zens 5

advertentie

illustratie babz.be

voorwoord eduard

De kans dat je gelooft is groot. Eén op de twee Nederlanders doet het. Daarvan staat meer dan de helft los van kerk, moskee of enig ander religieus instituut. Met een plat woord noem je ons relishoppers. Wat deftiger heb je het over ‘ongebonden spirituelen’. We zijn een groep die steeds groter en bonter wordt, en steeds vrijer met geloven omgaat.

Zoekers naar verlichting zijn we. We gaan in de leer bij Amerikaanse en Indiase goeroes, doen bijbelen kabbalastudies, volgen cursussen yoga en meditatie. Dat is niet nieuw meer. Maar juist omdat we dit alweer tientallen jaren doen, vroeg Zens zich af: werkt dat nou, in alle vrijheid je eigen geloof bij elkaar sprokkelen? Hoe voorkom je dat je rusteloos van cursus tot cursus gaat. Hoe verdiep je je wezenlijk als je, zoals Désanne van Brederode opmerkt, in je hoofd voortdurend moet pingpongen met de enorme hoeveelheid informatie die elke dag op je afkomt. Hoe vind je een vorm van geloven die echt bij jou past?

Deze Zens biedt niet de handleiding, wel de inspirerende verhalen. Van Christine Pannebakker die via boeddhisme en islam uitkwam bij kabbala. Van Antoinette Meys die na veel omzwervingen terugkwam bij haar katholieke wortels. Van Manuela Kalsky die pleit voor een vrouwelijker en vrolijker omgang met religie dan we de afgelopen tweeduizend jaar gewend waren. Minder gericht op wij/zij-denken, meer op respect en nieuwsgierigheid En het verhaal van Jan-Willem van den Braak, die opgroeide als katholiek en filosofie studeerde, maar op de fundamentele vragen ‘wie ben ik en wat doe ik hier?’ pas een antwoord vond in de Indiase advaita vedanta, de Indiase leer van het nondualisme. We zagen net pas hoe toepasselijk de kop van het artikel is voor dit hele nummer: Veel verhalen, één werkelijkheid.

Eduard van Holst Pellekaan Hoofdredacteur Zens

vrijheid

tHEMA

RElI SHoPPEN Wat Tibetaans boeddhisme, een beetje kabbala en een puntje islam. Op zoek naar spirituele verdieping timmeren we al een paar decennia ons eigen geloof in elkaar. Maar werkt dat ook? ‘Ik besefte dat ik het al die jaren veel te ver weg had gezocht.’

31

inhoud mei

10

valse schoonheid Sunny Bergman: ‘Waarom hebben vrouwen dít nodig?’

de idealist

Johan Huibers bouwt de ark van Johan

14 zin van het leven de scholingsdrift van Désanne van Brederode

20 hart & handen

de iconenschilder maakt zijn verf zelf

24 de spirituele manager zijn bedrijven er klaar voor?

42 nooit mooi genoeg gefotoshopte modellen maken ons lelijk

56 inspiratie

leven volgens de Indiase leer van het non-dualisme

14 greenseats

Ecologische

42 de zin van het leven Désanne van Brederode: ‘Jezus was de eerste vrijdenker’

70

aflaten?

62 cursus

spreken in het openbaar, maar dan anders

65

trips extra

bewust op reis: negentien bijzondere vakanties

78 eten & de route

restaurant de Lindenhof in Giethoorn

priJswinnaars De winnaars van Joep Dohmens nieuwe boek Tegen de onverschilligheid. Pleidooi voor een moderne levenskunst, waaraan we in Zens 2 aandacht hebben besteed, zijn: Nikie Vandenbroucke in Gent, België; Jos Hoogland in Rotterdam en Nanni Vijn te Schoorl.

en verder 6bewogen wereld 13eef 48lezen 52lichaam & geest 76uit 77film 82shop 87abonneren 89maritgen 90colofon

bewogen

WERElD reDactie monique de boer biJDrageN Jocelyn de Kwant en marJolein wolf

Zo wordt de zeearend wel genoemd, vanwege de enorme spanwijdte van zijn vleugels. in de Oostvaardersplassen broedt momenteel een zeearendpaar, voor het tweede achtereenvolgende jaar. een zeldzaamheid, want sinds de middeleeuwen is een broedpaar niet meer voorgekomen in Nederland. europa’s grootste jagende roofvogel had in de vorige eeuw sterk te lijden onder milieuvervuiling en illegale jacht. in de jaren zeventig kwam de zeearend in europa alleen nog maar voor in Polen, oostelijk Duitsland en scandinaviÍ. Door actieve bescherming en een schoner milieu gaat het vanaf 1980 weer beter met de zeearend en sinds 2000 breidt

ook zijn broedgebied zich weer uit. in de herfst van 2004 hield fotograaf Martijn de Jonge zich tien dagen schuil in een hut in de Oostvaardersplassen, waar vijf zeearenden waren gesignaleerd. De Jonge fotografeerde de vogels niet alleen, maar slaagde er ook in hun ringen te lezen. Daardoor weten we nu dat het broedende wijfje een Duitse is, anna heet en vier jaar geleden werd geboren. een tienermoeder voor zeearendbegrippen. Het mannetje is ongeringd, dus onbekend. Op de website van staatsbosbeheer is het broedpaar te volgen via een webcam. www.staatsbosbeheer.nl/actueel/zeearend/

beelD martiJn de Jonge

VlIEGENDE DEuR

britse groene oorlog in de slag om de groene consument gaan britse supermarktketens als tesco en Marks & spencer behoorlijk ver. beide ketens verminderden o.a. de per vliegtuig aangevoerde producten aanzienlijk. Niet iedereen is even gelukkig met dit britse klimaatoffensief. De bloementeeltsector in Oost-afrika bijvoorbeeld, dreigt door de britse importbeperking een belangrijke afzetmarkt te verliezen. Volgens de Keniaanse mensenrechtencommissie KHrc is er sprake van een handelsbarrière, want bloemen en planten uit afrika zijn helemaal niet de grootste vervuilers. ter vergelijking: een bos in de Nederlandse glastuinbouw geteelde rozen veroorzaakt door het hoge licht- en warmteverbruik bijna zes keer zoveel cO2-uitstoot als een per vliegtuig naar europa vervoerde bos rozen uit Kenia. Dit blijkt uit onderzoek van het internationale instituut voor Milieu en Ontwikkeling (iieD).

tASJE MEt ZoNNEPANElEN

terwijl je goede sier maakt met deze power purse wordt tegelijkertijd je mobieltje of je mp3-speler opgeladen. Een idee van de Amerikaanse industrieel ontwerper Joe Hynek. Goedkoop is hij niet: voor driehonderd dollar loop je deze zomer voor de troepen uit.

WWW.SolARJo.CoM

“De politiek in Nederland heeft geen bezieling,” stelt Jan roelofs, bedenker van het spiritueel Politiek initiatief (sPi). “er wordt veel gepraat en veel geruzied. ego’s en scoringsdrift maken de dienst uit. De meeste politici hebben weinig zelfkennis en laten zich leiden door wij/zij-denken.” roelofs, in het dagelijks leven journalist en docent Padwerk, wil een politieke partij beginnen die zich niet laat leiden door deelbelangen maar verantwoordelijkheid neemt voor de samenleving als geheel. concrete speerpunten zijn: de hele landbouwsector biologisch-dynamisch, belastingheffing op consumptie en productie in plaats van op arbeid en meer aandacht voor emotionele en spirituele intelligentie in het onderwijs. Op 16 en 17 juni organiseert het sPi een driedaagse conferentie over de vraag hoe je bewustzijn en spiritualiteit in een politieke partij kunt integreren. bij voldoende fundament wordt de partij op de laatste dag van de conferentie opgericht. info: (0575)

spirituele politiek

43 11 40 www.Jan.roelofs@euronet.nl

JACCo EltINGH

steeds meer werknemers zijn op zoek naar een baan met maatschappelijke meerwaarde. Maar ook werkgevers hebben soms moeite om medewerkers te vinden met de juiste motivatie. beide partijen kunnen elkaar voortaan gemakkelijker vinden via de website www.deduurzamevacaturebank.nl. De nieuwe landelijke vacaturebank is een initiatief van wervings- en selectiebureau Werk voor Werk. Volgens directeur caroline ligtenberg is de belangstelling groot. De site ging 1 maart van start en werd in de eerste maand 20.000 keer bezocht.

duurzaam solliciteren

afrikaanse ritmes, gospel, country en Marokkaanse rap. Om binnen- en buitenland te laten zien dat Nederland nog steeds tolerant en open minded is, organiseert ondernemer Karin lindenhovius op 9 mei een interreligieus en intercultureel concert op de Dam in amsterdam. elke geloofsovertuiging heeft volgens haar dezelfde basis: een goed mens willen zijn en respect hebben voor je medemens. in de kern één geloof dus. Met het oog daarop gaat het concert ‘s middags om één minuut over één van start. Optredens van vijf multiculturele bands zullen worden afgewisseld met korte bezinningsmomenten, geleid door afgevaardigden van de grote wereldgodsdiensten. lindenhovius (32) was met dit project finalist van de inspiratie voor integratie-award 2007, een initiatief van managementcentrum de baak. Winnaar van de award werd ricardo Mikosi met een online-inburgeringsgame. www.1geloof.nl

swingend statement

PAul HAARHuIS beKend betroKKen

+

steeDs Meer beKeNDe NeDerlaNDers ZetteN ZicH iN VOOr eeN gOeD DOel. Wie ZiJN Ze eN Wat beteKeNt Het VOOr HeN?

welK goed doel? elandsdoorn Foundation wat doen ziJ? De elandsdoorn Foundation is actief in de Zuid-afrikaanse township elandsdoorn. initiatiefnemers Hugo en liesje tempelman streven met diverse projecten naar verbetering van de levensstandaard in de township. opereren Jullie ooK als duo in dit ambassadeurschap?

Jacco: Ja, ik heb Paul wel met het virus besmet. Via een zakelijk contact kwam ik met Hugo en liesje in contact en hun veelzijdige aanpak sprak me heel erg aan. Daarnaast ben ik erg gecharmeerd van Zuidafrika, van de natuur en de wijnen. Maar ook de enorme tegenstellingen maken het land bijzonder. Het is een eerste en een derde wereldland tegelijk. wat is Je persoonliJJKe driJfveer om dit werK te doen? Jacco: Het is een principekwestie. ik vind dat ik iets moet doen voor mensen die het niet makkelijk hebben. wat doen Jullie voor de foundation? Jacco: Zoveel mogelijk aandacht genereren. Onze tennisevents zijn hiervoor een goed platform, maar we verzorgen ook spreekbeurten en we hebben in elandsdoorn een tv-documentaire gemaakt. wat is er bereiKt in elandsdoorn? Jacco: Heel veel! Naast voorzieningen op het gebied van gezondheid, onderwijs, infrastructuur en sport heeft de foundation een blauwdruk ontwikkeld van hun werkwijze die overal ter wereld gekopieerd kan worden. in samenwerking met de britse zakenman richard branson van Virgin is dat al een keer gerealiseerd, elders in Zuid-afrika. www.elandsdoorn.com

rubriek bewogen wereld

meiKort 9 mei goed voor elK? Wat dóét melk als voeding? themadag over melk voor professioneel geïnteresseerden en de bewuste consument. WarMONDerHOF DrONteN. iNFO:(0517) 64 13 23 WWW.tHeMaDagMelK.Nl

19 mei intentieKracht Minisymposium met lynn Mctaggart en tony currivan over de kracht van intenties en wetenschappelijke inzichten hierover. De FliNt aMersFOOrt. iNFO:(0570) 67 89 00 WWW.aNKH-HerMes.cOM

21 mei creatieregie Visie als motor van verandering. interactieve lezing met auteur en organisatieadviseur robert coppenhagen. De HOrst DriebergeN. iNFO:(0348)

VISfEESt

toen bart van Olphen vier jaar geleden begon met zijn viswinkelketen Fishes, had hij nog een heel romantisch beeld van visvangst. Maar kleine bootjes voor de andalusische kust bleken drijvende fabrieken met grote sleepnetten die de zeegrond omspitten. iets wat de kwaliteit van de vis ook niet ten goede komt. Dat moet anders kunnen, dacht Van Olphen en hij begon te zoeken naar kleine visserijen. Nu, vier jaar later, komt al zijn vis van visserijen met een Msc-certificaat, het internationale keurmerk voor duurzame vis en visvangst. Het grootste deel van de vis die Fishes verkoopt, betreft lijngevangen wilde vis, de rest verantwoorde kweekvissoorten. Vorige maand kreeg Fishes als eerste viswinkel op het vasteland van europa een Msc-certificaat uitgereikt. Van Olphen: “ik zou veel meer geld verdienen als ik het niet op deze manier zou doen, maar ik wil dat er over tien jaar ook nog vis is. bovendien is duurzaam gevangen vis kwalitatief beter. Dit certificaat maakt het voor mij makkelijker, klanten weten nu zeker dat mijn vis klopt.” Vestigingen van Fishes vind je in laren, amsterdam en utrecht. www.fishes.nl. meer weten over duurzame vis? download de viswiJzer op www.goedevis.nl.

56 13 56 WWW.sMtNeDerlaND.Nl

25 mei onverschroKKen leiderschap Masterclass met Manfred van Doorn en Victor löw. Hoe inspireert en overtuigt een leider? en hoe geïnspireerd en overtuigd ben je zelf? rODe HOeD aMsterDaM. iNFO:(023) 544 33 45 WWW.PlaNNeNsMeDeriJ.Nl

28 mei pinKster maKe-over interreligieuze feestdag onder het motto ‘andere tijden, andere geesten’ met o.a. film, muziek en een ‘interreligieuze meditatie’. Dresscode: rood. De JaNsKerK utrecHt. iNFO:(035) 672 71 03 WWW.iKONrtV.Nl/HetVerMOeDeN

de idealist In Schagen is in een jaar tijd een imposante, houten ark verrezen. De ‘ark van Johan’ wordt het bouwwerk in de volksmond al genoemd. Johan Huibers wil met zijn ark de interesse van kinderen wekken voor bijbelverhalen. teKst patricia f. wessels beelD sannah de zwart

idealist ark van johan

Z

Zes dagen per week, tien uur per dag werkt hij eraan. Minimaal vijftienhonderd grove dennen verzaagde hij eigenhandig tot planken. Aan het hele project is geen bouwtekening te pas gekomen. Wel hield Johan Huibers (47) zich aan de verhoudingen en richtlijnen die in het Bijbelverhaal voor de ark van Noach zijn gegeven. De ark – 70 meter lang, 9,5 meter breed en bijna 13 meter hoog – zal binnenkort de grote havens van Nederland aandoen. Kinderen van nul tot zeventien jaar kunnen in dit drijvende educatiecentrum kennismaken met een schat aan Bijbelverhalen. Huibers: “Bijbelverhalen worden niet meer verteld op school. Harry Potter of Peter Pan is wat de klok slaat. In het speciaal onderwijs is er nog wel aandacht voor, maar dat willen ze nu afschaffen. Jammer, want het zijn verhalen met veel zeggingskracht, die bovendien aan de basis liggen van onze christelijke cultuur. Met de ark hoop ik de interesse van kinderen te wekken. Bijbelverhalen kunnen de gebruiksaanwijzing voor het leven zijn. God heeft alleen zo veel mogelijkheden dat je Hem nooit helemaal zult begrijpen. Maar je kunt Hem wel voelen. Net als elektriciteit. ook iets onmisbaars.”

Respectvol en liefdevol zijn, eerlijk en gewetensvol: je volgens deze hedendaagse arkbouwer voortdurend oefenen in kleine, dagelijkse situaties. De caissière van de supermarkt vertellen dat ze maar twee in plaats van drie pakjes boter afrekent bijvoorbeeld. of kiezen voor mooie in plaats van ‘vuile’ televisieprogramma’s.

“De verleidingen zijn enorm groot in de wereld. Maar je kunt je eigen geest beïnvloeden en zuiverder en sterker maken door actief het kwade te weerstaan. God kan je helpen bij het realiseren van wat je werkelijk wilt en bij wat je hier komt doen.

Maar alleen als je echt luistert, via je innerlijke stem en geweten, en voor Hem kiest door daaraan te gehoorzamen.”

Zelf voelt Huibers zich door God gezegend – ‘Ik ben bijvoorbeeld al zesentwintig jaar gelukkig getrouwd’ – en geleid. ook bij het arkproject. Een aaneenschakeling van ‘kleine tekens’ bracht hem tot het bouwen van het schip: een stormachtige middag, waarop hij met ontzag keek naar de golven die over de dijk van de Hondsbossche Zeewering sloegen; een droom diezelfde nacht, over hoe een deel van Nederland overstroomde; de volgende dag een boek over de ark van Noach, in de boekhandel die hij op dat moment aan het verbouwen was. ’s Avonds, bladerend door het boek, wist hij het ineens zeker: die ark ga ik bouwen!

Vanaf 10 april is de ark te bezoeken op industrieterrein Lagedijk in Schagen. Voor de vaarroute daarna zie www.arkvannoach. com

‘Bijbelverhalen worden niet meer

verteld op school. Harry Potter of Peter Pan is wat de klok

Het goede

“toen de zondvloed kwam, waren de mensen slechter dan ooit. Met een enorme overstroming heeft God hen toen van de aardbodem weggevaagd. Alleen de goede Noach werd gewaarschuwd; hij bouwde een ark voor zijn familie en redde van alle dieren een mannetje en een vrouwtje. ook in onze tijd is veel liefdeloosheid en egoïsme. Het arkverhaal herinnert eraan dat je ook kunt kiezen voor het goede.”

slaat’

11

adv

advertentie

column eef

eef

de hemelbestormer

illustratie monique wiJbrands

lente! Seizoen van het grote versieren, van baltsen, pronken, paren. Kleurige bloesems, vogelzang, het kikkerkoor in de vijver; alles in de natuur staat in het teken van voortplanting. En daarmee van eeuwig leven.

Een van de hoogtepunten in dit lentefeest is de baltsvlucht van de grutto, uitgevoerd tegen een decor van weids polderland waar de horizon de wolken raakt. langs brede sloten bloeien gouden dotters en in de hooilanden staan lila pinksterbloemen en zachtrode veldzuring half verscholen tussen het malse groene gras. onzichtbaar in de blauwe lucht tiereliert een veldleeuwerik zijn eeF arNOlDs HeeFt eeN Passie VOOr De Natuur eN Haar be- hooglied. twee grutto’s staan rustig bij elkaar met hun lange snavels in de WONers. HiJ Was als ecOlOOg VerbONDeN aaN De uNiVersiteit grond te prikken, op zoek naar malse wormen. opeens is het met de landeWageNiNgeN, Maar is Nu gePeNsiONeerD. eeF WOONt saMeN Met lijke rust gedaan. Een grutto vliegt loodrecht uit het gras omhoog onder het slaken van luide kreten, alsof hij zijn buren hoognodig een lesje moet leren.

MariaNNe eN HOND sPliNter iN eeN DreNts bOerDeriJtJe. Maar buren laten zich vandaag niet zien. Hoger en hoger stijgt de vogel, tot hij de hele polder kan overzien. Daar begint hij aan zijn rondedans. Met rukkende vleugels beschrijft hij wijde cirkels boven zijn domein. Bij elke vleugelslag werpt hij zich van de ene zijde op de andere, terwijl hij ‘grutto’ roepend de maat aangeeft. Door het ritmische kantelen ontstaat een hypnotiserende afwisseling tussen de donkere bovenkant en de bleke onderzijde, die oplicht in de zonnestralen.

Minutenlang beheerst de uitbundigheid van de grutto het luchtruim. opeens vouwt hij zijn vleugels samen. Als een steen valt de vogel uit de lucht. Net boven het gras spreidt hij vleugels en staart om toch nog een zachte landing te maken, precies op de plek waar hij een paar minuten geleden zijn luchtshow begon. op de grond houdt hij zijn vleugels een paar tellen omhoog en de staart wijd gespreid, om nog meer indruk te maken op zijn partner.

Maar die lijkt niet in het minst geïmponeerd en gaat rustig door met pieren steken. toen ik dertig jaar geleden mijn boerderijtje in Drenthe betrok, kon ik in april en mei bijna dagelijks genieten van gruttokunsten hoog boven mijn huis. Ze broedden destijds vlakbij in de lage hooilanden van de Weidestukken en oostermade. Maar het is daar stil geworden. Een enkele kievit buitelt er nog boven geploegde maïsvelden, maar grutto’s hebben het opgegeven. Ze zijn niet bestand tegen het vroege maaien en de diepe ontwatering van de hooilanden van weleer.

Gelukkig broeden er nog enkele paren in een vergeten hoekje dat laat wordt gemaaid.

Vorig jaar kon ik bij huis maar één keer genieten van de baltsvlucht van een grutto. Het was op de eerste dag van mei. Ik was bezig in de tuin, maar bij het horen van zijn jubelkreet legde ik de hark neer om de vogel te volgen op zijn hemelse rondedans. onweerstaanbaar, die uitbundigheid en levensenergie! Ik voelde mezelf een stukje opgetild boven de zwarte aarde. Maar mijn intense vreugde werd getemperd door de wetenschap dat dit wel eens de laatste keer kon zijn. Het is toch ondenkbaar dat we de grutto, bron van pure levensvreugde, zomaar uit ons landschap laten verdwijnen!

‘Minutenlang beheerst de uitbundigheid van de grutto het

luchtruim’

1

DE ZIN VAN HEt lEVEN

DéSANNE VAN BREDERoDE Désanne is schrijfster en filosofe.

Haar pamflet Modern dédain is een aanklacht tegen de vervlakking en luiheid. Zelf heeft Van Brederode een ‘authentieke geestelijke honger’.‘onderzoek alles en behoud het goede. Dat doe ik met verve.’ teKst mirre bots beelD leo van der noort illustratie monique wiJbrands

interview désanne van brederode

I

In haar column in het tv-programma Buitenhof, via haar boeken en artikelen: schrijfster/filosofe Désanne van Brederode (36) verkondigt graag prikkelende meningen. Vorig jaar verscheen van haar hand het pamflet Modern dédain. Daarin trekt ze fel van leer tegen de vervlakking en geestelijke luiheid van deze tijd.

Iedere geleerde, kunstenaar of schrijver, betoogt Van Brederode, moet in vijf minuten kunnen uitleggen wat zijn werk of gedachtegoed behelst. En dat ’t liefst nog in oneliners op vmbo-niveau.

Door Van Brederodes rake en geestige observaties wordt haar betoog niet belerend of zwaar. Voortdurend zet ze de lezer op het verkeerde been. Denk je net over het gestelde: oh, daar ben ik het mee eens, dan geeft ze er opeens een heel andere draai aan. “Dat zie ik ook als de taak van de filosoof. Niet kortzichtig zijn, maar ruim nadenken, ruimte in het hoofd creëren. En dat is hard nodig in een tijd waarin het credo ongeveer luidt: ‘Ik heb gelijk, dus ik ben’.”

Je hebt het over geestelijke luiheid, maar er zijn in deze tijd steeds meer mensen die zich bezighouden met spiritualiteit.

“Ja, maar ze willen zich er vaak niet echt in verdiepen. Het is de ene keer dit boek en dan dat, deze cursus en dan weer die. Men neemt het allemaal nogal op een gemakzuchtige manier tot zich. Het moet vooral snel iets opleveren. terwijl geestelijke voeding ook moet rijpen, zich moet kunnen ontwikkelen en verdiepen. Maar ja, dat kost tijd, inspanning en moeite. En dat hoort niet bij de moderne tijdgeest, met voortdurend nieuwe prikkels, onderwerpen of boeken waarover je moet kunnen meepraten. Al maak ik me aan dat willen meepraten soms ook schuldig, ik ben juist iemand die zich erg wil verdiepen in een schrijver en zijn gedachtegoed.

Juist door er dagelijks mee te leven, het hele oeuvre te kennen en je ervoor in te spannen. Bepaalde gebeurtenissen en gedachten geven hun diepte pas prijs door ermee te leven, te worstelen. Doe je dat niet, dan krijgt het geen grond, geen bodem. Ik zie het geestelijke gebeuren van deze tijd als een soort krentenbrood. Mensen pikken de krenten eruit, het droge brood blijft over. Daar hebben ze geen zin in. Bedrijven hebben dat helemaal sterk. Managers

‘Het

geestelijke leven van deze

doen binnen werktijd een training in het een of ander, in de hoop dat ze er een mooie slogan voor hun company uit kunnen halen.

Hetzelfde geldt voor romans. In plaats van het hele boek te lezen, zich te laten meenemen door de schoonheid, complexiteit en diepgang ervan, zich te laten verrassen of nieuwe ideeën op te doen, lezen mensen liever een recensie of een interview met de schrijver. Een roman wordt steeds meer gedegradeerd tot het autobiografische gehalte ervan.”

tijd is als krentenbrood.

Men pikt de krenten eruit, het droge brood blijft over’

Waar heeft dat mee te maken? “Met die luiheid die tegenwoordig in alles terug te vinden is, en met het verlangen om alles op te leuken. Het CJP, de Belastingdienst, het onderwijs; het moet allemaal leuker worden gemaakt. Cultuur, kunst, tv-programma’s; het mag niet te moeilijk zijn, want dan slaat het niet aan bij het grote publiek. Dat is de norm geworden, niet wat iemand te zeggen heeft. We zijn meer geïnteresseerd in hoe iemand woont of hoe zijn relatie is dan in zijn kennis, eruditie of scheppingsdrift. Maar het is ook een soort onwil. Als je op die bovenlaag blijft steken, er hier en daar iets uitpikt, val je minder snel door de mand. Met je hoofd snap je bepaalde inzichten en oefeningen meteen, maar om ze echt te leren hanteren of onder de knie te krijgen, dat is vaak een hele worsteling. Dan kom je jezelf tegen. Ik zit bijvoorbeeld al zes jaar op euritmie (een door de antroposoof Rudolf Steiner ontwikkelde bewegingskunst, red.) en leer nog wekelijks bij. Een ander komt een seizoen en gaat dan weer naar tai chi of reiki.

“Een ander aspect is de enorme hoeveelheid informatie die op ons afkomt. Daardoor zijn we in ons hoofd voortdurend aan het pingpongen. ook al omdat er steeds een appèl op ons wordt gedaan om te reageren. Na elk tv-programma volgt er wel een

»

15

‘Ik wil mijzelf bevrijden van te snelle oordelen’

bericht dat je voor meer informatie of reacties daar en daar terechtkunt. Iedereen klimt meteen in de pen.

Ik heb mijn column bij Buitenhof nog niet voorgelezen of vijf minuten later arriveren de eerste mailtjes al; men is het hier wel en daar niet mee eens. Het is jammer dat we zó naar buiten worden getrokken en meteen overal onze mening over moeten geven. Dat gaat ten koste van het echte beleven van dingen, van de rijkdom van het dagelijkse leven, van het zintuiglijke gewaarworden van sferen, geuren, gebaren, blikken.”

Wie is désanne van Brederode? wie is désanne van brederode?

Désanne van brederode (utrecht, 1970) ging naar de vrijeschool in amsterdam en studeerde filosofie aan de uva. in 1994 debuteerde zij met de spraakmakende roman Ave verum corpus. Gegroet waarlijk lichaam.

Daarna volgden o.a. Oerboek (1997), Stiller leven (essays, 1998), Mensen met een hobby (2001), Het opstaan (2004), Barsten (een zomerdagboek, 2005), Modern dédain (pamflet, 2006) en Hart in hart (2007).

De meeste van deze titels verschenen bij Querido. Deze aprilmaand verschijnt in het kader van de Maand van de Filosofie Van brederode’s essay Brief aan een gelukzoeker (lemniscaat). Désanne van brederode schrijft verder artikelen en houdt lezingen over levensbeschouwelijke onderwerpen. sinds vorig jaar is zij columniste in het tv-programma Buitenhof.

Hoe bouw jij zelf stilte in je leven in? Behalve dat je veel schrijft en lezingen geeft, heb je ook nog een jong kind. “Die stilte hoef ik niet bewust in te bouwen. Als ik met een roman bezig ben en zeker als ik het verhaal in grote lijnen in mijn hoofd heb, ontstaat er vanzelf een soort lege ruimte. Als ik schrijf, vallen eigenlijk alle andere dingen weg. Schrijven is voor mij hetzelfde als voor andere mensen in hun tuintje werken. De inspanning is de ontspanning.

Het is topsport om een bepaalde passage strak te krijgen, maar ik ben er helemaal van vervuld en laat me onderweg ook verrassen. Ik wil nooit weten hoe het afloopt. Dan wordt het een invuloefening.

Bij mijn laatste roman, Hart in hart, dacht ik halverwege ineens: er is ook nog iets anders met die Donald aan de hand. Dat vind ik een veel glorierijker moment dan het eerste exemplaar in mijn handen krijgen. Dat moment komt, dat weet je van tevoren, maar zo’n plotselinge inval overrompelt me.”

Zonder de clou van het boek te verraden: Donald, de overleden echtgenoot van de hoofdpersoon - journaliste Lot Sanders, heeft een geheim leven gehad. En er zijn meer personages met een dubbelleven. Waarom wilde je juist dat thema behandelen?

“Donald is een idealist met moreel hoogstaande idealen over een betere en rechtvaardige wereld. Hij richt zich helemaal op zijn ideaal en op waar hij goed in is. En zoals zo veel mensen die dat doen, duwt hij het kwaad in zichzelf hiermee weg. Dat gaat volledig z’n eigen leven leiden. Het is net als een regenworm die je doormidden hakt, beide helften gaan hun eigen weg. Zo gauw je zegt: ‘Ik

interview désanne van brederode

sta aan de goede kant én ik weet wat de goede weg is,’ hak je die worm doormidden. Dat wat niet aan dat ideaalbeeld voldoet, wordt onder het tapijt geveegd. “Maar wat ik ook een uitdaging vond en hoopte te bereiken, is dat de lezers de tragiek van Donald zouden kunnen zien en ervaren, terwijl hij tegelijkertijd dingen doet waarom ze hem kunnen haten. Als mensen iets in de buitenwereld bestrijden of veroordelen, zeker als ze dat met een zeker fanatisme doen, dan zegt dat vaak ook iets over waar ze zelf mee worstelen. Iedereen heeft in zijn woede en verontwaardiging thema’s die iets over hemzelf zeggen.”

Wat is dat in jouw geval? “fanatisme is mijn beste eigenschap – ik werk heel hard en wil dingen tot op de bodem uitzoeken – maar ook mijn slechtste. Ik ben iemand die het fanatisme bestrijdt, die in het geweer komt tegen de wildgroei in geloof, new age, politiek, maar ik heb ook een zeer opruiende volksfanaticus in me. Ik verlang stiekem naar een soort heilsleer die alles goedmaakt. Ik keek als jongere gefascineerd naar de beelden van Hitler, die een heel stadion bulderend toesprak. Ik dacht: als hij zo’n massa kan mobiliseren tot het kwade, dan zou je eigenlijk ook de massa en de offerbereidheid die mensen hebben voor het goede moeten kunnen mobiliseren. Het liefst wilde ik dat we allemaal op een bootje naar Afrika zouden gaan om de mensen daar voedsel te brengen en een goede economie op te bouwen.

Ik heb daar lang in geloofd en ben er ook hartstochtelijk van overtuigd dat het goede mogelijk is, maar het kwaad houd je daarmee niet buiten de deur. Je kunt het goede wel nastreven, maar ik zie het niet meer als de zin van het leven.”

Wat zie je dan als de zin van het leven? och, in algemene termen vind ik dat moeilijk te zeggen. Ik geloof wel in een authentieke geestelijke honger. De zin van mijn eigen leven is dat ik mezelf geestelijk wil laten scholen, dat ik nieuwe ervaringen wil ondergaan en nieuwe ideeën wil opdoen zonder direct naar het nut te vragen. Sta ik te snel klaar met mijn oordeel, dan wil ik mezelf daarvan bevrijden.”

Hoe komt het dat je zo sterk je eigen pad durft te bewandelen? “Dat heeft onder andere met de studie filosofie te maken.

Daarin probeer je bij uitstek buiten de gebaande paden te denken en de dingen van heel veel kanten te bekijken. Ik voel me daar schatplichtig aan en wil ook iets teruggeven, door middel van mijn boeken en lezingen. Maar ik heb het ook van huis uit meegekregen. Ik ben een beetje new-age-erig opgevoed. Mijn vader was een uitgetreden jezuïet en mijn moeder was van jongsaf een buitenbeentje, dat steeds onderzocht wat voor haar nu werkelijk van waarde was. Als iets hun huwelijk kenmerkte, dan was het wel een sterke spiritualiteit en een zoektocht naar een moreel ideaal. Maar ze leverden zich daar nooit met huid en haar aan over.

Als kind heb ik van alles mee geproefd: alternatieve kerkdiensten, vrijeschool, transcendente meditatie, biologische voeding. Wat ze daarin echter vooral voorleefden, was: blijf kritisch. Je hoeft je individualiteit niet in te leveren om ergens bij te horen. Eigenlijk is het motto dat ze mij hebben meegegeven: onderzoek alles en behoud het goede. En dat doe ik ook met verve.”

‘Schrijven is voor mij hetzelfde als voor andere mensen in hun tuintje werken.’

Eet je bijvoorbeeld nog steeds biologisch? “Ja, maar niet vanuit de illusie dat ik in mijn eentje de wereld kan veranderen. Ik ben wel tegen de bio-industrie, maar niet dogmatisch.

Het moet geen nieuw geloof worden. Wat mij meer drijft om biologisch voedsel te eten, is dat ik vroeger vaak op een biologischdynamische boerderij heb gewerkt, vrijwillig. De schoonheid van het in de kassen tussen de tomaten staan of van het bonen

»

1

advertentie

advertentie

interview désanne van brederode

plukken op het land is me altijd bijgebleven. En ik heb veel eerbied voor het werk. Die boeren moeten zo veel harder werken dan ik bijvoorbeeld, die op mijn eigen tijd mijn stukjes kan schrijven. Zij beginnen al om vijf uur, werken de hele dag door en behandelen hun producten met veel liefde, aandacht en zorg. Dat voegt, denk ik, wel iets toe aan wat je eet.”

Jij bent lange tijd geafficheerd als katholiek schrijfster. Is dat nog steeds zo? “Zeker na mijn eerste boek werd ik binnengehaald als een jongere, moderne schrijfster die weer in de moederkerk is teruggekeerd. Maar nu is dat wel weggeëbd. Gelukkig maar, want ik vind het steeds moeilijker om expliciet over het geloof te praten. Je wordt zo snel in het ene of het andere kamp getrokken. opiniemakers drijven gelovigen in de hoek, vinden geloven dom en achterhaald; christelijke politici reageren daarop met: het biedt zo’n mooi kader voor waarden en normen. Goed bedoeld en begrijpelijk, maar ik ben er steeds meer van overtuigd dat je juist in het geloof een eigen weg hebt te gaan. Ieder mens weet alleen zelf waartoe hij zich moet verhouden.

“Religie is iets wat altijd bij me is, maar ik ga nauwelijks meer naar de kerk. Ik ben ook geen type dat gaat zitten om me te bezinnen of mezelf helemaal te doorgronden. Nee, ik probeer mezelf al doende te leren kennen. Ik ontdek mezelf in mijn handelingen en in de interacties met anderen, zeker als ik daarbij een begeleidend bewustzijn ontwikkel. Jezus blijft me inspireren, al til ik door de jaren heen telkens andere aspecten uit de Bijbel. Voor mij is Jezus de eerste vrijdenker, die de wetten durft te schenden omdat de mens die voor hem staat belangrijker is. Nergens zegt hij: je moet zo en

zo doen, dan heb je het goede leven te pakken. Nee, hij praat in parabels en sluit deze af met zinnen als ‘zij die oren hebben, horen’. En daarmee ligt dus alles bij jou! Jezus verzet zich als iets niet van binnenuit komt. Iedere keer krijgen de schriftgeleerden ervan langs, en terecht, want bij hen gaan de wetten en regels voor de medemenselijkheid. Net zoals bij ons solidariteit een leeg begrip is geworden. Het is meer een soort factor waarmee we kunnen rekenen dan dat er een hart in klopt.

Dan romen we hier een beetje geld af en geven het daar erbij. Heel planmatig allemaal, terwijl solidariteit eigenlijk gulheid van binnenuit is, die jezelf ook altijd rijker maakt.

Mooi vind ik ook het verhaal van de rijke jongeling die zo graag bij het clubje volgelingen van Jezus wil horen. Maar dan zegt Jezus: ‘Eerst zul je al je bezittingen moeten verkopen en dat geld aan de armen geven.’ En dat kan die jongeling gewoon niet. Hoe graag hij er ook bij wil horen, hij kan het niet over zijn hart verkrijgen. Dat herken ik. Kijk, als ik een leuk honorarium binnenkrijg, kan ik best zes girootjes overschrijven naar goede doelen, maar dat kost mij geen moeite of opoffering. Maar o wee als mij wordt gevraagd om nooit meer een boek te lezen en me helemaal in dienst te stellen van de noodlijdende medemens. Dan komt alles in me in opstand.

Naar een ideaal leven is gewoon een ontzettend gevecht.”

‘Solidariteit is meer een

rekenfactor dan dat er een hart in klopt’

1

hart & handen

hemel VENStER NAAR DE

Z

thilly Maenen uit Geertruidenberg schildert al twintig jaar iconen volgens de traditie van de Russisch-orthodoxe monniken. ‘Een belevenis: het schilderen op zich is eigenlijk één lang gebed.’

alsof ik word gedreven.”

Ze liggen opgestapeld in kasten en hanZe pakt een klein Mariagen in de woonkamer, in de keuken, op icoontje dat in de kast staat. de kamers boven of bij familieleden. thilly “Dit is de Moeder-God van Maenen (64) maakt haar iconen niet om ze de tederheid. Voor mij is dit een te verkopen: “Het zijn mijn kindjes. Ze zijn zo teKst ellen winKel beelD eriK christenhusz wondericoon. Ik heb hem zeven jaar van mezelf, mijn hele ziel en zaligheid leg ik erin.” geleden gemaakt voor mijn schoonmoetijdens een dia-avond over iconen – nu twintig jaar geder. toen hij, net voor kerst, af was en ik de lak leden – werd ze erdoor gegrepen. Veel had ze tot dan toe niet geschilderd, maar ze wist: dit kan ik ook. Ze volgde cursussen, las erop streek, ging het helemaal mis. De lak was te oud en ik heb boeken en bezocht exposities om de werken van oude meesters te alle verf er weer af moeten poetsen. Maar ik wilde hem echt bekijken. “Prachtig hoe zij de plooien in de mantels en de lichtval met Nieuwjaar geven. De dagen tussen kerst en oud en nieuw heb ik alleen maar geschilderd. Nog nooit ging het zo goed schilderen.” en zo snel en het werd nog mooier dan het was. Met Nieuwjaar kon ik hem aan mijn schoonmoeder geven. Hij heeft altijd Wondericoon Het maken van iconen is een belevenis, vertelt thilly. “Je kunt boven haar bed gehangen. Nu is ze overleden en is de icoon het niet even in een uurtje tussendoor doen. Het gaat ook niet terug bij mij.” zonder de goede stemming. Soms doe ik weken niets, maar dan komt het moment weer dat ik mijn penselen pak en dagen op de keukentafel ligt het werk waar ze momenteel mee bezig achter elkaar bezig ben. Ik zet altijd muziek op; oude Russische is. “Een icoon maak je altijd door een oud voorbeeld na te liederen, gezongen door monniken. Dat werkt inspirerend. schilderen. En elke icoon vertelt een verhaal. Dit is de heilige Voordat je begint, hoor je eigenlijk een gebed op te zeggen, Elias die veertig dagen in de woestijn verbleef om te bidden. maar daar kom ik niet altijd toe. Het schilderen is eigenlijk één Hij had geen voedsel bij zich; hier brengt een vogel hem lang gebed. uren achtereen werk ik zonder te stoppen. Het is een stukje brood.”

»

advertentie

Vormen en kleuren moeten precies worden overgenomen van het oude origineel. Alleen als iets niet meer zichtbaar is, mag je het zelf invullen. “De plooien van Elias’ jurk heb ik zelf gemaakt. ook de vogel met het stukje brood was niet meer te zien, dus die heb ik zelf bedacht.”

In boeken staan de verhalen beschreven die bij de iconen horen, die de betekenis en de symboliek uitleggen. “Door deze te lezen, kom ik zo veel meer over het geloof te weten. Zelf ben ik katholiek, maar de achtergrond van moderne iconenschilders is heel verschillend. In mijn cursusgroep zat ook een hervormde dominee.

Sommige hervormden hebben er moeite mee dat hij iconen schildert. Ze vinden het in strijd met het tweede gebod, ‘Gij zult geen afgodsbeeld maken’. Voor hem is het echter een mooie religieuze beleving. toen Russische monniken in de vierde eeuw begonnen met het schilderen van iconen was het christendom nog open en ongedeeld. De monniken zagen de icoon als een venster naar de hemel.”

voegen.” Ze laat een bak vol kleine potjes zien met fijngemalen poeders in verschillende kleuren, oeroude natuurlijke mineralen die nooit verkleuren, ook al hangt de icoon in de zon.

“De verf breng ik in enkele transparante lagen aan, totdat het dekkend is. Je begint altijd met de achtergrond, oker en wit, en het aureool, oker met iets meer wit. Je kunt ook bladgoud gebruiken – goud symboliseert het licht. Dan komt de sankhir, dat is de kleur voor de huid; oker, gebrande sienna en een tipje zwart. Daarna volgt de rest.”

Ze wijst op de kleding, de bergen, de struikjes. “Je werkt altijd van donker naar licht, dus je zet eerst de donkere lagen op. Wat schaduw is, blijft donker en over de rest breng je nieuwe laagjes aan, die steeds lichter van tint worden. Zo laat je het oplichten, prachtig om te doen. Het licht in een icoon vind ik zo mooi.”

‘Het is niet alleen

je eigen hand, het is ook de hand

vanGod’

LicHt

Net als in oude tijden gebruiken moderne iconenschilders alleen zelf vervaardigde, natuurlijke materialen. Een met linnen bespannen plank wordt met enkele lagen krijt en lijm helemaal gladgemaakt. “ook de verf maken we zelf,” vertelt thilly. Met een eierdooier, een scheutje water en drie druppels azijn maak je een emulsie waar je verschillende pigmenten aan toe kunt

De finishing touch vormen de Russische of Griekse letters die op de meeste oude iconen staan. Maar je mag een icoon nooit signeren, benadrukt thilly: “Dat is echt not done. Want het is niet alleen je eigen hand die de icoon heeft gemaakt, het is ook de hand van God. En zo voelt het ook. Ik ben zelf vol verwondering als ik zie dat ik zoiets moois heb neergezet.”

2

spiritualiteit op het werk

oP KANtooR spiritueel

De gemoederen liepen hoog op toen Wilfried Claus rond de onderhandelingstafel zat met vertegenwoordigers van de vakbond.

Maar in het heetst van de strijd besloot Claus te zwijgen. Een stilte vulde de ruimte. langzaam loste de energie van het conflict zich op. Al zwijgend, doorbrak Claus de impasse. “De mensen werden zich bewust van de lading en zagen dat het conflict ons verder van elkaar bracht, dat het de zaak blokkeerde,” blikt Claus terug.

Het zwijgen van Claus kwam niet voort uit een impuls of een vlaag van verstandsverbijstering. In zijn dagelijkse werk – hij is directeur human resource van kunstvezelproducent teijin twaron – streeft Claus naar een holistische aanpak.Wholesomeness, noemt Claus het zelf. “De vraag die ik bij het conflict met de vakbond aan mezelf stelde was: Wil ik dit winnen of wil ik het probleem in verbondenheid oplossen, met elkaar? Ik koos voor het laatste.” nijenrode

Wilfried Claus is niet de enige. Steeds meer managers maken gebruik van wat nu wordt aangeduid met het begrip spirituele intelligentie (SQ). Volgens managementdeskundige Danah Zohar, coauteur van het boek Spirituele waarde. Over spiritualiteit en management (Servire 2004), gaat het om niet minder dan een doorbraak. Plots vragen ‘talloze executives’ in Europa, Azië en Australië haar om advies. “En ineens kun je overal SQ-programma’s volgen.” ook Wessel Ganzevoort, zelfstandig consultant en bijzonder hoogleraar organisatiedynamiek en innovatie aan de uVA, ziet veel signalen die wijzen op een omwenteling.

“Vijf jaar geleden was spiritualiteit in het Nederlandse bedrijfs-

Al spreken sommigen over een heuse doorbraak, spiritualiteit is in het bedrijfsleven tot nu toe nog een individuele zaak. Dat geldt ook voor het nieuwe fenomeen SQ, ofwel: spirituele intelligentie. Maar geen nood: ‘Zó dringt het door, op ménsenniveau.’

leven nog not done.

Nu nodigen werkgevers teKst stefanie vermeulen illustratie monique wiJbrands spirituele sprekers uit, loopt het storm bij ZIN, het klooster voor zingeving en werk in Vught, en heeft Nijenrode een hoogleraar spiritualiteit aangesteld.”

Volgens beide deskundigen heeft de omslag alles te maken met een toenemend inzicht bij bedrijven: wil je op lange termijn overleven, dan moet je méér doen dan ‘targets’ stellen, naar ‘winstmaximalisatie’ streven en ‘resultaatprogramma’s’ aanboren. “Armoede, de klimaatproblematiek en ethische schandalen bedreigen de winsten,” zegt Zohar. “Sinds vorig jaar staat het milieu serieus op de agenda. Vanaf toen begon het bedrijfsleven ook in te zien dat er een catastrofe dreigt als er nu niet schoon schip wordt gemaakt.”

spiritueLe coacH

Een organisatie die vooroploopt in het activeren van de spirituele intelligentie van haar werknemers is consultancybedrijf Pentascope. Spiritualiteit is een vast onderdeel van de bedrijfsvoering. Het bedrijf organiseert voor zijn medewerkers spirituele trainingen en cursussen. twee ‘spiritueel coaches’ in vaste dienst houden lichaam en geest van de Pentascope-medewerker in balans. Al hoeft deze van Pentascope-oprichter Engbert Breuker zijn dag echt niet met zen te beginnen. “Voor iedereen heeft spiritualiteit een andere betekenis en die ruimte geven wij.”

»

25

‘Je ziel mag je niet , verwaarlozen ook niet op je “Binnenkort volg ik een cursus energetisch genewerk’ zen en een cursus lichttherapie tegen arbeidsver-

zuim,” zegt Pentascope-consultant Yvette lensvelt. Ze maakt veel gebruik van haar deels bij of via engbert breuker, haar werkgever opgedane spirituele vaardigheden. oprichter Pentascope: “ik werk Voorafgaand aan een workshop reinigt ze energenet zo goed met modellen. Het is tisch het kantoor van de klant, ze mediteert met niet óf spiritualiteit óf intellectuaworkshopdeelnemers en vraagt hun om tijdens liteit, maar beide. Het ene verhet mediteren hun ego los te laten. Voor Yvette dringt niet het andere.” lensvelt hóórt spiritualiteit op kantoor.

Johannes witteveen, Werknemers kunnen niet optimaal funcoud-minister van Financiën en oudtioneren zonder hun spirituele intellivoorzitter van het internationaal Monetair gentie in te zetten, vindt ze. “Je ziel Fonds: “Het is geen truc, spiritualiteit toepasmag je niet verwaarlozen, ook niet sen in je werk. Verlang van jezelf om altijd de op je werk. Ik heb een tegeltje laten diepte, je geest, te vinden. Dan pas kun je het maken dat hier op kantoor hangt, ook in je werk toepassen. laat die geest waarop staat: ‘Durf jezelf mee te nedoorstromen, dan vind je niet alleen men naar je werk’. Dan vóél je. Dán gesucces in je werk, maar ook bruik je je intuïtie en kun je bijvoorbeeld de zegen.” makkelijker zeggen: ‘Ik voel een negatieve energie bij die persoon.’”

Jeff colruyt, Bij Pentascope blijft het niet bij ceO colruyt groep, belgisch woorden. “We houden ons supermarktconcern met 16.000 twan van de Kerkhof, bezig met veranderingen werknemers: “Doe je werk goed, oprichter european leadervan organisaties en hun maar streef naar eenvoud. Maak ship Platform (elP): “Heb opmensen,” zegt oprichter je niet onnodig moe.” rechte aandacht voor elkaar. boor Engbert Breuker. “Daarom als manager de passie aan is het belangrijk dat het klikt van je werknemers.” tussen onze consultants en wilfried claus, hun klanten. Soms blijft die klik human resource-directeur teijin uit, dan zetten we een andere consultwaron: “Ontwikkel een bedrijfsstratant op het project. Dat is geen kwestie van tegie die niet op een conflict berust, zosoft zijn, maar van in balans zijn. Vroeger als het streven de concurrent te verslaan. werd er gezegd: ‘Niet zeuren, afmaken dat Wanneer je in zo’n klimaat moet functiproject,’ maar daarmee behaal je geen goed oneren, word je continu met begrenresultaat.” zing geconfronteerd.”

iets goeds

De meeste bedrijven zijn nog niet zover als Pentascope. Spiritualiteit in het bedrijfsleven betekent tot nu toe vooral ‘maatschappelijk ondernemen’.

Meer specifiek: bedrijven willen ‘iets goeds’ doen.

Dus selecteert tPG Post jaarlijks een groep medewerkers uit alle lagen van het bedrijf en laat het deze in het Afrikaanse Malawi scholen opzetten.

En dus deelt unilever in India zeep uit ten behoeve van de hygiëne onder het overgrote arme deel van de bevolking.

Nu laat spiritualiteit zich moeilijk definiëren en is het omschrijven van een spirituele bedrijfsvoering nog lastiger; simpele recepten voor spirituele intelligentie op het werk bestaan niet. Volgens hoogleraar Wessel Ganzevoort begint het in ieder geval bij dezelfde vraag die geldt voor een persoonlijke spirituele zoektocht: Wat is de essentie van mijn bestaan? Wat wil ik op deze aarde doen? Vervolgens moet je de antwoorden vertalen in herkenbare handelingen. Ganzevoort: “Bij de omgang met je klanten, de beloning van je werknemers of bij de definiëring van resultaten.

Druk je die laatste bijvoorbeeld alleen in cijfers uit, of ook in termen van persoonlijke groei van je werknemers?”

Van een werkelijk spirituele cultuur kun je bij de meeste bedrijven tot nu toe niet spreken. Spiritualiteit sijpelt binnen via individuele werknemers en werkgevers. Dit is niet erg, vindt Pentascopeoprichter Engbert Breuker. “Vindt KPN dat spiritualiteit onderdeel moet zijn van de bedrijfsvoering?” “Nee, maar veel mensen binnen KPN wel.

Zó werkt het, zó dringt het door: op ménsenniveau, niet op organisatieniveau.”

spiritualiteit op het werk

ondertussen mijden de al SQ-gevoelige managers en werknemers op de werkvloer bewust het woord spiritualiteit, om te voorkomen dat ze hun niet-ontvankelijke collega’s afschrikken. “Managers vinden het ‘eng’ wanneer je hen rechtstreeks aanspreekt op hun spirituele intelligentie,” zegt twan van de Kerkhof, oprichter van het European leadership Platform (ElP). ElP verzorgt voor een netwerk aan managers jaarlijks ruim twintig workshops en trainingen.

Zakelijke onderwerpen als ‘hoe integreer je een overname’, en ‘hoe implementeer je een nieuwe strategie’ domineren. In vier jaar tijd ging het welgeteld drie keer over spiritualiteit. De opkomst was beduidend lager dan normaal. “Ik zie bestuursvoorzitters nog niet snel contact maken met hun innerlijke bewustzijn”, vertelt Van de Kerkhof. “Zij willen gewoon zo goed mogelijk hun werk doen, scoren.”

Hun SQ ‘wakker schudden’ doet hij wél. “In elke bijeenkomst staat reflectie centraal. Van reflectie kan pas sprake zijn als mensen hun schermen laten zakken en veel van zichzelf laten zien. We vragen die managers bijvoorbeeld: welke fouten heb je gemaakt? op die manier gebeurt het dat bestuurders ontdekken dat ze nog steeds haantje de voorste willen zijn, omdat ze zich willen bewijzen tegenover hun vader of moeder.” ook Wilfried Claus van teijin twaron vermijdt op kantoor liever het begrip spiritualiteit. “Ik loop niet weg voor het woord en ik merk ook dat meer mensen ervoor openstaan, maar voor de meesten binnen mijn werk is het niet geschikt. Zij associëren het nog steeds met religie.”

Spiritualiteit vertaalt zich bij teijin twaron dan ook vooral in conventionele vormen als maatschappelijke verantwoordelijkheid, gedragscodes en leiderschapsprogramma’s.

Voorzichtigheid is geboden, beaamt Yvette lensvelt van Pentascope. “Je kunt niet zomaar verwachten dat mensen hierin met je meegaan. De meeste deelnemers aan mijn sessies willen praten over resultaten en niet over zweverige dingen. Mijn doel is om hun bedrijf beter te maken. Dat ik daar hulpmiddelen bij inzet zoals meditatie en visualisatie, is voor mij relevant, niet voor mijn klanten.” sexy

Zal de SQ-beweging doorgroeien, ‘sexy blijven’, zoals managementdeskundige Danah Zohar het noemt? Zelf is Zohar realistisch: “Business is geld. Als spirituele bedrijfsvoering niet in geld kan worden omgezet, zal het geen succes worden.” Maar daarin heeft ze vertrouwen: “Een bedrijf als unilever laat in zijn reclamecampagne voor Dove zien dat de schoonheid van vrouwen van binnenuit mag komen, dat vrouwen zich niet hoeven uit te hongeren om als mooi gezien te worden. Met resultaat: de omzet van Dove steeg.” of je oprecht spiritueel kunt werken wanneer het uiteindelijk alleen om geld draait, is voor Wessel Ganzevoort onbelangrijk. “Natuurlijk, het is uit eigenbelang. Maar wat zou dat, als tPG zijn werknemers in Malawi scholen laat bouwen waardoor die werknemers trots worden op hun werkgever? De werknemers gaan er harder door werken, de mensen in Malawi zijn geholpen. Dat noem ik een typische winwinsituatie.”

spiritueLe inteLLigentie

Na emotionele intelligentie (eQ), bij het grote publiek geïntroduceerd door Daniel goleman, is er dan nu spirituele intelligentie oftewel sQ. evenals eQ is sQ afgeleid van de meervoudige intelligentietheorie van de Harvard-psycholoog Howard gardner. De mens bezit maar liefst acht soorten intelligentie, stelt gardner.

Hoe die soorten zijn ontwikkeld en zich onderling verhouden, is bij ieder mens verschillend.

Vooral in de Vs, maar ook in Nederland, maakt het onderwijs gebruik van de theorie van gardner. geïnspireerd door gardners theorie kwamen de psychologen John bowling en robert emmons eind jaren negentig als eersten met sQ als zelfstandig concept.

Over wat sQ precies is, bestaan ondertussen tientallen definities. Kosmisch of holistisch bewustzijn, het besef dat alles met alles verbonden is, noemen de meeste als kenmerkend voor sQ. evenmin een twistpunt is de gedachte dat sQ de drijvende kracht is achter onze persoonlijke groei. sQ is dat wat ons in staat stelt zelf zin te geven aan ons bestaan. Handelen vanuit je spirituele intelligentie is dan ook handelen vanuit je diepste zelf.

Mensen met een hoog sQ zijn afgaand op de definities creatief, bezield, compassievol, onconventioneel en kunnen levenspijn niet alleen aanvaarden, maar ook transcenderen tot iets positiefs.

Opvallend: het sQ van religieus of spiritueel georiënteerde mensen is niet per se hoger dan dat van hun meer aardse soortgenoten. Verder geldt dat een hoog iQ en/of eQ niet bepalend is voor je sQ.

2

adv

advertentie

RElI shoppen

30Je eigen Richtingloos geklungel of ‘free at last’? geloof samenstellen en beleven, werkt dat wel?

32

Relishoppers vertellen over de weg die ze afleggen Antoine Rijpkema en zijn altaar (32) Christine Pannebakker en het vonkje van God (37) Antoinette Meys en haar christelijke wortels (41)

38

thema relishopper opening Het open vizier van Manuela Kalsky De oprichtster van www.reliflex.nl: ‘Mijn godsbesef is een gevoel van dankbaarheid dat zomaar door mij heen kan stromen.’

2

RElI shoppen

ook geloven ontkwam in de jaren negentig niet aan de grote privatisering. tallozen gingen op eigen houtje boodschappen doen in de religieuze supermarkt. Het relishoppen was geboren. Maar je eigen geloof samenstellen en beleven, werkt dat? ‘Mensen Intellectuele ex-christenen keren weer terug naar die hun religieuze gevoelens hun traditie.’

teKst erica KriJgsman illustraties flora alves, soraia ernesto

richtingloos geklungel of ‘free at last?’

Men neme: vijf ons boeddhisme, een kilo wicca, drie deciliter yoga en twee eetlepels engeltjes. Bak het boeddhisme en voeg na ongeveer vijf minuten de wicca toe. Laat vervolgens de yoga en de engeltjes tien minuten meepruttelen en breng het geheel op smaak met een snufje filosofie. Serveer. Je eigen religieuze maaltijd samenstellen is niet zo ingewikkeld, het aanbod van reli-ingrediënten is enorm.

In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werden de strakke banden van de kerk losgelaten en kwam het zogenoemde relishoppen op. Weg dogma’s, weg verplichte kerkdiensten, leve de individualisering en leve de New Age! Door onze reislust - mogelijk gemaakt door de toegenomen welvaart – ervaren we de exotische krachten van de Borobodur, zoeken rust in een Spaans kapelletje of vergapen ons aan het oudste klooster ter wereld middenin de islamitische wereld van de Sinaïwoestijn.

En helemaal los van tijd en plaats surfen we over internet om te proeven van allerlei spirituele, zij het virtuele hapjes en drankjes.

De ontkerkelijking van de afgelopen decennia heeft allesbehalve tot een verminderde belangstelling voor religie geleid.

Integendeel. uit recent onderzoek van onder ander de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, een onafhankelijk adviesorgaan van de regering, blijkt religie in Nederland zelfs een comeback te maken. Niet alleen de islam manifesteert zich met honderdduizenden gelovigen. ook de (afvallige) christenen roeren zich. Neem de trado-religieuzen, die met nieuw elan teruggrijpen op hun christelijke geloofstradities. Ze zitten zelfs in de regering. of de solo-religieuzen – je vindt ze in Trouw-,

koesteren en voeden met het lezen van proza en poëzie. Maar je komt ook transreligieuzen en multireligieuzen tegen, eenzaten en kerktoeristen, vrijzwevenden en goddumpers, ietsisten, gelovigen á la carte en ongebonden spirituelen. Zijn ze allen te plaatsen onder de noemer ‘relishopper’?

Sommigen onder hen zullen zeggen van niet. En toegegeven, als je zoekt naar verlichting klinkt relishoppen eerder plat dan verheven. Maar we doen het in feite allemaal. onze wereld is een open wereld – een reusachtige supermarkt – waarin we, als de zelfbewuste consumenten die we menen te zijn, de schappen langslopen op zoek naar houvast. Centrale vraag: wat levert dat relishoppen je nou op?

ZeLfversterking

“Met relishoppen vergroot je je religieuze kansen, zeg maar je religieuze portfolio,” aldus Erik Sengers, godsdienstsocioloog aan de Vrije universiteit van Amsterdam. “Door op meerdere godsdiensten af te stemmen vergroot je de kans dat je met God in aanraking komt. Relishoppers zijn niet afhankelijk van één kerk, ze halen voldoening uit andere bronnen en dat geeft bij elkaar een nog grotere voldoening. Mensen zijn gewoon structureel op zoek naar individuele spiritualiteit. We zijn wat dat betreft het stadium van de modegril echt voorbij.”

»

1

RElI shopper ANtoINE RIJPKEMA (55) heeft een vast oriëntatiepunt op zijn spirituele zoektocht: zijn huisaltaar. ‘Het is de energieplek waarmee ik de dag begin en afsluit.’teKst Kurt van es beelD ellen grootes

ik en mijn altaar Hij heeft die dag net een sjamanistische zweethutceremonie achter de rug als Antoine Rijpkema ’s avonds iemand in de weer ziet met een klein leeuwtje. “Ik dacht: wat doet hij nou?” Het pluchen beestje blijkt te horen bij nog een paar voorwerpen die zijn medecursist altijd bij zich heeft. Dat is in 1990 Antoines eerste kennismaking met wat daarna een centrale plaats in zijn leven zal innemen: een eigen altaartje. Met telkens wat veranderingen en uiteindelijk steeds soberder.

De herhaalde aanpassingen passen bij zijn spirituele zoektocht.

Met een paar grote omzwervingen brengt die hem vooral steeds meer verfijning in ‘de weg naar de stilte’ die hij zichzelf ziet gaan. “In het boeddhisme voel ik me het meeste thuis en dan vooral in het tibetaans-boeddhisme. Met de Dalai lama voel ik me heel erg verbonden.”

Antoine komt uit Venlo. Hoewel hij zijn wortels gaandeweg weer meer waardeert, is het katholieke provincialisme van zijn limburgse geboortegrond hem in zijn jeugd veel te benauwd.

“Ik was heel erg geïnteresseerd in new agestromingen en allerlei groepen die je zag ontstaan.” Hij trekt regelmatig naar het ‘magisch centrum’ Amsterdam, komt in spiritueel centrum de Kosmos bekende leraren tegen van het zenboeddhisme, voelt zich daar sterk toe aangetrokken en besluit eind jaren zeventig vlak bij de Kosmos te gaan wonen, samen met een vriendin.

“Dan kon ik er nog veel makkelijker mediteren.”

In de jaren daarna blijft de rust die hij in zen vindt wel aan hem kleven, maar het leven verandert. Zijn relatie loopt stuk, hij verhuist naar Groningen en wil wel eens proeven van andere stromingen. Dat brengt hem bij de destijds bekende sjamaan Sun

Bear, bij een nieuwe vriendin en bij dat eerder genoemde altaartje. Met een leeuw heeft Antoine niet zo veel, maar het idee van symbolische krachtdieren spreekt hem aan. “Ik heb toen eerst een uil en een raaf gekocht. Ik ben niet voor het opzetten van dieren, maar het werkte voor mij wel om zo in verbinding te komen met het dierlijke, het intuïtieve in mezelf.”

In zijn woonkamer ontruimt Antoine een tafeltje voor zijn eerste huisaltaar. “Het werd steeds groter. Met een amethist, die ook voor aarde staat, een vijvertje, een veer voor het element lucht en een kaarsje. later heb ik er een spiegel achter gezet, ook als symbool voor het vijfde element, de ether, dat alles verbindt.”

Antoine pakt het schilderen weer op, plaatst de doeken rond zijn altaar, neemt zangles – “ook kunst is voor mij verbonden met spiritualiteit” – en wordt dan in 1996 geconfronteerd met een heel andere kant van het leven: de naderende dood van zijn vriendin in Groningen. Hij verzorgt haar, helpt daarna een jaar als vrijwilliger bij stervensbegeleiding en komt weer terug bij het boeddhisme. Hij gaat naar londen, waar hij met een groep een inwijding krijgt van de Dalai lama. Sjamanistische voorwerpen maken plaats voor andere attributen, zoals een foto van de verdreven geestelijk leider, een blad van de bodhiboom (de boom waaronder Boeddha verlichting bereikte) dat hij meekreeg in londen, een inwijdingsband, een labyrint en een tibetaans bidsnoer. “Ik heb het kleiner gemaakt, toegespitst, en verplaatst naar een plank boven de tv. Het is voor mij echt d§e energieplek waar ik de dag mee inga en de avond bij afsluit.”

thema relishoppen

onze iswereld een

reusachtige

supermarkt waarin we de schappen langslopen op zoek naar

houvast

Volgens frans Jespers, docent godsdienstwetenschappen aan de Radboud universiteit van Nijmegen, is religie voor relishoppers een vorm van geestelijke zelfversterking. Dit in tegenstelling tot de traditionele religies, die onderwerping of overgave vragen. “Relishoppers willen hun geestelijk welbevinden zelf regisseren en zich niet afhankelijk maken van religieuze autoriteiten. Ze willen niet zoals christenen of moslims een plek in het hiernamaals verdienen, maar zijn in het hier en nu op zoek naar geestelijk welbevinden of innerlijke kracht. Relishoppers herkennen te weinig van zichzelf in de traditionele religies. De voorgeschreven leer, de voorgeschreven moraal en de voorgeschreven omgangsvormen staan veel mensen tegen. overigens hebben ze voor monniken of andere strenge gelovigen weer wel bewondering.

De relishopper gaat uit van zichzelf en gebruikt zijn eigen ervaringen als richtsnoer. Hij wil niet bekeren, maar kijkt juist uit om er anderen mee lastig te vallen. Evenwicht, harmonie en contact met het goddelijke in jezelf zijn de kernbegrippen.

Dat moet de relishopper rust, zekerheid en greep op het leven geven.” consumenten

Je eigen koers bepalen is dus een belangrijk kenmerk van relishoppen. Stef Aupers, cultuursocioloog aan de Erasmus universiteit in Rotterdam: “Bij relishoppen bepaal je zelf je religieuze systeem, waarbij het leren kennen van je eigen ik een soort sacrale zoektocht is. tegelijk zijn relishoppers net als ‘gewone’ consumenten. Er is altijd weer een andere, nieuwe, interessantere cursus op de markt. Daardoor blijven ze werken aan dat ideaalbeeld van hun ‘verlichte zelf’. Het volgen van het spirituele pad is belangrijker dan het doel.”

Godsdienstwetenschappper frans Jespers onderschrijft dat: “Relishoppers zoeken voortdurend iets anders. Ze blijven onderweg, zonder ergens uit te komen. Nu is bijvoorbeeld de aandacht voor

engelen groot. Maar ook het geloof in wonderen, astrologie, amuletten en gebedsgenezing zijn populair. Je koopt er een boekje over, volgt een cursus en verdiept je er een tijdje in. of dat verdiepend werkt? Dat kun je je afvragen.”

Hoezeer relishoppen ook een individuele aangelegenheid lijkt, mensen zoeken elkaar wel op. of dat nu is bij de yogacursus, de Matthäus Passion of bij de spirituele wandelclub. Blijkbaar is er behoefte aan samenzijn. Stef Aupers: “Relishoppers vinden gelijkgestemden via cursussen. Daar worden gevoelens van saamhorigheid ontwikkeld. Je ziet ook dat relishoppers vrienden krijgen die met hetzelfde bezig zijn. Maar het zijn zogenoemde ‘lichte’ gemeenschappen, waar mensen in- en uitstappen en altijd weer doorgaan naar het volgende.” ook blijkt elke bevolkingsgroep gesteld te zijn op zijn eigen vormen van samenzijn. frans Jespers: “Mediums en paranormale beurzen worden vooral door lager opgeleiden bezocht. Hoger opgeleiden verdiepen zich eerder in het boeddhisme. Mensen stellen op verschillende niveaus vragen. ook daardoor is er uiteindelijk zo’n divers aanbod.”

Wicca

Jongeren laten zich nog het minst leiden door hun sociale achtergronden en blijken de laatste jaren een sterke voorliefde te ontwikkelen voor de moderne hekserij, of wicca. De zogenoemde ‘oude Religie’ die is gebaseerd op natuur en mysterie. Stef Aupers: “Vermoedelijk heeft de populariteit van wicca te maken met de fantasy en magie die we nu tegenkomen in films, literatuur en internetgames. Harry Potter, The Lord of the Rings en een televisieserie als Charmed lijken daar verband mee te hebben.”

Volgens thomas Quartier, religiewetenschapper en docent rituologie aan de Radboud universiteit van Nijmegen, is deze oude, heidense religie juist voor meisjes een manier om houvast en diepgang te zoeken. Quartier: “Pubermeisjes vertelden me in onderzoeksinterviews dat ze ’s nachts stiekem het bos ingaan en rituelen uitvoeren. Ze voelen zich verbonden met de natuur,

»

‘Door op meerdere

godsdiensten

af te stemmen vergroot je de kans dat je met God in aanraking komt’ docent godsdienstwetenschappen Frans Jespers

thema relishoppen

ontdekken de kracht van de natuur en ontwikkelen daardoor hun eigen kracht. Het heeft te maken met zoeken naar betekenis, je eigen weg vinden. Maar hoe groot de omvang van dit soort wicca-rituelen is, dat is moeilijk te zeggen. Hier ligt nog een wereld voor nieuw onderzoek open. Wat relishoppen betreft gist er van alles binnen de jongerenculturen.”

Volgens Quartier is er meer in het algemeen een herwaardering van ritueel gedrag te bespeuren. Dus ook bij volwassenen. “Rituelen bieden je de mogelijkheid om dat wat je niet kunt zeggen toch uit te drukken. In de traditionele kerk zijn er vaste rituelen, die moet je doen. Maar de moderne, zelfbewuste mens kiest zelf. Hij blijft wel gebruik maken van christelijke rituelen, maar voegt ook andere bronnen toe. Denk bijvoorbeeld aan mediteren, dat sterk in opkomst is. Een christelijk ritueel dat nog altijd wordt uitgevoerd, is het dopen van je kind. Alleen, dat gebeurt dan niet meer in de kerk, maar bijvoorbeeld thuis of op het strand. Je ziet ook dat mensen die helemaal geen christelijke achtergrond hebben een doop gaan uitvoeren. Persoonlijk vind ik dat niet verantwoord. onze tradities dreigen hierdoor te verwateren. Als iedereen maar doet wat hij wil, is het niet meer helder waar die christelijke traditie voor staat. Kerken zijn daar bezorgd over. terecht. Relishoppers pikken van alles een beetje mee, maar uiteindelijk hebben ze niets. Relishoppen heeft geen diepgang.” kerken

Maar is het erg om van alles een beetje te hebben en hierdoor de diepgang minder goed te ervaren? Quartier: “Relishoppers zullen wel vinden wat ze zoeken. Ze vinden een zeker antwoord op hun vragen over bijvoorbeeld de dood en de oppervlakkigheid van de moderne samenleving. Maar echt houvast hebben ze niet. Dat komt omdat relishoppen buiten elke institutie staat.

Er is geen organisatiestructuur en daardoor hangt het hele relishoppen met al z’n keuzemogelijkheden als los zand aan elkaar. om houvast en diepgang te vinden, heb je toch een kader of organisatie zoals een kerk nodig.”

Godsdienstsocioloog Erik Sengers: “Veel kerken hebben nog niet helemaal begrepen hoe ze moeten inspelen op de nieuwe situatie. Mensen komen wel voor houvast maar ze komen ook, en misschien wel meer, voor de sfeer en de mooie liederen. Ze willen niet voorgeschreven krijgen hoe ze moeten geloven en wat ze daarvoor precies moeten doen. Daardoor zie je nu wel nieuwe bewegingen binnen de kerken ontstaan.”

Stef Aupers: “Hoewel ze gebroken hebben met hun traditie, zie je mensen terugkeren naar hun oude geloof. Ze zijn er in opgevoed en komen tot de conclusie dat het misschien toch nog niet zo slecht was. Maar als ze terugkomen bij die traditie, dan kijken ze er altijd op een nieuwe manier naar. Het is dan niet alleen Jezus die een centrale rol opeist, maar bijvoorbeeld ook een man als Gandhi. Dat hebben ze aan relishoppen overgehouden.”

geLoven in cijfers

Volgens het vorig jaar verschenen rapport Godsdienstige veranderingen in Nederland van het sociaal cultureel Planbureau (scP)steeg het aantal buitenkerkelijken in Nederland tussen 1958 en 2004 van 24% naar 64%. Het percentage rooms-katholieken nam in dezelfde periode af van 42 tot 17%, het aandeel van de hervormden daalde van 23% naar 6%, dat van de gereformeerden van 8% tot 4%. alleen de ‘andere kerkgenootschappen’ (o.a. de evangelische kerken en de pinkstergemeenten) groeiden van 3% in 1958 tot 5% in 2004.Ondanks de massale leegloop van de kerken noemde in 1991 nog 52% van de bevolking zich ‘religieus’, in 1998 zelfs 54%. Van die 54% religieuzen was maar liefst 28% buitenkerkelijk. Het scP vond bij die groep ‘buitenkerkelijk gelovigen’ een grote affiniteit met onder meer telepathie, reïncarnatie, astrologie, waarzeggerij en gebedsgenezers. Het percentage van 28% buitenkerkelijken komt min of meer overeen met dat van de ‘ongebonden spirituelen’. in zijn eind 2006 verschenen rapport Geloven in het publieke domein deelt de Wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid (Wrr). de Nederlandse bevolking in in ‘niet-religieus, ‘min of meer humanistisch’, ‘ongebonden spiritueel’, ‘christen’ en ‘overige gebonden religieuzen’. Onder de groep ‘ongebonden spirituelen’ valt volgens de Wrr-onderzoekers 26% van de Nederlandse bevolking. bron: m. buwalda. DE TERUGKEER VAN RELIGIE IN HET PUBLIEKE DOMEIN. te downloaden op de site van het wetenschappeliJK onderzoeK en documentatiecentrum, www.wodc.nl.

5

adv

advertentie

RElI shopper CHRIStINE PANNEBAKKER kwam via onder meer Hare Krisjna, het

boeddhisme en de islam uit bij de kabbala.

‘Voor kabbalisten is er niets wat God niet is.

Zo heb ik het altijd gevoeld.’ teKst erica KriJgsman beelD ellen grootes

vonkje van God Christine Pannebakker scheef onder meer boeken over het moderne moederschap en over de zoektocht naar je ware ik. tien jaar geleden vond ze zichzelf een echte relishopper. “Maar ik wilde juist niet blijven zoeken, ik wilde antwoorden.” Nu heeft ze het gevoel dat ze de antwoorden heeft gevonden. “Ik ben katholiek opgevoed en heb daar goede herinneringen aan. Ik voelde me er thuis. Maar mijn leven verliep bijna te soepel, ik was op zoek naar diepgang. Wie ben ik, wie wil ik zijn en waar sta ik voor? Ik kwam terecht bij Hare Krisjna, het boeddhisme en de islam, volgde een cursus handlezen en astrologie. Maar ik vond niet direct wat ik zocht. Hare Krisjna was heel dogmatisch, bij het boeddhisme voelde ik me niet prettig. In de islam vond ik wel een aantal dingen die ik mooi vond en die ik daarom nu bewust in mijn leven heb geïntegreerd. In de islam zijn onderwerpen als weggeven en vergeven sterk vertegenwoordigd. Delen is voor moslims heel vanzelfsprekend. Wij geven nu standaard tien procent van ons inkomen aan goede doelen. ook vergeving is sterk ontwikkeld binnen de islam. Het is iets moois wat jezelf kan bevrijden. Vergeven doe je niet alleen voor de ander, maar ook voor jezelf, je kunt jezelf zo bevrijden van wrok. Kinderen kunnen bijvoorbeeld heel snel vergeven. Daarom ga ik ook uit van de religie van het kind. Kinderen zien geen verschillen, ze zien overeenkomsten en kijken dwars door huidskleur en religies heen. Daar kunnen wij veel van leren.

“Mijn man (journalist en schrijver Geert Kimpen, red.) en ik zijn uiteindelijk bij de kabbala terechtgekomen. toen hij het boek De kabbalist schreef, hebben we ons erin verdiept. Kabbala is gebaseerd op het oude testament en gaat ervan uit dat alles God is. Wij zijn allemaal een vonkje van God. Een van de richtlijnen van de kabbalisten is dat er niets is wat God niet is. Zo heb ik het altijd gevoeld en dat vind ik mooi om te ervaren. “Zelfverantwoordelijkheid is een belangrijk onderdeel van de kabbala. Wij kunnen op aarde de hemel creëren, maar ook de hel. Denk niet dat een ander het wel zal oplossen, ga zelf aan de slag om er iets positiefs van te maken.

“Bij de kabbala hoort ook het vieren van de sabbat en dat doen we op vrijdag. Als vrouw steek ik eerst de kaarsen aan om de Shekina, de vrouwelijke kant van God, te verwelkomen. Daarna schenkt Geert zijn glas overvloedig vol, als symbool van de rijkdom van het leven. Vervolgens was ik de handen van de aanwezigen, Geert breekt het brood, strooit er zout op en deelt het met ons. “uiteindelijk ben ik teruggegaan naar een oerreligie; zoals het vroeger werd gevierd, zo doe ik het nu ook. Ik probeer nu de best mogelijke versie van mezelf te worden, het is een van de opdrachten die je als kabbalist meekrijgt. Wat wil je echt, wat geeft je een licht gevoel en hoe kan ik deze wereld tot een betere plek maken? Er ligt nu een stevige basis en dat biedt veel verdieping.”

het open vizier van

MANuElA

KAlSKY

‘We moeten af van het denken in éénheid en leren denken in veelvoud.’

In een tijd dat religieus conservatisme weer terrein wint, bepleit theoloog Manuela Kalsky religieuze flexibiliteit. Beschouw je de waarheid als een voldongen feit of zoek je wat voor jou waar is? teKst eduard van holst pelleKaan beelD sannah de zwart

In maart 2005 presenteert uitgever/schrijver Jan oegema de ‘soloreligieus’. De soloreligieus, schrijft oegema in Trouw*, heeft zijn wortels in het christendom maar heeft zich allang afgekeerd van de kerk. Het is iemand ‘die op eigen kracht zijn religiositeit heeft herontdekt, zonder behoefte aan binding en gemeenschap’. De soloreligieus haalt zijn inspiratie uit poëzie en filosofie en beleeft zijn religieuze gevoelens vooral onder de leeslamp. Hij wil zijn stem verheffen, maar durft niet zo goed.

‘Hij heeft de stad verlaten, de rivier doorwaad en staat nu in het open veld, tegelijk verwonderd en beangst door de onbemensde ruimte.’ Hoe nu verder? op het essay komen veel reacties, de meeste van herkenning.

De soloreligieus wordt een onderwerp in het publieke debat. ook de ‘multireligieus’, de ‘tradoreligieus’ en ‘transreligieus’ dienen zich aan. Die laatste variant is van Manuela Kalsky.

Kalsky, theoloog en directeur van het Dominicaans Studiecentrum voor theologie en Samenleving, herkent zich tot op zekere hoogte in de soloreligieus van oegema. Als kind ging ze mee naar de lutherse kerk. Een warme omgeving waarin de liturgie nog werd gezongen. Met de dominee voerde ze nachtelijke gesprekken over de Bijbel. De inspiratie om later theologie te studeren. En weer later vrouwenstudies.

Kalsky: “Net als oegema heb ik weinig met de traditionele en dogmatische beelden van God. Ik wil me niet voegen in een eeuwenoude traditie waarin God vanzelfsprekend mannelijk is.

Ik hou niet van de vrouwonvriendelijke, discriminerende kant die alle religies kenmerkt. Ik ben ook niet iemand die behoefte heeft aan vaste religieuze rituelen op een dag. God is voor mij niet een persoon, maar een dragende kracht. De grond van het bestaan, zoals de theoloog Paul tillich het noemde. De wind onder mijn vleugels, zoals Bette Midler die bezingt. Mijn geloof is het vertrouwen dat die dragende kracht er altijd is, ook als het minder gaat. Mijn godsbesef is een gevoel van dankbaarheid dat zomaar door mij heen kan stromen. Een spirituele ervaring voorbij de taal.”

Wat is dan het verschil tussen Oegema’s soloreligieus en jouw transreligieus? “Die eenzaam in het open veld staande soloreligieus vind ik een typisch mannelijk beeld. De ‘lonesome cowboy’ die de eenzaamheid koestert en afstand zoekt tot de wereld. Vrouwen herkennen zich daar moeilijk in. Wij hebben juist behoefte aan verbinding en gemeenschap. Een ‘transreligieus’ legt de nadruk op relaties, op het overbruggen van religieuze verschillen. Ik denk ook dat dat is wat we nu moeten doen. We leven in een wereld, in een land, met verschillende culturen, geloven, talen. Dat is de realiteit. Het moderne leven is veel complexer dan vroeger, toen je je kon vasthouden aan het idee van één land, één taal, één religie. of één paspoort.

Dat is niet meer houdbaar. We moeten af van het denken in éénheid en leren denken in veelvoud.”

thema relishoppen

Wordt dat idee breder gedragen? “Ik denk het wel. In 2005 publiceerde ik samen met Ida overdijk en Inez van der Spek de bundel Moderne devoties. Vrouwen over geloven. Daarin vertellen veertien vrouwen met verschillende religieuze achtergronden hoe ‘geloven’ hen inspireert. Ze zien religieuze diversiteit niet als bedreigend, maar als verrijkend. Hun religieuze identiteit is niet langer gebonden aan één bepaalde godsdienst, één opgelegde waarheid. Religie en dagelijks leven, bij wijze van spreken: bidden en luiers verschonen, horen voor hen bij elkaar.

Het zijn individuen die het heft zelf in handen nemen. Van Moderne devoties zijn nu 3500 exemplaren verkocht.

In dit genre is dat veel.

Vrouwen bespreken het in groepen, herkennen zich in de verhalen en schrijven hun eigen devoties op. overigens komen in het vervolg - Nader tot U? Meer moderne devoties – ook mannen als Ruud lubbers en Arnon Grunberg aan het woord. ook zij blijken ‘religieus flexibel’ te zijn.”

‘God is voor mij niet een persoon, maar een

dragende

kracht’

Tegelijkertijd is er een tendens om in deze ‘onzekere tijden’ juist op tradities terug te grijpen. Conservatieve stromingen onder christenen en moslims winnen terrein. “Dat klopt. Er is een herzuiling aan de gang. Katholieken en protestanten trekken zich terug op hun eigen erf. Een reactie op 2001. Het gevoel dat je tegenover de moslimidentiteit iets stevigs neer moet zetten. We leven in een samenleving waarin iedereen het maar zelf moet weten. Als je dan niet al te sterk in je schoenen staat, word je angstig en ga je zoeken naar houvast. oude angsten oplossen met oude recepten. Dat is iets anders dan met een open vizier naar de toekomst kijken.”

De kritiek uit kerkelijke hoek, maar ook van een ‘dakloze’ zoeker als Marjoleine de Vos, is dat de solo- of transreligieus wel wil profiteren van wat de traditie biedt aan religieus gevoel, maar niet echt wil meedoen. Wel de lusten maar niet de lasten. Deze zoekers zijn in wezen oppervlakkig en gemakzuchtig. Herkenbaar? “Nee. Ik vind die kritiek te gemakkelijk.

Bij Reliflex (zie kader ‘Wie is Manuela Kalsky?’, red.) ontmoet ik veel jonge mensen die idealistisch zijn, die zinvol willen leven, maar zich niet meer aan een kerk binden. Ze zijn hartstochtelijk op zoek naar spirituele verdieping, naar iets wat richting en waarde geeft aan hun leven en daarbij gaan ze af op dat wat ze zelf als heilzaam ervaren. Wat is daar mis mee? Ik vind het arrogant om mensen die zoeken naar een eigentijdse invulling van de traditie af te doen als oppervlakkig.” wie is manuela KalsKy? Hoe ziet jouw religiositeit eruit?

“Ik ga graag naar de Dominicuskerk in Amsterdam. Daar komen op zondag zo’n vijfhonderd mensen voor een oecumenische dienst bijeen. Ik vind het heel rustgevend om daar te zitten, met elkaar te zingen, te bidden en met elkaar dan brood en wijn te delen. Voor mij zijn dat verbindende en waardevolle rituelen. Ik doe eraan mee als een vrij mens.” bron DE TOEKOMST DER RELIGIE IS BEGONNEN, trOuW 19 Maart 2005.

Manuela Kalsky (1961) is theoloog, publicist en directeur van het Dominicaans studiecentrum voor theologie en samenleving (Dsts) in Nijmegen. in haar werk stelt ze het mannelijke godsbeeld, eeuwenlang vanzelfsprekend, ter discussie. Ook stelt ze dat het zogenoemde éénheidsdenken – één territorium, één taal, één religie – niet meer past in deze tijd van globalisering. Kalsky ziet meer heil in een vrouwelijker omgang met religie.

Ze draagt een open, optimistische houding uit. Minder gericht op wij/zij-denken; meer op respect voor, en nieuwsgierigheid naar elkaars verschillen en overeenkomsten. Zo kan volgens Kalsky een inspirerende, religieuze flexibiliteit ontstaan. lichter, vrolijker en op onderlinge communicatie gericht. sinds begin dit jaar bestaat WWW. reliFlex.Nl, een initiatief van Kalsky’s Dsts en Zinweb.

Het stelt zich ten doel een ‘proeftuin voor religieuze flexibiliteit’ te zijn – een podium om uit te wisselen, te discussiëren en te verbinden. Kalsky stelt ook boeken samen, zoals Moderne devoties. Vrouwen over geloven (De Prom, 2005) en de recente opvolger Nader tot U? Meer moderne devoties (Veen, 2007).

ZENS GEEft

WEG

u

V an Zens voor

In Nader tot U? laten veertien mannen en vrouwen, waaronder Arnon Grunberg, Abdulwahid van Bommel en Ruud lubbers, hun gedachtes gaan over god en geloven.

Voor en door gelovigen en afvalligen, twijfelaars en bekeerlingen. Nader tot U? Meer moderne devoties, onder redactie van Manuela Kalsky, Ida overdijk en Inez van der Spek, uitgeverij l.J. Veen (isbn 9789020406641), E 18,90. zens geeft 10 exemplaren weg! stuur voor 20 mei een KaartJe naar zens redactie, o.v.v. nader tot u?, postbus 1923, 1200 bx hilversum.

advertentie

RElI shopper ANtoINEttE MEYS (45) keerde door de uitvaartdienst van prins Claus weer terug tot haar christelijke wortels. ‘op dat moment viel alles op zijn plaats.’ teKst mirre bots beelD ellen grootes

met nieuwe ogen “Ik kan me het moment nog goed herinneren dat ik me opeens realiseerde: in het christelijke geloof liggen mijn wortels.Dat was toen ik de begrafenis van prins Claus op de televisie volgde.

Ik hoorde Huub oosterhuis spreken en dacht: dit is mijn taal, dit zijn mijn wortels, dit is mijn cultuur. Hiermee ben ik opgegroeid. Ik besefte dat ik het de laatste jaren allemaal veel te ver weg had gezocht. Ik heb me, zoals veel anderen, beziggehouden met boeddhisme, meditatie, ik ben zelfs een chakra-opleiding begonnen, maar ik ging er nooit helemaal in op. Daarvoor stond het toch te ver van me af. op dat moment voor de televisie viel alles op zijn plaats.

“Ik ben katholiek opgevoed, ging mee naar de kerk, maar niet tegen mijn zin. De psalmen vond ik altijd erg mooi. Soms stond ik als puber na de mis zelfs op de pastoor te wachten om daar nog over door te praten. Er was bij mij een geraaktheid, een behoefte om hiermee bezig te zijn. Maar in de jaren tachtig, toen ik ging studeren, keerde ik me van de kerk af. Dat was de tijdgeest.

We richtten ons op het wereldse, op solidariteit met medemensen, verzetten ons tegen structuren die niet klopten. De kerk was te dogmatisch. Bij mij kwam die aversie ook op, omdat ik nare ervaringen had met een oom die deken was, op een heel conservatieve manier.toen ik bijvoorbeeld ging samenwonen riep hij mijn moeder op het matje. Ik had een grote misstap gemaakt.

Door dat soort patriarchale bemoeienissen wilde ik een tijd niets meer met de kerk te maken hebben.

“op het moment van die uitvaartdienst werd ik weer geraakt.

Ik dacht: het gaat om herwaarderen, om met nieuwe ogen te lezen en zien wat eigenlijk zo bij me past. Ik ben toen een paar keer naar de Boskapel gegaan om vieringen bij te wonen. En al die keren was het goed. Het klopte wat daar gebeurde, het waren geen lege woorden, het ging over de essentie. Bovendien werd het door de priester ook erg naar het hier en nu vertaald.

Al snel dacht ik: ik ga mezelf dit vaker gunnen! En nu ben ik actief betrokken. Het is ook de Augustijnse spiritualiteit die ze daar belijden, die me erg aanspreekt. Die is heel sterk op de medemens gericht. Door het contact met elkaar kom je tot God. Augustinus zegt bijvoorbeeld: ‘Hoe slecht het ook met je gaat, je kunt altijd iets voor iemand betekenen, daarmee overstijg je jezelf.’ Zo ben je eigenlijk weer terug bij die solidariteit. Maar ook de vorm en structuur van elke zondag een dienst geven is een mooie bedding. Het is voor mij telkens een moment van bezinning. Het helpt me om mijn handelen te toetsen aan iets wat groter is dan ikzelf.’’

41

NooIt MooI GENoEG

de terreur van het perfecte uiterlijk

beperkt houdbaar

Het dagelijkse bombardement van strakgetrokken en de gefotoshopte modellen maakt dat we een steeds valser schoonheidsideaal nastreven. En steeds ontevredener worden over onszelf. In de documentaireBeperkt houdbaar betreft. Wat hij verdient? 350.000 dolIn de wachtkamer van een plasstelt Sunny Bergman de dicta- lar per jaar. ‘over drie jaar lig ik alleen tisch chirurg zitten twee jonge tuur van het perfecte uiterlijk nog maar op strand’, zegt hij later, breed Amerikaanse vrouwen, zussen. aan de kaak. ‘Het is tijd lachend. We zien ook een meisje van vijfBeiden zijn afgestudeerd accounvoor een tegengeluid.’ tien, jong en onzeker, nerveus glimlachend tant, ze spreken beschaafd Engels,

I

teKst Jocelyn de Kwant naar de camera. ook gepland voor een schaamlijken niet dom of extreem onzeker. De lipverkleining. Haar moeder zit ernaast. ‘tja,’ zegt de Nederlandse documentairemaakster Sunny moeder zorgelijk, ‘de dokter zegt dat het nodig is. Vroeger zag Bergman vraagt wat ze aan hun lichaam hebben laten doen. De lijst is lang. Bij beide zussen is bijna alles gelift, opge- je niet hoe andere vagina’s eruitzagen, kon je het niet vergelijken. vuld, weggezogen, gladgestreken. Een Braziliaanse kontopvul- Misschien heeft mijn dochter wel iets abnormaals.’ ling, borstvergroting plus lift, liposuctie, schaamlipverkleining.

Een deel van het gesprek gaat als volgt: Vrouw: “Ik wil er gewoon standaard uitzien zoals een vrouw eruit hoort te zien.” Sunny: ‘Hoe hoort Is deze moderne vorm van vrouwenbesnijdenis ons voorland? een vrouw er dan uit te zien? Vrouw: ‘Nou ja, zoals ze eruitzien Als je de documentaire Beperkt houdbaar bekijkt, zou je het in de Playboy. De maatschappij heeft gewoon een bepaalde visie. denken. Door het bombardement van strakgetrokken en geAls je er niet zo uitziet, ben je anders. En zo voelde ik me mijn fotoshopte modellen, de extreme nadruk op uiterlijk en de hele leven: anders.’ Het is een scène uit Beperkt houdbaar, Sunny stroom van programma’s als Extreme makeover komen we uiteinBergmans documentaire over het onrealistische schoonheids- delijk in een maatschappij terecht waarin een steeds onrealistischer ideaal - 8 maart voor het eerst uitgezonden door de VPRo. schoonheidsbeeld de norm is. In de documentaire horen we dat Even daarvoor hebben we gehoord dat de vrouwen in Playboy meisjes op hun zeventiende nu al zo’n 250.000 aan schoonheid met de computer zijn bewerkt ofwel gefotoshopt. Het natuur- gerelateerde beelden op zich af hebben gekregen. En dan gaat het lijk-rommelige van de schaamlippen is volledig weggepoetst, uit niet om beelden van normale mensen, maar om met de computer overwegingen van preutsheid: het mag er vooral niet expliciet bewerkte modellen. We zien hoe in Nederland de modellen op reseksueel uitzien. Wat overblijft, is de vagina van een tienjarige. clamefoto’s en in vrouwenglossy’s zoals Jacky met een verbazingNog een scène uit de documentaire. We zien Sunny Bergman wekkend gemak met de computer worden bijgewerkt tot een nog bij een plastisch chirurg in de beugels liggen. Hij bestudeert dunnere, rimpelloze en knappere versie van zichzelf. “Ik zie bijna haar van onderen. ‘Yeah, you’re definitely a candidate. Je hebt geen foto’s meer die niet gefotoshopt zijn,” zegt modefotograaf de volle mep nodig,’ zegt hij alsof het een medische noodzaak Edland Man laconiek. “Het is standaard.”

»

4

stortvLoed suNNy bergMaN: ‘iK vond het wel een mooie foto, maar naast de gepimpte versie vind iK mezelf er oud, flets en afgetobd uitzien.’

Zijn we hier gevoelig voor? Nou en of. Psychologe liesbeth Woertman noemt het beroemde wachtkameronderzoek: twee groepen brengen een tijdje in een wachtkamer door, waarna ze worden ondervraagd. In de ene kamer liggen glossy modebladen en in de andere niet. De deelnemers in de wachtkamer met glossy’s geven tijdens de ondervraging – hoe kort ze ook hebben gebladerd – een lagere waardering aan hun uiterlijk dan de deelnemers zonder glossy’s.Sinds er onderzoek naar wordt gedaan, is een steeds grotere ontevredenheid over het zelfbeeld geconstateerd bij mensen. terwijl we in vergelijking met vroeger mooier zijn geworden, door betere voeding en verzorging. ook zijn de meeste deskundigen het erover eens: de aandacht voor en daardoor de normalisering van plastische chirurgie is een enorme ‘driver of unhappiness’. Psychologe Nancy Etcoff van de Harvard university: “Het gaat tegen zelfacceptatie in, tegen zeggen: ‘Je bent mooi zoals je bent’.” Etcoff deed in opdracht van Dove onderzoek naar het zelfbeeld van vrouwen. Nog maar 2 procent van de ondervraagden zou zichzelf als mooi omschrijven. En slechts 1 procent beschouwt zichzelf als sexy.

De eerste uitzending van Beperkt houdbaar was op 8 maart om half twaalf ’s avonds en werd bekeken door 411.000 mensen wat veel is voor een documentaire op dat tijdstip. Daarna kwam er een stortvloed aan reacties los. op de bijbehorende website (www.beperkthoudbaar.info) die daags na de uitzending online ging, werden meer dan duizend verhalen, foto’s of filmpjes gepost, soms lange, emotionele epistels. tijdens de vertoning bij het vrouwenplatform Women Inc. in Amsterdam, waar wekelijks zeventig vrouwen bij elkaar komen om te discussiëren over verschillende onderwerpen, wordt duidelijk hoe de film wordt ervaren.

Bij meerdere scènes gaat er een golf van verontwaardiging door de zaal. Boosheid, geschoktheid over dat alles wordt gefotoshopt, maar vooral het besef: dit kan niet zo doorgaan. Een jonge vrouw in de zaal vertelt hoe op de school van haar vijfjarige dochter kinderen al bezig zijn met: ik ben te dik, ik moet afvallen. Bij het productiebedrijf van de documentaire stroomden na de eerste uitzending interviewaanvragen en uitnodigingen binnen, verzoeken van docenten die ‘iets’ met de documentaire willen doen. Momenteel wordt er gepraat met onderwijsportal Kennisnet om iets te organiseren voor schoolkinderen.

Sunny Bergman is al door twee uitgeverijen gevraagd een boek over het onderwerp te schrijven.

Hoogstwaarschijnlijk komt er een vervolg op de documentaire, gepland voor dit najaar.

Meisjes hebben op hun zeventiende al zo’n 250.000 aan schoonheid gerelateerde beelden gezien

sHaron stone

“Kennelijk is het tijd voor een tegengeluid,” zegt Sunny Bergman, twee weken na de eerste uitzending van haar film. Bergman (34) is zelf ook verbaasd over de hoeveelheid en de heftigheid van de reacties. “Misschien heeft het te maken met hoe de film is gemaakt, dat hij heel persoonlijk is. Maar ik merk dat er heel veel behoefte is aan reflectie op dit onderwerp. Zelf had ik nog geen kritische geluiden gehoord over het onrealistische schoon-

beperkt houdbaar

Sunny Bergman:

‘Zijn vrouwen van mijn generatie al niet te veel

heidsideaal dat de media ons oplegt, maar na de documentaire barst ineens de bom. Alsof iedereen het al die tijd heeft ingehouden.”tijdens het maken van haar documentaire heeft Bergman zich verwonderd over het gemak waarmee foto’s worden bewerkt. ook in de zaal bij Women Inc. en op de site www.beperkthoudbaar.info laten vrouwen hun verbazing horen. ‘Je gaat toch heel anders kijken naar reclames als die met Sharon Stone,’ zegt een van hen op de site. “Ze ziet er op haar veertigste beter uit dan op haar twintigste,” staat erbij. Ja, ik ook, als ik gefotoshopt word. of misschien heeft ze wel een totale facelift gehad, door die crème komt het in ieder geval niet.’

“Ik heb de documentaire niet gemaakt omdat ik tegen plastische chirurgie ben,” legt Sunny Bergman uit. “Wat ik probeer te achterhalen, is waarom vrouwen denken dat ze het überhaupt nodig hebben.” De grootste fascinatie heeft Bergman voor het begrip ‘normaal’. langzaam maar zeker beginnen vrouwen, maar ook mannen, steeds kunstmatiger en onbereikbaarder uiterlijkheden normaal te vinden. Zoals een plastisch chirurg in de documentaire aan Bergman uitlegt tijdens een beurs voor plastische chirurgie: ‘Mensen komen niet naar mij omdat ze supermooi willen zijn, ze komen naar mij omdat ze normaal willen zijn.’ ‘Wonderlijk dat vrouwen het gevoel hebben dat rimpels niet normaal zijn,’ zegt Sunny in haar documentaire. ‘En dat je er met rimpels niet fris of representatief uit kunt zien.’ Niemand maakte zich ooit druk om lijntjes en groeven bij mannen. Nu de eerste reclames voor antirimpelcrèmes voor mannen een feit zijn, is de vraag hoelang dat nog duurt. Sunny Bergman: “De film is opgebouwd als een betoog. De basisstelling is dat ons idee van normaal zijn, wordt beïnvloed door onrealistische beelden, en dat we gaan leven naar die beelden in plaats van dat de beelden zijn afgestemd op de werkelijkheid.”

Lekker in je Lijf

Steeds meer mensen zijn ontevreden met hun uiterlijk. Dat merkt ook theo Bouman, hoofddocent klinische psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij doet al jaren onderzoek naar negatieve zelfbeelden en behandelt mensen die lijden aan body dysmorphic disorder, een stoornis in de lichaamsbeleving die hen in hun normale functioneren belemmert. Het gaat om een kleine groep mensen, maar Bouman denkt dat er een steeds grotere groep mensen is met een bovengemiddeld negatief zelfbeeld. Voor deze groep is hij bezig met de ontwikkeling van de cursus Lekker in je lijf, die dit najaar klaar moet zijn. Bouman: “Bij de meeste mensen verschilt het per dag hoe ze over zichzelf denken. Maar als je zelfbeeld overwegend negatief wordt en je daar niets tegen doet, dan kan dat steeds vervelender worden.” omgaan met gemanipuleerde beelden uit de media wordt een belangrijk onderdeel van de cursus. “We krijgen voortdurend nieuwe aandachtspunten onder ogen geschoven door reclames,” zegt theo Bouman. “Er worden je problemen aangepraat. Hoe onschuldig reclames ook mogen lijken, de onderliggende boodschap is altijd: zoals je nu bent, is niet goed, wij hebben iets wat je beter maakt. Als je oplet, zie je wat voor een bizar beeld er van de wereld wordt geschetst. Het is toch van de gekke dat mensen zijn gaan geloven dat je op je veertigste de huid van een baby moet hebben? En dat je pas slank genoeg bent als je net geen anorexia hebt? Het gevolg van dat bizarre beeld is dat mensen zich steeds vaker tekortgedaan voelen door de natuur.”Behalve bewustwording is zelfwaardering een belangrijk onderdeel van de cursus. Bouman: “Je bent ook wat waard als je er niet tiptop uitziet. Identiteit en uiterlijk moeten weer worden losgekoppeld. Het belangrijkste doel van de cursus is om het belang van uiterlijk iets te relativeren, de scherpe kantjes ervan af te halen.”

geïndoctrineerd?’

»

45

advertentie

beperkt houdbaar

seriëLe monogamie

juridiscHe stappen

Een vraag die herhaaldelijk aan Sunny Bergman is gesteld, luidt: Is het niet van alle tijden? Er zijn toch al zo lang reclames die niet corresponderen met de werkelijkheid? Bergman zegt dat er tegenwoordig duizenden geretoucheerde beelden méér op je afkomen dan vroeger. “Je kunt er niet meer omheen.”

Maar hoe komt het toch dat mensen meer dan ooit op uiterlijk zijn gericht? Seriële monogamie speelt hierbij een rol, zegt psychologe liesbeth Woertman in Beperkt houdbaar.

Niet langer zijn we ons hele leven onder de pannen bij één partner. We moeten ook op latere leeftijd nog Theo Bouman: op zoek. Daarbij speelt uiterlijk een grote rol.

Woertman denkt verder dat ons uiterlijk steeds belangrijker is bij het vormen van onze identiteit sinds religies en ideologieën hun functie hebben verloren als antwoord op vragen als: wie ben ik? “Er grijpt een aantal elementen in elkaar,” reageert haar collega theo Bouman. “In tijden van welvaart houden mensen zich meer bezig met het perfectioneren van hun uiterlijk. Je bent niet louter bezig met overleven, dus je hebt meer tijd voor schoonheid. Dat is een natuurlijke ontwikkeling. Daarbij leven we nu in het ik-tijdperk. Als de gemeenschap hechter is, maken mensen zich minder druk om het individu.

Je bent in zo’n samenleving oké als je bij het dorp hoort, dat bepaalt voor een groot deel je identiteit. In onze maatschappij moeten mensen het alleen doen, en dat maakt hen onzekerder.

Je eigen ik is heel belangrijk, jíj moet er wat van maken. De propaganda in de media doet de rest.”

De hamvraag is: waar gaat het naartoe? Zijn toestanden zoals in Amerika nog te voorkomen? Aan het einde van haar documentaire zet Sunny Bergman aan tot actie: je kunt – op de website www.beperkthoudbaar.info – stickers bestellen met de tekst beperkt houdbaar / the people vs. the beauty industry. Meer aandacht trekt de ‘juridische actietool’ op de site. Met behulp van deze tool kunnen vrouwen een brief schrijven aan een cosmeticaproducent en zich aanmelden voor mogelijke juridische stappen tegen de industrie. Hoewel de actietool anders doet vermoeden, is Sunny Bergman er niet zeker dat het mogelijk is de beauty-industrie als schuldige – met de vrouwenglossy’s als eventuele medeplichtigen - aan te wijzen.

Geïnspireerd door de consumentenacties tegen McDonald’s en sigarettenfabrikanten wil ze in ieder geval zo veel mogelijk gebruikmaken van de kracht van de consument. “Er is niet één duivel die aan de touwtjes trekt. Maar zoals Naomi Klein (schrijfster/activiste, red.) zei: ‘Multinationals rule the world.’ Als een product niet meer wordt verkocht, gebeurt er pas wat. Misschien krijgen we wel voor elkaar dat er straks op reclamefoto’s staat: deze foto is bewerkt. Maar daarbij wil ik gewoon de discussie nog even levend houden.”

De gedachte die Sunny Bergman nog het meeste bezighoudt, is in hoeverre je je identiteit ophangt aan je uiterlijk, en wat dat met je doet. “In de volgende film zou ik dat wel willen onderzoeken.

Ik vind het heel moeilijk om te beoordelen in hoeverre mijn eigen beeld van vrouwelijkheid en seksualiteit al is beïnvloed. Wat gebeurt er als ik straks het lichaam van mijn moeder heb, kan ik mezelf dan nog aantrekkelijk vinden? Kúnnen vrouwen van mijn generatie dat nog? Zijn we al niet te veel geïndoctrineerd?”

‘Mensen voelen zich steeds vaker

tekortgedaan door de natuur’

WWW.bePerKtHOuDbaar.iNFO VOOr Meer iNFOrMatie OVer De cursus LEKKER IN jE LIjf: leKKeriNJeliJF@ yaHOO.cOM

4

lEZEN

1

VerDer leZeN OVer alles Wat ZeNs beZigHOuDt. De NieuWste bOeKeN OVer sPiritualiteit, geZONDHeiD, PsycHOlOgie, FilOsOFie eN beWustWOrDiNg. DOOr Nelly De ZWaaN.

‘Volmaakt evenwicht

is altijd dichterbij dan je denkt. toch zoeken de meeste mensen het ver weg’ paul wilson iN VOlleDige HarMONie

diane arbus

spiritueel ontspannen

harmonie

zingen

Fotografe Diane arbus (1923-1971) veroverde de wereld met haar intrigerende portretten. Na haar zelfgekozen dood zei haar collega richard avedon: ‘Niets in haar leven, in haar dood, in haar foto’s was toeval of gewoon. Haar beelden waren beslissend, mysterieus en onvoorstelbaar, behalve voor haar.’ Patrick roegiers analyseert haar werk en schetst tegelijkertijd arbus’ leven en karakter.

Jammer dat er geen foto’s in het boek staan. diane arbus. de droom van een schip-

Mooi uitgevoerd boekje met onthaastadressen, samengesteld door journaliste tineke Zwijgers en geïllustreerd door fotografe Dorien Koppenberg. samen zochten zij naar plekken in Nederland en Vlaanderen waar je rust, stilte en bezinning kunt vinden. Langs... spirituele plekken voert de lezer langs kerken, kloosters, musea, logeer- en eetadressen, wellnesscentra en mooie natuur.

Hier kun je tijdens een voorjaarsvakantie lichaam en ziel reinigen en geestelijk en lichamelijk bijtanken. langs... spirituele

‘ik kon mezelf niet uit handen geven, ik had van jongs af aan voor mezelf gezorgd, mezelf proberen te behoeden voor de depressieve denkbeelden van mijn ouders.’ stella worstelt met het verlies van haar broer, de relatie met haar ouders, religie en nog een aantal levensvragen. tijdens koorrepetities in cornwall krijgt ze, dankzij de muziek en de indrukwekkende natuur, meer inzicht in zichzelf. Boventonen is Mariska reijmerinks debuut; een novelle, beknopt maar gelaagd. boventonen, MarisKa reiJMe-

pleKKen, tiNeKe ZWiJgers eN DOrieN KOPPeNberg,

stress! Paul Wilson weet waar hij over praat. als directeur en bedrijfsadviseur stond hij altijd onder druk. twintig jaar geleden gooide hij het roer om. Wilson ontwikkelde meerdere antistresstechnieken en opende in 1996 the calm centre, een denktank van onder andere psychologen, therapeuten en musici. Zijn ervaringen heeft Wilson nu verwerkt in zijn boek In volledige harmonie.

Wilson belooft zijn lezers een betere balans tussen werk en privéleven met tijd voor vriendschap en persoonlijke ontwikkeling. blijft één probleem: hoe krijg je stresskippen zover dat ze zijn boek lezen? in volledige

KOsMOs-Z&K, 144 Pag. € 15.

harmonie. technieKen en strategieën voor een

breuK, PatricK rOegiers, sireNe, 286 Pag. € 24,95.

riNK, Free MusKeteers, 62 Pag. € 14,95.

evenwichtig leven, Paul WilsON, arcHiPel, 238 Pag. € 17,95.

Psycholoog Daniel goleman bestudeert menselijk gedrag. Van zijn boek Emotionele intelligentie werden wereldwijd miljoenen exemplaren verkocht. als aanvulling hierop verscheen onlangs Sociale intelligentie. Hierin onderzoekt goleman hetzelfde terrein, maar vanuit een ander perspectief. in plaats van het individu neemt hij nu groepsgedrag en de maatschappij als uitgangspunt. emoties zijn besmettelijk, stelt goleman. Zodra mensen met elkaar in contact komen, ontstaat een brein-tot-breinverbinding, waardoor ze elkaar vergaand beïnvloeden. een agressieve benadering kan een reeks negatieve emoties veroorzaken, een vriendelijke benadering heeft een positieve kettingreactie tot gevolg. sociale interactie beïnvloedt bovendien de zenuwen, de hersenwerking en zelfs de lichamelijke gezondheid. aardig zijn voor elkaar wordt bemoeilijkt door culturele verschillen. Deze kunnen voor begripsverwarring zorgen en op zulke momenten kan sociale intelligentie zelfs het verschil tussen leven en dood betekenen. goleman illustreert dat met een verhaal over een groep amerikaanse soldaten die werd bedreigd door demonstrerende irakezen. Daarop gaf de amerikaanse commandant zijn mannen de opdracht om hun geweren te laten zakken, te knielen en... te glimlachen. Waarop de groep irakezen in lachen uitbarstte.

Het boek leest, mede door de vele concrete voorbeelden en anekdotes, bijna als een roman. golemans conclusie ten slotte is even simpel als moeilijk: we móéten wel van elkaar houden. Doen we dat niet, dan wacht sociale armoede, miscommunicatie en isolement. sociale intelligentie. nieuwe theorieën over menseliJK gedrag, DaNiel gOleMaN, cONtact, 430 Pag. € 24,90.

sociaal intelligent

4

lezen

2

Voor lezers van Zens is Mirre bots een vertrouwde naam. een tijd geleden besloot bots naast haar journalistieke werk vrijwilligster te worden in een hospice, een instelling die mensen begeleidt en verzorgt in de allerlaatste periode van hun leven. in een hospice is alles erop gericht de patiënten een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven te bieden in die laatste periode. De dood wordt gezien als een natuurlijk proces – een proces dat niet onnodig wordt gerekt of verkort. Over haar motivatie voor dit werk schrijft bots: ‘Misschien is de dood naderbij komen wel een onbewuste drijfveer geweest (...). een andere, bewuste drijfveer voor mij was dat ik bij sterfgevallen in mijn eigen omgeving merkte dat ik me rond de dood vaak op mijn best voelde. ik weet dat het raar klinkt, maar er was dan een intuïtief, van binnenuit, weten wat me te doen stond. Met veel minder twijfels en onzekerheden dan in de rest van mijn leven vaak het geval is.’ al gauw bleek dat ze haar journalistieke achtergrond toch niet helemaal kon loslaten. Ze besloot haar ervaringen op te schrijven. ‘ik wilde schrijven over gevoe-lens, processen en ontwikkelingen die de mensen die er verblijven en hun naasten doormaken.’ Dat resulteerde in De cirkel voltooien, een boek over de aangekondigde dood, maar vooral over het leven.Het hospice bethlehem in Nijmegen was net geopend toen Mirre bots er als vrijwilligster kwam. geen ingesleten patronen en werkwijzen, maar ook nog geen routine om op terug te vallen. De eerste weken zijn zwaar. Ze vindt het moeilijk om om te gaan met de lichamelijke aftakeling van mensen, maar langzamerhand vindt ze haar draai. Ze wordt getroffen door de verschillende manieren waarop mensen met hun naderende einde omgaan, de humor die ze vaak nog bezitten, hun wijsheid. Ook beseft ze steeds duidelijker dat het leven hier en nu is, dat ze zelf niet mag vergeten daarvan te genieten. Het is een geruststellend idee,

en niet alleen voor de patiënten van hospices, dat de palliatieve zorg sterk is verbeterd. Het kabinet wil meer geld investeren in deze vorm van verzorging. een goede medische én emotionele begeleiding is bittere noodzaak voor de groeiende groep ouderen in de samenleving, al zijn het zeker niet alleen bejaarden die hun leven eindigen in een hospice. bots schrijft zonder effectbejag, maar toch is het moeilijk je ogen droog te houden tijdens het lezen. in het zicht van de dood worden normale, dage-lijkse gebeurtenissen ingrijpend en aangrijpend. Maar de meeste indruk maken de gesprekken die bots had met de stervenden, zoals met claudia (35) die aan leverkanker lijdt, de ziekte waaraan ook haar vriend is overleden. Ze heeft moeite met loslaten. ‘ik kom er niet doorheen,’ zegt ze, ‘er staan allemaal mensen voor.’ anderen, zoals Marielouise roelvink (63), geven zich gemakkelijker over. ‘sterven is niet iets engs of verdrietigs,’ meent ze. ‘ik heb een rijk leven gehad.’ Ze wil het sterven bewust ondergaan. ‘ik ben niet zo bang voor het vallen, eerder nieuwsgierig naar de laatste val.’ Ze overlijdt ‘in zachtheid en stilte’. een indrukwekkend boek. de cirKel voltooien, Mirre bOts, altaMira/becHt, 144 Pag. € 12,50.

over de dood , maar vooral over het

leven

advertentie

lichaam EN GEESt reDactie Jocelyn de Kwant

sojahersens

soja is bezig aan een opmars. unilever bracht eerder dit jaar adeZ op de markt, een vruchtensap met soja. Het bedrijf verwacht dat het een hit wordt. een sojadrankje dat al een tijdje bestond is alpro, te vinden bij de melkproducten in de supermarkt. Maar is soja nu echt zo gezond of valt dat tegen? in amerika gelden sojaproducten als beschermend tegen hart- en vaatziekten, kanker en botontkalking. in Nederland mogen die claims nog niet worden gemaakt, wegens gebrek aan wetenschappelijk bewijs. toch komt dat bewijs er steeds meer. Japanse onderzoekers vergeleken gedurende vijf jaar de voedingsgewoontes van 201 mensen tussen de 30 en 79 jaar die een hersenbloeding hadden gehad met die van een gelijk aantal ‘gezonde’ mensen uit dezelfde leeftijdsgroep. Proefpersonen met een hoge sojaconsumptie (vier of meer consumpties per week) bleken 54 procent minder kans te hebben op een hersenbloeding dan mensen die weinig of geen soja consumeren.

liefde redt

Wie liefde ervaart, voelt zich niet alleen blij en gelukkig, maar maakt ook meer aan van het hormoon DHea (dehydro-epiandrosteron). Over DHea, de tegenhanger van het stresshormoon cortisol, wordt gezegd dat het onder meer veroudering, depressie, vermoeidheid en alzheimer tegengaat. in amerika was het hormoon bij de drogist zelfs te koop als ‘antiverouderings’-middel, maar sinds 2004 kun je het ook daar alleen via je huisarts krijgen, vanwege de heftige bijwerkingen en de gezondheidsrisico’s bij gebruik zonder dokterstoezicht. Onderzoek naar het hormoon is nog in volle gang. ach ja, the natural way is toch vaak het beste. Heb lief!

ADEM!

De kloppende borstademhaling is een oefening uit de yoga waarmee je de longblaasjes stimuleert en de ademhalingsorganen versterkt: *Ga met gekruiste benen op de vloer zitten. *Adem diep in, vul je longen, de borst zet zich uit. Houd de adem vast. *Klop met de vingers van je rechterhand snel en fel over je gehele borst. *Stop met kloppen en buig voorover, terwijl je door je mond uitademt. *ontspan; doe deze oefening vervolgensvijfmaal.

veelzijdige peter

Voor wie er niet van houdt, is het in restaurants een grote ergernis: altijd maar weer die peterselie als decoratie van een gerecht! Denk dan aan het volgende: peterselie bevat een hoge dosis vitamine c; chinese en Duitse herboristen raden peterseliethee aan bij hoge bloeddruk; kauwen op peterselie helpt tegen een knoflooklucht; rauwe peterselie zou het bloed reinigen en peterselie is goed voor het libido. eet smakelijk.

lopen naar lourdes

Waarom komen mensen toch altijd zo ‘verlicht’ terug van een pelgrimstocht naar lourdes of santiago? en waarom zijn er zo veel verhalen over wonderlijke genezingen na of tijdens een voettocht naar een heilig oord? Het mysterie is ontrafeld.

Het is geen goddelijke inmenging, maar het is ook niet af te doen als bijgeloof of illusie. theologe ineke albers ontdekte door haar onderzoek heilige kracht dat beweging de zogenaamde wonderen veroorzaakt. Wat ook meteen de titel is van het proefschrift dat ze hierover schreef. bij het dagenlange lopen komt de neurotransmitter dopamine vrij, een stofje dat helend werkt bij depressie en chronische pijn en het immuunsysteem versterkt. albers baseerde zich voor haar onderzoek op recente inzichten uit de neurowetenschappen. Volgens de theologe verklaart de verhoogde dopamineactiviteit de onverminderde populariteit van pelgrimeren.

5

advertentie

seizoens GRoENtE

ElkE maand gaat natuurvoEdingsconsulEnt En voEdingscoach marja vijn diEpEr in op EEn groEntE van hEt sEizoEn. mEEr informatiE ovEr marja vijn: www.voEdingscoach.nu

oude chinezen kunnen we profiteren Zo’n vijfduizend jaar geleden werd van het opwekkende en reinigende effect rabarber gecultiveerd door de chinezen en van rabarber op onze spijsvertering en ons tibetanen. lange tijd diende de plant, en dan bloed. een uitstekend middel bij voorjaarsmoeheid. vooral de wortels, alleen als geneesmiddel. rond Voor de echte rabarberliefhebber: maak eens een ra1600 waren het de engelsen die als eersten, aanvankebarbertaart. gebruik daarvoor dunne stelen, samen met lijk heel voorzichtig, begonnen met het eten van de stelen. bijvoorbeeld noten en een zoete saus. en voor de twijfelaars: Wij zijn heel uitgesproken in onze voor- of afkeur voor rabarcombineer gekookte rabarber eens met appels of aardbeien. Of ber. Maar ongeveer een op de vijf mensen eet het in deze perieet het met wat kaneel, citroen en gember. ode van het jaar met enige regelmaat. Wel zie je de plant veel in volkstuinen; hij vraagt weinig zorg, doet het goed op alle grondsoorten en heeft, zeWat Zi t e r i n ? ker na een aantal jaren, een hoge opbrengst. in rabarber zitten weinig calorieën. rabarber is dan ook een bijzonder vitale Het bevat veel vitamine b en c, veel calplant. Dat zie je al aan de enorme bladeren. cium, kalium en andere mineralen, en veel De plant heeft een sterke waterhuishouding, vezels. toevoeging van suiker vermindert vooral zowel in de stengels als in de bladeren. bij het gehalte aan vitamines en mineralen. tip: Voeg de het koken van de stengels hoef je dan ook suiker pas toe na het afkoelen van de rabarber, dan nauwelijks water toe te voegen. en wie op heb je minder nodig. Of doe tijdens het koken een een zonnige dag onder een rabarberblad mespunt krijt (calciumcarbonaat) bij de rabargaat liggen, creëert een eigen minisauna. ber. Deze wordt dan minder zuur. Honing Het waterige komt ook weer terug in het laxeen graanstroop zijn alternatieve rende effect; rabarber is een mild middel bij zoetmiddelen. obstipatie. De latijnse naam luidt rheum rhabarbara, waarbij ‘rheum’ verwijst naar het vloeiende van de rabarber. Net als spinazie en andere voorjaarsplanten heeft rabarber een hoog gehalte oxaalzuur, dat een opwekkende werking heeft op de spijsvertering. Vanwege dat oxaalzuur mijden veel mensen de plant: het zuur gaat een verbinding aan met calcium, waardoor het lichaam de calcium niet langer opneemt. Wie gezond is, regelmatig calcium binnenkrijgt en niet elke dag oxaalzuurrijke groenten eet, hoeft rabarber om die reden echt niet te laten staan. Net als de

‘Net als de oude Chinezen kunnen we profiteren van het

opwekkende en reinigende effect’

rabarber

55

VEEl VERHAlEN

één werkelijkheid

Het spel van de wereld speelt hij nog steeds, maar Jan-Willem van den Braak (54) van ondernemingsorganisatie VNo-NCW is niet meer zo gericht op resultaat. ‘De voldoening ligt in de handeling zelf.’ teKst ronald hermsen beelD hapé smeele

Waarom richtte je bij het VNO-NCW een stafgroep op voor Levensbeschouwing en Onderneming? “De laatste tien jaar zie je dat mensen, ook in het bedrijfsleven, een toenemende behoefte hebben aan bezinning, maar niet op de traditionele manier. om daarin te voorzien, hebben we in 1997 de stafgroep levensbeschouwing en ondernemen opgericht. De aloude vraag ‘waartoe zijn wij op aarde?’ leeft nog altijd. Sterker: de behoefte aan een antwoord daarop lijkt te zijn toegenomen. Die vraag dient iedereen voor zichzelf te beantwoorden. Daarom bieden we onze leden een jaarprogramma voor bezinning en reflectie aan.

“VNo en NCW zijn in de jaren negentig gefuseerd. Het VNo was meer liberaal, het NCW had een christelijke grondslag. Het NCW was van oudsher al een organisatie die zich bezighield met levensbeschouwing. Door de ontzuiling in de jaren zestig en zeventig werden maatschappelijke tegenstellingen minder scherp, waardoor organisaties als het VNo en het NCW konden fuseren. Met de ontzuiling en de ontkerkelijking die daarmee gepaard ging, verdween de behoefte aan zingeving en spiritualiteit echter niet. Dat zie je de laatste jaren ook in de politiek. ‘Waarden en normen’ is daarin een van de belangrijke kernpunten.”

Spiritualiteit en ‘waarden en normen’ zijn toch niet hetzelfde? “In de jaren vijftig was de waarden-en-normendiscussie nog heel erg geënt op waarden van buiten, opgelegd door politiek en kerk. De vraag naar zingeving moest worden beantwoord door een priester, een dominee of een politicus. Er was collectiviteit

nodig om het land te kunnen opbouwen na de oorlog. In de jaren zestig en zeventig veranderde dit. We waren nu een welvarend land en het individu kwam steeds centraler te staan. Niet langer bepaalde de politieke partij of de kerk wat je wel of niet mocht en moest doen, maar wie dan wel? Het individu zelf? De vraag is dan: kan het individu werkelijk van binnenuit in vrijheid beslissingen nemen? Er is niet zoiets als een autonoom individu.

Iedereen wordt beïnvloed en medebepaald door de maatschappij waarin hij leeft en door de mensen binnen die maatschappij. De gedachte ‘vrijheid aan het individu’ was een reactie op wat werd gevoeld als het keurslijf van de jaren ervoor. over werkelijke vrijheid ging het echter niet – al werd dit door veel mensen in die tijd wel zo ervaren. Het ging niet over vrijheid die van binnenuit komt en die spiritualiteit nastreeft, maar over een schijnautonomie. Mensen werden bepaald door slechts een ander idee over wat een goede manier van leven is en over het inrichten van de maatschappij. Dat is allemaal nog steeds het spel van de wereld.

Niets mis mee, maar het heeft dus niets te maken met de wezenlijke vrijheid waar bijvoorbeeld de advaita vedanta over spreekt.”

Je kunt je nooit losmaken van invloeden van buitenaf, zegt u? “Handelingen zijn altijd reactief. Het is een spel van indrukken en uitdrukken, kun je zeggen. Het spel van de wereld moet nu eenmaal worden gespeeld. Hier moeten wij het doen. We spelen een rol, zijn vader of moeder, hebben een baan en moeten in ons levensonderhoud voorzien.

»

INSPIRAtIE Inspiratie, een serie interviews

inspiratie

waarin mensen vertellen over de invloed van hun spirituele inspiratiebron op hun leven en werk

Ben ik nu het jongetje dat voetbalt, of degene die naar hem

kijkt?’

5

“Maar dit is niet het laatste. Ik herinner me dat ik als kind soms naar mijzelf ‘keek’. Ik was bijvoorbeeld aan het voetballen en op bepaalde momenten ging ik niet op in het spel, maar stond ik als het ware naar mijzelf te kijken. Spontaan kwam de vraag op: ben ik nu het jongetje dat voetbalt, of ben ik degene die naar hem kijkt? Ben ik de waarnemer of de acteur? Zonder het zo te benoemen, realiseerde ik me toen al dat er twee manieren van aanwezig-zijn bestaan. En dat de identificatie met de doener, met het ‘ik’, met het ‘ego’ - de advaita vedanta gebruikt hiervoor de term ‘lichaamdenken-voelen’, niet de enige manier van zijn is.

Veel later realiseerde ik me dat het mogelijk is om vanuit rust, vanuit stilte de doener te aanschouwen. tijdens deze waarneming ben je er, maar je bent er ook niet. Je kunt ook zeggen: je bent ín de wereld met zijn per definitie dualistische vormenspel, maar niet ván de wereld. Dat is de staat van zijn waarover de advaita vedanta spreekt. terwijl er tegelijkertijd niets mis is met de idenvno-ncW tificatie met de acteur, degene die hanDe grootste ondernemingsorganisatie delt. Alleen wordt die identificatie meer van Nederland heeft zowel onderneminen meer tijdelijk en vrijwillig wanneer je gen als (branche)organisaties als lid. beseft dat het gaat om een vormenspel samen met de 180 aangesloten (branvan het bewustzijn, dat mysterieuze che) organisaties vertegenwoordigt de Ene, waarin alles opkomt en vergaat.” vereniging ruim 115.000 Nederlandse

een waarheid in schuilde, maar een echt antwoord kreeg ik niet. later ben ik filosofie gaan studeren, naast mijn rechtenstudie. Dat deed ik ook om antwoord te krijgen op deze vragen. Maar ook in die studie werden ze ten diepste niet beantwoord. Nog steeds ging het om een, soms prachtig, woordenspel – in letterlijke zin.

“In 1994 kwam ik via een vriendin in aanraking met de advaita vedanta. Ik maakte een reis naar India. Daar ontmoette ik Ramesh Balsekar, een leerling van de bekende vedantaleraar Shri Nisargadatta Maharaj. Een paar weken lang volgde ik Ramesh’ onderricht bij hem thuis. Vanaf de eerste dag wist ik dat hij wist waarover hij sprak. Iets in mij zei: ‘Hier mag je naar luisteren. Hier hoor je wat waarheid is.’ Het was echt liefde op het eerste gezicht. Er was geen enkele twijfel. Ik herkende het, maar kon het met mijn verstand niet bevatten. Het denken kán de waarheid ook niet bevatten. “terug in Nederland ontmoette ik in 1997 Alexander Smit, ook een leerling van Nisargadatta. Hij gaf onderricht in de Amstelkerk in Amsterdam en bij hem ervoer ik weer datzelfde. Spijtig genoeg overleed hij in 1998 op jonge leeftijd. In 2000 ontmoette ik weer een leraar, dit keer een vrouwelijke, Rani genaamd. oorspronkelijk was zij leerling van osho (Bagwan, red.), eveneens een groot leraar. Alles drong weer dieper door, tot ik ten slotte als het ware werd overspoeld en er niets anders meer was dan de ervaring van liefde zelf. Niet meer in woorden uit te drukken, maar in al zijn eenvoud volstrekt helder.”

‘Het denken kan de

waarheid niet

ondernemingen. VNO-NcW ontstond in 1996 uit een fusie van het Verbond van Nederlandse Ondernemingen (VNO) en het Nederlands christelijk Werkgeversverbond (NcW). VNO-NcW behartigt nationaal en internationaal de gemeenschappelijke belangen van het Nederlandse bedrijfsleven. De organisatie onderhoudt nauwe contacten met de politiek, het openbaar bestuur en andere maatschappelijke organisaties.

Hoe kwam u met de advaita vedanta in aanraking? “De fundamentele levensvragen als ‘waarom zijn wij op aarde?’ en ‘wie of wat is God?’, hielden mij van kind af aan al bezig. Ik ben katholiek opgevoed en kwam zo in aanraking met – wat ik dan maar noem – het mysterie. Met iets wat boven mijzelf uitgaat en wat binnen de kerk God wordt genoemd. Ik had wel het gevoel dat er

bevatten’

Wat hebben dit onderricht en uw studie u gebracht? “Wil de advaita wel iets brengen? Alexander Smit zei ooit: ‘Het gaat over niets.’ Het gaat over de zoektocht van de mens naar authenticiteit,

inspiratie jan-willem van den braak

naar de kern van het bestaan. Wat ik heb geleerd, is dat die kern niet buiten, maar evenmin binnen mij als individu ligt. Er is helemaal geen binnen en buiten, er is slechts dat Ene. Het bestaan ‘is’; en wij zijn zelf dat bestaan. Er is dus niet een of andere aparte werkelijkheid buiten de werkelijkheid waarin wij leven.

Er valt niets buiten mij te zoeken. Het ‘ik’, het ‘ego’, het ‘lichaam-denken-voelen’ heeft dus niet het laatste woord. Het bestaat wel, maar komt op in iets groters.

Dit grotere, wat wel het ‘zelf’ of het ‘ware zelf’ wordt genoemd, ben je werkelijk. Wij identificeren ons altijd met het ‘ik’, met het jongetje dat voetbalt en niet met datgene wat dit jongetje waarneemt. Vervolgens menen we dat er niet meer is dan dat. Dat is het grote misverstand. Advaita vedanta zegt voortdurend dat je dit ‘ik’ niet bent. Je ‘ware zelf’ is bewustzijn, waarin dit ‘ik’ zich voordoet. Het ‘ik’ is voortdurend onderhevig aan verandering, het ‘ware zelf’ is onveranderlijk en onuitputtelijk. Naarmate dit bewustzijn meer inzonk, ontstond er meer rust en vrede. Het werd me duidelijk dat alles wat zich in de wereld voordoet zijn plek heeft. Met dit inzicht verdwijnt ook de identificatie met de oordelen en vooroordelen van het ‘ik’. ook die oordelen zijn allemaal betrekkelijk en

‘ten slotte was er niets anders meer dan de ervaring vanliefde’

tijdelijk, zoals we allemaal weten als we eerlijk zijn. Er is slechts één werkelijkheid, waarin alles en iedereen zijn eigen verhaal vertelt.”

Hoe uit die toegenomen rust en vrede zich?

“Het is een rust in mijzelf die telkens weer terugkeert en er ten diepste altijd is. In mijn werk bijvoorbeeld, val ik veel minder dan vroeger samen met de functie die ik uitoefen. Wat ik doe en wie ik meen te zijn, heeft geen absolute waarde meer voor mij. Ik was vroeger niet het tegenovergestelde van wat ik nu ben. In die zin ben ik niet veel veranderd. ook mijn werk is hetzelfde gebleven.

Alleen is het meer een spel geworden. Een serieus spel, dat wel, net als een voetbalwedstrijd. ook dat is een spel, maar als kijker wil je wel dat de spelers hun best doen, omdat je een spannende wedstrijd wilt zien.

»

Wie is?

Jan-Willem van den braak? (tilburg, 1952) studeerde rechten en filosofie. Hij begon zijn loopbaan als wetenschappelijk medewerker bedrijfseconomie aan de rijksuniversiteit utrecht. in 1977 maakte hij de overstap naar het VNO, waar hij werkte als adviseur sociale Zaken en sociaal-economische Politiek. Van 2000 tot 2006 was hij directeur sociale Zaken van VNO-NcW. Op dit moment is hij voor deze organisatie permanent gedelegeerde in brussel. binnen VNO-NcW leidt hij ook de stafgroep levensbeschouwing en Onderneming.Van den braak is auteur van Keerpunt ’82 - herinneringen aan het VNO en de crisisperiode 1977-1982 (Van gorcum, 2002) en Dagboek van een poldercrisis – met een terugblik op twintig polderjaren (Van gorcum, 2006). in het tijdschrift Inzicht (nov. 2005) publiceerde hij ‘Maak ik mezelf duidelijk?’, een artikel over de uitspraken van advaita-vedantaleraar alexander smit.

5

advaita vedanta

advaita vedanta is een stroming binnen de vedanta, een spirituele school die weer onderdeel is van het hindoeïsme. De advaita vedanta baseert zich op de klassieke Upanishaden, de filosofische slotgedeelten van de Veda’s, de basisteksten van het hindoeïsme, waarvan de oudste stammen uit de vijftiende eeuw voor christus. advaita vedanta is non-dualistisch: zij huldigt het inzicht dat de werkelijkheid niet iets is wat slechts buiten de mens is, en ook niet alleen maar binnen in hem, maar ongescheiden, ‘niet-twee’. De ware aard van de mens is niet gescheiden van een hoger beginsel, hoe dit verder ook wordt aangeduid. Het begrip ‘zelfrealisatie’ verwijst binnen de advaita vedanta naar de verwezenlijking van deze ongescheidenheid als eigen natuur.

De stichter van de advaita vedanta is gaudapada (6e eeuw na chr.). Vooral door het werk van shankara (700-750) en zijn leerlingen is de advaita vedanta een specifieke school geworden. befaamde 20e-eeuwse leraren waren atmananda, ramana Maharshi en Nisargadatta Maharaj. bekende Nederlandse leraren zijn Wolter Keers en alexander smit (beiden zijn inmiddels overleden). in hun voetsporen volgen leraren als Douwe tiemersma, Jan van Delden en Philip renard. De laatste schreef o.a. het boek Non-dualisme (Felix, 2005) en is oprichter van de stichting advaya (www.advaya.nl). Het tijdschrift Inzicht (www.inzicht.org) is volledig gewijd aan het non-dualisme. Hierin komen veel Nederlandse leraren aan het woord. Op de website van het tijdschrift staan veel links naar sites van non-dualistische leraren.

inspiratie jan-willem van den braak

“Dit wil niet zeggen dat ik me nooit in het spel verlies. Dat gebeurt regelmatig. tijdens belangrijke onderhandelingen laat ik mezelf nog wel eens meeslepen door helemaal voor mijn standpunt te gaan. Maar dat is net zo goed onderdeel van het geheel als het waarnemen; soms ben je waarnemer, soms ben je doener.

De rust ontstaat door de wetenschap dat de identificatie met de doener niet het laatste woord is, maar slechts tijdelijk. Dat geeft ruimte en dat is vrijheid, een vrijheid die dus niets te maken heeft met doen en laten wat je wilt. Het is veel meer het besef dat je je niet volledig hoeft te verliezen in gedachten en gevoelens.

“Neem bijvoorbeeld ergernis. Wanneer je je aan iets ergert, merk je vaak een nawerking. Je blijft met je ergernis rondlopen of je projecteert het op een ander, die dan de dupe wordt van jouw gevoelens.

Maar wanneer je goed naar je ergernis kijkt, zie je dat deze opkomt en ook weer verdwijnt. Kijk naar een kind: het wordt boos en even later is de boosheid weer over.

Het meest natuurlijke is om gevoelens op te laten komen en weer te laten oplossen. Maar wij gaan ermee aan de haal en maken ons er allerlei gedachten over. op het moment dat je dit doet, scheid je je als het ware af van de wereld en van de mensen om je heen. Je leeft in je eigen gedachtewereld en die projecteer je naar buiten toe. Zo’n ergernis sleept zich dan voort en je vindt vaak steeds meer bewijs voor je eigen gelijk. Het gevoel wordt absoluut: het is gewoon zo! Hierdoor is al veel ellende in de wereld ontstaan. terwijl wanneer je de ergernis die in je opkomt er gewoon laat zijn, zonder er verder iets mee te doen, deze als een wolk aan de hemel voorbijgaat en weer verdwijnt. Hetzelfde geldt voor gevoelens van vreugde, ook al willen we die wel graag vasthouden. Ergernis en vreugdegevoelens komen beide op in dat onbenoembare Ene, het besef hiervan brengt ware vreugde. ‘Ananda’ heet dit in de advaita vedanta.”

U draagt de vraag waartoe we hier op aarde zijn al uw hele

leven met u mee. Waarom is dat volgens u? “Het is de meest fundamentele vraag naar de essentie van het bestaan. Die essentie zit in jezelf, alleen zijn we ons hiervan niet altijd bewust, omdat zij wordt bedekt door het ‘lichaam-denken-voelen’. Eigenlijk vraag je naar jezelf. De essentie bén je en toch ga je je afvragen wie of wat dit is. Dat is een stap naar buiten, terwijl het antwoord al in jezelf aanwezig is. ‘liefde op zoek naar zichzelf,’ zeiden mijn leermeesters. Dit hoort nu eenmaal bij de ontwikkelingsweg van de mens. In wezen is het zo dat de kern naar zichzelf vraagt om zich van zichzelf bewust te worden. Die bewustwording kan alleen maar plaatsvinden in de wereld, in dit lichaam. We hebben geen ander instrument tot onze beschikking.

“Daarom is afwijzing van de wereld ook onzinnig. tegelijkertijd brengt niets in de wereld werkelijk vervulling, al is het verlangen daarnaar heel natuurlijk. Een mens wil worden vervuld. Het spel van de wereld zit zo in elkaar dat je dit verlangen projecteert op de buitenwereld en het gaat zoeken in werk, geld, macht, kennis, seks. Maar vroeg of laat merken veel mensen dat niets duurzaam vervult. Dan kun je genoeg krijgen van deze manier van zoeken en kan de vraag waarom je hier op aarde bent echt weerklinken.”

‘ook mijn werk is hetzelfde gebleven.

Alleen is het meer een spel geworden’

En dan? “Dan speel je het spel zo goed mogelijk. Je doet wat je moet doen, maar je weet dat de vervulling relatief, want tijdelijk is. Daarom ben je niet meer zo gericht op het resultaat van wat je doet. De voldoening ligt in de handeling zelf. Eerder verwachtte je een bepaald resultaat. Dat kon mee- of tegenvallen, en daar hing dan je levensgeluk van af. Het verschil met vroeger lijkt klein; je doet gewoon wat je moet doen. Maar de manier waarop maakt een wereld van verschil. Je leeft nog steeds in de wereld, maar ten diepste in een mysterie.”

61

SPREKEN

(EN ZWIJGEN)in het openbaar

Doodsbenauwd of eigenlijk nog erger: veel mensen zijn banger voor spreken in het openbaar dan voor de dood, blijkt uit onderzoek. Zens is dapper en volgt een cursus. teKst pierre de winter beelD marius bassie We zitten met z’n achten – vier vrouwen, vier mannen – op onze stoelen.

Voor ons staat Stef de Beurs. Hij kijkt ons beurtelings aan, vriendelijk glimlachend. Hij zegt niets, rekt zijn armen eens uit, slaakt een diepe zucht en kijkt ons nog eens aan. Dan begint hij te praten. “Waar we hier vandaag mee aan de slag gaan, is misschien wel de grootste paradox die mensen bezighoudt. onze grootste behoefte is ons verbonden te voelen met anderen, maar tegelijkertijd is dat ook onze grootste angst.” Ik denk aan mijn mislukte pogingen van de afgelopen jaren om een relatie te hebben die langer duurt dan drie maanden en kan niet anders dan Stefs woorden beamen. locatie is het mooi gerestaureerde gebouwtje van Centrum Integrale Zorg in de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord, op deze zondag beschikbaar gesteld voor de workshop van vandaag, Speaking Circles. We gaan hier leren spreken in het openbaar. Bij Speaking Circles gaat dat anders dan je zou verwachten.

Het enige wat je leert, is contact maken met je publiek en vervolgens te vertrouwen op wat er uit je mond komt.

Stef is een van de ongeveer dertig gecertificeerde facilitators in ons land.

‘In Speaking Circles ga je een relatie aan met je publiek,’ schrijft hij in zijn boekje Bijzondere ontmoetingen. ‘Belangrijkste prioriteit daarbij is dat je in de ogen van je publiek kijkt. Je bent steeds bij één persoon tegelijk.’ En: ‘Die ervaring en het zien van de anderen, stimuleert je te leren vanuit jezelf, zonder dat anderen je vertellen hoe je moet handelen.’

cursus speaking circles

Warm Bad

We beginnen met het onderdeel ‘Zwijgen in het openbaar’. twee minuten staat elke deelnemer voor de groep om te ervaren hoe dat is. opdracht voor de zittenblijvers is om aandachtig en beschikbaar te zijn voor degene die staat. Die vriendelijke aandacht van acht mensen tegelijk voelt als een warm bad. Je moet je er wél aan durven overgeven. Niet voor iedereen is dat even gemakkelijk, blijkt uit de soms bange, vertrokken gezichten. tijdens het tweede rondje ‘voor de groep staan’ mogen we praten, maar ook stil blijven. lastig dilemma. Ik merk dat ik zin heb om m’n mond te houden, want ik heb geen idee wat ik deze wildvreemden wil zeggen. tegelijkertijd wil iets in mij doen wat sociaal wenselijk is: praten.

Het is mijn beurt. terwijl ik de anderen aankijk, vertel ik hun mijn dilemma. Iets wat ik normaal nooit doe. Ik communiceer het liefst pas als ik iets zeker weet. Nu ik m’n dilemma heb gedeeld, voel ik me onmiddellijk op mijn gemak. Ik begin een verhaal over de papegaai die ik tijdelijk in huis heb: Bennie. Ik vertel hoe leuk Bennie is; over de onwaarschijnlijke geluiden die hij maakt en hoe fijn het is als hij op m’n schouder zit. Plots realiseer ik me – nu ik lekker op gang ben – dat ik de neiging heb om op de automatische piloot verder te kletsen, zonder nog veel acht te slaan op mijn publiek. Snel kijk ik iemand aan.

En dan zijn de drie minuten om. tijd voor feedback. Ze vinden me een goede verteller; een open boek; ik ben rustig; ik heb humor en iemand heeft warmte ervaren. Zeer tevreden over mezelf ga ik weer zitten.

LevensLust

Ik ben niet de enige die positieve feedback krijgt. feedback heet bij Speaking Circles ‘waardering’ en is altijd positief. Niemand krijgt te horen dat hij iets anders moet doen of gesloten overkomt. ook umut niet. umut is een negentienjarige jongen die in Amerika wil gaan werken als dolfijnentrainer. In april gaat hij naar San Diego voor een sollicitatiegesprek en dan moet hij in het Engels twee orka’s kunnen presenteren aan het publiek.

‘Ik wil m’n mond houden, want ik heb geen idee wat ik deze wildvreemden wil zeggen’

umut geeft z’n Engelstalige orka-presentatie en ik denk: Waarom grijpt de trainer niet in? Dit gaat niet werken voor die jongen. Maar Stef blijft stoïcijns en laat umut zijn gang gaan. Na afloop waarderen de overige deelnemers hem voor zijn levenslust. frans is investeringsbankier in londen. Hij is naar de cursus gekomen omdat hij een hekel heeft aan zijn eigen stem, zegt hij.

En als hij presentaties moet houden, hindert hem dat. Hij vertelt een hartverscheurend verhaal. over zijn geweldige dochter, maar ook over zijn scheiding, cokeverslaving en over keuzes waarvan hij spijt heeft. Hij werkt heihard, maar slapen is zijn favoriete hobby.

We waarderen hem voor zijn kwetsbaarheid en authenticiteit.

Het was de eerste keer dat hij zo over zichzelf sprak, vertelt frans later, tijdens de middagpauze. “Ik had gedacht dat ik hier tussen een stel losers terecht zou komen. Maar nu vraag ik me af wie eigenlijk de echte loser is.” frans heeft al besloten verder te gaan met de cursus, want met z’n stem is hij nog altijd niet blij.

Het einde van de middag. Allemaal krijgen we nog een beurt.

Voor ik het weet, sta ik te vertellen hoe ik in m’n eentje best prettig leef, maar daar uiteindelijk toch geen vrede mee heb.

Het vertellen over dit thema doet me goed. Het is authentiek en ik merk dat ik het alweer lange tijd heb gemeden als de pest. s p e a k i n g c i r cL e s umut, die na zijn orka-presentatie De amerikaan lee glickstein, die zelf erg worminutenlang in pijnlijke stilte voor stelde met spreken in het openbaar, introdude groep heeft gestaan, vertelt dit ceerde de methode speaking circles in 1993. keer over zijn vakantie en straalt veel stef de beurs is sinds 2001 gecertificeerd meer rust uit. Nu besef ik waarom speaking circles Facilitator. De methode is getrainer Stef eerder niet ingreep: het schikt voor iedereen die beter wil leren spreken proces heeft gewerkt. de naam frans is in het openbaar. meer info: stef de beurs (0229) uit privacy-overwegingen gefingeerd.

27 56 88 / (06) 225 176 97 www.debeurs.com.

6

adv11

advertentie

trips

+

De VaKaNtie KOMt eraaN. DaarOM iN DeZe VOOrZOMerse MaaND eeN extra

uitgebreiDe triPs. KOM tOt JeZelF Met Qi gONg iN De bergeN, DOe iNsPiratie OP biJ De OuDe KelteN, OF HelP De lOKale beVOlKiNg iN aFriKa. OF DOe leKKer HeleMaal Niets, Maar Wel DuurZaaM eN biOlOgiscH. KOrtOM: reis Met ZeNs. teKst marJolein wolf

oereiland

inspi ratie

ben ik nog echt op de aarde? Dat is een vraag die kan opkomen als je in het onwereldse landschap van iJsland loopt. in een tiendaagse tocht van boreas reizen bezoek je machtige watervallen, gletsjers, drijvende ijsbergen en spuitende geisers. aarde, lucht, vuur en water komen hier op bijzondere wijze samen. in dit onherbergzame land heerst een stilte die wij nauwelijks kennen. De begeleiders lezen tijdens de reis verhalen voor uit de edda, een verzameling mythologische godenliederen uit het Middeleeuwse iJsland. data 28 juni -7 juLi prijs â‚Ź 2880,- (incLusief vLucHt en maaLtijden) info (0343) 412 477 en WWW.BoreasreiZen.nL (inscHrijven voor 15 mei!)

65

&

duur zaam biolo gisch

italiaanse stilte Mooi en nog niet ontdekt door het massatoerisme: natuurpark il cilento in Zuid-italië. italië-liefhebber ger eikendal is al jaren verliefd op het gebied en verhuurt sfeervolle, typisch italiaanse accommodaties in het hart van de cilento. bijzonder geschikt voor rustzoekers. behalve in de maand augustus, want dan gaan italianen massaal op vakantie, ook naar il cilento! data hele Jaar door priJs variabel info (050) 313 14 39 en www.cilento.nl.

&

duur zaam biolo gisch

thuis op sicilië

Het moderne toerisme biedt meestal nauwelijks ruimte voor ontmoetingen met de plaatselijke bevolking, vindt reisorganisatie tururi. tijdens haar sicilië-vakanties staat de (culturele) uitwisseling tussen bezoekers en lokale bewoners centraal. Je kunt kiezen uit individuele en groepsreizen, beide met uiteenlopende verblijfsmogelijkheden. data hele Jaar door priJs vanaf € 595 (8-daagse groepsrondreis op basis van halfpension, excl. vlucht) info (020) 772 30 07 en www.tururi.org

doe

goed

actief in afrika in het afrikaanse land benin heerst veel analfabetisme. Via reisorganisatie travel active kun je als vrijwilliger naar benin. Je helpt mee op scholen of bij de opvang van kinderen en jongeren in opvanghuizen en weeshuizen.

Voordat je aan de slag gaat, volg je een oriëntatieprogramma met informatie over het land en de cultuur. data hele Jaar door

(programmastart elKe 1ste maandag van de maand) priJs € 825 (viJf dagen oriëntatie + zeven weKen vriJwilligerswerK; excl. vlucht en biJdrage aan gastgezin, circa € 100 per maand) info (0478) 55 19 00 www. travelactive.nl

trips

+

gezond

heid ‘Montségur’ betekent letterlijk ‘veilige berg’. Het is de naam van de Zuid-Franse burcht waar de Katharen zich schuilhielden tijdens de inquisitie. Natuurlijk staat data 12-19 mei; de burcht op het programma tijdens de 14-21 Juli; 18-25 augustus Katharenreis van Magical tours. Ook bezoek priJs mei € 899; Juli-augustus € 749 je de grot waar Maria Magdalena gewoond (incl. maaltiJden, excl. reisKosten) info (036) zou hebben, evenals de inwijdingsgrotten 538 45 50 en www.magicaltours-vaKantie.nl data van de Katharen. in deze laatste grot- hele Jaar door (programmastart elKe 1ste maandag ten bevinden zich ruimtes met een van de maand) priJs € 825 (viJf dagen oriëntatie + akoestiek als van een kathedraal. zeven weKen vriJwilligerswerK; excl. vlucht Ook vind je er spirituele symbolen, en biJdrage aan gastgezin, circa € 100 waaronder altaarstenen en per maand) info (0478) 55 19 00 pentagrammen. www.travelactive.nl

reis naar katharenland

inspi ratie

vegetarisch aan de tarn Wat is er lekkerder dan een zongerijpte tomaat met geitenkaas, verse basilicum en olijven? la bouysse, een boerenhoeve aan de ZuidFranse rivier de tarn, geeft in het najaar een vegetarische kookcursus waarbij je de heerlijkste gerechten leert maken. Veel ingrediënten komen rechtstreeks uit de biologische tuin. De menu’s zijn niet ingewikkeld en je krijgt na de cursus een receptenboekje mee. elke dag ben je ongeveer drie uur aan het koken. Daarna ga je gerechten proeven, onder het genot van een goed glas wijn. data 22-29 september priJs € 165 verbliJf € 210 (tent) tot € 450 (suite in huis) p.w., op basis van volpension info (0033) 565 994 336 www.la-bouysse.com

roots of rythm trommelen met lichaam, ziel en geest en zo deze drie meer in balans brengen. Dat is het doel van het een week durende roots of rythm-festival van spirituele gemeenschap ecolonie in de Franse Vogezen. De week staat onder leiding van Victor sam, een antilliaanse zanger-percussionist, die wereldwijd djembéworkshops en optredens geeft. “samen trommelen is als een gesprek voeren,” zegt sam. Op het festival voer je dat gesprek misschien wel met honderd mensen tegelijk. behalve het festival heeft ecolonie een uitgebreid zomerprogramma met andere activiteiten. data 7-14 Juli priJs € 190 voor het festival, verbliJfsmogeliJKheden € 60 – € 300 p.w. info (0033) 329 070 027 www.ecolonie.org

gezond

heid

gezondheid

6

&

bij de nomaden

Op zoek naar een onbekende en duurzame vakantiebestemming? ecotour is een organisatie van Kyrgyze vrouwen die milieuvriendelijke reizen in hun land aanbieden. Je overnacht in meerdere kampen en slaapt in een nomadentent (yurt genaamd). Je rijdt paard, wandelt, fietst of trekt er met een gids op uit. Kyrgyzstan grenst aan china, Kazachstan, uzbekistan en tadzjikistan. Maar liefst 90 procent van het land ligt boven de 1000 meter, 36 procent zelfs boven de 3000 meter. data hele Jaar door priJs â‚Ź 1050 (basistocht 2 weKen, 4 tentenKampen) of â‚Ź 1300 (basistocht 3 weKen, 6 Kampen) (alles inbegrepen, behalve visum en vlucht) info (030) 656 70 10 en www.ecotour.Kg

beelD sarah cooper en nina gorter

duur zaam biolo gisch

trips

+

&

duur zaam biolo gisch

burn-outreis

in Noordoost-Polen leven veel biologische boeren die nauwelijks van hun producten kunnen rondkomen. stichting Wólka wil de boeren via agrotoerisme (logeren bij de boer) aan extra inkomsten helpen. Wólka heeft wandel-, fiets- en kanovakanties, die je brengen bij kleinschalige bioboerderijen. bij elke boerderij logeer je drie nachten. Zo heb je volop gelegenheid om het afwisselende, karakteristieke landschap van de streek te leren kennen. data 1 april -

Heb je patronen ontwikkeld waardoor je energie weglekt? tijdens de burn-outvagezond kantie in andalusië van serendipity reizen rust je niet alleen lekker uit, maar ontdek je ook hoe het na de vakantie anders kan.

Oefeningen met je chakra’s (de energiecentra in je lichaam) maken je bewust van je energiehuishouding en hoe je de balans hierin kunt herstellen. Natuurlijk kun je ook lekker genieten van de spaanse cultuur en omgeving. Niet alleen voor mensen met een burn-out, maar ook voor wie die wil voorkomen. data 22-28

31 oKtober priJs v.a. circa € 200 (excl. reisKosten) info

Juni priJs € 1395 (incl. vlucht en volpension) info (0492) 84 93 05

(0317) 41 52 05 en www.wolKa.org

www.serendipity-reizen.nl

kleinschalig polen

heid

walvissen spotten

& beelD Jan belgers

duur zaam biolo gisch

elk jaar verzamelen zich in november honderden zwaardwalvissen bij de Noorse eilandengroep lofoten. Via reiswinkel sNP kun je deze bijzondere zeezoogdieren vanaf een tweemastschoener bekijken. behalve de tocht langs prachtige fjorden maak je wandelingen over de eilanden. aan het eind van het jaar kent het gebied maar zo’n vijf uur daglicht. grote kans dus dat je tijdens je reis het noorderlicht, de aurora borealis, aan de hemel ziet. data 13-20 november; 27 november 4 december priJs € 1100 (excl. vlucht) € 1515 (incl. vlucht) info (024) 327 70 00 en www.snp.nl

gezondheid

6

GREEN

SEAt

groene aflaat voor je ticket?

GreenSeat, trees for travel, klimaatneutraal.nl. Het wordt steeds makkelijker om door bijvoorbeeld een toeslag op je vliegticket te betalen klimaatneutraal te reizen. Van je geld worden vooral bossen aangeplant. Kritische geluiden klinken er ook. Deugen die C02-bossen wel? teKst Jocelyn de Kwant op Eindhoven Airport kun je vanaf dit jaar meteen wat doen aan de vervuiling die je vliegreis veroorzaakt. Je toetst je bestemming in op een computerterminal en meteen zie je hoeveel euro’s het kost om de uitstoot aan broeikasgassen te compenseren. Vervolgens kun je dit bedrag – vrijwillig - met je creditcard betalen. Het compenseren van je vliegvervuiling kost gemiddeld 2 tot 5 procent extra. Eindhoven Airport werkt samen met GreenSeat, dat de geïnde toeslagen voornamelijk investeert in de aanplant van bossen. ook grote touroperators gaan mee in de klimaatcompensatiekoorts. Vorige maand maakten GoBest en Sunrise bekend dat zij als eerste in Nederland de Co2-toeslag van GreenSeat als optie in hun boekingsprocedure opnemen. retourtje spanje

Wat kost het klimaatneutraal maken van BereidHeid een vliegretourtje barcelona voor twee perHet ´bomen kopen´ als compensatie sonen? De berekening volgens www.greenseat. van je Co2-vervuiling is in opkomst. uit onderzoek van de Vrije univernl: het aantal reiskilometers voor twee personen siteit Amsterdam blijkt bijvoorbeeld is 4.964. De cO2-uitstoot hiervan is 0,55 ton. Om dat 75 procent van de reizigers bereid dit te compenseren moeten 27 bomen een jaar is een toeslag te betalen voor klimaatlang groeien. Kosten: zo´n tien euro. alle schagerelateerde maatregelen. GreenSeat delijke gassen neutraliseren kan ook, dan is misschien wel de bekendste, maar ook bedraagt de heffing achttien euro, goed voor 55 bomen. via www.treesfortravel.nl en www.zine.nu

kun je uitrekenen hoeveel bomen nodig zijn om je schadelijke gassen weer uit de lucht te zuiveren. Bedrijven kunnen terecht op onder andere www.klimaatneutraal.nl. afLaten?

Goede initiatieven, zo lijkt het. toch klinken er ook kritische geluiden over de bomenplant-acties. Zo zou het onmogelijk zijn om al onze C02 uitstoot met nieuwe bomen te compenseren. ook zou het gaan om ‘ecologische aflaten’, waarmee het werkelijke probleem niet wordt aangepakt. En waar worden die bomen dan geplant?

Recent kwamen GreenSeat en moederorganisatie fACE in opspraak vanwege een bomenproject in het nationaal park Mount Elgon in oost-oeganda. om daar bomen te kunnen planten worden de oorspronkelijke bewoners van hun land gedreven; de arbeiders die de bomen onderhouden, verdienen minder dan het minimumloon; mensen in de buurt van het park worden beschoten, geslagen en opgesloten. Zo blijkt uit onderzoek van de in Amsterdam gevestigde denktank transnational Institute. ook een ander GreenSeat-project lag onder vuur. Het Paramo-project in Ecuador werd door de nationale milieugroepering Acción Ecológica bekritiseerd. De massale aanplant van – uitheemse - eucalyptusbomen zou het lokale ecosysteem verwoesten

trips +

ecotoerisme

GreenSeat en Zine zijn onderdeel van KlimaatNeutraal Groep.

Deze organisatie werd in 2002 opgericht door de triodosbank en de stichting fACE, een initiatief van de samenwerkende elektriciteitsbedrijven. fACE houdt zich al sinds de jaren ´90 bezig met bosprojecten om Co2 te compenseren en zet zich in voor behoud en herstel van natuurgebieden in Maleisië, oeganda, tsjechië en Ecuador. Hierin werkt fACE samen met de inheemse bevolking en zoekt de organisatie naar duurzame inkomstenbronnen als rubberwinning en ecotoerisme. om de projecten te kunnen uitbreiden en de bossen beter te kunnen beschermen, zocht fACE naar nieuwe fondsen. Die vond de stichting in compensatietoeslag voor particulieren. vier keer nederLand

Resten nog het wegzetten van de aangeplante bossen als ecologische aflaten en het vermeende gebrek aan ruimte om alle Co2-uitstoot te compenseren. Denis Slieker: “Dat gebrek aan ruimte is echt een kul-argument. Jaarlijks gaat er wereldwijd nog altijd vier keer Nederland aan bos verloren. Het is noodzaak dat we de bestaande bossen behouden en de verdwenen bossen compenseren.” Wel erkent Slieker dat je door bomenaanplant niet meteen alle C02-uitstoot kunt compenseren. Daarom investeert de KlimaatNeutraal Groep ook in projecten voor duurzame energie. En wat de aflaten betreft: “Voorop staat dat we ons gedrag structureel moeten veranderen om minder Co2 uit te stoten. Dus ook minder vliegreizen. op het moment dat je greenseats gebruikt als excuus om verder niets aan je gedrag te veranderen, is het een aflaat. Maar je ziet juist dat mensen die greenseats kopen al bezig zijn met het reduceren van hun Co2 uitstoot en met duurzame energie. op die manier is het geen aflaat, maar een aanvulling.”

HaLve WaarHeden

En de kritiek? Die berust op halve waarheden, meent Denis Slieker, een van de twee directeuren van de KlimaatNeutraal Groep.

“fouten worden altijd kLimaatneutraaL reiZen gemaakt. Het oeganNederlandse websites voor klimaatneutraal dese park Mount reizen zijn www.greenseat.nl, www.treesfortravel.nl, www.klimaatneutraal.nl en www.zine.nu. Zine is een initiElgon is tweehonatief van twee vrouwen die zich richten op één park, het Kibale derd kilometer National park in Oeganda. Ze zijn ´klant´van greenseat. trees for lang en vanwege travel steunt projecten in onder andere Oeganda en ecuador. trees de status als nafor travel is een stichting, greenseat een bv. alle bossen van de tionaal park al jaKlimaatNeutraal groep en trees for travel hebben het keurmerk ren onbewoond. van het Forest stewardship council (Fsc). Het Fsc-keurmerk Wij zijn niet actief in de delen van het garandeert onder meer respectering van de rechten van inpark waar er een heemse bewoners en waarborging van de biodiversiteit. greenseat-bossen worden daarnaast gecontrodispuut is over het leerd door de onafhankelijke Zwitserse eigendomsrecht. Dat organisatie sgs. willen we ook niet. Het incident had betrekking op een lokale politieke partij, die zei: ´Als je op ons stemt, dan krijg je een deel van het park.´ Een zeer ongebruikelijke situatie, en volgens de oegandese wet ook illegaal.

Een aantal mensen was vooruitlopend op de uitslag al het park ingetrokken. Dat waren niet mensen uit de directe omgeving, want daar werken we juist veel mee samen. De berichten over onderbetaling kloppen ook niet. Veel van de werknemers werken op eigen verzoek halve dagen, zodat ze ook voor hun eigen boerderij kunnen zorgen.”

Slieker over het project in Ecuador: “In eerste instantie was daar met de plaatselijke boeren en indianen afgesproken om pinus (naaldbomen, red.) en eucalyptusbomen te planten, omdat die boomsoorten inkomsten genereren voor de lokale bevolking. Aangezien er weinig kennis beschikbaar was over de inheemse begroeiing, hebben we de universiteit van Amsterdam gevraagd te onderzoeken wat het beste was. op basis daarvan hebben we gekozen voor 30 procent uitheemse begroeiing. We proberen juist alles heel netjes en goed doordacht te doen. Daarom werken we samen met de lokale bevolking en deskundigen.”

1

&

duur zaam biolo gisch

ontmoet ghana alleenstaande moeders helpen, aidsvoorlichting geven, radio- en krantenjournalisten assisteren; het is slechts een kleine greep uit het aanbod van Ontmoet afrika voor vrijwilligerswerk in ghana. Voorwaarde voor deelname is een minimumverblijf van twee maanden. in die tijd leer je de ghanese cultuur van binnenuit kennen, zeker op het werkgebied van je keuze. data hele Jaar door priJs € 300 per boeKing + € 150 p.w. verbliJfs- en organisa-

italiaanse biotopper

il biologico is een biologische vakantieboerderij in Midden-italië. De boerderij ligt op een heuvel met vergezichten over bergen, heuvels en valleien. er zijn drie appartementen, ingericht met eenvoudige, maar mooie antieke materialen die goed passen bij de sfeer van het ‘agriturismo’. en voor de warme dagen: een zwembad. De boerin won onlangs een prijs voor beste vrouwelijke ondernemer in het agrarische bedrijf in italië. data hele Jaar door priJs € 285 - € 600 p.w.

doe

goed

(excl. maaltiJden en reisKosten) info (0039) 075 579 30 15

tieKosten (excl. vlucht) info (072) 785 07 13 www.

www.villainumbria.com/umbrie_boerderiJ.htm.

ontmoetafriKa.nl

gezond

heid qi gong in de bergen

beelD Jan belgers

De Oostenrijkse bergen vormen een sfeervol decor voor een vakantie met meditatie en de eeuwenoude chinese bewegingskunst qi gong. laoshan organiseert vijfdaagse cursussen in het klooster van het bedevaartsdorp Maria luggau, vlak bij de grens met tirol. De lessen zijn ’s morgens en ’s avonds, de rest van de dag heb je vrij om te genieten van de omgeving, met heldere bergbeekjes en weidse uitzichten. data 15-21 Juli; 22-28 Juli; 19-25 augustus priJs cursussen € 215 p.w.; overnachtingen € 16 p.p.p.d. (excl. maaltiJden) info (0575) 52 62 46 www.laoshan.nl

trips

+

het ierse paradijs Omdat er geen slangen zijn, werd ierland ooit gezien als een deel van het bijbelse paradijs. Overal in het land vind je symbolen van het Keltische christendom. tijdens de twaalfdaagse rondtrip van brandaan reizen staat de ierse mythologie centraal. De reis voert onder meer langs kloosters en Keltische kruizen. Je krijgt veel tijd om de natuur van het eiland te ervaren. reisleider Frans lutters geeft tijdens de trip lezingen over de iers-Keltische mythologie. data 8-19 augustus prijs â‚Ź 2235 (incL. vLucHt en verBLijf op Basis

inspi ratie

van HaLfpension) info (026) 442 66 19 WWW.BrandaanreiZen.nL

adv 12

advertentie

trips

xtra

doe

goed

in het afrikaanse land benin heerst veel analfabetisme.

Via reisorganisatie travel active kun je als vrijwilliger naar benin. Je helpt mee op scholen of bij de opvang van kinderen en jongeren in opvanghuizen en weeshuizen.

Voordat je aan de slag gaat, volg je een oriëntatieprogramma met informatie over het land en de cultuur. data hele

actief in afrika

Jaar door (programmastart elKe 1ste maandag van de maand) priJs € 825 (viJf dagen oriëntatie + zeven weKen vriJwilligerswerK; excl. vlucht en biJdrage aan gastgezin, circa € 100 per maand) info (0478) 55 19 00 www.travelactive.nl

fotoreis even iets heel anders tijdens je vakantie? tijdens de fotografiecursus van centrum artedu in de Zuid-auvergne geniet je van de omgeving en leg je deze tegelijk op een bijzondere manier vast. in de cursus staat het bewust leren gebruiken van licht centraal. iedere dag bezoek je een andere plek in de omgeving. Hierdoor kun je oefenen met een grote variëteit aan beelden en indrukken. thuiskomen met standaard vakantiekiekjes is niet het doel. Het gaat om het ontdekken van fotografie als kunst. data april tot november priJs € 295 p.w.

(2 weKen € 550) verbliJf € 210 – € 600 p.w. (excl. reisKosten en maaltiJden) info (040) 212 56 88 en www.artedu.nl weeK € 465; 3e en volgende weeK € 450 (incl. verbliJf op basis van

inspi ratie

volpension, excl. reisKosten)

doe

goed

bescherm de bever Het doel van de reizen van ecovolunteer is de natuur en haar bewoners beschermen. tijdens hun Polenreis bijvoorbeeld, help je bij het op peil brengen van de beverstand. Het reservaat waar het om gaat, heeft een zeer rijke fauna en flora. toch is het aantal bevers er de laatste decennia enorm afgenomen. bevers beïnvloeden de bergrivieren door het bouwen van dammen en zijn belangrijk voor het behoud van waterbronnen en biodiversiteit. data april-Juni; september-november priJs € 525 p.w.; 2e weeK € 465; 3e en volgende weeK € 450 (incl. verbliJf op basis van volpension, excl. reisKosten) info (0032) 162 556 16 www.ecovolunteer.nl

5

uit

De NieuWe exPOsities, bOeieNDe Musea, iNsPirereND tHeater, Wat is Waar te DOeN? Nelly De ZWaaN VerZaMelDe De leuKste culturele uitJes.

Kunst van geld

beelD marKus tretter

Wat doen mensen met geld en wat doet geld met mensen? Om deze vragen draait het in het geldmuseum in utrecht, vanaf 25 mei geopend. De openingstentoonstelling Kunst van geld toont op bankbiljetten gebaseerde kunstwerken, niet groter dan een a4’tje. 25 mei t/m 16 sept leidseweg 90

beelD Joris van benneKom

utrecht (030) 291 04 92 www.geldmuseum.nl

verraad

mentale reis

in mei is het onmogelijk níét terug te kijken op de tweede Wereldoorlog. Het is dan ook geen toeval dat De jodenverraadsters van theater De engelenbak en studio 5, de acteursopleiding van Helmert Woudenberg, in première gaat. Woudenberg schreef en regisseert het stuk dat is gebaseerd op het dossier van ans van Dijk, een joodse vrouw die tijdens de bezetting zeker honderd joden heeft verraden. Ze kreeg de doodstraf. Handelde ze uit opportunisme, angst of politieke overtuiging? Maar belangrijker is de nog altijd actuele vraag: wat beweegt iemand tot verraad? een indrukwekkende voorstelling.

5 t/m 20 mei nes 71 amsterdam (020) 626 68 66

ufo’s in het groninger Museum. in een groot glimmend ei neemt de Japanse kunstenares Mariko Mori de bezoekers van haar tentoonstelling Oneness mee op een mentale reis in de tijd, ruimte en geest. Haar Wave-ufo vertaalt de hersengolven van de (per keer drie) reizigers in een visioenachtige computeranimatie.

Mori verkent het begrip spiritualiteit steeds op nieuwe manieren, onder andere met behulp van tekeningen, fotografie, video en computertechnieken.

Haar laatste werk is Transcircle, een interpretatie van megalithische monumenten in Japan en schotland. 29 apr t/m

www.indenes.nl.

2 sept museumeiland 1 groningen (050) 366 65 55 www.groningermuseum.nl.

opium Met alle berichtgeving over moderne drugs als paddo’s en xtc zou je bijna vergeten dat geestverruimende middelen van alle tijden zijn. Opium bracht eeuwenlang voornamelijk chinezen in extase – en naar de afgrond, want de verslavende werking is groot. De tentoonstelling Het zwarte parfum in de Kunsthal geeft een historisch overzicht van voorwerpen die werden gebruikt bij het roken van opium, zoals deze luxueuze reisdoos van hout en zilver, met een driedelige ivoren opiumpijp (zie foto). nog t/ m 8 Juli museumparK westzeediJK 341 rotterdam www.Kunsthal.nl.

toverKollen Heksen zijn onder ons. Moderne heksen zijn te zien in films en tv-series en wicca is een spirituele stroming die steeds meer mensen aantrekt. Heks-zijn is minder geïnstitutionaliseerd en meer toegesneden op het individu dan traditionele religies, stellen de makers van de tentoonstelling Zwerkballen, grobbelen en toverkollen in het limburgs Museum. bovendien spreekt de grote verbondenheid met de natuur veel mensen aan.

Deze educatieve expositie behandelt het fenomeen heks vanaf de middeleeuwen tot en met Harry Potter. nog t/m 31 oKt Keulsepoort 5 venlo (077) 352 21 12 www.limburgsmuseum.nl.

Allah is er altijd en overal.

Wat niet wil zeggen dat de mannen hun lot uit handen Weinig mensen zullen op het idee komen om eens op vakantie naar Oezbekistan te gaan. Want waarom zouden we ook? Oezbekistan grenst niet aan zee, staat niet internationaal bekend om zijn uitbundige culturele leven en behalve dat ene islam Karimov er een dictatoriaal bewind voert, weten we waarschijnlijk maar bar weinig van deze voormalige sovjetrepubliek in centraal-azië. en toch, zo is al direct in de eerste beelden van de documentaire Tussen hemel en aarde te zien, is het er ontzettend mooi. schitterende bergketens tekenen zich af tegen een strakblauwe hemel, terwijl de camera zich richt op een motorrijdende man met een aapje voorop. Tussen hemel en aarde gaat namelijk over circusartiesten. circusartiesten die rondreizen zonder tent, zonder gevaarlijke wilde dieren en zonder moderne hulpstukken. in de openlucht, voor een aandachtig publiek tonen ze hun acrobatische vermogens, balanceren ze op griezelig hoge koorden of trekken ze met hun tanden roestige vrachtwagens voort. achat Nabiev en tursun ali Mamadzhonov en hun families staan centraal in deze documentaire van Frank van den engel en Masja Novikova. Volgens de makers zijn de lotgevallen van de twee circusfamilies illustratief voor de situatie in centraal-azië na het uiteenvallen van het sovjetimperium. Van den engel raakte na het lezen van het boek jihad van ahmed rashid geïnteresseerd in dit relatief onbekende deel van de wereld. Waar in veel gevallen de communistische regimes van weleer flinterdunne democratische façades optrokken om daarachter onbekommerd hun totalitaire machtspolitiek voort te zetten. achat Nabiev en tursun ali zijn jeugdvrienden. beiden waren ooit lid van de erK, de partij die in Oezbekistan oppositie voert tegen het schrikbewind van Karimov. Door een familietragedie onder verdachte omstandigheden heeft tursun met de politiek gebroken en zich vervolgens volledig op zijn circusbestaan gericht. achat op zijn beurt zet zich tot op de dag van vandaag in voor de verbetering van de mensenrechten in zijn land. een dergelijk verhaal zou moeiteloos kunnen leiden tot een Netwerk-achtige reportage, waarin de tegenstellingen tussen de mannen worden aangescherpt. Dat is Tussen hemel en aarde zeker niet geworden. Van den engel en Novikova benaderen hun onderwerp met veel subtiliteit en gevoel voor verhoudingen. geholpen door het prachtige, afgewogen camerawerk van Melle van essen brengen ze twee mannen en hun families in beeld wier levens zijn gevormd door de recente geschiedenis van hun land. Ontroerend is het om te zien hoe hun bestaan vol kunst- en vliegwerk doordesemd is van hun religieuze overtuiging. allah is er altijd en overal. Maar dat wil nog niet zeggen dat ze hun lot volledig uit handen geven.

tussen hemel en aarde

film

geven

regie FraNK VaN DeN eNgel eN MasJa NOViKOVa, NeDerlaND 2007 Met acHat NabieV eN FaMilie eN tursuN ali MaMaDZHONOV eN FaMilie release DONDerDag 24 Mei.

teKst KiM VaN Der WerFF

EtEN

tweesterrenrestaurant De lindenhof in Giethoorn krijg je de hele wereld op je bord. Een ervaring in pure smaken. De & de Bijroute maand o.a. langs kruidentuin frigga’s Korenen het inspiratiepad route bloem,leidtimkerdezeJochem teKst Jacinta boKma beeld ellen grootes

hollands met een twist

Vijftien jaar geleden aten we al bij hem in Im Schiffchen in de buurt van Düsseldorf. De absolute top.

Nu kookt Martin Kruithof al veertien jaar de sterren van de hemel in zijn eigen (tweesterren)restaurant De lindenhof in Giethoorn. De knipmessende Duitse bediening van toen is gelukkig achterwege gelaten.

Wie hier binnenstapt, wordt omhuld door een warme deken van ongedwongen gastvrijheid. lekkere ZuidAmerikaanse muziek op de achtergrond en daar komt onze chef de cuisine al met amuses. Normaliter is dat één hapje van het huis, hier krijgen we er vijf. Het Chinese tomaatje in een krokant zoet sesamballetje heeft de beet van een ijslaagje, met daarin zijn warme verrassing. Een sensatie. De gerookte paling onder een glazen stolpje rookt nog na. En, het valt meteen op, de presentatie is ongedwongen: het gefrituurde röstirondje met zalm krijg je op het vuistje, de boter ligt op een stukje natuursteen – ‘van de oude deurdrempels’, meldt onze gastheer later.

In onze monden is het een explosie van pure smaken.

We krijgen de hele wereld op ons bord. Hollands, oosters, Braziliaans. Vermeldenswaard is de bouillon van langoustines met pompoenpit. We zien en proeven groen goud. De rundersukade daarna smaakt als een sublimatie van een gevoel van vroeger. oude smaken ontmoeten nieuwe. Kruithof schildert met ons culinaire erfgoed: wilde eend, aardpeer, kweepeer, kruiden uit de tuin, fruit uit eigen boomgaard, honing uit het dorp. Dan nog een ‘voordessert van het huis’, met papaja en mango in een baaitje van Blue Curaçao;

culinaire Klasse in giethoorn

chef de cuisine martin Kuithof

we denken aan Blauwbaai (waar we als kind zwommen), proeven jasmijn en lachen om het knettersuiker dat over het dessert is gestrooid. Het is helemaal goed zo. Met een diepe zucht verlaten we deze culinaire oase. Dit zou ieder mens zichzelf toch eens in de zoveel tijd moeten gunnen. Restaurant De Lindenhof, Beulakerweg 77, Giethoorn, (0521) 36 14 44, www. restaurantdelindenhof.nl. de route

Goed. Giethoorn kent natuurlijk iederéén. Maar daaromheen liggen ook nog zo veel minder bekende pareltjes. Een minihaven uit de Gouden Eeuw (Blokzijl), historische tuinen (Vollenhove) en zelfs een aanlooproute van het pelgrimspad naar Santiago in Spanje.

Nu kenden wij deze streek al. In de jaren zeventig waren onze ouders twee van de vele ‘tweedehuisjezoekers’ hier. Eigenlijk waren ze op zoek naar iets in Drenthe, maar er werd uitgeweken naar de Kop van overijssel. Het recept was bekend: een totaal vervallen boerderijtje in een leeg landschap in dertig jaar liefdevol opknappen en laten uitgroeien tot een weelderig begroeid landgoed.

En in wat voor een omgeving: aan de rand van Heerlijkheid de Eese, een ‘geheime’ plek met heidegronden en een heuse ‘franse laan’, waar je je nog steeds in adellijke tijden waant. Mooi en een beetje mal zo midden in het bos. ons koningshuis kent hier ook de weg; de oranjes zijn goed be-

»

zens-lezers 10% Korting!

lezers van Zens krijgen in de maanden mei en juni 27 10% korting op een tweegerechtenmenu. Voorbeelden van gerechten die u kunt verwachten: • king-krab met komkommer en citrusvinaigrette • licht gerookte snoekbaars met mierikswortelcrème • gebraden kwartelhammetje in druivenpitmarinade • ananas met krokante chocolade en rum U krijgt de korting door bij reservering te vermelden dat u Zens-lezer bent. Op de drankjes wordt geen korting gegeven.

KeuKen haute cuisine, seizoens- en streekspecialiteiten patron / cuisinier Martin Kruithof, gastvrouw Marjan de Jonge ligging Noordgiethoorn open di t/m zo 18-22 uur, lunch op afspraak priJs à la carte , twee gerechten € 69, drie gerechten € 89 interieur klassiek, kleurige schilderijen muzieK wereldmuziek reserveren noodzakelijk biJzonder in de zomer buiten eten op het terras in de heerlijke tuin extra logeren in een van de twee luxe suites, compleet met jacuzzi, salon, keuken

riJKe wateren en historische haventJes

vriend met de eigenaren, de Van Karnebeeks.

Voor onze culinaire trip deze maand starten we met een prachtige spirituele wandelroute.

En die kenden wij ook nog niet! inspiratiepad

Zuilen van bomen en smalle kronkelpaden vormen het startpunt van onze route door Noordwest-overijssel. onder het motto ‘Wat bezielt ons’ kun je bij landgoed fredeshiem een wandeling maken langs zeven spirituele teksten van denkers en wijsgeren.

Her en der langs het pad liggen keien met de gezandstraalde teksten op glasplaten. Buitengoed fredeshiem is ook een ideale plek om te overnachten. Naar Giethoorn is het twintig minuten rijden. Buitengoed Fredeshiem, Eiderberg 2, Steenwijk-De Bult, (0521) 53 51 00, www.inspiratiepad.nl. Logies met ontbijt t44 p.p. in tweepersoonskamer.

HoningZoet

Maak een stop bij de imkerij van Jochem en Anje Brandsma. Bijvoorbeeld voor een pot honing van de bloesem van kers, peer of appel of Jochems specialiteit: raathoning van de Havelterheide. In het winkeltje worden ook educatief speelgoed en boeken over insecten verkocht.

Imkerij De Zwerm Eesveenseweg 89, Eesveen (0521) 51 80 75. Open: wo 14-18 uur, za 10-18 uur en op verzoek.

weids veenlandschap

ecoLogiscHe kruidentuin

In vroeger tijden werden korenbloemen die tussen het graan groeiden meegebakken in het brood ten behoeve van een betere spijsvertering. Zie daar de filosofie van kruidentuin frigga’s Korenbloem: de wijsheid van de natuur gebruiken en inzichtelijk maken.

De kruiden uit de tuin worden verwerkt in tincturen, oliën en zalven. op de open dagen in juni is er een ‘fantasy’-markt met twintig kramen, kunst, lekkernijen en muziek. Mét kruidenconsulten en -wandelingen. Rondleidingen op afspraak. Open dagen: 16 en 17 juni 11-17 uur. Toegang gratis. Kruidenwandelingen met kruidenthee t 1, kruidenconsultt 5.

Bakkersteeg 2, Witte Paarden, (06) 303 809 93, www.kruidenvakopleiding.nl. voor peLgrims

Dwars door de Kop van overijssel loopt het 150 kilometer lange Jabikspaad, een aanlooproute van de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. De Jabiksroute begint bij SintJacobiparochie in friesland en loopt helemaal door naar de Hanzestad Hasselt in de Kop van overijssel. loop bijvoorbeeld het stuk van Kalenberg naar Blokzijl. Een waterrijke route dwars door de weilanden en wetlanden van natuurgebied De Weerribben. De naam Jabikspaad verwijst naar de apostel Jacobus. Volgens de legende

oud-hollandse gevels in bloKziJl

verscheen Jacobus in een droom aan Karel de Grote. Jacobus beloofde Karel dat de pelgrims tot het einde der tijden van zee tot zee zouden trekken. Over de route verscheen de wandelgids ‘Het Jabikspaad’, te koop in de boekhandel. Het routedeel Kalenberg-Blokzijl is ook te zien op de weblog van wandelaar Wiep Koehoorn: http:// apcala.com/wkoehoor/weblog/2480.html. Meer info over het Japikspaad: www.jabikspaad.nl.

Bij Bezoekerscentrum De Weerribben zijn fietsen en kano’s te huur: Hoogeweg 27, Ossenzijl, (0561) 47 72 72. goudstadje

leuk na alle natuur en wandelingen in De Weerribben: drink in het prachtige havenstadje Blokzijl koffie of thee bij Annekee. De schenkerij is gevestigd in een oud achttiende-eeuws pandje, met uitzicht op de kolk. op warme dagen is het hier een komen en gaan van zeilboten en sloepen. Blokzijl was in de Gouden Eeuw een bloeiende handelsstad aan de Zuiderzee. De mooie oude gevels en straatjes rond de haven herinneren aan deze tijd. Koffie- en Theeschenkerij Annekee, Bierkade 9, Blokzijl.

Open: di t/m za 10-18 uur; zo 12-18 uur, www. detheeproeverij.nl.

HistoriscHe tuinen

De tuinen van Marxeld in Vollenhove is een bijzondere ommuurde stadstuin. Naast

reportage eten & de route eten & de route gratis

sint-Jansolie lezers van zens Frigga’s Korenbloem geeft in het weekend van 7 en 8 juli en de week van 9 t/m 13 juli een kruidencursus. in drie dagdelen of vijf ochtenden leer je kruidentincturen, -zalven, -thee, -olie en -wijn maken en kom je meer te weten over de werking van een middeleeuwse tuin heeft Marxeld geneeskrachtige kruiden. bij inschrijving ontvanook een renaissance-, een barok- en een gen Zens-lezers een fles sint-jansolie. Cursus landschapstuin. In het omliggende park kruidenweekend € 90, kruidenweek € 150. oldruitenborgh ligt nog een mooie tuin Aanmelden (06) 303 809 93 of rond de torenresten van kasteel toutenburg.

Groenstraat 24, Vollenhove. Toegang vrij.

WWW.KruiDeNVaKOPleiDiNg.Nl.

angorageiten

Maak op weg naar Giethoorn een stop bij de angorageitenfokkerij en pottenbakkerij van Rosa en Geo Hultink. De geiten lopen gewoon rond de verbouwde boerderij en in de bescheiden galerie zijn de ambachtelijke producten te koop. De route van Vollenhove naar Giethoorn loopt dwars door het mooie plassen- en natuurgebied De Wieden. Open: wo t/m vr 13-18 uur, za de hele dag. Klosseweg 1, Wanneperveen, (0522) 49 17 22. fLuistervaren

Giethoorn heet niet voor niets het ‘Venetië van het noorden’.

Huur een punter of kano en maak ook zeker te voet even een rondje over de bruggetjes van dit prachtige waterdorp. leuk en interessant, ook voor kinderen, is het stenen- en mineralenmuseum De oude Aarde; in de winkel kunt u een echte kristalbol ‘kraken’. Altijd een verrassing wat voor een edelstenenschat erin zit. Museum De Oude Aarde, Binnenpad 43, Giethoorn. Open: iedere dag 10.00-18.00 uur, www. deoudeaarde.nl.

Korting voor zens-lezers

imkerexcursie ’uniek om een keer mee te maken. in een kleine groep gaat u met imker Jochem brandsma mee naar mooie plekken in natuurgebied De Weerribben en de heide bij Havelte. Niet zomaar een excursie, maar compleet in een echt imkerpak met kap met vizier en handschoenen om dicht bij het bijenvolk te komen. Meenemen: lange broek en dichte schoenen. 17 t/m 20 en 24 t/m 27 juli (bij voldoende aanmeldingen). Reserveer op tijd! € 35 incl. koffie/thee en iets lekkers. Zens-lezers krijgen 10% korting.

Opgave: (0521) 51 80 75 of info@imkerijdezwerm.nl.

81

shop

PrODucteN VOOr licHaaM, Huis eN KeuKeN ZOals ZeNs Ze graag Ziet: geMaaKt ZONDer Milieu eN MeNs geWelD aaN te DOeN. uitgeZOcHt DOOr JuriaNNe Matter. eeN tiP VOOr DeZe rubrieK? Mail Naar reDactie@ZeNs.Nu

wat de pot schaft

bij woonwinkel aarde verkopen ze o.a. oude ambachtelijke gebruiksvoorwerpen. Deze houten schalen uit Pakistan worden gebruikt voor groepsmaaltijden. De grootte van een schaal bepaalt voor hoeveel personen de maaltijd is. houten schalen van aarde vanaf € 29 (036) 536 38 23 (almere) / (020) 423 32 10 (amsterdam) www.aardewereldswonen.nl.

RICE NoStAlGIE Je ziet ze zo blootsvoets door

een Deens weiland dartelen, moeders en dochters in zo’n katoenen tuniek. De Scandinavisch ogende fair trade-producten van de firma Rice komen echter uit India en Madagaskar.

flesje fruit

bij het zien van de flessen word je al blij, bij het proeven van de inhoud jubelen je smaakpapillen. Het engelse belvoir Fruit Farms tekent voor deze 100 procent natuurlijke cordials oftewel siropen. er zijn vijf soorten, allemaal op basis van puur fruit en zonder kunstmatige kleur-, smaak- of zoetstoffen. uit één flesje haal je ruim drie liter limonade. elderflower en cranberry cordial van belvoir fruit farms € 5,70 (fles 0,5 l) rio de bio utrecht (030) 272 33 23 www.riodebio.nl.

smoKblouse van rice iN DaMes- eN KiNDerMateN VaNaF € 39,-

drie in een

reïncarnatie tas

Dit tasje is ontstaan uit liefde voor mooie tweedehands stofjes en de behoefte om de afvalberg een beetje te verminderen. sandra Jongedijk maakt tassen van onder meer oude tafelkleedjes en broeken. sandra werkt ook in opdracht. geef bijvoorbeeld je lievelingsjurk een nieuw leven als boodschappentas of rokje voor je dochter. folKlore tas € 22,50 www.vansan.nl.

Met de terratints lipbalsem kun je in één beweging je lippen verzorgen, kleuren en beschermen. Door de 100 procent natuurlijke grondstoffen houden je lippen zichzelf zacht. er treedt dus geen gewenning op, zoals bij de standaard lipbalsems met petroleum en paraffine, waarbij je maar blíjft smeren terwijl je lippen droger worden. terratints lipbalsem, verKriJgbaar in zes zachte Kleuren, € 4,99 de tuinen.

ZoNNEHoEDEN ZAAIEN Met meerjarige planten moet je even geduld hebben, maar je wordt er rijkelijk voor beloond. Zaai het zaad van deze purperen echinacea (zonnehoed) in de meimaand in de volle grond, dan kan het goed ontkiemen. laat je het jaar daarop in juli verrassen door een veldje vol vrolijk bloeiende zonnehoeden! Het Veluwse bedrijf De bolster produceert groente- en bloemzaden van biologisch-dynamische teelt. De bolster heeft een overzichtelijke webwinkel, je zaden komen per post.

@Z=fotocredit ‘Mode, milieu, mensen’= Thayer Allyson Gowdy

echinaceazaad van de bolster € 1,50 per zaKJe (0578) 62 14 33 www.bolster.nl

8

adv 15

advertentie

zens kijkt verder

verdiept Elke maand in Zens:

Interviews met inspirerende wereldburgers filosofische beschouwingen Psychologische inzichten Wegen voor persoonlijke groei Homeopatische gezondheidstips Bijzondere wandelingen rondom biologische restaurants En verder boeiende columns, kunst en cultuur.

zich in nieuwe spiritualiteit zingeving en bewustwording, en is begaan met mens en natuur

Verrijk je leven en neem nu een abonnement! of geef een abonnement op Zens cadeau.

Nu met aantrekkelijke korting (zie ommezijde)

Ja,

ik wil een abonnement op Zens

ik betaal het eerste jaar (10 nummers) slechts s 39,95 i.p.v. s 49,95(Belgische abonnees betalen s 44, * in plaats van s 52, ) ik neem een halfjaarabonnement (5 nummers) en betaal s 19,95 i.p.v. s 24,75 (Belgische abonnees betalen s 24, * i.p.v. s 28, ) 25

75

95

80

ik machtig Zens het abonnementsgeld automatisch

van mijn rekening af te schrijven. (alleen mogelijk in Nederland)

ik wacht met betalen op een acceptgirokaart

(voor betaling met acceptgiro wordt s 2,- administratiekosten in rekening gebracht).

VOOrNaaM M / V _______________________________________________________________________________________________________

___l__a__N__D_________________________________________________________________________________________________________________________________________________

acHterNaaM ______________________________________________________________________________________________________

___t__e__l__+ ____e__M__a__i_l_____________________________________________________________________________________________________________________________________

___a_D___r__e_s________________________________________________________________________________________________________________________________________________

baNKreKeNiNg

___P_c____+___W___O__O__N__P__l_a__a__t__s_____________________________________________________________________________________________________________________________

HaNDteKeNiNg

* Deze aanbieding geldt alleen voor nieuwe abonnees die het afgelopen halfjaar geen abonnement op Zens/Jonas hadden. Het (half-) jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

Voor Nederlandse abonnementen: Knip de bon uit en stuur hem in een ongefrankeerd envelop naar Zens abonnementenservice, Antwoordnummer 10702, 5600 WB Eindhoven.

Voor Belgische abonnementen kunt u de uitgeknipte bon in een gefrankeerde envelop sturen naar Zens Abonnementenservice, Postbus 1025, B-3500 Hasselt.

Ja,

ik geef een abonnement op Zens cadeau

ik geef een jaarabonnement (10 nrs.) en betaal s 39,95 i.p.v. s 49,95 (Belgische abonnees betalen s 44, * i.p.v. s 52, ) ik geef een halfjaarabonnement (5 nrs.) en betaal s 19,95 i.p.v s 24,75 (Belgische abonnees betalen s 24, * i.p.v. s 28, ) 25

75

95

80

ik machtig Zens het abonnementsgeld automatisch van mijn rekening af te schrijven. (alleen mogelijk in Nederland)

ik wacht met betalen op een acceptgirokaart

(voor betaling met acceptgiro wordt s 2,- administratiekosten in rekening gebracht).

VOOrNaaM M / V _______________________________________________________________________________________________________

___l__a__N__D_________________________________________________________________________________________________________________________________________________

acHterNaaM ______________________________________________________________________________________________________

___t__e__l__+ ____e__M__a__i_l_____________________________________________________________________________________________________________________________________

___a_D___r__e_s________________________________________________________________________________________________________________________________________________

baNKreKeNiNg

___P_c____+___W___O__O__N__P__l_a__a__t__s_____________________________________________________________________________________________________________________________

HaNDteKeNiNg

Het cadeau-abonnement is bestemd voor:

_______________________________________________________________________________________________________

aDres ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

VOOrNaaM M / V ______________________________________________________________________________________________________

P c + W O O N P l a at s + l a N D ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

acHterNaaM ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

tel + eMail ________________________________________________________________________________________________________________________________________________

* Deze aanbieding geldt alleen voor nieuwe abonnees die het afgelopen halfjaar geen abonnement op Zens/Jonas hadden. Het (half-) jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

Voor Nederlandse abonnementen: Knip de bon uit en stuur hem in een ongefrankeerd envelop naar Zens abonnementenservice, Antwoordnummer 10702, 5600 WB Eindhoven.

Voor Belgische abonnementen kunt u de uitgeknipte bon in een gefrankeerde envelop sturen naar Zens Abonnementenservice, Postbus 1025, B-3500 Hasselt.

illustratie monique wiJbrands

column maritgen

couture

Ik zit aan tafel met mijn aantekenboek vol onzalig gekras, manke droedels en ezelsoren. Creatieve chaos – ja, ja. Het is normaal en gezond en alle schrijvers doen het – maar toch. Ik weet niet of het wat gaat worden met mijn scheppingen, langs deze moeilijk begaanbare weg. Naast mij op tafel staat namelijk een bewijs van het tegendeel. Een vaas vol eenvoudige, hinderlijk gelukte kersenbloesem. Mijn ogen blijven steeds maar verbaasd aan de takken maritgen matter is schriJfster, moeder en hangen: frêle, roze wezentjes die zich geruisloos uit het dode hout wringen. Een hele haute freelance alchemiste. maandeliJKs neemt ziJ couture-lentelijn van levende engelenjurkjes, door de Grote ontwerper Zelf bedacht en ook monsters uit de samenleving en zichzelf. nog even eigenhandig gestreken. Daar staan ze in adembenemende rijen op de verticale catwalk van de natuur. Klaar voor het feest. let op de vijfbladige perfectie! De doorschijnende stofkwaliteit! Het spel van het zonlicht in de gouden hartjes... Zonder doorhalingen, getreuzel, vlekken, gummetjes, vastgelopen printers, typex, chagrijnige buien en opschepperij. Gewoon – levende bloemen uit dode stokjes.

De ontwerper had mij de afgelopen winter ook weer hélemaal omgekregen met zijn fun fur-collectie. Honderden parelgrijze dwergkonijntjes aan wilgentakken gingen door mijn vingers – al duizenden seizoenen wegens succes herhaald. Als ik deze resultaten vergelijk met mijn eigen neurotische gepruts op de vierkante centimeter, zie ik het verschil. Het stille, blijmoedige geduld van deze bloeiende takken in overweging genomen, weet ik het zeker. Die takken zijn verder dan ik. laat ik nou altijd gedacht hebben dat ik hoger was dan een plant. laatst zag ik klaprozen. Bijna menselijk-individueel stonden zij bijeen gegroepeerd langs de weg – in een Gelderse berm vol lang slapend gras en saaie zuring. Daar waren ze net uit de nachtbus gestapt. Ze waren naar het feest geweest – veel te jong natuurlijk, maar ja, hou ze maar eens tegen. te oordelen naar hun verwilderde uiterlijk was het er nogal ruig toegegaan. Rillend stonden ze in hun totaal verkreukelde en gescheurde flodderjurkjes in de ochtendzon – de donshaartjes nog rechtop op hun benen. Ze hadden duidelijk flink doorgehaald. “En?” vroeg ik enkele hangende kopjes – al met al toch een woord van spijt verwachtend. “fantastisch,” fluisterden ze.

Vaag en verzaligd stonden ze na te chillen. Ze lieten hun vochtige, rode jurkjes meedeinen op onhoorbare muziek, langzaam drogend in de lauwe lentewind. “Hebben jullie eh... wat gebruikt?” vroeg ik nog. “Hè? Welnee. Dat hebben we echt niet nodig...” antwoordde een der klaprozen. “Het zit allemaal híér, weet je.” En ze tikte tegen haar mooie, ovale hoofdje – bomvol papaverzaadjes. En toen begreep ik het. Natuurlijk – ze hádden het allemaal al!

Als Assepoester is de hele schuldeloze natuur reeds voorzien van een feestgewaad. Alleen wij nog niet. Wij mogen onze outfit voor het feest stap voor stap zelf ontwerpen. omdat we allemaal Grote ontwerpers in opleiding zijn.

maritgen

8

colofon

Zens is een maandblad over zingeving, spiritualiteit, psyche, gezondheid en maatschappij.

Zens wil een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit van leven van individuele mensen en van de samenleving als geheel. De redactie van Zens is onafhankelijk. zens redactie

Postbus 1923, 1200 bx Hilversum t 035 621 25 45, F 035 621 62 38 e redactie@zens.nu, www.zens.nu hoofdredactie

eduard van Holst Pellekaan art directie + beeldredactie

tein.nl

vormgeving

Monique Wijbrands christian schinkel eindredactie

ad van der Neut redactie

Monique de boer Jocelyn de Kwant Marjolein Wolf beeldbewerKing

Marius bassie

aan dit nummer werKten mee

Flora alves eef arnolds Jacinta bokma Mirre bots erik christenhusz soraia ernesto Kurt van es ellen grootes ronald Hermsen erica Krijgsman Jurianne Matter Maritgen Matter HapĂŠ smeele stefanie Vermeulen Kim van der Werff ellen Winkel Pierre de Winter yvette Wolterinck Nelly de Zwaan sannah de Zwart uitgever

John Winkel

interview

WENDE SNIJDERS over de zin van het leven

volgende keer

Zens #6 verschijnt op 25 mei

gezond

abonnementen

Kosten jaarabonnement Nederland € 49,95, belgië € 52,75. een halfjaarabonnement Nederland € 24,75, belgië € 28,80. Voor overige buitenlandse abonnementen: tarieven op aanvraag. Opgave Nederlandse abonnementen, adres wijzigingen en opzeggingen sturen naar:

WElK AYuRVEDISCH tYPE BEN JIJ?

zens abonnementenservice

antwoordnummer 10702, 5600 Wb eindhoven t 088 - 22 666 43 voor belgië Postbus 1025, b-3500 Hasselt,t +31 (0)88 - 22 666 43

spiritueel

de Regel van Benedictus: GEAARD EN PRAKtISCH

Het abonnement kan elk moment ingaan. Het wordt aangegaan per heel of halfjaar en wordt automatisch met dezelfde periode verlengd, tenzij het een maand voor afloop schriftelijk is opgezegd. adverteren

informatie over adverteren in Zens (inclusief rubrieksadvertenties) kunt u verkrijgen bij: bureau sJoerdsma

blijenbeekhof 5, 6845 gV arnhem, Nederland t +31 (0)26 – 381 7658, F +31 (0)26 – 3817204 e info@bureau-sjoerdsma.nl druK

Deltahage grafische dienstverlening, Den Haag, Nederland Distributie Nederland: betapress - gilze Distributie belgië: aMP - brussel issN 1873 – 5185 © Zens, Hilversum. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

thema

SPoRt de psychologie

van winnen of verliezen