ABC pokrzywki (fragment)

ABC dermatologii i alergologii Tom III

POKRZYWKI POKRZYWKA w pytaniach i odpowiedziach

pod redakcjÄ… prof. Romana J. Nowickiego

ABC

pokrzywki Pokrzywka w pytaniach i odpowiedziach pod redakcją prof. Romana J. Nowickiego

ABC pokrzywki

Pokrzywka w pytaniach i odpowiedziach pod redakcją prof. Romana J. Nowickiego

ABC dermatologii i alergologii Tom III © Copyright by Termedia

Wszystkie prawa zastrzeżone Żaden z fragmentów tej książki nie może być publikowany w jakiejkolwiek formie bez wcześniejszej pisemnej zgody wydawcy. Dotyczy to także fotokopii i mikrofilmów oraz rozpowszechniania za pośrednictwem nośników elektronicznych.

Termedia Wydawnictwa Medyczne ul. Kleeberga 2 61-615 Poznań tel./faks +48 61 822 77 81 e-mail: termedia@termedia.pl http://www.termedia.pl Termedia Wydawnictwa Medyczne Poznań 2017 Wydanie I Skład i łamanie: studio graficzne TERMEDIA

ISBN: 978-83-7988-156-7 Wydawca dołożył wszelkich starań, aby cytowane w podręczniku nazwy leków, ich dawki oraz inne informacje były prawidłowe. Wydawca ani autor nie ponoszą odpowiedzialności za konsekwencje wykorzystania informacji zawartych w niniejszej publikacji. Każdy produkt, o którym mowa w książce, powinien być stosowany zgodnie z odpowiednimi informacjami podanymi przez producenta.

Ostateczną odpowiedzialność ponosi lekarz prowadzący.

Zespół autorów prof. dr hab. n. med. Magdalena Czarnecka-Operacz Katedra i Klinika Dermatologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu

dr n. med. Elżbieta Grubska-Suchanek Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

prof. dr hab. n. med. Karina Jahnz-Różyk Klinika Chorób Wewnętrznych, Pneumonologii, Alergologii i Immunologii Klinicznej Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie

dr hab. n. med. Magdalena Lange Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

dr n. med. Hanna Ługowska-Umer Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

lek. med. Dorota Mehrholz Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

prof. dr hab. n. med. Roman J. Nowicki Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

prof. dr hab. n. med. Romuald Olszański Zakład Medycyny Morskiej i Tropikalnej Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie

dr n. farm. Danuta Plichta Zakład Dermatologii Doświadczalnej i Kosmetologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie

dr hab. n. med. Radosław Śpiewak prof. UJ Zakład Dermatologii Doświadczalnej i Kosmetologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie

dr n. med. Aleksandra Wilkowska Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

Spis treści Wykaz skrótów

7

Wprowadzenie

9

Roman J. Nowicki

Klasyfikacja pokrzywek

11

Epidemiologia pokrzywek

15

Pokrzywka przewlekła w polskim systemie ochrony zdrowia – koszty i farmakoekonomika

19

A. Co jest przyczyną pokrzywek?

27

Elżbieta Grubska-Suchanek Radosław Śpiewak

Karina Jahnz-Różyk

Rozdział 1

Pokarmy

Elżbieta Grubska-Suchanek

29

Rozdział 2

Infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybicze Hanna Ługowska-Umer

35

Rozdział 3

Pasożyty – larwa skórna wędrująca Romuald Olszański

38

Rozdział 4

Choroby autoimmunologiczne Hanna Ługowska-Umer

42

Rozdział 5

Kosmetyki Hanna Ługowska-Umer

45

Rozdział 6

Leki

47

B. Jak rozpoznać pokrzywkę?

51

Hanna Ługowska-Umer

Rozdział 1

Obraz kliniczny

Elżbieta Grubska-Suchanek

53

Rozdział 2

Rozpoznanie

Elżbieta Grubska-Suchanek

59

Rozdział 3

Osobliwości pokrzywki u dzieci Aleksandra Wilkowska, Dorota Mehrholz

62

Rozdział 4

Diagnostyka różnicowa Magdalena Lange

68

Rozdział 5

Wywiad i badanie fizykalne Roman J. Nowicki

84

Rozdział 6

Badania dodatkowe Radosław Śpiewak

C. JAK LECZYĆ pokrzywkę?

88

103

Rozdział 1

Zalecenia ogólne Roman J. Nowicki

105

Rozdział 2

Leki przeciwhistaminowe Jerzy Kruszewski

108

Rozdział 3

Leki antyleukotrienowe Elżbieta Grubska-Suchanek

117

Rozdział 4

Glikokortykosteroidy Aleksandra Wilkowska

120

Rozdział 5

Cyklosporyna

Aleksandra Wilkowska

125

Rozdział 6

Omalizumab

Karina Jahnz-Różyk

130

Rozdział 7

Fototerapia

Magdalena Czarnecka-Operacz

136

Rozdział 8

Witamina D

Radosław Śpiewak, Danuta Plichta

140

Rozdział 9

Dieta

Radosław Śpiewak, Danuta Plichta

144

Rozdział 10

Jak poprawić jakość życia chorych na pokrzywkę przewlekłą?

Magdalena Czarnecka-Operacz

151

Rozdział 11

Profilaktyka i edukacja

Danuta Plichta, Radosław Śpiewak Skorowidz tematyczny

162 166

Wykaz skrótów AAE (acquired angioedema) – nabyty obrzęk naczynioruchowy ACE (angiotensin convertase enzyme) – konwertaza angiotensyny AE-QoL (The Angioedema Quality of Life Questionnaire) – kwestionariusz jakości życia pacjenta z obrzękiem naczynioruchowym AGEP (acute generalized exanthematous pustulosis) – ostra uogólniona osutka krostkowa ANA (antinuclear antibodies) – przeciwciała przeciwjądrowe AOTMiT – Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji APST (autologous plasma skin test) – test skórny z osoczem autologicznym ASA (acetylsalicylic acid) – kwas acetylosalicylowy ASST (autologous serum skin test) – test skórny z surowicą autologiczną ASU (acute spontaneous urticaria) – ostra pokrzywka spontaniczna BAT (basophil activation test) – test aktywacji bazofilów BHA – butylohydroksyanizol BHT – butylohydroksytoluen CAPS (cryopyrin-associated periodic syndromes) – wrodzone kriopirynopatie, syn. okresowe zespoły zależne od kriopiryny CM (cutaneous mastocytosis) – mastocytoza skóry CMV – cytomegalowirus COX – cyklooksygenaza CRP (C-reactive protein) – białko C-reaktywne CSU (chronic spontaneous urticaria) – przewlekła pokrzywka spontaniczna CU (chronic urticaria) – pokrzywka przewlekła CU-Q2oL (Chronic Urticaria Quality of Life Questionnaire) – kwestionariusz jakości życia pacjenta z pokrzywką przewlekłą CyA – cyklosporyna A DBPCFC (double blind placebo controlled food challenge) – prowokacja pokarmowa przeprowadzona metodą podwójnie ślepej próby kontrolowanej placebo DH (dermatitis herpetiformis) – opryszczkowate zapalenie skóry DTP (diphteria-tetanus-pertussis) – błonica – tężec – krztusiec EAACI – European Academy of Allergy and Clinical Immunology EBV – wirus Epsteina-Barr EIA (exercise-induced anaphylaxis) – anafilaksja indukowana wysiłkiem ELISA – test immunoenzymatyczny EM (erythema multiforme) – rumień wielopostaciowy eTG – transglutaminaza naskórkowa FCAS (familial cold autoinflammatory syndrome) – rodzinny indukowany zimnem zespół autoimmunologiczny FDEIA (food-dependent exercise-inducted anaphylaxis) – anafilaksja pokarmowa indukowana wysiłkiem GKS – glikokortykosteroidy GS (Gleich’s syndrome) – zespół Gleicha HAE (hereditary angioedema) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy HCV (hepatis C virus) – wirus zapalenia wątroby typu C HHV – Human herpesvirus HIDS – zespół gorączki okresowej związanej z hipergammaglobulinemią Ig D 7

HRT (histamine release test) – test uwalniania histaminy HSV – Herpes simplex virus HTA (health technology assessment) – ocena technologii medycznych HUVS (hypocomplementic urticarial vasculitis syndrome) – zespół pokrzywki naczyniowej z niedoborem dopełniacza ICAM-1 (intercellular adhesion molecule 1) – cząsteczka adhezji międzykomórkowej 1 ICU (immunologic contact urticaria) – alergiczna odmiana pokrzywki kontaktowej IFN-g – interferon g IgAEmA – przeciwciała przeciwko endomysium mięśni gładkich IgE – immunoglobuliny E IL – interleukiny JGP – jednorodne grupy pacjentów (diagnostics related groups – DRG) LP – leki przeciwhistaminowe LP I – leki przeciwhistaminowe I generacji LSW – larwa skórna wędrująca LT – leukotrieny MPCM (maculopapular cutaneous mastocytosis) – plamisto-grudkowa postać mastocytozy skóry MUD (minimal urticarial dose) – minimalna dawka pokrzywkowa MWS (Muckle-Wells syndrome) – zespół Muckle’a-Wellsa NB-UVB – wąskopasmowy UVB NLPZ – niesteroidowe leki przeciwzapalne NOMID (neonatal onset multisystem inflammatory disease) – noworodkowa wieloukładowa zapalna choroba autoimmunologiczna, syn. wielonarządowa choroba zapalna o początku w okresie noworodkowym nsLP II – niesedatywne leki przeciwhistaminowe II generacji OB – odczyn Biernackiego PUVA – terapia UVA w połączeniu z psoralenem SLE (systemic lupus erythematosus) – toczeń rumieniowaty układowy SPT – test punktowy SRS-A (slow reacting substance of anaphylaxis) – wolno działająca substancja w anafilaksji TCI (Temperament and Character Inventory) – katalog/indeks cech oceny temperamentu i charakteru TG – tyreoglobulina TGF-β (transforming growth factor β) – transformujący czynnik wzrostu β TMA – przeciwciała przeciwko mikrosomom tarczycy TPO – peroksydaza tarczycowa TRAPS – zespół autozapalny związany z receptorem dla TNF-a TSH – hormon tyreotropowy tTG – transglutaminaza tkankowa UAS (Urticaria Activity Score) – wskaźnik aktywności pokrzywki USS (Urticaria Severity Score) – wskaźnik nasilenia pokrzywki UV (urticarial vasculitis) – pokrzywka naczyniowa VAS (visual analogue scale) – wizualna skala analogowa WAO – (World Allergy Organization) – Światowa Organizacja Alergii WS (Well’s syndrome) – zespół Wellsa

8

Wprowadzenie

Wprowadzenie Pokrzywka (urticaria) nie jest odrębną jednostką chorobową, lecz niejednolitym zespołem chorobowym, który dotyka przynajmniej raz w życiu około 20% populacji, zarówno dorosłych, jak i dzieci. Objawem wspólnym dla wszystkich odmian pokrzywki jest bąbel pokrzywkowy.

W IV w. p.n.e. Hipokrates porównał go ze zmianami skórnymi powstałymi w wyniku kontaktu z pokrzywą. Łacińska nazwa bąbli pokrzywkowych (urtica) pochodzi od nazwy tej rośliny. Pacjenci z ostrą pokrzywką (urticaria acuta) i obrzękiem naczynioruchowym zwykle trafiają na oddziały ratunkowe. Przyczyną tych schorzeń są najczęściej pokarmy, leki, czynniki infekcyjne, jady owadów błonkoskrzydłych i pyłki roślin.

Jeżeli wykwity utrzymują się 6 tygodni lub dłużej, rozpoznajemy pokrzywkę przewlekłą (chronic urticaria – CU), wymagającą szczegółowego postępowania diagnostycznego. Pokrzywka przewlekła może być wywołana lekami, niektórymi pokarmami, czynnikami fizykalnymi (ciepło, zimno, światło słoneczne, ucisk, wibracja), ogniskami infekcji, przewlekłymi zakażeniami, zaburzeniami endokrynologicznymi, chorobami autoimmunologicznymi i innymi schorzeniami ogólnoustrojowymi.

Szacuje się, że od 0,1% do 3% chorych cierpi na spontaniczną (dawniej idiopatyczną) odmianę tej choroby (chronic spontaneous urticaria – CSU), której przyczyna jest nieznana bądź która powstaje na podłożu autoimmunologicznym lub w przebiegu infekcji. Nawracające objawy CSU znacznie obniżają jakość życia i koncentrację pacjentów, co upośledza ich zdolność do pracy i nauki, a także wpływa na relacje rodzinne i kontakty społeczne.

Przewlekła postać pokrzywki stanowi szczególnie trudny problem terapeutyczny. Oprócz dermatologów i alergologów, leczą ją także lekarze podstawowej opieki zdrowotnej, interniści i pediatrzy. W niektórych przypadkach konieczna jest pomoc immunologów klinicznych, endokrynologów, lekarzy chorób zakaźnych i psychiatrów. Ze względu na złożoną patogenezę choroby interdyscyplinarna współpraca lekarzy różnych specjalności może zwiększyć skuteczność terapii, a także pomóc 9

Roman J. Nowicki

w edukacji pacjentów z pokrzywką i w stosowaniu przez nich właściwej profilaktyki.

Każdy lekarz leczący pacjentów z pokrzywką przewlekłą, po wyczerpaniu kolejnych opcji terapeutycznych, zadaje sobie pytanie: „Co mam teraz zrobić?”. Podręcznik „ABC pokrzywki”, trzeci tom z serii „ABC dermatologii i alergologii”, jest próbą odpowiedzi na to pytanie. Książkę kierujemy do lekarzy praktyków, rezydentów i studentów medycyny. Chcielibyśmy w możliwie najbardziej przystępny sposób przybliżyć Państwu aktualne informacje związane z patogenezą (część A), rozpoznawaniem (część B) i leczeniem (część C) pokrzywki z zastosowaniem najnowszych zaleceń terapeutycznych. Każdy rozdział podręcznika stanowi odrębną całość opatrzoną piśmiennictwem. Aby ułatwić Czytelnikowi szybkie dotarcie do poszukiwanej informacji, zamieszczamy także skorowidz tematyczny.

Zapraszamy do lektury, życząc sukcesów terapeutycznych! Będziemy wdzięczni za wszystkie uwagi i komentarze, na które bardzo liczymy.

W imieniu zespołu Autorów prof. Roman J. Nowicki przewodniczący Sekcji Dermatologicznej Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, kierownik Katedry i Kliniki Dermatologii, Wenerologii i Alergologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego

10

„ABC pokrzywki. Pokrzywka w pytaniach i odpowiedziach” pod redakcj¹ prof. Romana J. Nowickiego jest zwiêz³¹, niew¹tpliwie bardzo potrzebn¹ pozycj¹, której brak odczuwaj¹ nie tylko dermatolodzy i alergolodzy, lecz tak¿e lekarze innych specjalnoœci. Pokrzywka nale¿y do czêsto wystêpuj¹cych schorzeñ – dotyczy a¿ 16–20% populacji œwiata, z czego w Europie 0,1–3% rozpoznawanej pokrzywki stanowi jej odmiana przewlek³a. Wiele problemów, mimo intensywnych badañ naukowych, zwi¹zanych m.in. z jej z³o¿on¹ etiopatogenez¹, szerokim spektrum objawów klinicznych, diagnostyk¹, klasyfikacj¹ oraz leczeniem, pozostaje wci¹¿ nie w pe³ni wyjaœnionych. Jestem przekonany, ¿e ksi¹¿ka ta bêdzie siê cieszyæ du¿ym powodzeniem zarówno wœród dermatologów i alergologów, jak i lekarzy praktyków ró¿nych specjalnoœci stykaj¹cych siê w swej pracy z problemami ró¿nych odmian klinicznych pokrzywek oraz przygotowuj¹cych siê do egzaminów specjalizacyjnych, a tak¿e wœród studentów. prof. Henryk Szarmach

ISBN: 978-83-7988-156-7