.” www.lilianefonds.org

20 apr Het klimaat van het woord Wat is de verbinding tussen taal, leven en adem? Het RrOODengagement organiseert zeer bijzondere symposia ‘Schetsend Denken’.

Filosofen, wetenschappers, kunstenaars en musici ‘bemiddelen tussen de beleving van het cognitieve en het intuïtieve’. De Rode hoed, Amsterdam. www.rrood.nl (070) 778 60 16

22 apr Dag van de Aarde Aarde, water en klimaat staan centraal tijdens de vierde Nederlandse ‘earth day’. Bezinning en plezier voor volwassenen en kinderen in en rond het Nederlands Watermuseum in Arnhem. www.dagvandenaarde.nl (06) 533 329 80

23 apr Open hart Hoe stijgen we boven de defensiemechanismen van onze persoonlijkheid uit en kunnen we leren leven met een open hart? Interactieve lezing met inspirator Jan Bommerez, georganiseerd door de Spirituele Management Tafel. De Horst, Driebergen. www.smtnederland.nl (0348) 56 13 56

20 apr Eenheidsfilosofie Lezing Jan Kersschot over het non-dualisme: het bewustzijn dat alles één is. Palaya, Den Bosch. www.palaya.nl (073) 6124679

Helder licht!

De Greenpeace-campagne ‘1 miljoen spaarlampen’ loopt als een trein. Leveranciers van spaarlampen (zoals Philips) lieten begin maart weten dat er sinds het begin van de actie al 840.000 extra spaarlampen zijn verkocht. De campagne stopt eind deze maand, en Greenpeace verwacht dat het streefaantal dan ruimschoots is gehaald. Besparing: 126 miljoen kilo CO². www.1miljoenspaarlampen.nl. Voor een enorme uitgebreide collectie spaarlampen, in alle kleuren, vormen en maten: www.megaman.nl

9

L

“Laatst voelde ik weer precies waarom ik dit doe. Ik stond in Kenia op een bus te wachten. Er kroop een man voorbij, zijn lichaam volledig aangetast door reuma. Als kind heb ik zelf reuma gehad.

Ik keek naar hem en dacht: jij hebt de pech dat je in dit land geboren bent en ik heb het geluk dat ik geboren ben in een land waar mensen de kans hebben iets van hun leven te maken. Het had net zo goed andersom kunnen zijn. Dat ik opgegroeid ben in het welvarende Nederland is nul komma nul mijn eigen verdienste. En als dat gewoon geluk is, wie ben ik dan om niets te doen voor de mensen die minder geluk hebben? Ik voel dat als mijn plicht.”

Elk nummer gaat Zens langs bij lezers die een praktische invulling geven aan hun idealen. Met zijn weeshuis en een hulpprogramma zet Marnix Huis in ’t Veld (32) zich in voor kansarme Keniaanse kinderen.

‘Kinderen helpen is ze een toekomst geven.’

de idealist Tekst Marjolein Wolf beeld sannah de zwart

“Een paar jaar geleden wilden mijn vriendin Maureen en ik een poosje naar het buitenland. Ik had vijf jaar gewerkt als organisatieadviseur en realiseerde me dat ik alleen maar aan het consumeren was in het leven. We dachten eerst aan een wereldreis, maar het leek ons zinvoller om ergens vrijwilligerswerk te doen. Dan leer je een land goed kennen en doe je iets nuttigs. We kwamen in contact met een vrouw die een weeshuis had in Kenia. Toen we eenmaal in dat huis meewerkten, zagen we hoe hoog de nood was. Al snel ontstond het plan om een nieuw weeshuis te starten.

We zijn even teruggegaan naar Nederland om sponsors te werven, wat boven verwachting goed lukte. Vervolgens hebben we ons in de stad Thiki gevestigd, veertig kilometer ten Noordoosten van de hoofdstad Nairobi. We zijn klein begonnen, met een paar kinderen in een huurhuis. Ons project heet Macheo, ki-swahili voor ‘zonsopgang’. Vorig jaar hebben we een nieuw gebouw laten bouwen, waarin 56 kinderen kunnen wonen.”

rubriek de idealist

“Mensen denken vaak dat je de hele dag hulp aan het verlenen bent. Maar de werkelijkheid is weerbarstiger. We moeten vaak ‘nee’ verkopen als mensen met kinderen komen - we vangen alleen kinderen op die echt nergens anders terecht kunnen. Of als mensen vragen of ze bij ons kunnen komen werken.

“Kenia is geen makkelijk land om te wonen. We hebben eens midden in een schietpartij gestaan en zijn een keer ontvoerd en beroofd. Toch sta ik nog steeds helemaal achter ons werk hier. Ik vind Afrika fantastisch, om de kracht van de mensen. Ze staan continu voor situaties waarvan ik me afvraag hoe ik daar zelf mee zou omgaan. Zij blijven lachen, zetten hun schouders eronder en gaan door. Heel bijzonder. Bovendien, in Afrika is de hulp zo hard nodig. Alleen al in Kenia zijn er twee miljoen weeskinderen die nergens heen kunnen. Kinderen helpen is hen een toekomst geven. Kinderen zijn leuk, je kunt hun leven nog positief beïnvloeden. Als Macheo stabiel functioneert, wil ik terug naar Nederland. Macheo moet een Keniaanse plek zijn en geen Nederlands eilandje. Ik zal wel altijd betrokken blijven, al is het op afstand.

Ontwikkelingssamenwerking zal altijd mijn hart houden.”

‘Wie ben ík om niets te doen voor mensen die

minder geluk hebben?’

Kracht

”Naast het weeshuis zijn we ook gestart met een programma in sloppenwijken. Het is erop gericht hindernissen weg te nemen die kinderen beletten om naar school te gaan. We hebben klaslokalen gerenoveerd en geven 130 kinderen dagelijks een maaltijd. Want kinderen die honger hebben kunnen niet leren. Ook willen we openbare toilettenblokken in de sloppenwijk bouwen – tachtig procent van ziektes als cholera en tyfus wordt veroorzaakt door gebrek aan sanitair.

Macheo vangt momenteel twintig kinderen op. Het weeshuis wil aan het eind van het jaar de volledige capaciteit van 56 kinderen te benutten. Financiële hulp is uiteraard welkom. info@macheo.org & www.macheo.org.

11

column eef

Vanaf de televisie kijkt een glad, rond kopje me met grote, zwarte ogen een beetje verbaasd aan. Eigenwijze snorharen en onhandige voorpoten verhogen de aaibaarheid van de jonge zeehond. Zeehondenjongen zijn niet zomaar jongen. Bij paarden horen veulens, bij schapen lammetjes, maar zeehonden hebben baby’s, net als mensen. Huilers worden ze ook wel genoemd.

Je moet wel een hart van steen hebben, wil je daardoor niet vertederd raken.

De ster in het tv-journaal is een van de vele jonge zeehonden die na de hevige storm van 14 januari bij de zeehondencrèche in Pieterburen werEef Arnolds heeft een passie voor de natuur en haar be- den opgevangen. Hoge golven hadden de zandbanken overspoeld woners. Hij was als ecoloog verbonden aan de Universiteit waarop de zeehonden verbleven. Veel jongen werden zo van hun moeWageningen, maar is nu gepensioneerd. Eef woont samen met ders gescheiden. Hopeloos verloren en klagelijk jankend spoelden ze ergens aan op het strand. Sommige zeehondjes hadden geluk. Ze werMarianne en hond Splinter in een Drents boerderijtje. den opgepikt door wandelaars en jutters en afgeleverd bij pleegmoeder Lenie ’t Hart, die haar naam eer aandoet – Lenie heeft immers al vele jaren een groot hart voor zeehonden.

Toch is niet iedereen gelukkig met deze gang van zaken. Een viroloog en twee biologen stelden op de televisie dat de opvang van zeehonden overbodig en zelfs gevaarlijk is. Overbodig omdat de populatie in de Waddenzee de laatste jaren enorm is gegroeid en best een stootje kan velen. Gevaarlijk omdat het terugzetten van herstelde dieren de natuurlijke selectie zou verhinderen en zeehonden gevoeliger worden voor ziektes. Een medewerkster van Lenie reageerde zoals het een goede moeder betaamt. “Er zijn mensen die vinden dat je de natuur haar gang moet laten gaan, en dieren moet laten creperen. Nou, dat doen wij dus niet!” Deze controverse is karakteristiek voor de dubbele moraal die wij hanteren als het om natuur gaat. Natuur is juist natuur doordat de mens er zijn stempel niet op drukt. De Waddenzee is van alle natuurgebieden in Nederland het minst door de mens beïnvloed. Velen spreken zelfs romantisch over ‘onze laatste wildernis’. Daarop is wel wat af te dingen, sinds de bodem is omgeploegd door de intensieve kokkel- en mosselvisserij. Maar goed, het blijft natuur. Het symbool van het wilde leven zijn de zeehonden, die hier zonder vergunning vissen vangen en onbeschroomd op de zandbanken liggen te zonnen. Als mens moet je je daar zo min mogelijk mee bemoeien. Leven en laten leven is het parool. We hebben soms de neiging om te vergeten dat de dood onlosmakelijk met het leven verbonden is. Sterven en laten sterven zou even goed het motto van natuurbeschermers kunnen zijn. Met aangespoelde schelpen hebben we niet zo’n moeite. Voor een vis die op apegapen ligt, is geen opvangcentrum beschikbaar. Kent u een actiegroep die zich inzet om gestrande kwallen weer naar zee te brengen? Maar met een jonge zeehond ligt dat anders. Huilende baby’s laat je niet aan hun lot over.

Het is niet simpelweg een botsing tussen emotionele zeehonden-pleegmoeders en rationele biologen. Ook de keuze voor ongerepte natuur is een emotionele keuze. Het gaat om respect voor het individuele dier tegenover respect voor het grote geheel, een welhaast onoplosbaar dilemma. Zelf laat ik de natuur graag haar gang gaan. Maar als ik zo’n huiler op het strand tegenkom, ga ik wellicht toch door de knieën.

illustratie monique wijbrands

Sterven en laten sterven kan even goed het motto van natuurbeschermers zijn

eef

huilers

13

DE ZIN VAN HET LEVEN volgens

Huub Oosterhuis

(Amsterdam, 1933) is priester en dichter.

Zijn hele leven vecht hij al voor een betere wereld, ook op momenten waarop dat tevergeefs lijkt. De bron van zijn gedrevenheid?

De oorlog. En omdat hij niet anders kan.

‘Volgens mij zit daar de zin van het leven.

Dat je samen bent.’

Tekst Marlies Kieft beeld Ellen grootes

zin van het leven huub oosterhuis

I

“Ik kan niet zonder droom, zonder visioen. Als kind had ik roodvonk en moest ik lang alleen liggen. Ik mocht ook niet aangeraakt worden. Toen al droomde ik van paradijselijke tuinen waar iedereen elkaar zou aanraken. Bovendien, wat hebben we anders dan dromen? De hemel op aarde is voor mij dat ieder mag zitten onder z’n eigen vijgenboom. Dus dat je leven iets heeft opgeleverd, je niet meer hoeft te zwoegen. Samen aan tafel zitten. Niemand is meer bang. Niemand schrikt meer wakker in de nacht. Maar dat moet dan voor iedereen gelden, niet alleen voor mij, of voor Nederland.

Want ik heb dat gelukkige leven best wel, maar het besef dat er zo veel onrecht en vernietiging is, begrenst wel mijn geluk. Dat maakt me rusteloos.

“Ik ga door met vechten voor een betere wereld. ook al lijkt dat vergeefse moeite en ben ik soms geneigd het op te geven. Maar dat het vergeefs lijkt, betekent niet dat het niet zinvol is. Er is maar één oplossing: dat je mensen zoekt met wie je iets aan een situatie kunt veranderen. En dat begint met niemand vinden en dan zijn er twee of drie…

‘Mijn vader voorstond veiligheid.

En toen kwam de oorlog’

“Ik ben een oorlogskind en dat heeft bepaald wie ik ben. Nu ik kleinkinderen heb, komen er veel jeugdherinneringen boven, ook uit die tijd.

Ik kijk naar die mensjes en krijg beelden van mezelf van vroeger. De manier waarop mijn kleinzoon van tweeënhalf kan schrikken van iets wat z’n leven doorkruist… zo totaal, zo weerloos. Ik moest denken aan dat mismaakte mannetje dat vroeger op zondagavond bij ons in de straat kranten kwam verkopen. Hij gaf een soort schreeuw die door merg en been ging. Ik schrok als kleuter vreselijk en kroop onder tafel. Mijn vader zei: ‘Je moet niet bang zijn voor mensen.’ Hij deed me mijn jasje aan, nam me op de arm en samen gingen we een krant kopen. Op

‘Een paar jaar na de bevrijding werd ik alsnog

zijn arm was ik helemaal niet bang meer. Mijn vader stond voor veiligheid. We gingen naar het strand in Wijk aan Zee en ik lag, een jaar of vier oud, in een strandkar en hij trok me. Ik meen me zelfs nog te herinneren hoe de zon door die kap scheen. “En toen kwam de oorlog, en die veiligheid verdween volledig. Mijn vader was op de leeftijd dat hij opgeroepen kon worden om naar Duitsland te gaan. Dan ging ik als achtjarig jongetje naar school en zag dat alle trams werden aangehouden en jonge mannen eruit werden gehaald. Snel ging ik dan terug naar huis en zei tegen mijn vader: ‘Je moet vandaag niet uitgaan.’ Het constante besef dat er ieder ogenblik iets kon gebeuren… Het is een ervaring die de bron is van mijn bevlogenheid: ‘Dit nooit weer’.

oorlogsslachtoffer’

“In ons huis in Amsterdam-Zuid zat de waterleiding op de verkeerde plaats, waardoor ie ’s winters bevroor en het halve huis onder water stond. Mijn broertje en ik stonden tot onze enkels in het water om het koude water op te dweilen. Het gevoel van ‘we krijgen het niet opgedweild’ overvalt me soms nog steeds. Het komt bijvoorbeeld boven wanneer ik tijdens het voorbereiden van een preek mijn gedachten niet kan ordenen, geen inspiratie heb of niet genoeg tijd heb. En soms als ik somber ben over al het leed op aarde.

“De oorlog heeft ook letterlijk een nasleep gehad in mijn leven. Een paar jaar na de bevrijding werd ik alsnog oorlogsslachtoffer. Op mijn veertiende brak ik tijdens het kammen van mijn haar mijn nek. Mijn gewrichten waren aangetast door roodvonk en ondervoeding in de oorlog. Ik raakte verlamd en werd er op voorbereid dat ik nooit meer zou kunnen lopen. Wonderlijk genoeg genas ik. Dat was een belangrijke reden waarom ik besloot priester te worden. Om iets terug te doen.

“Als jongetje was ik gek op duiken en jarenlang kon dat niet meer vanwege die nek. Op mijn vierentwintigste, ik zat bij de jezuïetenorde, zei de dokter dat ik genezen was. ‘Mag ik dan weer duiken?’

»

15

zin van het leven huub oosterhuis

‘Tot mijn stomme

AD

verbazing gaan er veel mensen in vrede dood’

was het eerste wat ik vroeg. ‘Ja,’ zei hij. Ik ging onmiddellijk naar een ven waar wij wel eens zwommen. Stond op een houten duikplankje en… kon het niet. Ik kleedde me aan, ging weg en dacht: ‘wat een hysterie’ en ging weer terug. Dat heeft anderhalf uur geduurd. Toen dook ik. Zodra ik boven kwam, wist ik: ‘Dit moet ik nooit meer doen.’ Jaren later heeft een specialist gezegd dat het een onverantwoord advies was geweest van die arts. Volgens hem was het een wonder dat ik boven water was gekomen. Dat duiken stond ergens voor. Voor vrijheid die me was afgenomen, voor vitaliteit, dat er niks met me aan de hand was.

“Nog steeds heb ik last van die nek, al is het door oefeningen beheersbaar geworden. Maar de lichamelijke ongemakken kunnen me minder schelen dan vroeger. Ik heb weinig tijd om met mijn kwalen bezig te zijn.

“Later zijn mijn gedichten vaker neergesabeld, maar ik ging toch steeds verder. Je leert op een gegeven moment: ‘Er zijn heel veel reacties mogelijk op wat je doet.’ En bovendien kon ik niet anders. Op die manier ben ik vaker terechtgekomen op de plek waar ik moest zijn. Ik hield me niet aan regels als ik het niet met die regels eens was. Mijn levensloop werd soms bepaald door iets onherroepelijks. Als het moet, gebeurt het ook. Zo heb ik ook het voor priesters verplichte celibaat losgelaten. Ik wilde kinderen en ik ben ontzettend gelukkig dat ik ze heb, ook al is ons huwelijk niet goed gegaan. En dat ik ontslagen ben uit de jezuïetenorde heeft pijn gedaan, maar was uiteindelijk beter voor me.

“Op mijn vijftiende begon ik met het schrijven van poëzie. Ik droomde er toen al van dat mensen mijn liedjes zouden zingen.

Toen ik bij de jezuïeten intrad, vroeg de overste of hij iets van mijn werk mocht lezen. Hij was benieuwd of ik talent had. Ik gaf hem een envelopje. Hij stuurde het naar de dichter Anton van Duinkerken, die een vriend van hem was. Van Duinkerken schreef terug dat het niks was: ‘De jongeman denkt dat hij poëtische aandoeningen heeft…’ Dat antwoord kreeg ik in mijn postvakje. Je werd daar op een rare manier onzeker van jezelf gemaakt. Het schrijven van poëzie werd überhaupt niet gestimuleerd en mij is in die eerste jaren ook een schrijfverbod opgelegd.

Ik heb me daar nooit aan gehouden, maar het is niet bevorderlijk voor je vrijheid van geest. Na de reactie van Anton van Duinkerken stopte ik wel even met schrijven.

Maar op een gegeven moment dacht ik: ‘oké, dat vindt hij dan’, en toen begon ik weer. En het hield aan. Dat is de garantie dat het echt is.

“Toen ik 45 was, heb ik een heel zwaar auto-ongeluk gehad. Ik was niet bang om dood te gaan, ik was woedend. Dat heeft me gered, dat ik niet wou. Ik lag in een ziekenhuisbed in Purmerend.

En in dat bed wist ik zomaar ineens hoe een gedicht waar ik jarenlang aan had gewerkt anders, beter moest.

‘Bij de jezuïeten werd je op een rare manier onzeker van jezelf gemaakt’

“Nu ben ik in de laatste fase van mijn leven en ik weet niet precies hoe ik tegenover de dood sta. Ik heb veel mensen zien sterven en toch zal het anders zijn wanneer ik zelf ga. Tot mijn stomme verbazing gaan er veel mensen in vrede dood. Ik heb het bij mijn broer gezien. Hij was vreselijk ziek, maar zijn zoon zou drie maanden later trouwen en daar moest en zou hij nog bij zijn. De doktoren hadden gezegd: ‘Het is echt afgelopen.’ Mijn broer kon zich daar niet bij neerleggen en zei: ‘Er moet een dosering van medicijnen zijn waardoor ik het nog drie maanden volhoud.’

Hij las en las en zocht naar het geheim. Maar de tijd was er niet.

Toen zei hij: ‘Nou oké, dan is dat zo.’ Hij deed z’n ogen dicht en tien minuten later was hij dood.

“Er zijn ook mensen die woedend sterven. Die de dood zien als zo’n aanval in de rug, ook al zijn ze toch al 83 jaar. Een man van wie ik heel veel van geleerd, keerde zich naar de muur op

»

17

zin van het leven huub oosterhuis

AD

het moment dat hij hoorde dat de dood onherroepelijk was. Hij wilde niemand meer zien, terwijl het toch zo’n communicabele, lieve man was. Je weet niet van tevoren hoe je zult reageren.

Hoe het ook zij, dood moet je. En ik geloof dat je dat echt alleen moet doen. ‘In plaats van de dood was er licht,’ schrijft Tolstoi. Ik hoop op dat licht.

“Ik vind mensen die proberen met niks te bloeien heel moedig.

Die moederziel alleen in een verpleeghuis zitten en leven van een visioen waaraan ze zelf geen deel meer zullen hebben. Die worden getroost door het feit dat anderen dat wel zullen. Dat ontroert me. Ik hoop dat ik dat ook in me heb. Maar ik kan me best voorstellen dat als dat niet lukt, dat mensen dan zeggen: ‘Ik wil dood.’ Want daar zit volgens mij de zin van het leven. Dat je samen bent. De zin van mijn leven zijn natuurlijk mijn kinderen, kleinkinderen, mijn partner, vrienden. Maar ik bedoel het ook breder. Dat er een samenhang is tussen alle mensen op aarde. En dat mensen voor elkaar het leven zinvol proberen te maken.

“Jarenlang heb ik gewerkt aan het opzetten en laten bloeien van de Amsterdamse studentenecclesia, een progressieve geloofsgemeenschap. Ik ben nu bezig een jong team te vormen dat het werk kan voortzetten.

Ik probeer mezelf overbodig te maken. Dat is vreemd van ouder worden, dat er straks dingen doorgaan zonder jou. Zoals de levens van mijn kleinzoons. Ik ben er vreselijk nieuwsgierig naar, maar ik weet dat ik er heel weinig van te zien krijg. Ik realiseer me ook dat zij dingen te zien gaan krijgen in hun leven die ik nog nooit heb gezien en beleefd.

‘Ik probeer mezelf

overbodig te maken’

“Misschien dat ik in de toekomst nog een kinderboek schrijf. Mijn kinderen vertelde ik altijd het verhaal van de

‘Op de zon ontdekt hij het geheim van alles’

vogel met drie vleugels. Die derde vleugel had hij om naar de zon te kunnen vliegen. Als hij op de zon komt, ontdekt hij het geheim van alles, want er is daar een boek waar het allemaal in staat geschreven. Niet alleen in woorden, ook in muziek. Een jongen op de zon schrijft het allemaal voor hem over en de vogel bindt het boek op zijn rug om het naar de aarde te brengen. Maar het boek is zo zwaar dat hij niet goed meer kan afdalen. Als het vogeltje beseft dat hij het niet gaat halen, gooit hij het boek naar beneden. Ergens op het strand in Wijk aan Zee zijn een jongetje en meisje aan het vissen met een schepnet.

Plotseling halen ze een vis boven die een boek in zijn bek heeft.

De vis laten ze gaan en zij gaan zingen en lezen uit dat boek vol geheimen. En de vogel, die is nooit meer gezien, hij is ergens verdwenen in het heelal. “‘Wat goed van dat vogeltje,’ zei m’n zoon Tjeerd dan altijd, ‘dat-ie dat boek naar beneden heeft gegooid’”

Wie is huub oosterhuis?

Huub Oosterhuis is priester en dichter en vader van muzikanten Trijntje en Tjeerd Oosterhuis. Hij werd in de jaren zestig door de jezuïetenorde ontslagen omdat hij zich niet aan regels wilde houden die hij onmenselijk vond, zoals het celibaat.

Oosterhuis is oprichter van cultureel centrum De Rode Hoed in Amsterdam en voorganger in de Amsterdamse Studenten Ekklesia. In 2002 leidde hij de uitvaartdienst van zijn vriend prins Claus. Tijdens de afgelopen verkiezingscampagne was hij lijstduwer van de SP en maakte zich in het openbaar

woedend over het asielbeleid van minister Verdonk. Naast gedichten en proza schreef Oosterhuis honderden liederen, waarvan er vele zijn opgenomen in de kerkelijke liedbundels Liedboek voor de kerken, de Gezangen voor de liturgie en Zingt jubilate.

Van Huub Oosterhuis verschenen onder andere Een huis waar alles woont (proza; Balans, 2003); God weet komt het goed – Een keuze uit de liederen en gedichten (Muntinga, 2005) en Deze geboren vreemdeling - honderd preken en beschouwingen (De Prom, 2006).

19

de kracht

van steen

H

Ze zijn er nog: vakmensen die met hart en handen een eeuwenoud ambacht uitoefenen. Zens zoekt er elke maand een op. Deze keer Ruud van de Vliet, steenhouwer in Utrecht. ‘Als je een stuk steen onder handen hebt, geeft dat je kracht.’

Het was niet zíjn idee om steenhouwer te worden. Voormalig kunstschilder Ruud van de Vliet (49) volgde de grafische school en de kunstacademie en maakte vooral magisch-realistische schilderijen. Maar een goed belegde boterham leverde dat niet op. De steenhouwersopleiding die het arbeidsbureau hem op een goed moment aanbod, leek hem daarom wel wat.

Dus ging hij eind jaren tachtig weer twee jaar naar school, samen met vooral steenhouwerszonen. “Een zware opleiding, je stond van acht tot vier te hakken.”

Direct daarna kon hij aan het werk. Hij deed uiteenlopende klussen voor andere steenhouwers – letters beitelen in monumenten, natuurstenen vloeren leggen et cetera – en leerde zo veel bij. Na tien jaar begon hij voor zichzelf. “Heerlijk om helemaal mijn eigen weg te gaan.”

Vormen

Als steenhouwer heeft hij veel aan zijn kunstopleiding, vertelt Van de Vliet. “Ik heb veel over lettertypes geleerd en over het maken van een goed grafisch ontwerp. Als ik letters moet hakken in een gedenksteen of een monument, soms met een afbeelding erbij, dan zie ik hoe ik daar een mooi geheel van kan maken.” Wat hij op de kunstacademie ook leerde: denken in vormen. Driedimensionale ontwerpen ‘tekent’ Van de Vliet in z’n hoofd of hij zet ze daadwerkelijk op papier. Hij

Tekst ellen winkel beeld erik christenhusz

laat een foto zien van een door hem gemaakt grafmonument.

Aan de bovenkant van de grove steen zijn twee vogels uitgehakt, waarvan er een lijkt weg te vliegen. “Om dit te kunnen maken, moet je die vogels in de steen kunnen zien. Het is echt een beeldhouwwerkje.”

Integriteit

Een monument heeft een bijzondere betekenis voor de klant.

Het maken ervan vereist integriteit, vertelt Van de Vliet. Een heel sober monument maakte hij samen met de familie van een vrouw die tijdens diepzee duiken was verdronken. In Zeeland haalden ze enkele dijkverzwaringskeien op en die plaatsten ze op het graf. Op een van de stenen hakte hij enkel haar voornaam. Verder niets. Een prachtig effect. Naast het maken van monumenten werkt Ruud van de Vliet aan de meest uiteenlopende opdrachten. Hij restaureert trappen, gevels, schouwen en ornamenten, maar maakt ook aanrechtbladen, gootstenen en douchebakken. “En binnenkort ga ik een vloer leggen. Het leuke daarvan is dat daar architectuur bij komt kijken. Je moet de steen zo inpassen in de ruimte dat het qua kleur en qua vorm klopt. Ik hou erg van de barokstijl.

Bij een marmeren vloer kun je bijvoorbeeld een zuil maken langs de deuropening. Ik maak graag tempelachtige ontwerpen.”

»

hart & handen

AD

‘De begraafplaats is mijn showroom’ Sportief

Zoeten

Steenhouwen is zwaar werk. Om een natuurstenen trap uit een historisch pand te restaureren, haalt Ruud alle treden eruit.

Vervolgens schuurt hij ze, hakt de decoratieve lijntjes er opnieuw in en plaatst de treden terug. Zelf noemt hij zo’n klus niet zwaar, maar sportief. “Ik heb veel gesport, ben sportief ingesteld.”

Soms is een opdracht echt een stunt. “Pas informeerde een klant of ik een badkuip in de vorm van een ei uit een blok massief marmer kon maken. Het is een heel waagstuk, maar het kan.”

Materiaalkennis is bij dit soort opdrachten heel belangrijk, vertelt hij. Er zijn heel veel soorten natuursteen. Graniet is het hardst, in diepe aardlagen gevormd uit langzaam gestold magma.

Zandsteen en kalksteen zijn ontstaan uit gruis dat als sediment door water of wind is afgezet en weer is versteend. In marmer en kwartsiet zijn zowel stollingsgesteentes als afzettingsgesteentes aanwezig.

Ruud werkt graag met Vaurion, een kalksteen uit Frankrijk.

“Dat is niet zo ontzettend hard en het is heel mooi, je ziet de schelpen nog zitten. Arduin, een kalksteen uit België, is ook fijn om mee te werken. En laatst kwam iemand bij me met een schijf van een versteende boomstam. Echt supermooi. Ik heb er een tekst in gehakt, met de jaarringen mee.”

Met een diamantzaag, boren, beitels en hamers bewerkt hij het materiaal. “Het leuke van een steen is dat je hem elk gewenst effect kunt geven. Als ik een blok steen doorzaag, is deze beige of grijs. Ga je de steen vervolgens schuurt – zoeten noemen ze dat in België – dan komt de kleur naar boven. En door polijsten krijg je de kleur echt goed te zien: geel, rood, zwart, groen. Of je kunt een gezoete steen oliën, dat geeft een wat diepere kleur.

Het voordeel is dat je dan niet elk krasje ziet, zoals bij gepolijste steen.” Een showroom heeft Van de Vliet niet. “Mensen vragen daar wel eens naar. Dan zeg ik: ‘De begraafplaats is mijn showroom.’” Zijn werkplaats is in een werfkelder aan de Nieuwegracht. Als het droog is, staat hij graag buiten op de kade te hakken. Wanneer wij hem bezoeken, is hij bezig met een stuk Braziliaans blauw marmer, waarin de vormen van een zeepaardje al te herkennen zijn. “Dat is vrij werk. Ik wil het combineren met een stuk versteend zandstrand, dat ik hier ook heb liggen.”

Het steenhouwen heeft zijn hart veroverd: “Weet je wat het bijzondere ervan is? Als je een stuk steen onder handen hebt, geeft dat je kracht. Dat je al die vormen uit zo’n steen kunt halen, dat je dat in je macht hebt, dat is mooi.” www.vandevliet.nl.

23

steen der wijzen seks beschaaft

Seks beschaaft het andere doel van seks Seks voor de voortplanting, seks voor de lustbevrediging: oké. Maar seks blijkt ons door de eeuwen heen ook te beschaven. Lisette Thooft combineert evolutie-biologie en mythologie en concludeert: seks is het middel om tot ware liefde en echte vrijheid te komen.

Tekst Lisette Thooft illustratie babz.be

Aan watervlooien zie je dat seks een goed idee is, biologisch gesproken. Er is een bepaald soort watervlo, de Daphnia pulex, die zich op twee manieren voortplant: door seks en door zichzelf te klonen. Biologen van de Universiteit van Indiana vergeleken de resultaten hiervan en telden in de gekloonde nakomelingen veel meer nadelige mutaties. Seksuele voortplanting combineert telkens weer twee verschillende sets DNA en daarbij verdwijnen schadelijke afwijkingen veel makkelijker. Seks betekent dus: vooruitgang.Maar de kans is klein dat je je identificeert met een watervlo, of zelfs maar dat je tevreden vaststelt dat je je DNA gaat kruisen als je je brandend van begeerte in de armen van je geliefde stort. Er moet nog iets meer aan de hand zijn, qua mens.

Ik heb er een teleologische verklaring voor.

Teleologie houdt in dat je gelooft dat de schepping gericht is op een doel. In de wetenschap is dat al geruime tijd taboe; men gaat ervan uit dat wij een schitterend ongeluk zijn in een onverschillig heelal. Maar ik neem even aan dat we hier in Zens met spiritueel geïnteresseerden onder elkaar zijn en dat ik wel hardop mag schrijven dat het allemaal ergens goed voor moet zijn.

‘Seks moet in de Bijbel’

Welnu, als je de resultaten van de evolutiebiologie legt naast oeroude mythen zoals het Bijbelboek Genesis, het Gilgamesj-epos en andere oude verhalen, en je voegt daar nog wat historisch overzicht bij en enige praktische ervaring in de liefde, dan rijst daaruit een beeldschoon model op van het nut van de verdeling in twee seksen, met hun tegenstrijdige belangen en hun onuitroeibare wederzijdse aantrekkingskracht. Een briljant ontwerp voor beschavingsontwikkeling.

Seks moet

Mythen vertellen de waarheid op een symbolische manier. De evolutie van het leven op aarde staat min of meer beschreven in Genesis. Eerst heb je de zeedieren en de vogels, dan de grote gedrochten – de dinosaurussen – dan de zoogdieren, en dan komt de mens. Ergens in die evolutie is het model ontstaan van een opdeling in geslachten. De mythe plaatst die deling direct bij de schepping van de mens, alsof ze daarvoor uiteindelijk bedoeld is. In Genesis 1 heeft de Schepper de mens als heel en volledig bedacht. Naar zijn beeld geschapen – lees: bestaande uit scheppend bewustzijn, want dat is God – en zowel mannelijk als vrouwelijk. Daarna maakt hij van dit prototype een stoffelijk wezen, uit grond gevormd. Ook dat klopt nogal letterlijk, want we bestaan natuurlijk uit aarde; ons vlees is gevormd door voedsel dat uit de aarde komt.

In de Naardense Bijbel, de letterlijke vertaling, lezen we dan in Genesis 2, 21: ‘Dan laat de ENE, God, een verdoving vallen over de roodbloedige mens zodat die inslaapt; hij neemt één van zijn beide zijden en sluit met vlees de

»

25

steen der wijzen seks beschaaft

‘De menselijke ontwikkeling was toe aan patriarchale overheersing’

plek daarvan af.’

Een van beide zijden wordt de vrouw, de andere zijde wordt de man. De hele, androgyne mens wordt hier dus doormidden gedeeld. In de joodse traditie blijkt dit een gangbare interpretatie te zijn. (Het lijkt op de Griekse mythe van de doormidden gesneden bolmensen, verteld door Aristophanes in Plato’s Symposion, en er schijnt een soortgelijke mythe in de Veda’s te staan). Vervolgens lezen we wat de bedoeling is, in Genesis 2, 24: ‘Hechten moet hij zich aan zijn vrouw; worden zullen ze dan tot één vlees.’ Kortom, seks moet, in de Bijbel.

Ook in Genesis lezen we dat de eerste mensen zich bewust werden van hun seksualiteit en van de dood. De man en de vrouw eten van de boom van kennis van goed en kwaad – ze krijgen een menselijk bewustzijn – maar niet van de boom des levens, die hen onsterfelijk zou maken. Dus ze beseffen dat ze sterfelijk zijn. Dan beseffen ze dat ze naakt zijn; ze worden zich bewust van hun schaamdelen, hun menselijke seksualiteit. Hiermee zijn ze uit de lusthof verdreven – dat babyachtige, onschuldige, oceanische oerbewustzijn is voorbij.

Tot zover reageren man en vrouw hetzelfde, maar daarna blijkt het verschil. Dat lezen we in Genesis 3: voortaan zal de vrouw zonen baren en haar hartstocht richten op haar man. En de man zal met het zweet in zijn neusgaten aan het werk gaan.

Staat er letterlijk.

Lusthof

Wat onderscheidt de mens van de aap? Ik denk: een bewuste, en niet door natuurwetten gereguleerde omgang met seksualiteit.

En het bewustzijn van de dood.

In het Gilgamesj-epos, een verhaal uit Mesopotamië dat voor het eerst in 1200 vóór Christus op kleitabletten in spijkerschrift werd opgetekend maar nog veel ouder moet zijn, lezen we dat Enkidoe is geschapen als wildeman. Hij leeft als beest bij de beesten, drinkt water met de gazellen. De mensen hebben last van hem en verzinnen een list. Ze halen een priesteres van Isjtar – lees: een tempelhoer, want de priesteressen van Isjtar ging het uitsluitend om vruchtbaarheid, om seks – en deze opwindende vrouw verleidt Enkidoe. Dagenlang vrijen ze met elkaar, en als hij na een week even adempauze neemt en met de gazellen water wil drinken, vluchten die verschrikt van hem weg. Hij is mens geworden. In die hoedanigheid wordt hij de boezemvriend van koning Gilgamesj.

Als Enkidoe sterft, beseft Gilgamesj dat ook hij eens zal sterven.

Hij vindt dat onverdraaglijk en gaat op zoek naar onsterfelijkheid, maar dat mislukt. Het enige wat hij dan nog kan doen, zegt de mythe, is ervoor zorgen dat hij beroemd wordt, dat zijn roem hem zal overleven.

Androgyn

De mythen lijken daarin veel op wat evolutiebiologen zeggen: mannen zijn evolutionair zo ontwikkeld dat ze in de eerste plaats gericht zijn op het jagen op grote prestigeobjecten, en vrouwen zijn zo geëvolueerd dat ze zich richten op relaties.

Nog altijd is het zo dat de meeste mannen hun werk het belangrijkst vinden, en vrouwen hun gezin. We zijn al een heel eind opgeschoten in de evolutie en daarom zijn we geen archetypische mensen meer, bestaan er talloze uitzonderingen op de regel en zijn heel wat mensen zich androgyn aan het ontwikkelen. Maar voor de duidelijkheid zet ik het toch even schematisch neer: De vrouw richt zich op relaties, op de man, op baby’s baren, vruchtbaarheid, een gezin. Dat is een collectieve onderneming. Harmonie is belangrijk, een harmonieuze ordening.

Met andere woorden: je hebt er liefde bij nodig. Vandaar dat het typisch vrouwelijke streven ‘liefde’ is.

En de man gaat op jacht naar persoonlijke roem. Dat is een individuele onderneming, en mannelijke moed is belangrijk; de moed om onvervaard het onbekende tegemoet te treden.

Je hebt er vrijheid voor nodig, vrijheid van beperkingen, van

angst. Vandaar dat het typisch mannelijke streven ‘vrijheid’ is.

Nu kom ik met mijn teleologische argument. Stel dat de einddoelen van de spirituele evolutie van de mens zouden zijn: vrijheid en liefde. Er zijn mensen die dat zeggen of zeiden, bijvoorbeeld Rudolf Steiner. Mij klinkt dat heel logisch in de oren. Vrijheid en liefde zijn twee kanten van dezelfde medaille, namelijk belangeloosheid, egoloosheid of keuzeloos bewustzijn.

Zonder vrijheid is liefde beklemmend en zonder liefde is vrijheid onverschillig. Je kunt het in een schema samenvatten.

De vrouw streeft uiteindelijk naar liefde, en de man naar vrijheid.

Dat is het hoogste doel, een ver einddoel. Maar ze beginnen als het ware onder aan de evolutieladder, elk aan een kant en wijd uit elkaar, zelfs tegengesteld.

Zij begint met gehechtheid. Ze wil zichzelf aan die man vastplakken, ze wil hem naast zich op de bank, ze wil dat hij blijft.

Anders kan ze geen knus nestje bouwen. Ze plant haar emotionele nagels ferm in zijn rug. Ze richt haar volle aandacht op hem, betuttelt, bemoedert, verbetert hem.

Hij begint met ondernemingslust. Hij wil juist weg, hij wil dingen doen, zijn persoonlijke vrijheid ervaren en grootse daden verrichten. Je zou zelfs kunnen zeggen dat ze zo’n beetje hun eigen voortplantingsorgaan imiteren. De vrouw gedraagt zich als een eitje en zegt: ‘Het moet erin! Kom hier, ik eet je op!’ Dat klinkt misschien gek, maar in de prehistorie, toen vrouwen de baas waren en de Grote Moedergodin werd aanbeden in vruchtbaarheidscultussen, waren mensenoffers heel gewoon. En aanvankelijk werden die letterlijk opgegeten. Later is dat symbolisch geworden; we kennen het nog uit de eucharistie waarin we het lichaam en het bloed van Jezus nuttigen. En de man gedraagt zich als een zaadcel op weg naar de eicel, en zegt: ‘Iedereen opzij, ik moet winnen! Ik wil naar de top en de anderen mogen dood!’

Loslaten

Aan de voet van de evolutieladder zijn vrouwen dus onmogelijk vraatzuchtig en mannen onmogelijk vechtlustig. Dat schiet niet op. Dus er moet beschaafd worden. En hoe gaat dat in

zijn werk? Door de interactie tussen de twee seksen, de onweerstaanbare aantrekkingskracht en het conflict. Hoe het er schematisch uitziet, zien we in de christelijke mythe over Jezus en Maria Magdalena. Jezus offert zichzelf op, zegt die mythe, hij aanvaardt vrijwillig zijn kruisdood uit liefde voor de mensen.

Dat is het typisch mannelijke offer. Een man die zijn vrijheid offert voor de liefde, die zich leert beheersen in seksueel opzicht, transformeert daarmee zijn ondernemingsdrang tot innerlijke, geestelijke, ware vrijheid. Hij herrijst, op een hoger niveau.

Voor een vrouw is dat geen goed idee, zelfopoffering. Het leidt niet tot ontwikkeling. Vrouwen moeten doen wat Maria Magdalena krijgt opgedragen in Johannes 20, 17, als ze Jezus herrezen terugvindt in de tuin van Nikodemus en hem om de hals wil vallen. Vroeger las je dat Jezus zei: ‘raak me niet aan’. Maar dat blijkt een foute vertaling te zijn. Het Grieks is mè mou haptou – letterlijk: grijp mij niet vast zoals een roofvogel zijn prooi. Dus Jezus zegt: laat me los. Loslaten hoef je mannen niet te leren, dat kunnen ze maar al te goed. Maar vrouwen moeten wel leren om hun geliefden los te laten. Dat maakt van hun hechting echte liefde.

De allereerste primitieve man liet zich kennelijk door de vrouwelijke seksualiteit tot mens transformeren – zo lang geleden dat we het alleen in mythen terugvinden. En de primitieve vrouw liet zich vervolgens door de man beschaven. In de geschiedenis is dat wel te traceren: de matriarchale samenlevingen met hun dwingende collectief en hun vruchtbaarheidscultus werden vervangen door de patriarchale. Dat kun je zien

‘Bij een

vrouw leidt

zelfopoffering niet tot ontwikkeling’

»

27

steen der wijzen seks beschaaft

als een mega-beschavingsoffensief: mannen braken los uit de seksuele macht van vrouwen en onderwierpen hen aan strenge kuisheidsregels. Sommige feministen zijn nog steeds boos over die patriarchale overheersing. Maar is dat terecht? Het was er tijd voor, de menselijke ontwikkeling was eraan toe – net zoals een peuter ooit een kind wordt en zijn orale fixatie achter zich laat.

Een cultuur wordt altijd gevormd door mannen en vrouwen samen. Vrouwen moeten van harte hebben meegewerkt aan de cultuuromslag. Dat kun je ook zien aan sprookjes, eeuwenlang vooral door vrouwen aan hun kinderen en kleinkinderen verteld.

Er zijn talloze sprookjes waarin een zieke oude vrouw sterft of een slechte oude vrouw, een heks, wordt verslagen – een symbolische verwijzing naar de oude moederculturen die werden vervangen door de nieuwe mannenmaatschappij.

Zo is dat proces dialectisch voortgegaan, eeuw in, eeuw uit, in golvende machtswisselingen tussen mannen en vrouwen. In de periode van de hoofse liefde bijvoorbeeld, in de twaalfde eeuw in West-Europa, lieten mannen zich weer door vrouwen beschaven.

Zelfopoffering voor de liefde, voor de aanbeden dame, was het nieuwe mannelijke ideaal. De hoofse regels eisten dat mannen zich ridderlijk gingen gedragen. Als gentlemen. Bijvoorbeeld door de door hen overwonnen rivalen in leven te laten. Het gevolg was dat bloeddorstige roofridders zich ontwikkelden tot rechtvaardige heersers, waarvan de hele maatschappij profiteerde.

Ideaal

Het historische voorbeeld van de hoofse liefde toont aan dat de ontwikkeling niet altijd door een conflict op gang wordt gebracht; de beschavingsimpuls kan ook bewust zijn, vanuit een ideaal. Je zou je kunnen afvragen of we niet langzamerhand toe zijn aan zo’n nieuwe, bewuste impuls, vanuit en via de seksualiteit. De wereldwijde porno-industrie neemt zulke gigantische proporties aan en het effect van al die consumptieve, liefdeloze seks op mannen, vrouwen en niet te vergeten kinderen is zo funest dat er vroeg of laat wel een tegenbeweging op gang moet komen.

‘De hoofse liefde laat zien dat voor ontwikkeling niet altijd conflict nodig is’

Tantrische of taoïstische seksualiteit – kort samengevat: seks zonder dat klaarkomen het doel is – is het bewust integreren van mannelijke en vrouwelijke energie. Het werkt met een richtingomkering, een ‘bekering’: in plaats van zijn zaad te geven, absorbeert de man met zijn penis de vrouwelijke energie. En in plaats van haar partner emotioneel te claimen, laat de vrouw iedere poging tot controle los. Veel mensen kennen dat al; in een geslaagde vrijpartij zit vaak spontaan een tantrisch element. Maar je kunt het dus ook bewust beoefenen.

En dan ben je bewust bezig met beschavingsontwikkeling, met het integreren van het mannelijke en het vrouwelijke in jezelf.

Hoe meer mensen dat doen, hoe makkelijker het wordt. Vroeg of laat vormt zich een kritische massa en dat leidt dan tot een cultuuromslag.

Waar we uiteindelijk uitkomen, of we over zevenduizend jaar allemaal androgyn zijn en of seks dan nog bestaat of dat het overbodig is geworden… wie zal het zeggen? Voorlopig valt er door seks nog heel wat te beschaven.

Lisette Thooft is journalist en publiciste.

Zij werkt haar denkbeelden verder uit in haar boek Jezus & Maria Magdalena. Een mythe van liefde en vrijheid (Balans, 2006).

29

rubriek parels

Van wie?

AD

Paula Terpstra (30), tv-producer, Amsterdam. Wat Het boek Vroeger toen ik groot was. Vergaande herinneringen van kleine kinderen van Joanne Klink (ISBN 9025944523, Ten Have 1991).

Beschrijving Ervaringen van kleine kinderen waaruit blijkt dat ze wijsheid en inzichten hebben meegekregen van voor hun geboorte. Met visies van onder andere regressietherapeuten. Waarom Paula: “Het is al een wat ouder boek, maar wat mij betreft nog steeds een ontzettende aanrader. Een kennis drukte het mij in de handen en vanaf de eerste pagina kon ik het niet meer wegleggen. Ik was heel verbaasd over hoe concreet de verhalen van de kinderen zijn, over bijvoorbeeld hun vorige leven of waarom ze hun gezin hebben ‘uitgekozen’.

Van wie?

Ik geloofde al in reïncarnatie, maar dit boek versterkte mijn gedachte Sandra Laurenssen (39), comdat iedereen een bepaald pad moet afleggen, dat je in dit leven een municatieadviseur, Driebergen. Wat De bepaalde opdracht hebt. Na het lezen hiervan besefte ik nog meer nieuwe animatiefilm van het sprookje Peter en de Wolf, dat dingen niet voor niets gebeuren. Dat ik met dat wat mij overregie Suzie Templeton, 2006. Verkrijgbaar op dvd. Beschrijkomt iets moet, het niet uit de weg moet gaan of moet gaan ving Wie kent het niet? Peter en de Wolf, het sprookje op muziek van zitten kniezen, maar dat ik er een bepaalde lering uit Prokofjev. Peter wordt door zijn grootvader heel beschermd opgevoed. moet trekken. Maar ja, dat ook echt doen, dat Hij mag de tuin niet uit, omdat hij dan wel eens in de klauwen van de wolf is natuurlijk een tweede. Gelukkig heb ik kan vallen. Samen met zijn vrienden eend en vogel lukt het hem toch van de vrijdaar dan weer een heel leven heid te proeven en... de wolf te vangen. Waarom Sandra: “Dit al meer dan zeventig voor.” jaar oude sprookje is vooral bekend van uitvoeringen door orkest met verteller. Zelf speelde ik als kind al ‘voetje van de vloer’ als mijn vriendinnetje en ik de lp opzetten en ‘de wolf hoorden’. Nu, dertig jaar later, heb ik deze nieuwe uitvoering op dvd gezien. Hij roept het gevoel van vroeger weer op, maar overtreft voor mij alle eerdere uitvoeringen. Er is geen verteller. De animatie is gemaakt met poppen: iedere minuscule beweging van een pop is gefotografeerd. Deze foto’s zijn achter elkaar gemonteerd, zodat er een vloeiende, echte beweging overblijft. Aan deze film is vijf jaar lang met meer dan 250 medewerkers keihard gewerkt. De makers hebben spanning, drama en vooral ook humor heel mooi gecombineerd.

Ik heb ademloos zitten kijken. Vooral naar de gezichtsuitdrukkingen Of het nu een boek, een film, een restaurant of een mooie van de poppen en de wijze waarop ze op de maat bewegen. Peter plek is. Soms is iets zo bijzonder dat je het met iederen de Wolf is heel geschikt om kinderen te laten kennismaeen wilt delen. Laat het ons weten! Stuur een e-mail naar ken met klassieke muziek en de instrumenten in een redactie@zens.nu of een brief naar redactie Zens, postbus orkest. Maar deze film is zeker ook voor 1923, 1200 BX Hilversum, o.v.v. ‘parels’. De inzenders van de volwassenen een belevenis.” geplaatste parels ontvangen een Zens-geschenk.

PARELS

31

thema

duurzaam

34

Duurzaam moet gewoon en saai worden

Elke dag ontstaat er wel een nieuw burgerinitiatief of samenwerkingsverband. Is de ideale duurzame wereld maakbaar?

Graag lekker en leuk

40

Met haar stralende biowinkel Xummum vertegenwoordigt Willemien Blankenaauw het nieuwe duurzaam ondernemen. ‘Deze branche kan wel wat joie de vivre gebruiken.’

47

Zo doe je het

Eerst voor gek verklaard, nu een lichtend voorbeeld.

Jan Juffermans leidt rond in zijn ultra duurzame huis.

33

thema duurzaam

duurzaam moet

gewoon

en saai worden

Duurzaamheid.Wieheeftheternietover?

De bewustzijnsomslag is nu een feit.

Hoe zetten we die omslag om in daden? tekst Ad van der Neut

D

Duurzaamheid doe je niet ‘even’. Om te beginnen is duurzaamheid meer dan het milieu. Het gaat om de drie P’s planet, people en prosperity. ‘Planet’ staat voor ‘milieu’ – de ecologische gevolgen, ‘people’ voor ‘mensen’ – de sociale gevolgen, en ‘prosperity’ voor ‘welvaart’ – economische en maatschappelijke winst. Zijn die drie P’s met elkaar in evenwicht, dan spreek je van duurzame ontwikkeling.

Een complex thema dus. Alles hangt met elkaar samen, oude grenzen gelden niet meer. Een voorbeeld: de Nederlandse boer kan zich niet meer alleen met landbouw bezighouden.

Voor duurzame landbouw moet hij ook met water- en natuurbeheer aan de slag. En hij krijgt te maken met dilemma’s. Voor het milieu is het, vanwege de mestproblematiek, beter om het vee op stal te zetten. Maar dat botst weer met het dierenwelzijn, dat zegt dat de koeien lekker de wei in moeten.

Bij zo’n allesomvattend onderwerp, vol botsende belangen en schijnbare en echte tegenstellingen, heb je een samenbindende, richtinggevende visie nodig. En natuurlijk kijken burgers en bedrijven dan naar de overheid. We mogen dan niet gek veel vertrouwen hebben in onze politici, we verlangen nog steeds leiderschap van de overheid. Bedrijven op hun beurt wensen van de overheid vooral duidelijkheid over de – liefst ruime – kaders waarbinnen ze kunnen opereren. Bovendien, stelt duurzaamheidadviseur Anastasia Kellermann terecht in een essay over duurzaam leiderschap Duurzame overheid? Tijd voor duurzaam leiderschap, te downloaden via www.senternovem.nl): ‘Wie kan burgers en bedrijven beter stimuleren dan een overheid die het algemene, niet individuele belang dient?’

ter van Verkeer en Waterstaat, op de vraag of de ministersploeg overstapt op hybride Japanners. Staatssecretaris van Milieu Sharon Dijkstra verschool zich achter de leasecontracten die een overstap zouden verhinderen. Kellermann schreef het in het genoemde essay al: ‘Het zal psychologisch, politiek en economisch een moeilijke weg blijken. Vooral omdat we in alle kwetsbaarheid bij onszelf moeten beginnen.

Maar het is het enig begaanbare pad dat het tij kan keren. Daar is visie voor nodig.

Realiteitszin, overtuigingskracht, doorzettingsvermogen en vooral lef!’ Dat de weg naar duurzaamheid moeilijk is, erkent de overheid wel – niet voor niets is zij prominent deelnemer aan het eigen programma Leren voor duurzame ontwikkeling. Een totaalvisie op duurzaamheid is één, de vertaling daarvan in langetermijnbeleid is twee. Dat vraagt niet alleen om creativiteit en denken over de eigen grenzen bij politici. Maar vooral om dergelijke kwaliteiten bij hun ambtenaren. Kabinetten komen en gaan, het zijn de ambtenaren die het moeten doen. Zij moeten duurzaamheid verinnerlijken. Pas dan wordt duurzaamheid de drijvende kracht achter elke overheidsactiviteit.

‘Duurzame ontwikkeling wordt een ander verhaal als je de auto moet laten staan’

Lef

De belangrijkste eigenschap van een duurzame leider is dat hij inspireert tot ander gedrag. Niet door regels te geven, maar door voor te doen. Het nieuwe kabinet had op dat punt een valse start.

“Nou, ik dacht het niet,” antwoordde Camiel Eurlings, minis-

WalMart

Anders dan je misschien zou verwachten, is het bedrijfsleven met die verinnerlijking al een stapje verder. “Duurzaam ondernemen is geen trucje. Het moet de essentie van je bedrijfs strategie zijn,” aldus de huidige milieu-minister en voormalig hoogleraar duurzaam ondernemen Jacqueline Cramer. Voor veel bedrijven is duurzaamheid niet langer ‘leuk voor het imago’, maar een volwaardig onderdeel van hun corebusiness, hun kernactiviteit. Shell bijvoorbeeld heeft geleerd van de Brent Spar-affaire in 1995. Sindsdien is het klimaat integraal onderdeel van het beleid. Een radicale ommezwaai maakte de grootste werkgever (1,6 miljoen werknemers) ter wereld, WalMart. De Amerikaanse supermarktgigant wil naar

»

35

thema duurzaam

Duurzaam doe je samen

Van ‘ieder voor zich’ naar ‘partners in business’. Op weg naar een duurzame samenleving werken we steeds meer samen. Vier veelbelovende voorbeelden.

• Het ministerie van Buitenlandse Zaken zorgt samen met NUON en Oxfam Novib voor duurzame energie in Zuid-Afrika. In de provincie Kwazulu-Natal werden oude zeecontainers omgebouwd tot werkplaatsen waarin lokale bewoners bedrijfjes zijn begonnen. Eén container (12 meter lang, 2,4 meter breed) biedt aan gemiddeld vijf ondernemers plaats. Zonnepanelen op de containers zorgen voor de benodigde energie. Ook twee lokale partijen doen mee: energiebedrijf RAPS en het Rural Wealth Creation Project – een ngo die startende ondernemers traint in ondernemersvaardigheden. Het project in Zuid-Afrika is een van de vier publiek-private partnerschappen die de Nederlandse regering eind 2004 sloot.

Hiermee moeten ruim zeven miljoen mensen in Afrika en Azië aan schone energie worden geholpen.

• Ook veel duurzame keurmerken zijn het resultaat van (internationale) partnerschappen. Het MSC-keurmerk voor duurzame visserij bijvoorbeeld. Unilever en het Wereld Natuur Fonds startten in 1997 met het Marine Stewardship Council (MSC), beheerder van het keurmerk. MSC is sinds 1999 onafhankelijk en vertegenwoordigt meer dan honderd organisaties uit twintig landen: wetenschappelijke organisaties, natuur- en milieu-ngo’s, consumentenorganisaties, naast de internationale overheid (VN, OESO, EU), de visindustrie en de detailhandel. In 2006 waren er wereldwijd al 332 producten met het MSC-keurmerk.

• De Shell Foundation (het Shell-fonds voor goede doelen) zoekt met zijn Embarq-programma naar duurzame oplossingen voor de verkeersproblemen en luchtvervuiling in de grote wereldsteden, samen met de steden zelf. Meest geslaagde Embarq-project tot nu toe is Metrobus in Mexico City, een busbaan van 20 kilometer met bijna honderd bussen. Sinds de start in 2005 vervoerde Metrobus al meer dan honderd miljoen passagiers. Geïnspireerd door dit succes werken nu ook andere wereldsteden met Embarq, waaronder Shanghai, Hanoi, Istanbul en São Paulo.

• Het verkeersprobleem bij de wortel aanpakken gebeurt op initiatief van Stichting Natuur en Milieu. In samenwerking met de Nederlandse auto-industrie ontwierpen twaalf studenten van de universiteiten van Delft, Eindhoven en Twente een toekomstauto. Doel: aantonen dat duurzame mobiliteit niet alleen schoon, stil en zuinig, maar ook comfortabel en aantrekkelijk kan zijn. Ervaar het vast zelf in het ‘Auto van de toekomst’-paviljoen op de AutoRai (29 maart t/m 9 april).

nul afval, naar nul CO2-uitstoot en naar 100 procent duurzame producten en diensten. The New York Times noemde het bedrijf, nu het ook duurzaamheid van zijn leveranciers gaat eisen, ‘de nieuwe regulator’. Niet de Amerikaanse overheid, maar Walmart probeert ervoor te zorgen dat de CO2uitstoot op grote schaal wordt teruggedrongen.

Meer bedrijven nemen die rol op zich en spreken daarbij ook de overheid aan. Zo vroegen begin dit jaar tien grote bedrijven in de VS (waaronder Dupont, BP en Alcoa) samen met vier natuurbeschermingsorganisaties de Bush-regering om een veel strengere milieuwetgeving. Ook vanuit het Nederlandse bedrijfsleven klinken kritische geluiden. ‘De overheid heeft haar duurzame voorbeeldrol te laat opgepakt,’ stelde het het ministerie van Economische Zaken in haar evaluatierapport Terugblikken en vooruitzien. Voortgangsonderzoek maatschappelijk ondernemen, februari 2007.

Bedrijven zijn natuurlijk niet roomser dan de paus, die in zijn nieuwjaarstoespraak overigens ook de mond vol had over duurzaamheid. Er is met duurzaamheid ook geld te verdienen. Niet alleen op productniveau – de markt voor duurzame producten is booming – ook op de financiële markten. Analisten volgen het duurzame gedrag van de grote bedrijven met argusogen. Een misstap heeft een onherroepelijk gevolg voor je beursnotering en je plaats op de steeds belangrijker wordende duurzame indexen. En dan is er natuurlijk de consument. ‘Duurzaam’ wordt een steeds belangrijker koopargument. Dus doe je als bedrijf je uiterste best om duurzamer te zijn dan je concurrent.

Fun

Terwijl de nationale overheidsorganen nog worstelen met verinnerlijking en de moeizame stappen richting praktijk, zijn de lokale overheden al besmet met het ‘wie is het duurzaamst’-virus. Amsterdam wil ‘duurzaam aan de top’ zijn. Sterke punten in de plannen: de gemeente geeft zelf het goede voorbeeld – Amsterdam moet in 2015 CO2-neutraal

‘Qua duurzame ontwikkeling is het bedrijfsleven verder dan de overheid.’

zijn, en achterblijvers worden gestimuleerd door middel van platforms van duurzame ‘koplopers’. Rotterdam kan weer trots zijn op de toetreding, afgelopen februari, tot het prestigieuze Clinton Climate Initiative (CCI) – een alliantie van veertig wereldsteden die de uitstoot van CO2 fors wil verminderen. In de provincie zijn er elk jaar weer meer inschrijvers voor de Entente Florale – de ‘wie is de groenste plaats van Nederland’-competitie.

Zo’n stedenrace geeft duurzaamheid iets spannends, iets leuks. Duurzaamheid als fun. Het lijkt een belangrijke insteek te worden bij het benaderen van de burger/consument. Het opgeheven vingertje werk niet. Niet voor niets zijn frisse, ludieke campagnes als ‘Adopteer een kip’ een succes. Iets opgeven hoef je niet. Je krijgt er – met weinig moeite bovendien – vooral iets bij: een kip ja, en het goede gevoel dat je je steentje bijdraagt.

Tegelijkertijd verwacht die consument meer dan alleen fun.

Hij wil ook betrouwbare en heldere informatie. Heeft recyclen zin? Welke brandstof moet ik gebruiken? Zijn ecovakanties echt duurzaam? De meeste consumenten zijn de weg kwijt in de veelheid aan keuzes, technologieën, producten en tegenstrijdige claims. En hebben geen tijd en/of zin zich in alle informatie te verdiepen. Waar het dan op aankomt, is dat je de boodschapper moet kunnen vertrouwen. En wat dat betreft bevinden we ons in een chaotische fase. De Duitse regering schatte de bereidheid van de Duitse automobilist om voor biodiesel te betalen faliekant verkeerd in. Nadat de brandstof vorig jaar augustus met 9 cent per liter werd belast, daalde het gebruik met 30 tot 40 procent. Niet eerder met het thema geafficheerde BN’ers als Hennie Huisman (tweede huis op Aruba) en Beau van Erven Dorens werpen zich op als strijders voor een cool climate. Bedrijven die altijd braaf meehobbelden in de ratrace profileren zich nu als kampioenen van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het is verwarrend als plotseling iedereen zegt duurzaam te zijn.

»

Aan de slag

Het thema duurzaamheid zet betrokken burgers aan tot daden.

Hieronder verschillende inspirerende burgerinitiatieven.

• Stichting De Groene Garage biedt via haar serviceproject Band op spanning bedrijven aan om de autobanden van hun medewerkers op de juiste spanning te brengen. Ruim de helft van alle Nederlandse auto’s rijdt met onderspanning. Jaarlijks wordt daardoor al snel 150 miljoen liter brandstof zinloos verbrand. De Groene Garage is een initiatief van Laurens Drogendijk, de man achter GreenCab, het eerste taxibedrijf met elektrisch aangedreven auto’s in Europa. Drogendijk won in 2006 met Band op spanning de eerste prijs voor het beste idee in het Duurzame Koffertje, dat jaarlijks op Duurzame Dinsdag aan de regering wordt aangeboden www.bandopspanning.nl • Duurzame Dinsdag 2007 valt op 4 september. Thema dit jaar: ‘Zet duurzaam consumeren op de kaart!’ Ook een goed idee of initiatief op dit gebied? Surf naar www. duurzamedinsdag.nl en stop het in het Duurzame Koffertje.

• Roger Cox, advocaat in Maastricht, richtte begin dit jaar Planet Prosperity Foundation op. Dankzij Planet Prosperity is Al Gore’s film An inconvenient truth rond deze tijd vier weken lang gratis te zien in zeventien steden. Ondertussen bereidt Cox alweer een nieuwe actie voor, dit keer over het fenomeen ‘cradle to cradle’ (producten die 100 procent herbruikbaar zijn). www.planetprosperity.org • ‘Gewone burgers’ Annemarie de Raadt en Tatiana van Lier startten het webforum Zine.nu. Deelnemers stimuleren elkaar met praktische tips en ideeën in duurzaam energiegebruik. De beste energiemaatregelen komen in een ‘Tiptop 100’. Bovendien laat de KlimaatNeutraal Groep (Stichting Doen, Stichting Face en Triodos Bank) voor elke ‘Ziner’ een jaar lang vijf bomen groeien in het Zine-bos in Kibale Nationaal Park (Oeganda).

Goed voor een reductie van 0,1 ton CO2, ofwel een jaar televisiekijken en twee keer per week wassen. www.zine.nu

37

thema duurzaam

‘Het is

verwarrend als plotseling

iedereen zegt duurzaam te zijn’

AD

Verbondenheid

‘Maar die ideale, duurzame wereld komt er niet’

Waar staan we nu? Is de collectieve omslag in het denken werkelijk een feit en staan we aan het begin van een tijd waarin we die duurzame samenleving werkelijk gestalte gaan geven? Het lijkt er in ieder geval op. Steeds meer partijen komen erachter dat partnerschap en niet confrontatie een logische benadering is. Neem de ngo’s. Hun traditionele rol van luizen in de pels heeft z’n tijd gehad, beseffen ze ook zelf. Steeds meer worden ze partners in business (zie kader ‘Duurzaam doe je samen’, pag. XX). Van bedrijven, maar ook van overheden, burgers, universiteiten en adviesbureaus. Overheden op hun beurt lijken hun burgers nu toch echt serieus te nemen. Een tendens is het rechtstreeks raadplegen van het publiek. De vermoedelijke nieuwe Britse premier Gordon Brown kondigde aan dat zijn regering op grote schaal gebruik zal maken van publieksbijeenkomsten en burgerjury’s. In Nederland werkt het ministerie van VROM voor het thema duurzaamheid met een publieksagenda en publieksbijeenkomsten. Een ander voorbeeld van publieksparticipatie is de actie Doe mee! van de Nationale Jeugdraad. Jongeren laten hun stem horen en debatteren over duurzaamheid met politici, beleidsmakers, het bedrijfsleven en ngo’s. Daar spreekt een nieuw besef van verbondenheid uit, dat je tot nu toe de grootste winst op de weg naar een duurzame samenleving mag noemen.

Hoogleraar duurzame ontwikkeling Pim Martens houdt niet zo van het begrip duurzaamheid.

De weg is nog lang, dat is wel duidelijk. Uiteindelijk gaat het om een complete cultuuromslag, het aanleren van talloze, andere gewoontes. De school van mijn vierjarige dochter in het Spaanse stadje waar ik woon, telt zeshonderd leerlingen. Welgeteld drie ouders brengen hun kind met de fiets naar school. Een van die ouders ben ik. Een bewuste keuze? Eerlijk gezegd niet. Als Nederlander ben ik niet anders gewend. Ik weet niet beter. Ons gedrag bestaat voor het grootste deel uit onbewuste handelingen, weten psychologen. Juist daarom is het moeilijk te veranderen. Toch is dat waar we naartoe moeten. Duurzaam leven omdat we niet beter weten.

Uit gewoonte. Dan wordt duurzaam echt duurzaam.

Omslagje

“Wij vielen in slaap bij An inconvenient truth van Al Gore. Zijn grote nieuws was voor ons al tien jaar gesneden koek. Waarom spreekt het nu zo aan? Het heeft alles te maken met de persoon die het brengt.” Pim Martens is hoogleraar duurzame ontwikkeling aan de Universiteit Maastricht en Hogeschool Zuyd. Daarnaast is hij directeur van het International Centre for Integrated Assessment and Sustainable Development in Maastricht. Als je bij Martens studeert, heb je te maken met onder meer economie, milieukunde, cultuurwetenschapen, psychologie en beleidswetenschappen. “In feite beoefenen we hier een geëngageerde vorm van interdisciplinaire wetenschap. Mijn studenten komen terecht in de politiek, in ngo’s, in het bedrijfsleven en in de wetenschap. Daar kunnen ze in de praktijk verder streven naar een duurzame samenleving.

We proberen duurzaam denken ook in het curriculum van lagere scholen en lerarenopleidingen te planten.” Is het collectieve bewustzijn ten aanzien van duurzaamheid echt veranderd? Martens: “De afgelopen decennia hebben we vaker pieken gezien. Toen ging het over het gat in de ozonlaag en de zure regen. Iedereen ontzettend bezorgd. Nu zie je dat we allemaal druk zijn met de gloeilamp. Op zich goed, en je kunt wel zeggen dat we in ons denken een zekere kritische grens zijn gepasseerd. Maar de focus blijft beperkt. Het zijn incidenten. Mensen moeten ook interdisciplinair gaan denken. Zolang duurzaamheid geen pijn doet, is iedereen voor. Het wordt een ander verhaal als je de auto moet laten staan.”

Martens is niet pessimistisch over de veerkracht van de mens. “Maar ik ben dat wel over ons denken in termen van winners en losers. Ik denk dat we de komende jaren veel gaan bereiken op het gebied van technologische innovatie. Drinkwater winnen uit zeewater bijvoorbeeld. Wij gaan daarvan profiteren, maar veel mensen in ontwikkelingslanden niet. Die gaan het niet wezenlijk beter krijgen. Voor duurzaamheid zul je echt dingen moeten laten voor mensen die heel ver weg zijn en die je niet kent. Dat is de echte omslag. Anders blijft wat er nu gebeurt een omslagje.” Martens houdt niet van het begrip duurzaamheid. “Het is mij te veel een vaststaand begrip. Die ideale, duurzame wereld komt er niet. Het zou naïef zijn om te denken dat we dat kunnen bereiken. Ik heb meer met het begrip duurzame ontwikkeling. Daar spreekt uit: je blijven ontwikkelen, opties openhouden en zo goed mogelijk reageren op wat je op je pad vindt. Dat is realistisch.

Natuurlijk, we moeten een doel hebben, maar het gaat om de weg.” (E H P)

39

thema duurzaam

Biologisch

anno 2007 graag lekker en leuk

A

Biowinkel nieuwe stijl Xummum in Ermelo is een halfjaar na de opening een succes. Willemien Blankenaauw vertegenwoordigt het nieuwe ondernemen in de natuurvoedingswereld. Vakkennis, duurzame idealen, zakelijkheid en genieten moeten hand in hand gaan.

Al bij de eerste stap in Xummum word je verleid door allerlei heerlijkheden. Eerst een stukje kiwi proeven of een kijkje nemen bij het kookeiland? De biologgische winkel opende ruim een halfjaar geleden zijn deuren. De winkel, licht en fris ingericht, wil uitstralen dat koken, eten en boodschappen doen een feest mag zijn en vooral: dat biologisch eten niet alleen gezond, maar ook leuk en lekker is. Daarom kunnen klanten op zaterdag bijzondere gerechten proeven die een kok ter plekke bereidt en vinden ze in de delicatessenhoek een keur aan wijnen, bijzondere sauzen en regionale kazen.

In een koeling liggen producten voor het grijpen die samen een compleet menu vormen. Slimme lijstjes met recepten en ingrediënten zorgen voor de nodige inspiratie voor het maken van nieuwe gerechten. Handige hulpmiddelen voor de gehaaste kok. Daarnaast kun je bij Xummum terecht voor kookworkshops, reinigingskuren en thema-avonden over gezond eten.

‘Ik laat zien dat ‘biologisch’ ook hip, mooi en gemakkelijk kan zijn’

tekst Maartje de Gruyter Goris beeld Marius Bassie

Eerlijke informatie

Ondernemer Willemien Blankenaauw (35) was voor het Xummum-avonduur al eigenaar van de HEMA-vestiging in Ermelo. In haar leven maakte rustig koken en eten de afgelopen jaren steeds meer plaats voor snelle kant-enklaarmaaltijden. Albert Heijn was haar stamwinkel. “Een fantastische zaak, vind ik nog steeds. Maar ik kom er nooit meer,” zegt Blankenaauw. “Want ik wilde gezonder eten.

Ik werd me steeds meer bewust van de troep die je allemaal binnenkrijgt als je niet goed let op wat je eet. En als ik bijvoorbeeld een scharrelei eet, wil ik er een van een kip die ook écht heeft gescharreld. Ik wil niet alleen gezonde voeding, maar ook eerlijke informatie over wat ik eet.”

Haar weerstand tegen chemicaliën, plastic verpakkingen en bewerkte voeding werd groter en groter. Begin vorig jaar was Blankenaauw overtuigd: zij zou een aantrekkelijke winkel starten met alleen maar eerlijke voeding. “Ik wist zeker dat ik niet de enige ben met een groeiende behoefte aan verantwoord eten. Veel mensen willen wel, maar doen het nog niet. Die groep wil ik inspireren en laten zien dat biologisch ook hip, mooi en gemakkelijk kan zijn. We hebben – gelukkig - de kennis en de producten in huis waar de traditionele bioconsument op rekent. Met die expertise en met aandacht voor de klant willen we ook nieuwkomers over de drempel halen.”

Cultural Creatives

De drempel van de natuurvoedingswereld is nog steeds hoog. Hoewel de interesse voor biologische voeding toeneemt, koopt nog altijd maar twee procent van alle consumenten daadwerkelijk (voor een deel) biologisch voedsel. “Veel te weinig,” vindt Marc Koetsier, formulemanager van de Natuur Winkel Organisatie (NWO), de koepelorganisatie van de veertig Natuurwinkel-filialen.

Samen zijn deze winkels goed voor een kwart van de totale consumentenbestedingen aan biologische voeding.

Wat gezien het minimale marktaandeel dus niet betekent dat de klanten massaal toestromen. En dat terwijl zeker nog vijftien procent van de Nederlandse consumenten potentieel klant is. Concreet gaat het hierbij om een groep van ongeveer anderhalf miljoen mensen die in toenemende mate een betere leefomgeving nastreven en oog hebben voor ecologische problemen. Deze groep – door marktonderzoekers aangeduid als ‘Cultural Creatives’ - lijdt echter aan ‘geitenwollensokkenangst’ en weet de biowinkel tot nu toe slecht te vinden. De Natuurwinkel hoopt de komende tijd alsnog een flink deel van deze potentiële bioconsumenten als klant te winnen. Marc Koetsier en Willemien Blankenaauw waren het vorig jaar dan ook snel eens, toen de laatste bij NWO aanklopte, op zoek naar een ervaren partner voor haar nieuwe, laagdrempelige concept.

Uitdaging

Xummum is het voorlopige resultaat van de samenwerking. Een tweede winkel opent als het goed is in de loop van 2007 zijn deuren. Marc Koetsier: “Xummum is voor ons een van de vele initiatieven om de markt af te tasten en de koerswijziging te bepalen. Wellicht gaan we successen uit Ermelo verwerken in de bestaande formule van de Natuurwinkel.”

Bij Xummum moet blijken wat aanslaat, niet alleen bij de traditionele bioconsument, vooral ook bij nieuwkomers.

‘De pioniers uit de jaren zeventig verdienen een

Willemien Blankenaauw: “De ‘hardcore’ koper van biologische voeding doet dat vanuit een levensovertuiging. De nieuwe generatie bioconsumenten denkt en handelt niet vanuit zo’n sterk ideaal.

Deze groep is wel bereid om producten te kopen die beter zijn voor de natuur en de eigen gezondheid, maar moet daarvoor een beetje geprikkeld worden.”

In die prikkel zit voor Blankenaauw de uitdaging. Ze is ervan overtuigd dat mensen enthousiast raken als ze het verhaal achter een kaas of een jam horen; hoe deze is gemaakt, met welke ingrediënten en waarom er voor een bepaalde bereiding is gekozen. Voor belerend en oordelend gedrag is daarbij geen plaats. “In deze branche is veel idealisme en gedrevenheid, maar sommigen slaan daarin door.” Wat volgens Blankenaauw ten koste gaat van de klantvriendelijkheid en de professionaliteit. Als slagvaardige nieuwkomer in de branche loopt ze nog al eens tegen ingesleten gewoontes en onwennigheid aan. “Voor speciale lekkernijen ben ik afhankelijk van allerlei aparte leveranciers, dat werkt niet efficiënt. En laatst eiste een leve- De cijfers rancier dat ik van een bepaald In Nederland gaven we in 2005 (de jaarcijfers van 2006 product alleen zijn merk in de zijn nog niet bekend) 467,4 miljoen euro uit aan biologische schappen zou zetten. Bovendien voeding; een groei van 0,1 procent ten opzichte van 2004. mis ik de kant-en-klaarproducten ‘Een puur en gezond product’ (56,3%) ‘beter voor het milieu’ en delicatessen. We kunnen al wel (48,6%), ‘smaak’ (33,8%), en ‘diervriendelijk’ (33,8%) waren wat verkopen, zoals pizza’s, maar volgens onderzoek van Biologica de belangrijkste aankoopdat kan veel beter.” motieven. Het marktaandeel van biologische voeding lag eind

lintje’

Winst

Imago en marketing, commercie en winst maken; het zijn in de natuurvoedingswereld haast

»

2005 op 2 procent. Eind 2007 moet dit volgens de overheidsdoelstellingen 5 procent zijn. Het biologische landbouwareaal (de hoeveelheid landbouwgrond) besloeg in 2005 2,5 procent.

Dit moet in 2010 zijn uitgebreid tot 10 procent. Bron: Biologica Consumentenonderzoek 2006.

41

thema duurzaam

Deze branche kan wel wat vieze woorden, merkt Willemien Blankenaauw. Zelf denkt ze daar anders over. “Als ik met mijn winkel geen winst maak, kan ik ook niet investeren in verbetering en vernieuwing. En die zijn nodig om een gezond bedrijf in stand te houden. Bovendien heeft de consument die op zoek is naar gezonde en verantwoorde voeding daar alleen maar baat bij. Ik zie deze vorm van ondernemen als een manier om mijn ideaal te delen met zo veel mogelijk anderen.

Ik wil het niet voor mezelf en een select groepje houden.

Het maken van winst druist wat mij betreft niet in tegen idealisme. De mate van idealisme blijkt daarna wel; stop je de winst in microkredieten of vlieg je ervan naar de Bahama’s. Die keuze moet iedereen zelf maken.”

Blankenaauw investeert veel in de relatie met haar leveranciers. Liefst enthousiastelingen uit de regio. Mensen die volgens haar, omdat ze nu eenmaal voor het beste gaan, vanzelf op biologisch uitkomen. Zoals haar wijnleverancier en zelfbenoemd ‘wijntherapeut’ Erik van Duijn. Verlekkerd Bio met plezier proeft hij samen met wat klanten Campagnes zoals ‘Adopteer een kip’ en ‘Adopteer een een zoete witte wijn met een appelboom’ moeten consumenten helpen om natuurlijk brokje roquefort van een boer uit en biologisch verantwoord te winkelen en eten. Ook de omgeving. Medewerker Herkookprogramma’s, open dagen bij bioboeren en eveneman gaat rond met de kaas. Hij menten als ‘Proef de aandacht’ (16 april t/m 12 mei) kent als een van de zeven vaste en de ‘Week van de smaak’ (24 t/m 30 september) zijn medewerkers van Xummum bedoeld om het grote publiek bekend te maken met een veel klanten bij naam en doet bewuste levensstijl. De laatste jaren komt het accent dit werk uit liefhebberij. “Deze hierbij steeds meer te liggen op het plezier en het genot branche kan wel wat ‘joie de dat de keuze voor biologisch met zich meebrengt. vivre’ gebruiken. Met opdringeMeer info: www.biologica.nl & www.denatuurwinkel.com.

rige fanaten die vinden dat je vanwege het milieu niet eens met een stift op een verpakking mag schrijven, schrik je mensen af. Gelukkig ontstaat er meer en meer speelsheid, wat het geluid van fanatieke idealisten overstemt.”

Open geest

“Een open geest is een vereiste voor iedereen in de natuurvoedingsbranche,” vindt Bert van Ruitenbeek.

Hij is directeur van Biologica, de ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding. Van Ruitenbeek beaamt dat sommige idealistische ondernemers in de natuurvoedingsbranche huiverig staan ten opzichte van nieuwe en commerciële initiatieven. “Maar de pioniers van de natuurvoedingsbeweging uit de jaren zeventig van de vorige eeuw hebben voor ons wel de weg vrijgemaakt.

Die verdienen een lintje. Nu is het tijd om met hen én met nieuwe ondernemers op een eigentijdse manier een grotere markt te bereiken.”

Dat betekent volgens Van Ruitenbeek dat wellicht andere werkwijzen nodig zijn. Het is in ieder geval belangrijk nieuwe en potentiële klanten te informeren over het hoe en wat van biologische producten, om de angst voor het onbekende weg te nemen. “Het gros van de bevolking is toch opgegroeid met eten uit de reguliere supermarkt.”

Vandaar dat Biologica –succesvolle – campagnes voert zoals ‘Adopteer een kip’ en ‘Adopteer een appelboom’. Acties die het voor het grote publiek aantrekkelijk en gemakkelijk moeten maken voor biologisch te kiezen.

Trendy

Voorbeelden van biologische verkooppunten die al wat langer nieuwe klanten verleiden, zijn er ook. Vooral in de grote steden, waar eco past in de levensstijl van vooral het trendy deel van de bevolking. Zie het succes van bijvoorbeeld de Amsterdamse biologische markt en van de stijlvolle winkel Organics in Amsterdam-Zuid. Als de

joie de vivre gebruiken’

gezonde producten er maar mooi uitzien en op een prettige manier worden gepresenteerd. Vraag is wel of biologisch daarmee niet voorbehouden blijft aan mensen met een dikke portemonnee. Biologica-voorman Bert van Ruitenbeek ontkent niet dat veel bioproducten prijzig zijn.

“Maar kijk eens naar de pakken bronwater of gezondheidsstimulerende yoghurtdrankjes die mensen in de reguliere supermarkt inladen. Die zijn ook niet bepaald gratis. Vaak is een brood dat als ‘ambachtelijk’ wordt aangeprijsd nog duurder dan een echt biologisch brood. Het is ook een kwestie van marketing.

En van keuzes die consumenten maken: wil je elke dag kipfilet eten of af en toe een stukje vlees dat biologisch verantwoord is?”

Willemien Blankenaauw biedt in haar winkel basisproducten aan die voor iedereen betaalbaar zijn, naast wat zij noemt ‘basis-plus producten’ en ‘extra luxe spullen’. “Maar of ze nou komen voor een pot pindakaas of een lekker drankje, het gaat om het genot. Dat een product biologisch is, moet vanzelfsprekend zijn.”

Het doel om met de formule van Xummum nieuwe klanten te bereiken, lijkt na het eerste halfjaar geslaagd. “We hebben nog geen enkele week onder de begrote omzet gedraaid.

Integendeel.”

Nieuwe idealist

Xummum-ondernemer Willemien Blankenaauw (35) volgde de middelbare en hogere hotelschool en vervulde diverse functies op het HEMA-hoofdkantoor. Op achtentwintigjarige leeftijd kocht ze de HEMA-vestiging in Ermelo. Behalve met haar twee winkels is Blankenaauw ook nog actief met een eigen bv, van waaruit ze startende ondernemers adviseert. “Alles wat ik doe, doe ik omdat ik erin geloof. Het geeft me energie als ik zie wat ik kan bereiken met mijn werk.” Passie en idealisme zijn haar drijfveren. “Ik wil mezelf en anderen de keuze bieden om bewust te leven, om onder goede arbeidsomstandigheden te werken en gezond te zijn. Voor mij betekent een ideaal nastreven ook dat je je verantwoordelijkheid neemt. In mijn geval dus maatschappelijk verantwoord ondernemen. Medewerkers de kans geven zich te ontwikkelen en gezonde producten bieden van hoogwaardige kwaliteit.”

“Volgens mij is het belangrijk jezelf altijd vragen te blijven stellen over waar je voor staat en om bewuste keuzes te maken. Die houding streef ik niet alleen voor mezelf na.

Ik wil werknemers, klanten maar ook vrienden en familie blijven prikkelen en inspireren.”

43

Duurzaam

wonen zo doe je het

Elektriciteitsverbruik: 100 kWh/jaar. Mondiale voetafdruk: 1,8 hectare. Jan Juffermans is de personificatie van het duurzame wonen.

Hoe doet hij het? Zens liep mee door zijn huis. tekst Beyke Goris illustratie babz

De twee-onder-een-kapwoning oogt net zo doorsnee als die van de buren. Toch moet dit ‘het verduurzaamde huis’ zijn van Jan Juffermans en zijn vrouw Marianne in Boxtel. Het eerste wat opvalt is het ontbreken van een elektrische bel bij de voordeur – de keus bestaat uit een ouderwetse drukbel of een trekbel.

“Dat scheelt stroomverlies van een transformator die anders continu aanstaat,” verklaart Juffermans. Hopla: welkom in de wereld van duurzaamheid-tot-in-detail. Laten we eerlijk zijn: je komt vaak niet verder dan de papier- en glasbak, je afval scheiden en wat spaarlampen inschroeven. Natuurlijk, voor gevorderden zijn er zonnepanelen, de waterbesparende douchekop en energiezuinige koelkast. Maar voor Juffermans begint het dan pas goed. In een vloeiende woordenstroom komen de aanpassingen langs van dertig jaar duurzaam wonen. De huiskamervloer is geïsoleerd met kurkplaten, met daarop een houten vloer, ‘uiteraard van oude planken’. De open trap van het huis werd reeds lang geleden dichtgetimmerd, in verband met onnodig warmteverlies. Halverwege de kamer hangen gordijnen, die de ruimte Verder lezen kunnen verkleinen, wat weer in de Nut & noodzaak van de mondiale voetstookkosten scheelt. “En dat stoken afdruk. Over de mondiale gebruiksruimgebeurt sinds vorig jaar via deze te, duurzaamheid en mensenrechten, twee lemen muren, waar eigenhanJan Juffermans, Lemniscaat 2006 (ook dig aangebrachte slangen in kronkels gratis te downloaden via www.janjufdoorheen lopen, met daarin water fermans.nl). Ik en de wereld / De wereld tot maximaal 55 graden. Voel maar en ik, Kees Waagmeester, Lemniscaat hoeveel warmte ervanaf komt.”

2006. Roman over de mondiale voetafHeet water komt uit de zonneboiler, druk en ‘gewone’ mensen.

en veruit de meeste stroom van de negen zonnepanelen op het dak. Met resultaat: de familie Juffermans neemt per jaar nog zo’n 100 kWh af van het elektriciteitsnet. Het gemiddelde gezin gebruikt met 3300 kWh 33 keer zo veel.

Koelkas

In de badkamer loopt een bijzondere leiding; de afvoer van de wastafel is gekoppeld aan de wc. “Zo spoel je de kleine boodschap weg, terwijl je je handen wast. Een beetje urine, daar hoeft echt geen acht liter drinkwater tegenaan.” Flessen in de stortbak zorgen voor nog meer waterbesparing. De spuitbus voor frisse lucht wordt al decennialang vervangen door een mooi versierd doosje met lucifers: geen betere gasverbrander dan vuur. De keuken herbergt de opzienbarendste verrassing: de koelkast is leeg en staat uit. De inhoud is verplaatst naar de ‘koelkas’, een aanbouwserre die ’s winters dienst doet als koelkast. Boter, kaas en melk en groente houden zich prima in deze ruimte. “Waarom binnen kunstmatig die temperatuur opwekken als het buiten net zo koud is? Oké, deze winter kon het allemaal een maand later de koelkas in, maar in principe hoeft alles niet eerder dan maart weer naar de keuken.”

De tuin is een beschaafde, biodiverse wildernis: een snoeihoutwal, fruitbomen, een composthoop, bamboestokkenteelt en natuurlijke afscheidingen. Een moderne regenton van vierhonderd liter maakt deze ‘natuurrijke’ tuin compleet.

Wakker

Het huis heeft van top tot teen dubbel glas en is waar mogelijk geïsoleerd. Een fiets met fietskar vervangt de auto, een

»

Jan Juffermans en De Kleine Aarde

Jan Juffermans is beleidsmedewerker bij De Kleine Aarde, centrum voor een duurzame leefstijl in Boxtel. Een flink deel van de Nederlanders bereid wil de kwaliteit van hun leven op duurzame wijze verbeteren. De Kleine Aarde speelt hierop in met duurzame producten en praktische acties, rondleidingen en excursies door het eigen ecopark van 2,5 hectare. De Kleine Aarde heeft een energietuin met opstellingen van diverse soorten duurzame energie, educatiemateriaal voor scholen, bedrijven en particulierenworkshops over het maken van duurzame producten (van tas tot nachtcrème) en over biologisch koken, tuinieren en wonen. De Kleine Aarde geeft ook een kwartaalblad uit, De Kleine Aarde. www.dekleineaarde.nl

45

thema duurzaam

AD

‘Lang werden we voor verklaard, gek nu wordt iedereen

afwasmachine en diepvriezer ontbreken. Jan ging 29 jaar geleden voor het laatst met het vliegtuig op vakantie. Verre reizen gebeuren per trein en vouwfiets. Jan en Marianne eten biologisch, vegetarisch en regionaal. En wat levert deze manier van leven nu helemaal op? Een duurzame voetafdruk van ongeveer 1,8 hectare – terwijl de gemiddelde Nederlander 4,7 hectare gebruikt (zie kader ‘Mondiale voetafdruk’).

“Natuurlijk werden we voor milieufreaks versleten toen we hiermee begonnen”, merkt Juffermans op. ”Ook onze twee dochters waren er niet altijd even gelukkig mee, zeker niet in hun puberteit. Maar de actualiteit heeft het nu toch echt uit de geitenwollensokkenhoek gehaald.

Al Gore’s film, het laatste VN-rapport over klimaatverandering, de warme winter die we nu hebben… we zien mensen en masse wakker worden. De Kleine Aarde heeft nog nooit zo veel aanvragen voor lezingen gehad. Hoewel de politiek er tot nu toe nog niet serieus aan wilde, heb ik met Jacqueline Cramer als nieuwe milieuminister meer vertrouwen in de landelijke politiek dan ooit. Zij kent de ‘mondiale voetafdruk’ en weet dat het geen kwestie is van idealisme, maar van mensenrechten. Ik bedoel: als alle Chinezen en Indiërs hetzelfde levenspeil als wij willen, hebben we bijna drie aardbollen nodig. Roepen dat zij zich maar moeten beperken omdat wij niets willen opgeven, is geen optie voor de beschaafde samenleving die we zeggen te zijn.

Zoals Gandhi zei: ‘The earth provides enough for everyone’s needs, not for everyone’s greed.’

wakker’

Meer tips & info

(algemeen) www.ecomarkt.nl (algemeen) www.goedewaar.nl (duurzaam produceren & consumeren) www.biofair.nl (biologische voeding & landbouw) www.ecolife.be (campagnes, meetsystemen & projecten) www.doublelux.nl (verlichting) www.duurzameenergie.org (zonne- & windenergie) www.ecobasics.nl (biologische kleding & luiers) www.ellenswebsite.nl (tips & menu’s) www.greenwheels.nl (auto delen) www.het-energiehuis.nl (besparingstips) www.hier.nu (klimaatcampagne) www.insnet.nl (duurzaam nieuws) www.duurzaamleven.net (forum) www.allesduurzaam.nl

Mondiale voetafdruk

De mondiale voetafdruk is een rekenmodel waarmee je kunt vaststellen hoeveel leefruimte je gebruikt. De grondleggers ervan zijn twee Canadese wetenschappers, William Rees en Mathis Wackernagel, die het model in 1996 introduceerden.

Via het model is alles wat we gebruiken om te rekenen naar de hoeveelheid ruimte die daarvoor nodig is: • ruimte voor wegen en huizen • landbouwgrond voor voedsel • grond voor productie van goederen en materialen (zoals papier, kleding, hout en verpakkingen) Ook het energiegebruik telt mee in de voetafdruk: • voor alle producten en diensten • voor de bouw en verwarming van het huis, plus de inrichting • voor eigen reizen, zowel woon-werkverkeer als vakanties • voor transport van grondstoffen en producten De energie wordt omgerekend naar de hoeveelheid uitgestoten CO2 (kooldioxide), het belangrijkste broeikasgas. Om die CO2 om te zetten in zuurstof is een bepaalde oppervlakte bos nodig. Die (theoretische) hoeveelheid bos wordt opgeteld bij de rest van het ruimtegebruik. Een duurzame voetafdruk per persoon bedraagt 1,8 hectare, ongeveer drie voetbalvelden. Deze ruimte is dus idealiter beschikbaar voor elke persoon op aarde; dit is inclusief de nodige ruimte voor de natuur en behoud van de biodiversiteit.

Enkele cijfers: de huidige voetafdruk van de gemiddelde • Indiër: 0,8 ha • Chinees: 1,5 ha • Jan Juffermans: 1,8 ha • Nederlander: 4,7 ha • Amerikaan: 9,5 ha Benieuwd naar je eigen voetafdruk? Binnen tien minuten weet je het via de quick scan op www.klimaatafdruk.nl (vanaf 2 april online) of www.voetenbank.nl.

47

spiritualiteit dalai lama

gesprek met de

Dalai Lama

‘Moderne wetenschappers beginnen zich te realiseren dat het leven wordt gevoed door constructieve en destructieve emoties.’ Een gesprek met de Dalai Lama over wetenschap, relishoppen en – tot verbazing van zijn gevolg– (homo)seksualiteit.

Tekst Geert De Weyer

D

De krampachtige grimas op zijn gezicht spreekt boekdelen. Of hij, vlak na het interview, nog even wil poseren voor een kleurrijke en ook wel schreeuwlelijke muurschildering, luidde de vraag. Even lijkt het of de Dalai Lama zich in beweging zet, dan schudt hij het hoofd en repliceert dat de muurschildering daar te lelijk voor is. Wat volgt, is een verhaal over hoe hij ooit een Japanse vriend vertelde over dit soort wansmakelijke schilderwerken en hoe die later moest overnachten in een kamer met zulke monstrueuze illustraties. “(lachend) Hij heeft geen oog dichtgedaan.”

De Staatsveiligheid en zijn eigen mensen staan erbij en kijken ernaar, trekken hem net niet aan de mouw. “Uwe Heiligheid, het is tijd om te gaan,” klinkt het zacht maar beslist.

Sereen

Een spring-in-’t-veld noemt iemand van de Staatsveiligheid hem, want ondanks het strikte verbod sprong hij eerder uit de beveiligde wagen voor iets wat op een re-

‘Voorkom frustratie eer je traditie’

Boeddhisten en elektroden

gendansje leek of, gewoon, om bezoekers te begroeten. Een ander lid van de Staatsveiligheid ziet veeleer gelijkenissen met Yoda uit Star wars. “Dan passeert hij je en zegt zoiets als Nice day. I like. You like?”

Omstanders in het boeddhistisch centrum Yeunten Ling in Huy bieden de geestelijke bijna onafgebroken witte sjaaltjes aan, in de hoop dat hij ze zijn zegen geeft. Op een enkele indringster na die zich tot twee keer toe vanuit het niets in de verboden zone begeeft en bij hoog en bij laag beweert een persoonlijk onderhoud met de Dalai Lama te hebben, doen zich geen incidenten voor.

Sereen en integer, als de Tibetaanse leider zelf, zo verloopt de tweede dag van ’s mans zevendaagse bezoek aan België.

Tenzin Gyatso, of de veertiende Dalai Lama (in het Mongools: ‘oceaan van wijsheid’), werd op driejarige leeftijd erkend als de reïncarnatie van zijn voorganger en als de aardse verschijning van Chenresig, de bodhisattva* van het mededogen. Als vierjarig jongetje werd hij in Lhasa, de hoofdstad van Tibet,

»

* Een boddhisattva is een verlicht persoon die heeft gezworen niet het nirvana in te gaan voordat alle levend wezens zijn bevrijd uit het rad van sterven en wedergeboorte. Tot die tijd blijft hij reïncarneren om zich in te zetten voor hun heil.

Mediterende boeddhisten met breinsensoren op hun kale hoofd, in dienst van de wetenschap? En dat op verzoek van Zijne Heiligheid de Dalai Lama zelf? Het klinkt vreemd, maar de Tibetaanse leider was zo zeker van het gunstige effect van meditatie op het menselijk lichaam dat hij vooraanstaande wetenschappers van over de hele wereld uitnodigde om de effecten ervan te bestuderen. Zo ontstond in de jaren tachtig het Mind & Life Institute in Colorado, een non-profit samenwerkingsverband tussen enkele topuniversiteiten en de Dalai Lama (zie www.mindandlife.org). Taak van het instituut: de dialoog aangaan met vooraanstaande internationale wetenschappers.

mo

mediteren

Neurowetenschappers plaatsten de afgelopen twee decennia elektroden op het hoofd van mediterende monniken, onderwierpen hen aan EEGen MRI-testen, gingen de effecten na van meditatie op alertheid, de gemoedstoestand, slapen en het geheugen en vergeleken de resultaten met die van niet-mediterende proefper-

49

spiritualiteit dalai lama

‘Wij willen wetenschappers of non-believers

raakvlakken tussen spiritualiteit en recente ontdekkingen in fysica, biologie en zelfs kwantumfysica. In het boek voert hij met wetenschappers een debat over de oorsprong van het heelal, genetische manipulatie of de evolutie van soorten. Hij geeft toe dat hij een zoekende ziel is voor wie de waarheid, al dan niet dankzij onder andere de moderne wetenschap, wel eens anders kan zijn dan oorspronkelijk gedacht.

De Dalai Lama: “De Boeddha heeft zelf gezegd dat we de vrijheid moeten hebben om te experimenteren.”

niet overtuigen van het boeddhisme’

gekroond om het leiderschap van zijn volk op zich te nemen. Twee jaar later was hij monnik en genoot hij een opleiding van hoog niveau, met als inzet zijn land door moeilijke periodes van politieke spanning te helpen.

Op 17 maart 1959 verliet de meest eminente autoriteit in de boeddhistische wereld annex staatshoofd van Tibet zijn geliefde land, in een poging een massamoord te verhinderen.

Tevergeefs.

De Indiase eerste minister, Pandit Nehru, verleende tachtigduizend andere Tibetanen politiek asiel en een verblijf in Dharamsala, waar de Dalai Lama nog altijd verblijft.

Tegenwoordig reist de Dalai Lama de wereld rond. Volgens eigen zeggen om zijn filosofie onder de aandacht te brengen; volgens de Chinezen om de onafhankelijkheid van Tibet te promoten. Hij schreef tientallen boeken, met als thema’s een evenwichtig leven, mededogen, wereldvrede, universele verantwoordelijkheid en religieuze verdraagzaamheid.

Zijn laatste boek is echter van een hele andere discipline. Met Het universum in een enkel atoom (Servire, 2005) gaat hij dieper in op de

uitspraak misschien, maar volgens de Dalai Lama kan de westerse mens beter bij zijn eigen geloof blijven in plaats van te gaan shoppen bij andere godsdiensten. “Je hebt als Europeaan je eigen cultuur. Die cultuur is erg beïnvloed door het christendom. Om die reden is het gezonder die traditie in ere te houden. Anders leidt dat tot frustratie. Goed, sommigen houden er andere meningen op na of kijken uit naar andere tradities. Daar is niets mis mee, zolang je er maar van overtuigd bent dat je eigen geloof niet langer een effect op je heeft. Maar ik hoop dat je je eigen traditie niet bekritiseert. Je moet respect blijven tonen, want dat geloof is heilzaam en een bron van inspiratie voor een hele hoop anderen.”

Shoppen

Belangrijk is hoe we die realiteit rondom ons bekijken, meent de Tibetaanse leider. “Vanuit het ene oogpunt zie je slechts een beperkt deel, dat helemaal verandert als je het vanuit een tweede invalshoek bekijkt. Dus, wat is werkelijkheid? In beide gevallen spreken we echter van dezelfde universele werkelijkheid. Nu, een dergelijk concept wordt gecompliceerd als ik die werkelijkheid bekijk vanuit mijn boeddhistzijn. Maar die verschilt van andere tradities en culturen. Daar geldt een andere filosofie. Dat is ook realiteit.”

Hij haalt het begrip ‘één waarheid, één religie’ aan. “Voor mij is boeddhisme de enige waarheid en de enige religie. Maar mijn christelijke broeders en zusters zeggen dat evengoed over het christendom. Gevolg: verschillende waarheden en verschillende religies. Dan wordt het moeilijk. Daarom: probeer uit te gaan van één religie of waarheid.” Een ietwat vreemde

Emoties

De wetenschap fascineert de Dalai Lama al zijn leven lang. Meer dan zestig jaar geleden trof hij ze aan in de geheime bergplaatsen van zijn paleis. Een koperen telescoop, een opwindbaar uurwerk, geïllustreerde boeken over de Eerste Wereldoorlog. Het gaf de aanzet tot een onafgebroken fascinatie, die hem twintig jaar geleden deed besluiten internationale wetenschappers en het boeddhisme samen te brengen.

“Het is niet zo dat we met wetenschappers discussiëren over reïncarnatie, karma of het nirwana. Dat is een ander veld. Kosmologie, psychologie, daar hebben we het over. Het zijn thema’s die het boeddhisme ook aanhaalt. Het is nuttig om te leren van de recentste wetenschappelijke bevindingen. Het is interessant om te zien hoe de wetenschap onze boeddhistische ervaringen over emoties en het brein probeert te verklaren. Daar leren we van. Het is dus niet

zo dat wij wetenschappers of non-believers willen overtuigen van het boeddhisme, of dat wetenschapppers van ons non-believers willen maken.”

“Moderne wetenschappers beginnen zich te realiseren dat het leven wordt gevoed door constructieve en destructieve emoties. Daarom wordt er onderzoek gedaan naar emoties. Men experimenteert met studenten die elke dag een halfuur mediteren. Na drie weken is er al een verschil te merken in hun gedrag. Dat dient de mensheid. In ons instituut (het Mind & Life Institute in Colorado, zie kader ‘Boeddhisme en elektroden’, red.) hebben we ondertussen ook wetenschap als vak geïntroduceerd voor een selecte groep monniken. Uiteindelijk hopen we dat het een echt vak kan worden. We hebben behoefte aan zulke kennis.”

Extremen

De Tibetaanse monnik knikt bij de suggestie dat het menselijke ras, dat het materieel steeds beter maar mentaal steeds slechter doet, misschien wel te intelligent is. “We zijn tot veel in staat, maar als er iets verkeerd loopt, leidt dat tot catastrofes. Depressie, zelfmoord... Stel dat bijvoorbeeld je moeder sterft. Een heel etmaal treur je dat ze er niet meer is. Aan iets anders kun je niet denken. Zo groei je door naar een depressie. Maar als je je bedenkt dat je moeder overleden is zonder pijn, of op een gelukkige manier, en dat je heel veel vrienden hebt die je steun kunnen bieden, dan moet dat een troost worden en nieuwe inspiratie opleveren. Denk eens op die manier. Kortom: je concentreren op één enkel iets kan problematisch worden. Zelfs als je alleen aan goede dingen

»

sonen. De belangrijkste onderzoeksvragen: Wat betekent eigenlijk een optimale gezondheid en kan deze van binnenuit worden beïnvloed? Kunnen wij als mens de hersenen aansporen tot welzijn of zelfs genezing? Tot dan toe was het trainen van het denken nauwelijks onderzocht binnen de cognitieve neurowetenschap. Twintig jaar en honderden onderzoeken verder is duidelijk dat regelmatige meditatie de bloeddruk verlaagt, stress vermindert, het immuunsysteem activeert, het concentratievermogen stimuleert en een gevoel van welzijn bevordert.

Mindfulness

Een opvallend onderzoek is dat van neurowetenschapper Richard Davidson (universiteit van Wisconsin). Hij maakte video-opnamen van veranderingen in hersencellen bij een groep overspannen werknemers van een hightechbedrijf. Na twee maanden mindfulness-oefeningen constateerde Davidson bij de werknemers een toename in activiteit in het hersendeel pal achter het voorhoofd, het deel dat ‘hogere’ taken coördineert. De breinactiviteit verschoof bovendien naar de linkerhersenhelft, die wordt geasso-

51

spiritualiteit dalai lama

blijft denken, hoor. Extremen zijn niet goed.

Als er dan iets gebeurt, ben je teleurgesteld. En frustraties wekken agressie op. Onze intelligentie is incompleet. Het ontbreekt ons aan een zeker evenwicht. Te veel stress haalt ons uit balans. Daarom is onderwijs zo belangrijk.

Vanaf de kleuterschool moet je mensen leren zichzelf in evenwicht te houden. Mensen richten al hun hoop op geld, maar als er in dat proces iets misgaat, raken ze depressief, dakloos of gefrustreerd.”

Hij haalt de voorspelling aan dat rond 2020 depressie mondiale volksziekte nummer één zal zijn. “Opnieuw: de problemen in de wereld zijn grotendeels het gevolg van destructieve emoties als angst, wantrouwen en haat,” schudt de Dalai Lama het hoofd. “Het beste antigif daartegen is onszelf erin trainen om negatieve impulsen beter het hoofd te bieden en positieve emoties te ontwikkelen zoals compassie en tolerantie. Via meditatie kun je oefenen om meer empathie te hebben met de mensen om je heen, wat je een prettiger, geduldiger mens maakt voor je omgeving. En dat heeft dan weer gevolgen voor de hele samenleving.”

Achterwerk

Het boeddhisme kent ook conservatief gedachtegoed. Seks is, niet eens verrassend, een netelig punt. Waarom religies toch zo vaak problemen hebben met seksualiteit en van hun volgelingen verwachten dat ze celibatair door het leven stappen, luidt de vraag. Het gezelschap van Zijne Heiligheid kijkt even verschrikt op, maar de Dalai Lama gaat met bijna zichtbaar genoegen in op de materie.

“Het boeddhisme en katholicisme hebben

verschillende redenen om te kiezen voor het celibaat. Een daarvan is dat we ons daarmee oefenen in onthechting. Kijk, verlangens en gehechtheid kunnen een obstakel worden voor onze spiritualiteit. Daar moeten we voor uitkijken.”

En homoseksualiteit? “Hoho, alle vormen van seksualiteit worden voor monniken en nonnen beschouwd als ongewenst gedrag (wijst naar zijn mond). Het gebruik van de mond valt daar ook onder (wijst naar zijn achterwerk), net als using your other hole. Zelfs bij je eigen vrouw. Ook dat is ongewenst gedrag. Waarom? (lacht hard) Het doel van seks is voortplanting. Dit (wijst opnieuw naar zijn mond) heeft niets te maken met voortplanting, toch?!”

Op de opmerking dat het misschien wel leuk is om te doen, volgt een scherpe, giechelende lach. Zijn gezelschap giechelt mee, zij het een beetje onthutst. De Dalai Lama zelf buigt zich samenzweerderig naar voren, grijpt me bijna sussend bij mijn onderarm. “Waar het in wezen om draait, is dat wanneer je besluit je religie of traditie serieus te nemen, je de principes ervan zou moeten volgen. Maar als je er niet veel interesse voor toont, is het helemaal aan jou om te beslissen wat je wilt. Voor mij kan dan alles, zolang het maar met wederzijds respect gebeurt. Dan is er geen probleem als mannen het met mannen doen, vrouwen met vrouwen of dat je het hier (wijst naar mond) of hier (wijst naar achterwerk) doet.” Hij haalt de schouders op, alsof hij wil zeggen dat het de gewoonste zaak van de wereld zou moeten zijn. En er volgt opnieuw een giechelende lach. “Begrijp je wat ik bedoel?”

Tibet

De kwestie Tibet dan. De komst van Zijne Heiligheid gaat in verschillende landen gepaard met een reactie van de Chinezen.

In 2005 was de Dalai Lama bijvoorbeeld niet gewenst in België. De Chinezen lagen dwars. Om een politieke rel te vermijden, koos België eieren voor zijn geld. “Het werd me duidelijk dat het allesbehalve een goed moment was voor de regering,” reageert de Dalai Lama schouderophalend op de vraag of hij erdoor verrast was. “Geen probleem, dacht ik, dan kom ik toch gewoon volgend jaar.”

Ondertussen blijft hij hoopvol over het gedrag van de Chinezen in de kwestie Tibet.

“China maakt nog altijd deel uit van de wereld. En om aan de top te blijven, moeten ze wel meegaan met de internationale trend van meer openheid, mensenrechten en religieuze vrijheid.”

De Dalai Lama weet het zeker: het regime verandert. “Tergend traag,” benadrukt hij, “maar veranderen doet het. Een voorbeeld: heel wat Chinezen tonen dezer dagen respect, bewondering en interesse voor het boeddhisme. Dat de regering dat niet doet, is slechts een kwestie van tijd. Maar toch, op regeringsniveau broeit er ook iets. Voor het eerst in zestig jaar vond er een conferentie over boeddhisme plaats. Er is zelfs sprake van om boeddhistenscholen te openen. Dat stemt me mild. Het is een teken aan de wand dat China misschien wel een opener, meer democratische maatschappij nastreeft, al blijft het een langzaam proces.” Hij heft het vingertje.

“Weet u, ik zoek geen onafhankelijkheid, ik tracht enkel een goede op-lossing te zoeken

‘Het doel van seks is voortplanting’ voor ons en de Chinezen. Wantrouwen is het grootste obstakel tussen beide partijen.”

Dat intussen de Tibetaanse taal langzaam lijkt te verdwijnen, vindt hij jammer. “In die zin is er wel degelijk een al dan niet bewuste culturele genocide aan de gang. Uiteraard neemt de Chinese bevolking razendsnel toe en zoekt men snel verder naar gebieden die geschikt zijn voor de Chinezen.”

Hoop haalt hij uit de directe betrekkingen die de laatste vier jaar met Chinese regeringsfunctionarissen plaatsvonden. “Voorheen werden contacten en gesprekken met hen officieel ontkend. Die gesprekken vinden nog altijd plaats.

Ze helpen het wantrouwen weg te werken. We zien wel waar het toe leidt.”

Dit interview vond plaats tijdens het bezoek van de Dalai Lama aan België in 2006. Het werd in opdracht van Zens bewerkt en aangevuld met nieuw materiaal. Boeken van de Dalai Lama verschijnen bij diverse uitgeverijen. Bij uitgeverij Ten Have verscheen in 2005 Dalai Lama, een biografie van Franz Binder.

cieerd met positieve emoties als optimisme en tevredenheid. Ook was het immuunsysteem van de werknemers verbeterd en waren ze minder snel geïrriteerd.

Hersenschors

De theorie dat afgestorven hersencellen nooit vervangen kunnen worden, werd door weer ander onderzoek ontkracht. Uit het onderzoek van de universiteit van Massachusetts bleek dat 40 minuten mediteren per dag al kan leiden tot veranderingen in bepaalde regio’s van de hersenschors die betrokken zijn bij alertheid en het verwerken van zintuiglijke indrukken. Ze raken beter doorbloed en er vormen zich meer verbindingen tussen hersencellen. Logisch dat steeds meer artsen en therapeuten hun cliënten aanraden te gaan mediteren.

Ook het bedrijfsleven heeft meditatie ontdekt. Steeds meer bedrijven geven hun werknemers meditatiecursussen cadeau, om de simpele reden dat het de productiviteit en de concentratie verhoogt en stress vermindert.

En de Dalai Lama? Die staat erbij en kijkt ernaar – wild enthousiast, breed grijnzend.

53

gezondheid ademhalen

‘Adem diep door Naar de bron van

helderheid ontdek de zucht naar verlichting

adem halen Ademdeskundigen beloven geluk, gezondheid, meer energie, zelfvertrouwen, zelfs het helen van onverwerkte trauma’s – als je je maar bewust bent van je ademhaling. Hoe precies kan bewuste ademhalen ons leiden naar spirituele groei? En is er ook een keerzijde?

Tekst Pauline Bijster

Het begint bij je geboorte, het moment dat je uit de buik van je moeder komt. Met spanning is ernaar uitgekeken: jouw eerste zuchtje, kreuntje of huiltje, het teken dat je longetjes goed functioneren: je eerste ademhaling. Het officiële teken dat je leeft! Op dat moment nam jij de eerste hap lucht en dat, ademen, blijf je doen tot het eind, tot je laatste moment. Dan verlaat het leven je lichaam weer.

Ademen is dus onlosmakelijk verbonden met leven en we doen het allemaal, meestal zonder ons er erg bewust van te zijn. Misschien is dat niet zo verstandig; 80 procent van de mensen ademt verkeerd, zeggen sommige deskundigen.

Hoezo verkeerd, vraag ik mij meteen af. Hoe kun je nou verkeerd ademen? Het gaat toch vanzelf? Laat dat nu alsjeblieft een van de weinige dingen zijn die gewoon goed gaan zonder erbij na te denken. Er gaat al genoeg verkeerd. Terwijl ik dit denk, zucht ik eens diep. Ik laat veel lucht in mijn longen stromen en blaas die rustig weer uit. Dat voelt best fijn, moet ik eerlijk toegeven. Ik word er rustig van. Misschien adem ik normaal gesproken wel te snel. Misschien behoor ik wel tot die 80 procent.

Verbinding

Laten we bij het begin beginnen. Ademhaling is een ritmische opeenvolging van inademing en uitademing. Dit gaat dag en nacht door, je hele leven lang, zo’n vijftien keer per minuut.

Door in te ademen voeren we zuurstof naar de rode bloedlichaampjes in ons lichaam, door uit te ademen geven we de ingeademende lucht aanwezige kooldioxide weer af. Ademhaling verbindt ons mensen met elkaar en met de rest van de wereld, we leven immers allemaal in dezelfde lucht. In de newageklassieker De zin van ziek zijn van Thorwald Dethlefsen

Je ware natuur Het is de moeite waard’

en Rüdiger Dahlke Jeru Kabbal staat dit zo omschreven: ‘De adem behoedt ons er voor, dat de mens zich helemaal afsluit, geheel ontoegankelijk wordt, dat hij zijn ik-grens volkomen ondoordringbaar maakt.

Hoe graag de mens zich ook telkens weer in zijn ego inkapselt – de adem dwingt hem de verbinding met het niet-ik in stand te houden. Wij moeten het ons bewust maken, dat wij dezelfde lucht inademen, die ook onze vijand in- en uitademt.

Het is dezelfde lucht die plant en dier ademen. De adem verbindt ons voortdurend met alles en iedereen.’ Een mooi besef.

Maar waar gaat het dan mis?

Ademhaling kun je grofweg indelen in drie soorten: borstademhaling, flankademhaling en buikademhaling. Een combinatie van deze drie, met een accent op de buik is het gezondst, schrijft huisarts Paul van Dijk in Genezen in Nederland, zijn gids over alternatieve geneeswijzen, (AnkhHermes, 2003). Maar spanningen en stress zorgen ervoor dat de meeste mensen te hoog of te veel in de borstkas ademen.

Zo neem je het leven niet helemaal in je op maar houd je het oppervlakkig. Je houdt je adem in, er is spanning in plaats van ontspanning.

Levenskracht

Er is ook een ander begin. God maakte ooit met zijn adem de mens tot een levend, bezield wezen. Je ademt niet alleen zuurstof, maar ook ziel, energie, levenskracht. Alle oude talen gebruiken voor adem hetzelfde begrip als voor ziel of geest. In het Latijn betekent spirare ademen en spiritus geest. Het

55

gezondheid ademhalen

Hoe kun je nou verkeerd ademen?

Het gaat toch

AD

vanzelf?

Griekse psyche betekent zowel ademtocht als ziel. In India heet een mens die de verlichting heeft bereikt een Mahatma, wat letterlijk zowel grote ziel als grote adem betekent.

Het Sanskriet woord prana verwijst naar de adem als drager van de eigenlijke levenskracht. Ademtherapie is er op gericht deze levenskracht te stimuleren. “Adem is leven, adem is energie,” zegt Fred van Beek, yogaleraar en ademtherapeut in Amsterdam. “En met deze energie kun je stemmingen veranderen. Het helpt je actief, intens en zonder stress in het leven te staan. De ademhalingstechnieken uit mijn therapie brengen zuurstof en tegelijkertijd energie, prana, in je lichaam, die samen aangetaste cellen in het immuunsysteem weer kunnen herstellen. En er komt een gelukshormoon door vrij vrij, hetzelfde dat in antidepressiva zit. Doe maar eens de vuurademhaling (zie kader op pag. 58, red), je zult je direct lekkerder voelen. Je staat er versteld van wat er mogelijk is met adem. Bewust ademen werkt helend- je bewust zijn van álles trouwens.”

Behalve de vraag hoe diep je het leven inademt, verdient ook onze uitademing meer aandacht. Eigenlijk is de uitademing nog belangrijker dan de inademing, schrijft Fred van Beek in zijn boek Even op adem komen. Ademhaling heeft te maken met geven en nemen. Mensen zijn geneigd vooral op het inademen te letten, dus het nemen. Maar je kunt beter beginnen met geven, met loslaten, pas daarna kun je ook goed ontvangen. Als je kunt geven, uitademen, komt de inademing vanzelf goed.”

Trauma

Trauma’s aan het licht brengen en genezen kan een ander doel zijn van ademtherapie. Oud verdriet, woede en angsten kunnen door middel van bewuste ademhaling worden losgeweekt. Rebirthing is hierop gebaseerd, een therapie ontwikkeld door de Amerikaan Leonard Orr. Zoals de naam al doet vermoeden probeer je hierbij de eerste ademhaling bij je geboorte opnieuw te beleven. Het uitgangspunt is dat dit een nogal pijnlijke, zelfs traumatische ervaring was. Met rebirthing kun je dan leren dat de ademhaling, en dus het leven zelf, niet pijnlijk is, maar plezierig. Door bepaalde ademhalingsoefeningen (lang en diep ademen speelt een belangrijke rol) komen oude pijnen naar boven. In een rebirthing sessie wordt je aangemoedigd te blijven doorademen als je deze pijnen of emoties voelt. Dan kan de pijn langzaam verdwijnen.

Familie van rebirthing is de Quantum Light Breath meditatie van de twintigste eeuwse mysticus Jeru Kabbal.

Deze ademmeditatie is gebaseerd op de drieduizend jaar oude Indiase meditatietechniek Vipassana. Uitgangspunt van Quantum Light Breahth is dat trauma’s en spanningen worden opgeslagen in ons lichaam. Door oppervlakkige ademhaling houd je ze vast, door diepe ademhaling kun je deze spanningen bereiken en met je adem mee naar buiten als het ware weg laten stromen Taetske Kleijn werkt in haar meditatiecentrum Tsuki in Leiden en werkt met Quantum Light Breath meditatie.

Het accent legt zij op het woord meditatie; Quantum Light Breath gebruikt adem om op te mediteren. Het doel is niet beter leren ademen, maar meer in het hier en nu leven, weg van onze denkwereld. Er is dan ook niet één manier om te ademen, tijdens een meditatieuur in Tsuki ademt iedereen zo diep als hij of zij prettig vindt.

“Wij zijn niet per se bezig met het verwerken van trauma’s. Maar in de praktijk blijkt dat lasten uit het verleden wel op een natuurlijke manier kunnen ontladen,” zegt

57

gezondheid ademhalen

Als je kunt gevenuitademen, komt de

De leeuwenhoudingoefening

Dit is een oefening tegen spanning en depressies. Ga op je knieën zitten, met je handen op je dijbenen. Sper je ogen en je mond zo wijd mogelijk open. En steek je tong uit, probeer het puntje van je kin te raken. Adem in en probeer te schreeuwen zonder geluid. Adem hierna langzaam uit, ontspan je gezicht weer en gaap eventueel. Gapen is een goede spanningsbreker. Herhaal deze ademhaling een aantal keer.

Tegen hoofdpijn

Hoofdpijn heeft meestal te maken met spanningen.

Met de volgende oefening kun je je hoofd schoonspoelen en weer ontspannen. Ga in kleermakerszit of lotushouding zitten. Zoek je natuurlijke ademhaling op en sper je neusgaten open. Snuif geen lucht naar binnen, maar blijf rustig ademen. Sluit je ogen en ‘kijk’ binnen in je schedel. Voel hoe een koel briesje door je hoofd en hersenen stroomt. Zo kan spanning in de bloedvaten verdwijnen en wordt je hoofd schoongespoeld door je adem. Deze en de ander ademoefeningen bij dit artikel komen uit het boek Even op adem komen van Fred van Beek (Andromeda, 2004).

De vuurademhaling

Dit is een zeer energieke manier van ademhalen. De vuurademhaling maakt je mentaal sterker, omdat het je bijnieren aanzet tot het produceren van hormonen. Je krijgt hierdoor een adrenalinestoot. Je voelt je daardoor sterk en angsten verdwijnen. Leg je handen op je buik. Bij het inademen zet je je buik met kracht uit, bij het uitademen trek je hem met kracht weer in.

Doe dit een paar keer en verhoog dan het ritme. Na de inademing blijft je buik even uitgezet en houd je je ademenergie vast. Voel wat er binnen in je gebeurt.

inademing

Taetske Kleijn.

‘Dat verwerken gaat vanzelf. Er valt regelmatig een traantje, maar we sturen niks, als er iets komt is daar ruimte voor.

Als er niks komt is het ook goed.

Het mooie van de Quantum Light Breath meditatie is dat je lichaam zelf regelt hoeveel pijn je aankunt op een bepaald moment. Het kan dus eigenlijk nooit fout gaan.”

vanzelf goed

De theorie is interessant; ademen en tegelijk beter leven, energieker zijn, trauma’s oplossen. Tijdens het schrijven van dit artikel heb ik meer op mijn ademhaling gelet dan in de afgelopen jaren of misschien wel mijn hele leven bij elkaar. En helaas moet ik concluderen dat ook ik oppervlakkig adem. Hortend en stotend, snel en onrustig. En bijna nooit in mijn buik. Dat klopt trouwens met de theorie, ik ben namelijk (nog) niet volmaakt gelukkig, gezond, blakend van energie en zelfvertrouwen en geheel vrij van trauma’s. Tegelijkertijd heb ik ook moeite met dit idee. Is bewust ademen werkelijk de oplossing van alles? En meer nog: het is toch onmogelijk de hele tijd stil te staan bij je volkomen vanzelfsprekende ademhaling?

Spiegel

Ik leg mijn dilemma voor aan Gabriele Osburg. Zij geeft sessies en trainingen op het gebied van adem en lichaamswerk, meditatie en tantra. “Een mens ademt ongeveer 21.600 keer per dag,” zegt Osburg. “Natuurlijk kun je daar niet 21.600 keer bewust mee bezig zijn, maar je kunt er toch af en toe bij stilstaan?”

Osburg draait het verhaal eigenlijk om. Hoe je leeft, zo adem je ook; gedragspatronen vind je terug in je lichaam. “Je adempatroon is een soort spiegel van je ziel,” zegt Gabriele Osburg.

“Adem zegt veel over je, over hoe je in het leven staat. Hoe ontvang je het leven? Hoe geef je het terug? Je hoeft er geen oordeel over te vellen, je kunt niet goed of fout ademen. Maar

adem zegt wel iets over je innerlijk. Mensen komen in mijn praktijk met een bepaald probleem, bijvoorbeeld een depressie of een slaapprobleem. En vaak is er een samenhang tussen het probleem en de manier van ademen. Ik probeer mensen te helpen hun natuurlijke manier van ademen terug te vinden.

Kijk maar eens naar een baby, die ademt met zijn hele lijfje, in golven. Dat vermogen raken we later kwijt. Als je dat terug kunt vinden, zit je lekkerder in je vel.”

Bovendien kan adem je aandacht terugbrengen in je lichaam.

“Wij Westerse mensen zitten voornamelijk in ons hoofd, daardoor zijn we vaak afgesneden van ons lichaam, vooral van ons buik- en bekkengebied. Je lichaam is als een huis en je zit alleen maar op de zolder, de bovenste verdieping, daar brandt het licht. Dat Ademweetjes is het hoofd. De rest van het huis, alle We ademen gemiddeld 21.600 keer per andere verdiepingen, zijn nog donker. dag. Ons lichaam is ontworpen om te Je weet misschien niet eens hoeveel leven met lucht met een zuurstofgehalte kamers het huis telt. Dat is je lichaam. van 38 procent Het zuurstofgehalte Het is de moeite waard eens een kijkje in de lucht van (luchtvervuilde) grote te gaan nemen in andere delen van het steden is slechts 12-15 procent. Om te huis en de veilige zolderkamer even te kunnen overleven hebben we lucht met laten voor wat die is. minimaal 7 procent zuurstof leven noDoor de telefoon geeft Gabriele mij dig. De afvoer van afvalstoffen gebeurt een opdracht. ‘Leg je hand op je on- voor 70 procent via de adem, voor 20 derbuik en je andere hand op je on- procent via zweet, 7 procent via urine derrug, zit rechtop en voel of daar en 3 procent via ontlasting 3 procent beweging plaatsvindt. Voel een tijdje. via ontlasting. Van de zuurstofwisseProbeer je wilskracht uit te zetten, al- ling in ons lichaam gaat 90 procent via leen een tijdje de adem voelen.” ‘Het de adem en slechts 10 procent via ons vermogen te kunnen laten, niet iets voedsel. bron: www.adem.nu doen maar gewoon laten zijn, is ook de spirituele dimensie van adem.” Het Meer adem op het web enige wat je dus hoeft te doen om je Meer weten over de geïnterviewden in natuurlijke manier van ademen terug dit artikel en hun werk? Dit zijn hun te vinden, is hem toelaten! websites: www.fredvanbeek.com (Fred van Eigenlijk is praten over adem een beet- Beek) www.adem.nu (Gabriele Osburg) www.tsuki. je absurd. org(Taetske Kleijn)

59

lichaam en geest Redactie Jocelyn de kwant

AD

groen gemak Er is weer een nieuw product voor de consument die niet toekomt aan het eten van veel verse groente en fruit, en dat compenseert met de aankoop van dure vruchten- en vezeldrankjes, yoghurtjes, pillen en poeders: Green Magma, een 100% biologisch product dat is gemaakt van jonge gerstebladen. Deze blaadjes staan bol van de chlorofyl, dezelfde stof die je kunt vinden in bladgroenten. Chlorofyl elimineert giftige stoffen en zuivert het lichaam. De variant Green Magma Plus is ook nog eens aangevuld met groente- en fruitextracten, probiotica en vezels. Onder andere goed voor de spijsvertering. Het groene goedje meng je met water of sap, maar is ook verkrijgbaar in capsules. Green Magma 80 gram â‚Ź 21,50. Verkrijgbaar bij reformwinkel en apotheek. www.tsproducts.nl

61

slimme visjes Zwangere vrouwen

die minstens drie maal per week vis eten, krijgen kinderen met beter ontwikkelde hersenen. The Lancet medisch journaal, 17 februari 2007

herinner je beter

yoga voor de longen Favoriet op de Zens-redactie: de ayurvedische Breathe Deep Tea van Golden Temple Natural products (verkrijgbaar bij reformzaak). Officieel voor een krachtige ademhaling, maar vooral een lekkere opkikker. Oefening voor erbij: ga rechtop staan met je benen schouderbreedte uit elkaar. Strek je armen boven je hoofd met de handpalmen tegen elkaar. Leun een beetje naar achteren, houd je hoofd in dezelfde lijn als je ruggengraat en begin langzaam, diep en krachtig door je neus te ademen. Adem diep vanuit je middenrif. Verruim je borstkas en voel je longen uitzetten en sterker worden. Na een paar minuten voel je je weer fris en wakker.

Heb je de neiging bitter te zijn over je verleden? Of heb je juist een bijzonder rooskleurig beeld ervan? In beide gevallen heb je verhoogd kans om na je 55ste depressief te worden, ontdekte Ernst Bohlmeijer, wetenschappelijk medewerker bij het Trimbos instituut en promovendus aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het gevolg van het bejubelen van vroegere tijden, is dat mensen minder zin in het huidige leven ervaren en zich machteloos voelen. Van de 55-plussers valt drie procent ten prooi aan een ernstige depressie, dertien procent heeft last van depressieve klachten. Bohlmeijer ontwikkelde twee cursussen waarin oudere mensen wordt geleerd tot een nieuw levensverhaal te komen en andere stijlen van herinneren te ontwikkelen. Bohlmeijer: “Je kunt je eigen leven zien als boek met thema’s, een plot etc.

Dat je moet leren lezen.” Zijn cursus Op zoek naar zin wordt op dit moment op 60% van de GGZ-instellingen uitgevoerd. Deelnemers zeggen veel minder depressieve klachten te hebben en meer gevoel van controle over hun leven te krijgen. Hoogstwaarschijnlijk wordt deze methode nu ook voor jongere mensen ontwikkeld.

tips tegen stress

Bron: www.trimbos.nl en www.vu.nl.

Al een tijdje last van stress? Een belangrijk gevolg van langdurige stress is dat je bijnieren (die onder andere adrenaline en het stresshormoon produceren) uitgeput raken. Dat zorgt onder andere weer voor een verstoring van je hormoonhuishouding en de verzwakking van je immuumsysteem. Uit het boekje Eerste hulp bij stress en vermoeidheid een paar eenvoudige tips. Stop met koffie. Het drinken van koffie stimuleert de bijnieren, die in stressvolle tijden al genoeg worden belast. Als je per se koffie wilt drinken, drink dan verse koffie, neem het met melk (melk verzacht de schadelijke stoffen), en drink na de koffie een extra glas water.  Fruit om te mijden bij uitgeputte bijnieren: banaan, sinaasappen en grapefruit. Wel goed in dat geval: mango, peer, kiwi, appel en druiven.  Zoethout (in capsulevorm, in zoethoutthee of in zoethoutdrop) is een van de weinige middelen die uitgeputte bijnieren weer kunnen bijvullen, met name de voorraad cortisol.  Een natuurlijk middel om minder vatbaar te zijn voor stress, is Rhodiola Rosea, onttrokken uit de wortel van een kruid. Te koop in de drogist of reformzaak. Eerste hulp bij stress en vermoeidheid, 50 signalen om een burnout te herkennen, 51 tips om hem te voorkomen door Frank Schaper, Scriptum Psychologie.

63

seizoens

groente

natuurvoedingsconsulent en voedingscoach Marja vijn GAAT dieper in op een groente van het seizoen. meer informatie over marja: www.voedingscoach.nu

illustratie monique wijbrands

Knolraap is een groente die zelfs onder ‘seizoenseters’ weinig bekendheid geniet. De knolletjes, zo groot als bietjes, zijn meestal te koop onder de namen meiraap of herfstraap. Je vindt ze in natuurvoedingswinkels, op boerenmarkten en in bijvoorbeeld Marokkaanse winkels. Een beetje geheimzinnig en gesloten vind ik ze eruitzien, de meiraapjes. Zo’n groente die ineens in het schap ligt, net als we de tijd van winterse knollen achter de rug hebben. En toch horen ze – het blijkt al uit de naam – bij de lente.

Meiraapjes zijn meestal romig wit van kleur, in tegenstelling tot de herfstraapjes, een later ras, paars-wit van kleur. Alledaagse kost van enkele eeuwen geleden, daarna lang gereduceerd tot veevoer, maar inmiddels geliefd bij koks die ‘vergeten groentes’ graag een plek op het menu geven. Sommige restaurants onderscheiden zich door luxe gerechten met deze knolletjes op de kaart te zetten. In de Franse keuken heeft de knolraap altijd een plekje gehad.

Het is een groente die helemaal thuishoort in onze streken. De meiraap is de consumptievariant van de gele planten die vroeg in het voorjaar onze bermen geel kleuren, het raapzaad. Het koolzaad, dat hier erg op lijkt, volgt wat later. De meiraap heeft een zachte, licht zoete smaak, en wordt meestal in blokjes gebakken in stoofschotels, bijvoorbeeld in combinatie met courgette, ui en aardappel, of met tomaat en spinazie. De Fransen gebruiken hem ook in z’n geheel, gekookt of gestoomd, en geserveerd met slechts wat roomboter. Vooraf even boenen, of dun schillen. Je kunt hem ook in plakken snijden, en deze roosteren. Geraspt in een salade geeft het meiraapje een frisse, zacht-radijsachtige smaak.

De meiraap is dus een veelzijdige groente, om lekker mee te variëren. Overigens eten we niet alleen de knolletjes van deze plant, maar ook het jonge blad. Dit zijn de raapsteeltjes, ook een echte voorjaarsgroente, met een pittige, opwekkende smaak. Raapsteeltjes, of keeltjes, zoals ze ook wel worden genoemd, zijn lekker in een salade of door een aardappelstamppot. Reken dan op zo’n 150 gram per persoon.

deense rozenbottels

Poeder van gedroogde rozenbottels helpt tegen gewrichtspijnen, dat ontdekte boer Erik Hansen in Denemarken in de jaren tachtig. Hij verkocht eerst poeder uit zijn auto, maar haalde bij succes de pillenfabriek Chefaro erbij. Die haalde er op zijn beurt een wetenschapper bij, die het testte bij een groep proefpersonen van middelbare leeftijd. En wat bleek: de werkzame stoffen verkregen uit gevriesdroogde rozenbottels, remmen de ontstekingen die voorkomen bij artritis en hebben een beschermend effect op celmembranen, waardoor de groei en afbraak van het kraakbeen in balans blijft. Sinds maart in Nederland op de markt. Litozin 120 capsules € 29,50. www.litozin.nl.

steeds dikker

Overgewicht, het houdt de gemoederen flink bezig.

Volgens doemscenario´s gaan we dezelfde kant op als de Verenigde Staten, waar twee op de drie inwoners kampt met overgewicht. Maar dat we steeds dikker worden, heeft niet alleen te maken met overconsumptie. Ook een aantal andere facetten van de moderne tijd speelt een rol. Stress bevordert bijvoorbeeld vetopslag in je buik. En pas kwam uit een onderzoek van gewichtswetenschapper Jaap Seidell van de Vrije Universiteit Amsterdam dat het hebben van centrale verwarming ook niet meewerkt: door de constante temperatuur in huis verbruikt het lichaam minder energie. Ook blijken kinderen van moeders die op latere leeftijd zwanger geworden zijn (35 jaar of ouder) vaker overgewicht hebben.

lesje brood Hoe bruiner het brood hoe gezonder, gaat niet altijd op. Veel van het bruine brood dat je in de supermarkt koopt, heeft dezelfde voedingswaarde als witbrood.

Brood kan met mout donkerder worden gemaakt, waardoor het voedzamer lijkt dan het is. Voor de voedingswaarde is het belangrijk hoeveel er van de tarwekorrel is gebruikt. Wit brood wordt gemaakt van bloem. Hierbij is alleen het binnenste van de tarwekorrel gebruikt, de kiemen en zaden zijn volledig uitgezeefd. Het grootste deel van de vitamines (vitamine B1, B6), mineralen (ijzer) en voedingsvezels bevindt zich juist in dat deel: in de buitenste laag van de korrel, de zemel. Voor bruin brood wordt meel gebruikt waarbij de zemelen en kiemen (buitenkant korrel) gedeeltelijk zijn uitgezeefd. Voor volkorenbrood wordt de hele tarwekorrel gebruikt. Tip van diëtiste Harriet Bontius: hoe zwaarder het brood, hoe gezonder.

65

lezen

1

Verder lezen over alles wat Zens bezighoudt. De nieuwste boeken over spiritualiteit, gezondheid, psychologie, filosofie en bewustwording. Door Nelly de Zwaan.

‘Zin is een verborgen onderaards riviertje, dat kabbelt onder de grond van ons bestaan’ Stefan Vanistendael Zin in het leven

Kleuren

Crisis als keerpunt

Zin in het leven

De nieuwe tien geboden

Niet iedereen is zich ervan bewust, maar kleuren beïnvloeden je stemming. Daarom zijn de wanden in ziekenhuizen nooit knalrood en past men in kinderdagverblijven vaak primaire kleuren toe. Wil je tot rust komen of juist actiever worden?

Kleur kan daar een rol in spelen. De Engelse Mary Lambert gaat nog verder. Zij stelt bijvoorbeeld dat violette voedingsmiddelen kunnen helpen bij het ontwikkelen van creativiteit. In haar boek gaat ze onder andere dieper in op de rol van kleur in huis, in kleding en in voedsel, en ze behandelt de relatie tussen kleur en astrologie. De positieve invloed van kleuren,

Een crisis – zoals een scheiding of een sterfgeval – maakt zoveel indruk dat ‘slachtoffers’ jaren later nog spreken van ervóór en erna. Die tijdsmarkering betekent, betoogt Laura Day, dat een crisis ook een nieuw begin kan betekenen.

Ze geeft praktijkvoorbeelden en stapvoor-stap aanwijzingen om een crisis te overwinnen. De essentie is dat een crisis je op jezelf terugwerpt. Dat vergroot je zelfkennis, wat weer kan leiden tot een bevredigender en gelukkiger bestaan.

Sommige mensen reageren zo van nature; voor de anderen is Laura Day er!

Wie vindt dat het leven zinloos is, verliest de zin om te leven. Zin is dus een levensbehoefte, even noodzakelijk als dagelijks brood. Stefan Vanistendael, van huis uit socioloog en demograaf, houdt zich sinds zijn studietijd bezit met spiritualiteit. In dit persoonlijke boek laat hij het belang van kleine dingen zien, wat de waarde is van humor en hoe essentieel het hebben van een perspectief is. Wat hij vertelt is niet nieuw, maar hij biedt nieuwe invalshoeken en aanknopingspunten en dat werkt aanstekelijk. Zin in het leven, Stefan

De crisis voorbij, Laura Day, The House of Books,

Vanistendael, Lannoo, 192 pag. € 14,95.

Hij geeft geen advies en belooft geen direct resultaat, schrijft Simon Parke in zijn inleiding van Een zinvol bestaan. In feite is zijn boek een aaneenschakeling van aanwijzingen. Parke noemt ze ‘de nieuwe tien geboden’. Zo luidt het zesde gebod: ‘laat je illusies varen’. Daarna legt Parke uit wat hij daarmee bedoelt, hoe je het kunt bereiken en wat het oplevert. In dit geval: vrijheid. Parke combineert zijn religieuze ervaring (hij was twintig jaar dominee) met oosterse wijsheid. Zijn scherpe blik (hij schrijft ook satirische programma’s voor radio en tv) en prettige schrijfstijl vergroten de leesbaarheid. Simon Parke, Een

Mary Lambert, Deltas, 144 pag. € 19,95.

224 pag. € 17,50.

zinvol bestaan. Archipel, 172 pag. € 16,95.

Fotograaf Basil Pao en acteur/journalist Michael Palin hebben samen verschillende keren de wereld doorkruist, van oost naar west en van pool tot pool. Hun reizen resulteerden in een reeks tv-documentaires met bijbehorende boeken als De cirkel rond met Michael Palin en In het spoor van Hemingway. Onderweg ontdekte Pao dingen die anderen niet zagen, vertelt Palin in zijn voorwoord bij het fotoboek Handen. Pao toont handen die zorgen, strelen, eten bereiden en muziek maken - en handen die een geweer omklemmen. Babyhandjes en verweerde handen, ‘kolenschoppen’ en fragiele vingers, met zorgvuldig gelakte nagels of rouwrandjes. Allemaal van grote schoonheid.

‘Zijn handen vertellen verhalen en openbaren vaak intieme details over hoe we leven en wat we doen. (...) Hij concentreert zich op handen als bron van schoonheid, gratie en vaardigheid.

Hij is ook een romanticus die handen gebruikt als metafoor voor menselijk kunnen, en ook voor vrijheid en individualiteit,’ schrijft Palin. Deze handen vormen een rustpunt in een steeds verder geïndustrialiseerde en geautomatiseerde wereld. In korte tekstjes vertelt Pao iets over waar, wanneer en waarom ze zijn gefotografeerd. Ook plaatst hij er een foto naast die iets meer context laat zien. Handen, Basil Pao, Fontaine Uitgevers, 400 pag. € 29,90.

Handen

67

lezen

2

AD

Het lijkt een open deur: geen twee mensen zijn hetzelfde. Maar waarom dat zo is, is tot op heden onduidelijk. Genen en opvoeding vormen geen afdoende verklaringen, want ook identieke tweelingen, opgegroeid in precies dezelfde omgeving en omstandigheden en met (nagenoeg) dezelfde genen, verschillen van elkaar. Conclusie: de menselijke individualiteit is een mysterie. De Amerikaanse psychologe Judith Rich Harris, bekend van haar boek Het misverstand opvoeding (1998), besloot de verklaring te gaan zoeken. Ze koos een ongebruikelijke aanpak voor een wetenschapper. Ze benaderde haar academische onderzoek als een privédetective, dat wil zeggen: met reduceren en deduceren. De onderzoekster (67) lijdt aan twee autoimmuunziekten, waardoor haar bewegingsvrijheid ernstig wordt ingeperkt. Dankzij haar werkwijze en de moderne techniek kon ze haar research grotendeels achter haar bureau doen. Via de e-mail onderhield ze contacten met wetenschappers in diverse disciplines over de hele wereld. Haar contactpersonen verschaften haar informatie en fungeerden als klankbord.

Harris’ verslag van haar onderzoek, het boek Geen 2 hetzelfde, is in de lijn daarvan opgebouwd als een who dunnit. Harris begint met de lezer ervan te overtuigen dat de gebruikelijke verklaring (individualiteit is het gevolg van erfelijkheid en/of opvoeding) niet klopt. Daarna vertelt ze haar plan van aanpak, ze bespreekt en vergelijkt diverse relevante onderzoeken en nadert zo stap voor stap de oplossing van het mysterie. Dankzij deze detectiveaanpak lukt het de onderzoekster deze complexe materie op een toegankelijke, zelfs spannende manier te brengen. Het werkt vooral goed omdat Harris een uitstekend schijfster is. Ze doorspekt haar verhaal met allerlei persoonlijke details die het boek levendig maken. Bij de ontknoping blijkt dat er niet één ‘dader’ valt aan te wijzen voor het raadsel van de individualiteit. Gelukkig zal het leesplezier er niet minder op worden als hier wordt verraden dat de oorzaak volgens Harris moet worden gezocht in drie verschillende systemen die het sociale gedrag beïnvloeden: het statussysteem, het relatiesysteem en het socialisatie-

systeem. Dankzij deze systemen kunnen mensen zich aanpassen aan hun sociale omgeving en gebruik maken van die omgeving. Voor de duidelijkheid behandelt Harris de systemen gescheiden. In werkelijkheid overlappen ze elkaar en kunnen de grenzen ertussen niet scherp worden getrokken. Genen spelen wel degelijk een rol, maar ze verklaren eerder gedragsovereenkomsten dan individuele verschillen tussen mensen.

Een ander punt van Harris is dat het vaak moeilijk is om aan te wijzen wat oorzaak is en wat gevolg. Ze geeft het voorbeeld van een tweeling die op de lagere school opzettelijk uit elkaar werd gehaald, omdat ouders en leerkrachten dachten dat het beter was als de kinderen elkaar minder zouden beïnvloeden. De een bleef daarom zitten, de ander werd bevorderd. Eenmaal volwassen is de zittenblijver een dakloze alcoholist geworden, terwijl zijn broer een succesvol zakenman is. Heeft de achterstelling geleid tot sociaal isolement en alcoholisme? Of waren er al vroeg in zijn jeugd al sporen aanwezig van een psychische aandoening die later zou leiden tot zijn alcoholisme? Zou dat er misschien de oorzaak van geweest kunnen zijn dat de ene broer anders werd behandeld dan de andere?

Harris wil met dit voorbeeld ook wijzen op de methodologische en ethische problemen bij onderzoek naar gedrag. Objectief vergelijkend onderzoek is onmogelijk. Daarvoor zou je inderdaad tweelingen van elkaar moeten scheiden (zij zijn immers de enigen met gedeelde genen en eenzelfde achtergrond) en dat beschadigt de proefpersonen onherroepelijk. Voorlopig blijft Harris’ idee van de drie systemen dus ‘slechts’ een theorie. Maar wel een heel prikkelende. Geen 2 het-

Over individualiteit

zelfde, Judith Rich Harris, Contact, 392 pag. € 34,90.

69

beeld Michel Verdoorn

UIT

Rossi Stuart rekent af met de mythe van het gezin als hoeksteen van de samenleving

De nieuwe exposities, boeiende musea, inspirerend theater, wat is waar te doen? Nelly de Zwaan verzamelde de leukste culturele uitjes.

Besnyö en Capa

Ode aan de natuur

Betoverende prins

Als kind woonden ze in dezelfde straat in Boedapest.

Later kwamen ze elkaar in Berlijn opnieuw tegen en raakten ze bevriend. Robert Capa (1913-1954) en Eva Besnyö (1910-2003) behoorden tot de belangrijkste fotografen van de twintigste eeuw. Besnyö bracht in Nederland de wederopbouw en de vrouwenbeweging in beeld. Capa stond aan de wieg van de moderne fotojournalistiek. Met zijn camera vocht hij tegen onrecht en onderdrukking. Zijn grootste wens: “Een werkloos oorlogsfotograaf worden.” Het Joods Historisch Museum eert beiden gelijktijdig met een aparte tentoonstelling. t/m 20/5

Zes jaar onderzoek en veldwerk gingen vooraf aan de tentoonstelling Life, waarin fotograaf Frans Lanting de ontstaansgeschiedenis van het leven op aarde in beeld brengt. De tentoonstelling is onderdeel van het indrukwekkende project Life. A journey through time, dat ook een muziekstuk – speciaal gecomponeerd door Philip Glass – en een fotoboek (Taschen, € 39,90) omvat. t/m 2/9

De kleine prins van de Franse schrijver Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944) is het meest verkochte en gelezen boek ter wereld na de Bijbel, claimen de makers van deze gelijknamige theaterproductie. Peter Faber kruipt in de rol van een vliegenier die een noodlanding maakt in de Sahara en daar een prinsje ontmoet dat hem allerlei levensvragen stelt. Een betoverende voorstelling over solidariteit, liefde voor de natuur en idealisme... t/m 3/6 tournee door Nederland

Liebermann in Holland

Daniël Meijerplein 2-4, Amsterdam

De Duitser Max Liebermann (1847-1935) zag eruit als een boekhouder, maar was kunstenaar in hart en nieren. Hij kwam vaak in Nederland, had er veel bevriende collega’s en bewonderde de oude meesters. Staand voor de Nachtwacht zei hij ooit: “Als je een Frans Hals ziet, krijg je zin om te schilderen, als je een Rembrandt ziet, wil je er meteen mee stoppen.” Gelukkig deed hij dat niet.

Het Drents Museum toont schilderijen, prenten en tekeningen van Liebermann en zijn Hollandse schildervrienden. Samen geven ze een mooi beeld van Nederland in de negentiende eeuw. De catalogus verschijnt bij uitgeverij Waanders (€ 24,95). t/m 17/6 Drents Museum Brink 1, Assen

www.jhm.nl

www.drentsmuseum.nl

Joods Historisch Museum Jonas

Naturalis Darwinweg 2, Leiden www.naturalis.nl & www.lifetroughtime.com

www.fransvanbronkhorst.nl

In zijn regiedebuut Anche libero va bene rekent de Italiaanse acteur Kim Rossi Stuart af met de mythe van het gezin als hoeksteen van de samenleving. Hier geen Italiaanse mama als spil van een grande famiglia, met aan haar voeten een aanbiddende zoon.

Integendeel: de moeder, zo blijkt al uit de eerste scène van dit aangrijpende familiedrama, is de grote afwezige. En wanneer ze alsnog opduikt, wordt ze door haar zoon op voorzichtige afstand gehouden. Rossi Stuart speelt zelf de rol van Renato, een vader die in zijn eentje voor zijn twee kinderen (Tommi en Viola) zorgt, het huishouden draaiende houdt en ondertussen ook de kost moet winnen. Bepaald geen sinecure en Renato vervult zijn taak dan ook niet alleen liefdevol, maar ook met aan wanhoop grenzend ongeduld. Vanuit het perspectief van de elfjarige Tommi – prachtig gespeeld door Alessandro Morace, bezien we de dagelijkse routine van het gezin, waarin angstvallig wordt gezwegen over moeder Stefania. Haar afwezigheid is het grote raadsel van de film. Is ze misschien overleden, is ze van Renato gescheiden? Totdat ze op zekere dag voor de deur staat, vervuld van berouw en verlangend naar haar kinderen. Er blijkt sprake te zijn van een patroon: regelmatig verdwijnt Stefania, om vervolgens opeens weer op te duiken en haar plek in het gezin weer op te eisen. Telkens belooft ze beterschap en slooft ze zich uit. Vervolgens lijkt de rust terug te keren – tot het volgende moment waarop ze zonder enige aankondiging vertrekt. Renato moet keer op keer een depressie overwinnen voordat hij weer in staat is over te gaan tot de orde van de dag. In dat tumult moet Tommi opgroeien.

De redenen van Stefania’s gedrag blijft onopgehelderd.

Zou ze het gezinsleven niet aankunnen? Is ze manisch-depressief? Is ze inderdaad de nymfomane waarvoor Renato haar houdt? Belangrijk is een sluitende verklaring niet. Kim Rossi Stuart laat in deze film op sobere en ontroerende wijze zien hoe een kwetsbaar elfjarig kind steeds weer wordt geconfronteerd met een kleine tragedie en toch zijn leven moet vormgeven en moet accepteren dat zijn moeder op haar eigen onbegrijpelijke manier van hem houdt.

Eenoudergezin

film

Anche libero va bene Regie Kim Rossi Stuart, Italië 2005 Met o.a. Alessandro Morace, Marta Nobili, Kim Rossi Stuart, Barbora Bobulova Release donderdag 29 maart.

tekst Kim van der Werff

71

cursus stiltewandeling

De natuur als metafoor Cursussen, workshops, trainingen. Zens zoekt er elke maand één uit en doet mee. Dit keer een stiltewandeling, begeleid door MirjamBossink van coachingspraktijk Spiegeling. Tekst DaniËla Koele Beeld MARIUS BASSIE Naast mijn bureau hangt een blaadje: ‘Wie ben ik? Wat kan ik? Wat moet ik nog leren?’ Achter die laatste vraag heb ik de woorden ‘vertrouwen blijven houden’ geschreven. Een stiltewandeling met als thema vertrouwen komt op het juiste moment. Net gescheiden, van iemand die mijn vertrouwen een aantal keer gruwelijk heeft beschaamd, is het met mijn geloof in de mens, de wereld en zelfs in mezelf niet goed gesteld.

Mirjam Bossink (48) leidt ons ruim twee uur door de bossen van Lage Vuursche. We wandelen in stilte en tussendoor krijgen we vragen en natuuropdrachten. Haar motto: ‘In de ziel van de natuur vind je de natuur van je ziel.’

Mirjam: “De natuur is als een spiegel. Dezelfde cyclische processen vinden ook in onszelf en in ons eigen leven plaats. Daarom kan de natuur je helpen tot antwoorden en inzichten te komen.”

Vooraf vraagt een 66-jarige dame naar het wandeltempo.

“We lopen in een veel lager tempo dan normaal,” benadrukt Mirjam, “in stilte wandelen is een vorm van meditatief wandelen. Stilte vertraagt. Het haalt je uit de hectiek van het bestaan. Je laat je niet afleiden door gesprekken en sociale contacten. Daardoor heb je meer oog voor de omgeving, de natuur om je heen en je eigen natuur.”

lans’, ‘met de stroom meegaan’ en ‘overgave’. Voor mij is vertrouwen: geloven in het leven. De groep kwebbelt nog even door. Dan richten we ons een moment met gesloten ogen naar binnen. Mirjam: “De winter loopt op zijn einde, er begint een nieuwe levenscyclus. De bomen lijken kaal en dood, maar de knoppen zijn al gevormd. In het donker ontkiemt het zaad. De natuur kan troost en steun bieden.

Elk einde van een cyclus is ogenblikkelijk weer het begin van iets nieuws. Als een thema in je leven je bezighoudt, wat dan ook, kijk dan eens heel bewust naar de natuur om je heen. Zie hoe de natuur het doet en probeer de spiegel daarin te ontdekken. Die is er altijd!”

Ze geeft een voorbeeld. “In 2001 kreeg ik een burn-out.

Ik ben toen gaan werken als vrijwilligster in de moestuin van het Franciscaans milieuproject in Stoutenburg. Na de winter haalden we de stro van de bedden. De aarde was zwart en naakt. Behalve bij één bed. Heel voorzichtig staken daar de eerste roze-rode rabarber-stengeltjes boven de donkere grond uit. Ik moest zo huilen. Ik voelde me heel erg in het donker en ineens wist ik: ergens in mij wordt iets nieuws geboren, ik weet alleen nog niet wat.

Dat gaf vertrouwen. De dag erna was het somber en grijs en het regende voortdurend. Het leek alsof het nooit zou ophouden. In de avond stopte het en kwam er ineens een vuurrode zon tevoorschijn. Het was de prachtigste zonsondergang die ik ooit heb gezien. Juist op een moment dat je het niet verwacht, gaat de zon schijnen, mooier dan ooit.”

Hier en nu

Geloof in het leven

De eerste vraag luidt: ‘Wat is vertrouwen voor jou?’ Ik hoor verschillende antwoorden: ‘de basis’, ‘innerlijke ba-

Als we de wandeling even later in stilte voortzetten is de eerste passant die ik zie een zwangere vrouw. ‘Wedergeboorte’, ‘een nieuw leven’, ‘een nieuw begin’, schiet

»

‘In de ziel van de natuur vind je de natuur van de ziel’

73

trips

Soms moet een mens even opladen. Lekker naar buiten, een

vakantie of een weekend weg. Maar als het even kan wel duurzaam en biologisch. Journalist Jacinta Bokma geeft tips voor leuke adressen, websites en workshops in binnen- en buitenland. Ook een tip? Mail het naar redactie@zens.nu

‘Wandelen in stilte verscherpt je zintuigen’ het door me heen.

Mirjam geeft ons een tweede vraag waar we de komende twintig minuten tijdens het wandelen over moeten nadenken: ‘Waaraan ontleen jij vertrouwen, juist als het helemaal donker is in je leven?’ Goede vraag. Nergens aan. Helemaal nergens aan.

Mijn vrienden hebben me erdoorheen gesleept. Door het wandelen zak ik steeds meer vanuit mijn hoofd in mijn lijf.

Heerlijk. Ik denk: ach, wat maakt het eigenlijk uit? Het is zoals het is.

Mirjam legt later uit: “Als je het helende effect van wandelen combineert met het helende effect van stilte, krijg je een extra krachtige werking.” Na de twintig minuten delen we met elkaar in tweetallen het antwoord op de tweede vraag.

Ik was van plan om even op de grond te gaan zitten en uit te rusten, maar het blijkt dat we gewoon doorwandelen.

Mirjam: “Wandelend praten is iets anders dan praten als je stil zit. De omgeving is bij elke stap anders. Daardoor blijven gedachten niet vastzitten, maar bewegen ze mee en kunnen inzichten makkelijker stromen.” Mijn gesprekspartner Madelon (54) zegt: “Vertrouwen ontleen ik aan het hier en nu. Niet afgeleid worden door belemmeringen van het verleden of zorgen over de toekomst. Als ik in het hier en nu ben, is het goed.”

Je eigen wijsheid

In stilte wandelen verscherpt je zintuigen. Ik voel de koude lucht mijn neus in- en uitgaan. Ik kijk om me heen, de bossen van Lage Vuursche zijn prachtig. Ineens zie ik een bordje: ‘Kwetsbaar gebied. Niet betreden.’ Het is omwikkeld met prikkeldraad. Wat een metafoor! Kwetsbaar gebied, niet betreden; dat is precies hoe ik me de afgelopen maanden heb gevoeld. Mirjam: “Elke crisis is een kans. Het begin van iets nieuws, iets beters, iets anders.

De natuur leeft het voor, je hoeft het alleen maar te zien.

De wijsheid van de natuur helpt je om bij je eigen wijsheid te komen.” Zo ook bij deelneemster Monique (37): “Afgelopen week gebeurden er op mijn werk wat dingen met mijn leidinggevende die erg met vertrouwen te maken hadden. Toen zag ik ineens de oproep voor deze wandeling. Een therapeut praat altijd vanuit een bepaald kader, de natuur is onvoorwaardelijk: ik kreeg een antwoord dat neutraal, passend en af was!”

Aan het einde van de wandeling trekken we allemaal een inzichtkaart. Zie hier mijn les: ik trek het kaartje hulst. Ik kan het bijna niet geloven. Hulst hoort bij Kerstmis. En met Kerstmis ben ik altijd blij en vrolijk, in wat voor omstandigheid ik me ook bevind. Dan voel ik verbondenheid, rust en liefde. Er zijn dus wél momenten in het donker waarop ik me vol vertrouwen voel! De tekst is nog duidelijker: ‘Ik verwerk de pijn uit mijn verleden en ga vol nieuwe inzichten verder.’ En zo is het.

C r e at i eve n at u u r c o a c h i n g Mirjam Bossink is maatschappelijk werker, tuintherapeut en spiritueel creatief coach. Ze organiseert stiltewandelingen en creatieve natuurworkshops waarin deelnemers hun eigen natuur kunnen ervaren en uitgenodigd worden om hun eigen natuur te volgen. Mirjam Bossink: “Door te beseffen hoe mooi je van nature bent, ontwikkel je meer zelfliefde. Hierdoor kom je meer in verbinding met jezelf en de wereld om je heen.” Meer informatie (030) 262 64 05 of www.spiegeling.net.

spa-gevoel

Wat is er heerlijker dan een verblijf in de vrije natuur, vlak bij een thermale bron of in een vakantiehuisje met sauna? Huizenverhuurder Euro Relais selecteerde vakantiehuizen vlak bij bekende kuuroorden en spa’s. Groepschalet Gran Koute in de Franse Alpen bijvoorbeeld heeft een prachtig uitzicht op de gletsjer van Val Thorens. Op 5 kilometer afstand liggen de skipistes van Menuires. Nog dichterbij vind je de warme zoutwaterbronnen van Salins, ook wel de ‘thermale zee van de Alpen’ genoemd. Gran Koute – met sauna en open haard – biedt plaats aan maar liefst zesentwintig personen.

Info (040) 211 01 01 & www.eurorelais.nl.

op pad met sint jacob De Sint Jacobsweg is een van de meest bekende pelgrimsroutes naar het Spaanse Santiago de Compostela. Hij begint in de noordelijk gelegen historische stad Leon en voert in 300 kilometer naar het pelgrimsmekka van Europa. Wandelreisorganisatie Sindbad biedt dit jaar de individuele Sint Jacobsreis aan. De vijftiendaagse voettocht voert door ruig gebergte, langs bedevaartkerken, prachtige boerendorpen, talrijke beekjes en de groene eikenbossen van Galicië. Reisperiode juni t/m oktober.

Info Sindbad (020) 521 84 84 & www.sindbad.nl.

Reizen

met Zens

Voor haar werk is ze de hele dag bezig met duurzaamheid. Maar hoe duurzaam reist Greenpeace-directeur Liesbeth van Tongeren zelf?

‘Verander de wereld, begin bij jezelf’ is mijn motto. Ik maak bewuste keuzes, maar ik mag van mezelf meer dan een fietsvakantie in de Achterhoek. Als je op vakantie wilt, zorg er dan voor dat je geniet. Klinkt als een open deur, maar ga liever één keer lang en er helemaal voor dan drie keer een paar dagen.

Een verre bestemming betekent vaak: ‘dit is een derdewereldland’. Ga dan niet in een resort zitten, maar probeer te logeren bij de lokale bevolking. Wie vliegt, kan de uitstoot van gassen compenseren met het kopen van bomen via www.greenseat.nl. Voor € 18,68 compenseer je al een enkele reis Barcelona voor twee personen.

Een topper was laatst onze reis naar de Azoren. Dat was voor mijn werk, maar we plakten er meteen een vakantie aan vast. We zijn daar gaan ‘walvis spotten’. In een klein bootje met een bioloog aan boord ga je de zee op. Via verkenners op het eiland weet je precies waar de dolfijnen en walvissen zijn. Nog niet zo lang geleden leefden veel inwoners van de walvisvangst. Het is eigenlijk heel ironisch dat die oude boeren vroeger jagers waren en nu spotten.”

75

(bio)koken in toscane Een weekje proeven van de Toscaanse sfeer en smaken en je kookkunsten een nieuwe impuls geven.

Dat kan in september met de dames van zus kookt. Anneke in ‘t Veld en Kara van der Molen runnen samen een kunstzinnig cateringbedrijf. Van een babybuffet en hapjes voor een verjaardagsfeest tot een koningsmaal voor personeel, familie of vrienden. Inspiratiebron is de healing Tao. Deelnemers aan de kookcursus verblijven op een karaktervolle locatie: een 16e eeuws wijnlandgoed met oeroude olijfbomen en wijnstokken in de omgeving van Lucca. Op het programma staan kooklessen met biologische streekproducten. Max. 12 deelnemers, 8­15 sept, e 595 p.p., www.zuskookt.nl 010-465 50 98

‘nieuw’ religiemuseum

Goededoelreizen Er zijn steeds meer kleine en grotere initiatieven waarbij je je vakantie kunt combineren met goede doelen. Bij reisorganisatie Baobab bijvoorbeeld kun je onder de noemer Baobab United een aantal dagen meewerken aan een ontwikkelingsproject in NoordIndia, Zuid-Afrika of Guatemala. Info (020) 62 75 129 & www.baobab.nl

Museumpark Oriëntalis, cultuur en religie. Dat is vanaf 20 maart de nieuwe naam van het Bijbels Openluchtmuseum in Heilig Landstichting bij Nijmegen. Het woord ‘Bijbels’ dekte volgens de museumdirectie al lang niet meer de lading. ‘Orientalis’ verwijst naar het Midden-Oosten, de bakermat van het jodendom, het christendom en de islam. De multimediale openingstentoonstelling Open your mind is gewijd aan de overeenkomsten en verschillen tussen deze drie grote godsdiensten. Naast genieten van bijzondere religieuze kunst kun je heerlijk dwalen in het heuvelachtige, natuurrijke museumpark.

Onderweg zie je onder andere een Romeinse tuin, een synagoge, bedoeïenententen en een doophuis.

Bezoek na Oriëntalis de oudste stad van Nederland, Nijmegen. Sluit de dag bijvoorbeeld af met een proeverij bij koffiebranderij Coffyn. Pluspunt: dit project wordt gedragen door mensen met een handicap. Museumpark Oriëntalis profetenlaan 2,

proeven van kunst Eten in een toprestaurant en het unieke onderbord als aandenken mee naar huis. Het project Proeven van kunst loopt nog tot september en de helft van de opbrengst van de originele doeken gaat naar het Stichting Doe een Wens. In heel Nederland doen restaurants mee. Wij vielen voor dit bord van Tineke Roijmans, dat u krijgt na een etentje bij restaurant d’Ouwe Tramhalte in het Noord-Brabantse Duizel.

Leuk om iemand mee te verrassen: kies een onderbord en stuur een gepersonaliseerde uitnodiging. Restaurant d’Ouwe Tramhalte, Wolverstraat 28, Duizel. Info (0497) 51 24 43 & www.proevenvankunst.nl & www.tinekeroijmans.nl

Heilig Landstichting, (024) 38 23 110 & www.bijbelsopenluchtmuseum.nl. Koffiebranderij Coffyn, Cormmanderie van St. Jan, Franseplaats 1, Nijmegen. Open di t/m zo 10-18 uur. info (024) 329 47 40.

77

Eerlijk eten

eten

bezoekt iedere maand een biologisch restaurant en geeft tips over bezienswaardigheden in de omgeving. Dit keer res& de Zens Umoja in Amsterdam. Architectuur, kunst, varen en fair trade-eten met Zens-korting! route taurant Tekst Jacinta Bokma beeld ELLEN GROOTES, henk brandsen

Hij houdt niet van maskeren, dat doen zo veel koks.

Ze maken smakeloze spullen onder een deken van halfproducten. Hij gaat voor eerlijke waar, dít is het product. Maar de verpakking is net zo belangrijk als de inhoud, vindt Frank van der Zande. Het interieur is een combinatie van strak design en prachtig artwork op de wand en achter de bar. Een Indiaas aandoende print, een grafisch uitgevoerde baobabboom.

We hebben het over Umoja, het eerste fair trade restaurant van Nederland. ‘Umoja’ betekent in het Swahili ‘eenheid’ en ‘saamhorigheid’. Het is ook de titel van muziekgroep Bløfs laatste album, waarmee de groep aandacht wil vragen voor de problemen in derdewereldlanden. Van der Zande’s zwager speelt in de band en zo kwam hij op het idee zich door het Bløf-project te laten inspireren. Dus loopt de bediening in fair trade shirts, maar belangrijker: een deel van de winst zal naar een goed doel gaan en chef-kok Otto Nout kookt met regionale, duurzaam geteelde, diervriendelijke en dus gastvriendelijke producten.

De kaart bevat geen zware gangen, maar kleine gerechten, in de volgorde die de klant wil. De keuken is Italiaans gericht, met niet te veel smaakcomponenten op het bord.

En we smullen. Het begint met een pittige tomatenbouillon, aan tafel uitgeschonken als thee in kleine glaasjes. De smaak is heel licht en puur. Dan coquilles op gekaramelliseerde witlof en vijgen. De ravioli van bospaddenstoelen en tomatenjam is lekker pittig met een zoetje. Het meest onder de indruk zijn we van

loungen en genieten

Gastheer Frank van der Zande

de twee ‘hoofd’-gerechten: de huisgerookte wilde, duurzaam gevangen Alaskazalm op een bedje van kruidenrisotto is perfect en de gekonfijte kalfsrollade smelt op je tong. Het geheim: hij gaat de hele nacht in de oven, op slechts 60 graden. Slow food dus.

Het dessert is klassiek: een goed uitgevoerde crème brulée. Ons rest maar één advies: ga hier eten.

Umoja Restaurant, Amstelveenseweg 154, Amsterdam, (020) 770 64 20, www.umojarestaurant.nl.

Zens-lezers 10 % korting!

Lezers van Zens krijgen in de maanden april en mei 2007 tien procent korting op een drie-gangenmenu. Onderstaande gerechten zijn een voorbeeld. voorgerecht

Salade mesclun met huisgemaakte pastrami en frambozenvinaigrette

De route

hoofdgerecht

Om deze stad goed te proeven, moet je een lange lijst van ‘niet te missen’ onderdelen afvinken. Wij stippelden een volstrekt onvolledige route uit.

Door het hoofd zongen de wervende teksten ‘Amsterdam hééft het’ en ‘I love Amsterdam’. Toerist in eigen stad. We pakten nog eens de wielertaxi naar ons witte trouwkerkje in Schellingwoude (prachtig in het groen gelegen achter de dijk van AmsterdamNoord), waterfietsten – niet te ver – van het Rijksmuseum naar de Spiegelgracht voor de galeries en hobbelden in de ‘Opstapper’ over de Prinsengracht naar de vlooienmarkt (Waterlooplein). Hoe luxe, we konden overal onze hand opsteken en de chauffeur stopte waar wij wilden.

Reserveren fietstaxi via www.wielertaxi.nl of op de dag zelf via (06) 18 59 51 53. Huur waterfietsen: Canal Bike, Stadhouderskade 42 en Prinsengracht 42. De Opstapper vertrekt elke 12 minuten vanaf de taxistandplaats van CS; route via Prinsengracht naar het Stadhuis/Muziektheater.

»

Geconfijte dikbilrund met ratteaardappelen en een garnituur van voorjaarsgroente met pied de moutons dessert

Chocolademousse met een Gieser Wildeman stoofpeertje U krijgt de korting op het diner door bij reservering op te geven dat u Zens-lezer bent. Op de drankjes wordt geen korting biologisch, Italiaans/mediterraan Otto Nout Eigenaar/gastheer Frank van der Zande Ligging Amsterdam-Zuid Open di t/m za vanaf 18.00 uur Prijs driegangenmenu € 32,50, viergangenmenu € 39,50 Interieur donker design, lange banken Muziek van alles wat Reserveren gewenst Bijzonderheid op zaterdag vast viergangenverrassingsdiner Keuken

Chef-kok

79

reportage eten & de route

volop vrolijkheid op de lapjesmarkt op maandag

Komt u per auto, parkeer dan in het Transferium in Amsterdam-Zuidoost (volg de borden vanaf de snelweg), want betaald parkeren in het centrum en in Zuid is schreeuwend duur.

De metrorit Transferium-centrum is echter vrij lang, dus de trein is echt het handigst.

Kunst, muziek & architectuur

Neem de achteruitgang van CS. Iets naar rechts ziet u gelijk het voormalige PTT Post-gebouw (nu Post CS). Een ideale plek om het Amsterdam-avontuur mee te beginnen. Op de tweede verdieping bevindt zich het tijdelijke onderkomen van het Stedelijk Museum en op de elfde etage is restaurant Club 11. Lekkere koffie, prima lunch en vooral een fantastisch uitzicht over de stad en het water. Steek daarna schuin door naar Muziekgebouw aan ’t IJ, dé nieuwe muziektempel van Amsterdam. Een staaltje geweldige architectuur! Leuk om even binnen te lopen en wat te eten of te drinken in het Star Café of bij mooi weer op de trappen aan het water.

Of kom juist tegen zonsondergang. Onder de enorme overkoepeling waan je je in New York of Londens Dock End. Drijvende bloemenmarkt

Pak bij het Muziekgebouw tram 16 of bij CS tram 24 of 25 richting stad en stap uit op het Muntplein. Achter de toren, aan het

biologische markt op de noordermarkt op zaterdag

water, begint de Bloemsingel. De beroemde bloemenboten zijn altijd een bezoekje waard.

Loop daarna vanaf het Muntplein via de Vijzelstraat maar de Keizersgracht. Daar bevindt zich Museum van Loon, een mooi dubbel grachtenpand met originele stijlkamers en een oud-Hollandse keuken. Rembrandts beroemdste leerling, Ferdinand Bol, was ooit de eerste bewoner. Geniet ook van de klassieke grachtentuin en het koetshuis met beelden.

Museum van Loon, Keizersgracht 672, (020) 624 52 55.

Krachtstenen

Vanaf Museum van Loon is het met de tram (16 of 24) maar twee haltes naar het Marie Heinekenplein. Wie dol is op zoet moet zeker even een stop maken op de hoek, bij konditorei/café De Taart van m’n Tante.

Hemelse smaken in een grappig kitscherig decor. Loop hier de 1e Jacob van Campenstraat in, met aan het eind en gelegen aan het water Stenelux, een klein maar fijn walhalla voor de edelstenenverzamelaar. Ga vervolgens naar rechts, en loop over de Ruysdaelkade naar Galerie Wies Willemsen op no. 25.

Hier vindt u ‘klein werk van grote kunstenaars’ als fotografe Lieve Prins en sieradenontwerpster Akelei. Vanaf eind maart hangt er werk van vier jonge Spaanse kunstenaars.

De Taart van m’n Tante, Ferdinand Bol-

een geweldige taart bij de taart van m’n tante

straat 10 (020) 776 46 00, www.detaart.com.

Stenelux, 1e Jacob van Kampenstraat 2, (020) 662 14 90. Galerie Wies Willemsen, Ruysdaelkade 25, (020) 470 10 73 & www.wieswillemsen.nl. Open: vr t/m zo 14-18 uur of op afspraak.

Geitenkaasbonbons

Loop vanaf Galerie Wies Willemsen naar rechts en vervolgens meteen links naar het Rijksmuseum. Stap aan de kade op de museumboot richting Noordermarkt. Op maandagochtend is daar de beroemde lapjesmarkt en een antiekmarkt, op zaterdag een biologische markt met de lekkerste verswaren van heel Nederland.

Snoep van de geitenkaasbonbons, koop gele trompetjes en paarse boleten bij de paddenstoelenkraam en verse korianderpesto bij de stal in de groentenlaan. Must op maandag (dan komt ’ie warm uit de oven): appeltaart eten bij Café Winkel. Niet biologisch, maar wel de lekkerste van Amsterdam.

De museumboot voert langs twaalf musea door de hele stad. Ideaal om de hele dag door het centrum te ‘hoppen’. Onderweg hoor je allerlei wetenswaardigheden over de historie van Amsterdam. Een dagkaart kost i17. Naar de Noordermarkt met de museumboot? Stap af bij de halte Anne Frank Huis en ga van daar, het water aan de linkerhand, links over de brug meteen rechts.

Umoja is eerste het fairrestaurant trade van Nederland Vermoeide voeten

Moe van de drukte van de markt? Loop vooral even binnen bij natuurdrogist Lavendula. Of boek vooraf een schoonheidsbehandeling. Op woensdag en vrijdagmiddag kun je ook je voeten laten verwennen (voetreflexologie). Westerstraat 45, (020) 420 91 40, www.lavendula.nl” www.lavendula.nl.

Stilte in de stad

Te midden van de drukte heeft Amsterdam nog verrassend veel stille plekjes. Een paar tips: De Papegaai, een schuilkerk in de drukke Kalverstraat (no. 58). Iets verderop liggen de binnenplaatsen van het Amsterdams Historisch Museum (ingang Kalverstraat 92) en het Begijnhof, een oase van rust tussen Kalverstraat en Spui. Midden op de wallen ligt de Oude Kerk, een prachtige gotische hallenkerk. Andere stilteplekken vind je aan de Herengracht: de tuinen van het Theatermuseum (no. 168) en even verderop, die van het Bijbels Museum (no. 366).

81

shop

Producten voor lichaam, huis en keuken zoals Zens ze graag ziet: gemaakt zonder milieu en mens geweld aan te doen. Uitgezocht door Jurianne Matter.

Een tip voor deze rubriek? Mail naar redactie@zens.nu

kiezels kauwen Leuk en lekker, deze

authentiek thais

De Real Organic Foods Company doet met zijn nieuwe serie Thaise currysauzen geen concessies aan de westerse smaak. De sauzen smaken lekker authentiek Thais. Veel cocoscrème en citroengras, weinig zout en geen gluten, zuivel of vlees. Met andere woorden: iedereen kan aan tafel. Real Organic Thaise currysau-

biologische kiezels.

Ze smaken naar drop, zijn zacht van binnen en hebben aan de buitenkant een dun hard suikerlaagje.

Stones van TerraSana zakje 100 gr € 2,99.

chic wijntje

De tijd dat wijnboxen alleen werden gevuld met goedkope slobbers is nu echt voorbij. Steeds vaker kun je redelijke wijntjes tappen uit zo’n praktisch kartonnen pak, dat er echter wel erg armoedig uitziet. Een Scandinavische ontwerper bedacht deze chique oplossing. De opmars van de wijnzak lijkt daarmee niet meer te stuiten. Proost! Bag-in-box Wine dispenser in rood, wit of zwart € 43 www.poaa.com.

zen pot 350 gr € 4,65. bij natuurvoedingswinkels.

Levens boom Om zomaar ergens

op te hangen, deze levensboom van groen aluminium.

Levensboom (19 cm) € 23,50

www.kzuid.nl.

berkenduo

Weleda heeft zijn serie huidproducten op basis van berkenextracten uitgebreid. Vorig jaar kon je je cellulitis al te lijf met de Berken Cellulitis Olie. Nu is er de Berken Douchepeeling bij gekomen, waarmee je je huid optimaal op de behandeling met cellulitis-olie kunt voorbereiden.

De peeling verwijdert namelijk dode huidcellen zonder de vitale cellen te beschadigen. De olie wordt hierdoor nog beter opgenomen in de huid. Weleda Berken Douchepeeling tube 150 ml € 8,95.

Weleda Berken Cellulitis Olie flesje 100 ml € 13,95. bij natuurvoedingswinkels en reformzaken.

Mode, milieu, mensen ‘Organic pioneers’ Karen Stewart en Howard Brown maken mode. Hun stijl is functioneel, maar ook subtiel en zeer vrouwelijk. Stewart en Brown zien het belang van een harmonieuze relatie tussen creativiteit, zaken, natuur en samenleving. Ecokatoen en fair trade zijn voor hen vanzelfsprekend. Bovendien gaat jaarlijks 1 procent van hun opbrengst naar One Percent for the Planet. Dit internationale samenwerkingsverband van bedrijven investeert wereldwijd in milieuorganisaties. Motto: ‘There is no business to be done on a dead planet.

Stewart & Brown, Nukuhiva in Amsterdam tel.

(020) 420 94 83 & www.nukuhiva.nl. www.stewartbrown.com, www.onepercentfortheplanet.org

83

AD

AD 85

rubriek homeopathisch arts

dokter...

Mensen zijn altijd op zoek geweest naar het onbekende, het ongrijpbare: len ze soms letterlijk een olifantenhuid met veel eelt, vervormde nagels, de Heilige graal, God, verre landen, het heelal; we worden onrustig als we wratten en andere huidverdikkingen. De wonderbaarlijke kracht van er niet alles van weten. Naarmate van de buitenwereld steeds meer bekend Thuja leerde ik voor het eerst kennen toen ik, nog in de huisartsenpraktijk, is, richt de zoektocht van de mens zich steeds meer op de binnenwereld, net met homeopathie bezig was. Een studente was ten einde raad, omdat zijn innerlijke ik. Wie ben ik en wat is mijn plaats in de wereld om mij haar tientallen handwratten jarenlang bestand bleken tegen alle mogeheen? Iedereen begreep de trefzekere waarheid achter de licht ironische lijke ingrepen, van aanstippen tot chirurgisch wegsnijden. Ik gaf haar een tekst van Zoek jezelf, dat door heer Koot en heer Bie van het Simplisties paar korrels Thuja (het enige wrattenmiddel dat ik toen kende) en binnen Verbond in mei 1975 naar plaats 8 in de top 40 werd gezongen: Zoek twee weken begonnen de wratten stuk voor stuk te verdwijnen. Indrukwekkend! Een paar jaar geleden kwam jezelf broeder, vind jezelf, wees en blijf alJan Bol (53) is van een veertigjarige vrouw met ernstige leen jezelf en even verderop in de tekst: menstruatieklachten in mijn praktijk.

En met make-up van oor tot oor stelt zijn oorsprong huisarts.

Iedere menstruatie ging gepaard met vrouw een ander voor, dus hebben ze nog Tijdens zijn carrière heftige, pijnlijke buikkrampen, die nausteeds niet door dat een glimlach beter raakte hij bekend welijks reageerden op pijnstillers. Horstaat. Een tijdloos statement en een onmet homeopathie. moonpreparaten hadden niet geholpen weerstaanbaar advies om jezelf te zijn, Steeds vaker vroemaar hoe moet dat, als je werkelijke gen zijn patiënten over deze natuurlijke geneeswijze. en ook mijn homeopathische middelen gaven aanvankelijk nauwelijks verbeteidentiteit zo diep verborgen zit dat je Tijdens de opleiding tot homeopathisch arts raakte ring. Door gesprekken met haar werd geen idee hebt wie je werkelijk bent. Als je je vanaf je kindertijd hebt aangepast hij steeds enthousiaster. Sinds 1993 is hij fulltime mij meer en meer duidelijk waar de ooraan de omgeving, je constant hebt ge- homeopathisch arts in Groningen. Elke twee maan- zaak van haar klachten lag: ze werkte als spiegeld aan anderen, je bent gaan ge- den in Zens zijn overdenkingen en ervaringen. ‘Wees boekhouder op een advocatenkantoor dragen als de anderen, dan kun je ieder en blijf alleen jezelf’, zongen Koot en Bie ooit. Maar en op haar eerste werkdag voegde haar wat als je geen helnieuwe werkgever haar toe: ‘Ik heb een contact verliezen met je oorspronkelijke hekel aan boekhouders en als je je werk innerlijk, je ontwikkelt een schaduwperder beeld van wie of niet goed doet, vlieg je er meteen weer soonlijkheid. Dit levert het beeld op dat wat je bent? Vraag uit.’ Na deze veelbelovende start volgin de homeopathie past bij Thuja occiom verduidelijking den nog vele vergelijkbare incidenten, dentalis, beter bekend als de conifeer. aan een conifeer! ook met collega’s. Als reactie hierop Deze groenblijvende plant verbergt het hele jaar zijn stam achter een dicht bladerdek en als haag in de achtertuin ging ze steeds harder werken en wrong zich in allerlei bochten om zich houdt het de buren uit het zicht. Het homeopathische middel Thuja past aan te passen aan deze werkomgeving, maar het hielp niets. Wel groeide bij mensen die er veel energie in steken om een prettig en gezond beeld bij haar het gevoel dat ze zichzelf volkomen aan het verliezen was, en, in van zichzelf te laten zien, ze doen er alles aan om hun negatieve zelfbeeld haar eigen woorden: je kunt jezelf blijkbaar niet straffeloos wegcijferen. te verdoezelen. Dit betekent wel dat ze het angstige gevoel kunnen krij- De eerste reactie op Thuja was prachtig: het gevoel van een wuivende gen dat ze op elk moment door de mand kunnen vallen (dromen waarin hand over haar buik die de pijn deed wegebben. Al na korte tijd voelde je valt zijn karakteristiek voor Thuja!), dat anderen hen zullen doorzien, ze zich stukken beter, zowel lichamelijk als mentaal. En het inzicht wat terwijl ze ondertussen zelf geen idee hebben wie er zich diep van binnen de onderliggende oorzaak was van haar klachten, deed haar besluiten het in henzelf schuilhoudt. Om zichzelf hiertegen te beschermen ontwikke- advocatenkantoor gedag te zeggen.

zens kijkt verder

Verdiept

zich in nieuwe spiritualiteit zingeving en bewustwording, en is begaan met mens en natuur

Elke maand in Zens:

Interviews met inspirerende wereldburgers Filosofische beschouwingen Psychologische inzichten Wegen voor persoonlijke groei Homeopatische gezondheidstips Bijzondere wandelingen rondom biologische restaurants En verder boeiende columns, kunst en cultuur.

Verrijk uw leven en neem nu een abonnement!

Of geef een abonnement op Zens cadeau.

Nu met aantrekkelijke korting (zie ommezijde)

rubriek column rubrieksnaam maritgen ik machtig Zens het abonnementsgeld automatisch van mijn rekening af te schrijven. (alleen mogelijk in Nederland)

ik betaal het eerste jaar (10 nummers) slechts s 39,95 i.p.v. s 49,95(Belgische abonnees betalen s 44, * in plaats van s 52, ) ik neem een halfjaarabonnement (5 nummers) en betaal s 19,95 i.p.v. s 24,75 (Belgische abonnees betalen s 24, * i.p.v. s 28, )

V oo r n a a m

m / v _______________________________________________________________________________________________________

___l__a__nd ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________

a ch t e r n a a m ______________________________________________________________________________________________________

___T__e__l__+ ____e__m__a__i_l_____________________________________________________________________________________________________________________________________

25

75

95

80

ik wacht met betalen op een acceptgirokaart

(voor betaling met acceptgiro wordt s 2,- administratiekosten in rekening gebracht).

___a_d___r__e_s________________________________________________________________________________________________________________________________________________

b a nk r e k e n i ng

___pc _____+___woonp ___________l_a__a__t__s_____________________________________________________________________________________________________________________________

h a nd t e k e n i ng

* Deze aanbieding geldt alleen voor nieuwe abonnees die het afgelopen halfjaar geen abonnement op Zens/Jonas hadden. Het (half-) jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

Voor Nederlandse abonnementen: Knip de bon uit en stuur hem in een ongefrankeerd envelop naar Zens abonnementenservice, Antwoordnummer 10702, 5600 WB Eindhoven.

Voor Belgische abonnementen kunt u de uitgeknipte bon in een gefrankeerde envelop sturen naar Zens Abonnementenservice, Postbus 1025, B-3500 Hasselt.

Ja,

ik geef een abonnement op Zens cadeau

ik geef een jaarabonnement (10 nrs.) en betaal s 39,95 i.p.v. s 49,95 (Belgische abonnees betalen s 44, * i.p.v. s 52, ) ik geef een halfjaarabonnement (5 nrs.) en betaal s 19,95 i.p.v s 24,75 (Belgische abonnees betalen s 24, * i.p.v. s 28, ) 25

75

95

80

ik machtig Zens het abonnementsgeld automatisch van mijn rekening af te schrijven. (alleen mogelijk in Nederland)

ik wacht met betalen op een acceptgirokaart

(voor betaling met acceptgiro wordt s 2,- administratiekosten in rekening gebracht).

V oo r n a a m

m / v _______________________________________________________________________________________________________

___l__a__nd ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________

a ch t e r n a a m ______________________________________________________________________________________________________

___T__e__l__+ ____e__m__a__i_l_____________________________________________________________________________________________________________________________________

___a_d___r__e_s________________________________________________________________________________________________________________________________________________

b a nk r e k e n i ng

___pc _____+___woonp ___________l_a__a__t__s_____________________________________________________________________________________________________________________________

h a nd t e k e n i ng

Het cadeau-abonnement is bestemd voor:

_______________________________________________________________________________________________________

adres ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

V oo r n a a m

m / v ______________________________________________________________________________________________________

pc + woonp l a a t s + l a nd ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

a ch t e r n a a m ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Tel + email ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

* Deze aanbieding geldt alleen voor nieuwe abonnees die het afgelopen halfjaar geen abonnement op Zens/Jonas hadden. Het (half-) jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

Voor Nederlandse abonnementen: Knip de bon uit en stuur hem in een ongefrankeerd envelop naar Zens abonnementenservice, Antwoordnummer 10702, 5600 WB Eindhoven.

Voor Belgische abonnementen kunt u de uitgeknipte bon in een gefrankeerde envelop sturen naar Zens Abonnementenservice, Postbus 1025, B-3500 Hasselt.

maritgen

ik wil een abonnement op Zens

illustratie monique wijbrands

Ja,

herder

Laatst kwam ik er weer een tegen – een dode kerk. Onder het portaal met ingegooide ramen stroomde mij een koude graflucht tegemoet. Radio- en televisiestudio’s hadden hun intrek genomen in het pastoraat en de diaconie. Rond de oude geloofsburcht wapperden nu trots blauwe tv-banieren met een vuurrode vos erop. Zo stonden de zaken. De vos had zijn hol gevonden – en de Zoon des Mensen had geen plek meer om Zijn hoofd neer te leggen.

God is een raar woord geworden. In Amerikaanse films wordt het inmiddels vervangen door Maritgen Matter is schrijfster, moeder en bleep– omdat ‘God!’ natuurlijk alleen nog maar als onzedelijke krachtterm bedoeld kan zijn. freelancealchemiste.Maandelijksneemtzij Daar zit wel wat in. In Nederland is het gevreesde drieletterwoord in elk geval een ondraagmonsters uit de samenleving en zichzelf. lijk juk geworden voor een heel leger ongelovige predikanten. In een recent onderzoek van Trouw zegt vijfentachtig procent van de dienstdoende Nederlandse voorgangers helemaal niet meer in bleep te geloven.

Voorgangers. Maar... waarin? Waarheen? En waartoe? Het beroepsmatige geloof is een grote, stille en vooral kurkdroge heide geworden, waar de zielenherder inmiddels zelf eenzaam ronddwaalt. Zijn vermiste schapen zijn allang verder getrokken naar vruchtbaarder streken – feitelijk loopt de ‘voorganger’ dus achter. Via een hinderlijk rondzingende microfoon probeert hij nog het immense niets te overbruggen. In dit galmende graf hoor je hem zo nu en dan geestloos knabbelen aan een droog, knisperend liturgieblaadje vol dienstmededelingen.

Ondanks dit gebrek aan geestelijk voedsel produceert hij toch wonderbaarlijke hoeveelheden bullshit – altijd overvloedig te vinden waar kuddedieren gelopen hebben – in de vorm van horizontaal gezever over de kaarsenverkoop, de actualiteit en de televisie van gisteravond. Hiermee heeft de ongelovige voorganger inmiddels ook het allerlaatste welwillende schaap de frisse wildernis ingejaagd. Daar, buiten de muren, brandt tenminste nog weleens een avontuurlijke braamstruik. Daar wil je overtollige vet nog weleens blijven hangen in de wolvenkaak van een gevaarlijke doch leerzame ontmoeting. Duizelingwekkende sterren staan er boven je eigen pet te bewijzen dat ze niet door mensenhanden gemaakt zijn. De trouw van de zon is er ongeëvenaard. En of wij nu dood zijn of levend, de bomen worden toch weer groen. Extra muros, zeiden de eerste christenen. Daar gebeurt het. Niet alleen op zondag tussen tien en elf uur vijftien, maar de hele tijd. De steen die met Pasen van het Heilige graf werd gewenteld gaf al aan in welke richting we het moesten zoeken: in de vrijheid.

Op paasmorgen ga ik de hei op. Om de zielenherder die daar eenzaam tussen de highlanders ronddoolt onder zijn zelfverkozen ossenjuk, weer op het pad te brengen. We beginnen bij het begin. Het lieveheersbeestje aan de grasspriet. De cocon en de vlinder. Dan de jubelende leeuwerik die zich loodrecht de hemel inzingt. Ik zal hem de lullige paarse kriebelbloemetjes wijzen waaruit de bijen, die het scheppingsgeheim nog niet verleerd zijn, hun honing maken. En mocht een atheïst zich bij ons voegen, dan vraag ik hem in zijn laboratorium een vis of een boom te gaan maken. Ja, gewoon op zondag.

Het beroepsmatige geloof is een kurkdroge heide geworden

89

colofon

interview

Désanne van brederode over de zin van het leven

Zens is een maandblad over zingeving, spiritualiteit, psyche, gezondheid en maatschappij.

Zens wil een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit van leven van individuele mensen en van de samenleving als geheel. De redactie van Zens is onafhankelijk.

volgende keer

Zens #5 verschijnt op 27 april

Zens redactie

Postbus 1923, 1200 BX Hilversum T 035 621 25 45, F 035 621 62 38 E redactie@zens.nu, www.zens.nu Hoofdredactie

maatschappij

Eduard van Holst Pellekaan Art directie

Tein.nl

vormgeving

Tein.

Monique Wijbrands Eindredactie

Ad van der Neut Redactie

Monique de Boer Jocelyn de Kwant Marjolein Wolf

Abonnementen

Kosten jaarabonnement Nederland € 49,95, België € 52,75. Een halfjaarabonnement Nederland € 24,75, België € 28,80. Voor overige buitenlandse abonnementen: tarieven op aanvraag. Opgave Nederlandse abonnementen, adres wijzigingen en opzeggingen sturen naar: Zens Abonnementenservice

beeldredactie

Antwoordnummer 10702, 5600 WB Eindhoven T 088 - 22 666 43 voor belgië Postbus 1025, B-3500 Hasselt,T +31 (0)88 - 22 666 43

beeldbewerking & internet

Het abonnement kan elk moment ingaan. Het wordt aangegaan per heel of halfjaar en wordt automatisch met dezelfde periode verlengd, tenzij het een maand voor afloop schriftelijk is opgezegd.

Tein.

Jip Trommelen Nelson Silva

Aan dit nummer werkten mee

Marlies Kieft Sannah de Zwart Ellen Grootes Ellen WInkel Erik Christenhuusz Nelly de Zwaan Marja Vijn Kim van der Werff Lisette Thooft Babz.be Maartje de Gruyter Marius Bassie Beyke Goris Geert de Weyer Pauline Bijster Daniële Koele Jurianna Matter Jan Bol Maritgen Matter Uitgever

John Winkel

SQ breekt door op de werkvloer

thema

relishoppen onzin of bevrijding

Adverteren

Informatie over adverteren in Zens (inclusief rubrieksadvertenties) kunt u verkrijgen bij: BUREAU SJOERDSMA

Blijenbeekhof 5, 6845 GV Arnhem, Nederland T +31 (0)26 – 381 7658, F +31 (0)26 – 3817204 E info@bureau-sjoerdsma.nl Druk

Deltahage Grafische dienstverlening, Den Haag, Nederland Distributie Nederland: Betapress - Gilze Distributie België: AMP - Brussel ISSN 1873 – 5185 © Zens, Hilversum. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

schoonheidsideaal

de terreur van fotoshoppen

AD