Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018 by Termedia sp. z o.o.

Pielêgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne Surgical and Vascular Nursing

2/2018 issn 1897-3116 kwartalnik 2018; vol. 12

Aktualna punktacja: Index Copernicus: 66.22 M N i S W: 6

Opieka pielêgniarska nad pacjentem z ziarniniakowatoœci¹ z zapaleniem naczyñ z wykorzystaniem Miêdzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielêgniarskiej (ICNP®) Znaczenie fizjoterapii w prewencji i leczeniu cukrzycy typu 2, z uwzglêdnieniem zespo³u stopy cukrzycowej Factors determining the health locus of control in patients and healthy individuals Bezpieczeñstwo stosowania d³ugich wlewów 5-fluorouracylu w warunkach domowych przy u¿yciu portów naczyniowych oraz infuzorów do podawania chemioterapii Czynniki stresogenne w grupie pielêgniarek operacyjnych Usefulness of the Skindex-29 questionnaire for quality of life assessment in patients with lower-limb ulcers of vascular aetiology

Wydawnictwo Termedia

Streszczenia z VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Polskiego Towarzystwa Pielêgniarstwa Angiologicznego

Organ Polskiego Towarzystwa Pielêgniarstwa Angiologicznego

23–24 LISTOPADA 2018 R. WARSZAWA KIEROWNICY NAUKOWI dr n. med. Aleksandra CIAŁKOWSKA - RYSZ dr n. med. Tomasz DZIERŻANOWSKI ORGANIZATOR LOGISTYCZNY I MERYTORYCZNY Wydawnictwo Termedia

PARTNERSTWO MERYTORYCZNE I NADZÓR NAUKOWY Pracownia Medycyny Paliatywnej Katedra Onkologii UM w Łodzi Oddział Medycyny Paliatywnej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi Polskie Towarzystwo Medycyny Paliatywnej

WIĘCEJ INFORMACJI WKRÓTCE NA WWW.TERMEDIA.PL

PielÄ&#x2122;gniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne Surgical and Vascular Nursing

Termedia Wydawnictwo Termedia Publishing House

Prenumerata

czasopisma Pielêgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne na 2018 r. (4 wydania)

50 zł Cz³onkowie Klubu Termedicus otrzymuj¹ do 25% zni¿ki

Punktacja MNiSW: 6 Index Copernicus: 66.22 Dziêki prenumeracie zyskuj¹ Pañstwo: • 5 punktów edukacyjnych • zni¿ki na konferencje organizowane przez Termediê • dostêp do najnowszej wiedzy z ponad 40 czasopism, które ukazuj¹ siê nak³adem naszego wydawnictwa

Cena prenumeraty nie obejmuje suplementów czasopisma i numerów specjalnych.

Prenumeratê mo¿na zamówiæ: • wype³niaj¹c formularz na www.termedia.pl/prenumerata • wysy³aj¹c poni¿szy formularz zamówienia faksem: +48 61 656 22 00 • wysy³aj¹c e-mail: prenumerata@termedia.pl

Zamawiam prenumeratê czasopisma Pielêgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 1–4/2018 (4 wydania) Zobowi¹zujê siê do uiszczenia op³aty w ci¹gu 7 dni od daty wys³ania formularza prenumeraty: Termedia sp. z o.o., ul. Kleeberga 8, 61-615 Poznañ, BZ WBK IV O/Poznañ, nr konta: 61 1090 1359 0000 0000 3505 2645. Dane do faktury:

nazwisko i imiê lub nazwa firmy

NIP

ulica

kod i miasto

tel./faks

e-mail

specjalizacja Proszê wype³niæ, je¿eli Pielêgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne ma byæ wysy³ane pod inny adres ni¿ podany na fakturze:

nazwisko i imiê lub nazwa firmy ulica

kod i miasto

data

imiê i nazwisko osoby zamawiaj¹cej

Zgodnie z ustaw¹ z 18.07.2002 r. (DzU nr 144, poz. 1204) o œwiadczeniu us³ug drog¹ elektroniczn¹, która wesz³a w ¿ycie 10.03.2003 r., wyra¿am zgodê na otrzymywanie newslettera wraz z materia³ami reklamowymi.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne Surgical and Vascular Nursing

Redaktor naczelna/Editor-in-chief prof. dr hab. n. med. Maria T. Szewczyk kierownik Zakładu Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych Collegium Medicum im. L. Rydygiera ul. M. Curie Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza tel. +48 52 585 40 70, tel./faks +48 52 585 40 51 e-mail: mszewczyk@cm.umk.pl Sekretarze redakcji/Secretary of the editorial office dr n. med. Katarzyna Cierzniakowska dr n. med. Justyna Cwajda-Białasik Redaktor tematyczny/Feature editor dr hab. n. hum. Maria Kózka, prof. UJ Redaktor językowy/Language editor Małgorzata Kowalska Redakcja/Editorial office Polskie Towarzystwo Pielęgniarstwa Angiologicznego Collegium Medicum im. L. Rydygiera UMK Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela ul. Ujejskiego 75, 85-168 Bydgoszcz tel. +48 52 365 52 32, faks +48 52 365 57 82

Honorowy redaktor naczelny/Honorary editor prof. dr hab. n. med. Arkadiusz Jawień Komitet Redakcyjny/Editorial Board prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi – Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Krzysztof Bielecki – Warszawa prof. dr hab. n. med. Barbara Bień – Białystok dr hab. n. med. Danuta Dyk – Poznań prof. dr hab. n. med. Wojciech Hagner – Bydgoszcz dr hab. n. med. Krystyna Jaracz, prof. UMP – Poznań prof. dr hab. n. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska – Bydgoszcz dr hab. n. hum. Maria Kózka, prof. UJ – Kraków prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak – Białystok prof. dr hab. n. med. Teresa Kulik – Lublin prof. dr hab. n. med. Marek Maruszyński – Warszawa prof. dr hab. Roman Ossowski – Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis – Poznań prof. dr hab. n. med. Wojciech Witkiewicz – Wrocław prof. dr hab. n. med. Irena Wrońska – Lublin prof. dr hab. n. med. Jan Skokowski – Gdańsk Lista recenzentów zewnętrznych znajduje się na stronie internetowej czasopisma (http://www.termedia.pl/Czasopismo/Pielegniarstwo_ Chirurgiczne_i_Angiologiczne-50) w zakładce: O czasopiśmie.

Wydawca/Publisher Termedia Wydawnictwo ul. Kleeberga 2, 61-615 Poznań tel./faks +48 61 822 77 81 e-mail: termedia@termedia.pl http://www.termedia.pl

Prezes Zarządu Wydawnictwa/President of the Management Board of the Termedia Publishing House Janusz Michalak

Dział dystrybucji i prenumeraty/ Distribution and subscriptions tel./faks +48 61 656 22 00 e-mail: prenumerata@termedia.pl

Sekretarz Redakcji/Production Editor Marzena Demska e-mail: m.demska@termedia.pl

Dyrektor Naukowy Wydawnictwa/Scientific Director of Termedia Publishing House Maciej Banach

Dział marketingu i reklamy/Marketing and advertising Wiesława Powierża tel. +48 61 822 77 81, wew. 511 e-mail: w.powierza@termedia.pl Nakład: 1500 egz./Circulation of 1,500 copies Za treść reklam umieszczonych w Pielęgniarstwie Chirurgicznym i Angiologicznym odpowiadają reklamodawcy. Reklamy leków wydawanych na receptę są skierowane tylko do lekarzy, którzy posiadają niezbędne uprawnienia do ich przepisywania.

Newsletter

Newsletter Menedżera Zdrowia – TOP 1O – najświeższe wiadomości, najciekawsze komentarze i opinie prosto na Twój e-mail Newsletter TOP10 to przegląd najważniejszych wiadomości z sektora medycznego ukazujących się na stronie internetowej www.termedia.pl/mz. Wysyłany jest codziennie od poniedziałku do piątku. TOP10 to najnowsze wiadomości, najciekawsze komentarze i opinie, a także ekskluzywne wywiady. Subskrypcja bezpłatna. Dociera do 60 tysięcy odbiorców – menedżerów, dyrektorów, kadry zarządzającej szpitali i pozostałych placówek, decydentów i lekarzy oraz innych osób, które zadeklarowały chęć jego otrzymywania. Wejdź na stronę http://www.termedia.pl/Newsletter i zapisz się już dziś!

Spis treści Opieka pielęgniarska nad pacjentem z ziarniniakowatością z zapaleniem naczyń z wykorzystaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielęgniarskiej (ICNP®)

Nursing care for a patient with granulomatosis with polyangiitis using the International Classification for Nursing Practice (ICNP®) Milena Radziewicz, Hanna Grabowska

Znaczenie fizjoterapii w prewencji i leczeniu cukrzycy typu 2, z uwzględnieniem zespołu stopy cukrzycowej

The importance of physiotherapy in the prevention and treatment of type 2 diabetes, including diabetic foot syndrome Anna Karpińska, Patrycja A. Łopatka, Sara Rossa, Justyna Cwajda-Białasik, Maria T. Szewczyk

Factors determining the health locus of control in patients and healthy individuals

Czynniki determinujące umiejscowienie kontroli zdrowia u osób chorych i zdrowych Katarzyna Cierzniakowska, Maria T. Szewczyk, Elżbieta Kozłowska, Aleksandra Popow, Paulina Mościcka, Justyna Cwajda-Białasik

Bezpieczeństwo stosowania długich wlewów 5-fluorouracylu w warunkach domowych przy użyciu portów naczyniowych oraz infuzorów do podawania chemioterapii

The safety of long infusions of 5-fluorouracil at home using venous ports and infusers Bożena J. Cybulska-Stopa, Katarzyna Dyląg-Trojanowska, Małgorzata Mazur, Marek Jasiówka

Czynniki stresogenne w grupie pielęgniarek operacyjnych

Stress-inducing factors among a group of operational nurses Aleksandra Popow, Katarzyna Cierzniakowska, Elżbieta Kozłowska, Ewa Domeracka

Usefulness of the Skindex-29 questionnaire for quality of life assessment in patients with lower-limb ulcers of vascular aetiology

Przydatność kwestionariusza Skindex-29 do oceny jakości życia chorych z owrzodzeniem kończyny dolnej o etiologii naczyniowej Justyna Cwajda-Białasik, Paulina Mościcka, Maria T. Szewczyk, Katarzyna Cierzniakowska

VI Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego Streszczenia

Opieka pielęgniarska nad pacjentem z ziarniniakowatością z zapaleniem naczyń z wykorzystaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielęgniarskiej (ICNP®) Nursing care for a patient with granulomatosis with polyangiitis using the International Classification for Nursing Practice (ICNP®)

Milena Radziewicz, Hanna Grabowska Katedra Pielęgniarstwa, Gdański Uniwersytet Medyczny

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 35–38 Praca wpłynęła: 15.04.2018; przyjęto do druku: 23.04.2018 Adres do korespondencji: Hanna Grabowska, Katedra Pielęgniarstwa, Gdański Uniwersytet Medyczny, Dębinki 7/15, 80-211 Gdańsk, e-mail: hanna.grabowska@gumed.edu.pl

Streszczenie

Summary

Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń (ZZN) jest chorobą układową charakteryzującą się martwiczym zapaleniem małych i średnich naczyń. Najczęściej atakuje zatoki, płuca i nerki. Celem pracy było sformułowanie planu opieki pielęgniarskiej nad pacjentem z ZZN z zastosowaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielęgniarskiej. Badania przeprowadzono w Klinice Chorób Wewnętrznych, Chorób Tkanki Łącznej i Geriatrii w Uniwersyteckim Centrum Klinicznym w Gdańsku i objęto nimi 25-letnią pacjentkę. W badaniach zastosowano metodę studium indywidualnego przypadku, technikę wywiadu, obserwacji, analizy dokumentacji medycznej oraz pomiarów. U pacjentki rozpoznano: wymioty, ból, krwawienie z nosa, duszność, zaburzoną błonę śluzową jamy ustnej, zawroty głowy, brak apetytu, zaburzone przyjmowanie płynów, obrzęk obwodowy, nudności, zaburzoną zdolność słyszenia, ryzyko infekcji, ryzyko zaburzonej funkcji rozrodczej, dry skin, niepokój oraz zaburzony sen. Zakres interwencji pielęgniarskich obejmował monitorowanie oznak życia, a także efektów ubocznych stosowanych leków, udział w procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz udzielanie wsparcia emocjonalnego i edukację zdrowotną.

Granulomatosis with polyangiitis (GPA) is a systemic disorder that is characterised by necrotising vasculitis of small arteries and veins. The aim of the study was to formulate a nursing care plan for a patient with GPA using the ICNP® terminology. The research was conducted at the Clinic of Internal Medicine, Connective Tissue Diseases, and Geriatrics in Gdańsk and involved a 25-year-old female patient. The research employed the case study method. The patient was diagnosed with: vomiting, pain, nosebleed, dyspnoea, impaired oral mucosa, dizziness, lack of appetite, disturbed fluid intake, peripheral oedema, nausea, side impaired hearing ability, risk of infection, risk of reproductive dysfunction, dry skin, anxiety, and disturbed sleep. The nursing interventions included monitoring of vital signs and the side effects of the medications used, and the participation in the diagnostic and therapeutic process, providing emotional support and health education. Key words: granulomatosis with polyangiitis, classification, ICNP®, nursing process.

Słowa kluczowe: ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń, klasyfikacja, ICNP®, proces pielęgnowania.

Wstęp Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń (ZZN) oznacza martwicze zapalenie małych i średnich naczyń, któremu towarzyszy tworzenie ziarniniaków zlokalizowanych głównie w drogach oddechowych oraz nerkach. Choroba występuje najczęściej u osób rasy białej, w wieku średnim i starszych. Etiologia choroby pozostaje nieznana, ale w jej etiopatogenezie istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne, środowiskowe i infekcyjne [1–3].

W obrazie klinicznym ZZN dominują (u 90% chorych) objawy ze strony układu oddechowego: zapalenie błony śluzowej nosa z owrzodzeniem i ropną wydzieliną oraz krwawieniami, surowicze lub przewlekłe zapalenie ucha środkowego, przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, kaszel z krwiopluciem, duszność, ból w klatce piersiowej (kiedy proces chorobowy toczy się w dolnych drogach oddechowych). W dalszej kolejności zmiany dotyczą nerek. Początkowo są one bezobjawowe,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

z nieprawidłowościami w badaniu ogólnym moczu, a następnie występują symptomy charakterystyczne dla kłębuszkowego zapalenia nerek. U części chorych mogą pojawić się owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej, dziąseł i języka oraz objawy ze strony serca, narządu wzroku i układu nerwowego [4, 5]. W leczeniu ZZN stosuje się przede wszystkim glikokortykosteroidy oraz cyklofosfamid, których połączenie daje szansę osiągnięcia całkowitej lub częściowej remisji. Innymi preparatami stosowanymi w postępowaniu terapeutycznym są rytuksymab (lek biologiczny, zalecany głównie u osób młodych, planujących potomstwo), metotreksat oraz mykofenolan mofetylu [1–3]. Celem pracy było sformułowanie planu opieki pielęgniarskiej nad pacjentem z ZZN z zastosowaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielęgniarskiej (International Classification for Nucsing Practice – ICNP®) [6, 7]. W niniejszym opracowaniu wykorzystano aktualną wersję Klasyfikacji (z 2017 r.), dlatego niektóre – najnowsze – terminy zapisane są w wersji oryginalnej (w języku angielskim) [8] (załącznik 1.).

Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone na terenie Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego w Klinice Chorób Wewnętrznych, Chorób Tkanki Łącznej i Geriatrii jesienią 2017 r. Na ich przeprowadzenie uzyskano pisemną zgodę dyrekcji podmiotu leczniczego oraz chorej. Badaniem objęto 25-letnią pacjentkę przyjętą w trybie planowym w celu podaży cyklofosfamidu drogą dożylną. Podczas przyjęcia dokonano oceny stanu fizjologicznego, psychologicznego oraz społeczno-duchowego chorej w następującym zakresie: • układ oddechowy: oddech prawidłowy, regularny, 17/min, duszność wysiłkowa, owrzodzenia i krwawienie z przegrody nosa, • układ sercowo-naczyniowy: tętno: 60/min, miarowe, dobrze napięte, dobrze wyczuwalne (pomiar na tętnicy promieniowej), ciśnienie tętnicze krwi 110/80 mm Hg (pomiar na kończynie górnej, w spoczynku), obrzęki kończyn dolnych, • układ pokarmowy: zmniejszone łaknienie i pragnienie, wydalanie stolca prawidłowe, owrzodzenia jamy ustnej, • układ moczowo-płciowy: diureza prawidłowa, obrzęki kończyn dolnych, cykl miesiączkowy nieregularny, krwawienie miesięczne skąpe, o charakterze plamienia, • układ nerwowy: pełna orientacja allo- i autopsychiczna, nastrój wyrównany, kontakt słowno-logiczny zachowany, zawroty głowy po przyjęciu leków, trudności w zasy pianiu, • zachowania i reakcje emocjonalne: uczucie lęku, • narządy zmysłu: niedosłuch prawostronny, w stopniu niewielkim,

• układ kostno-stawowy: chora porusza się samodzielnie, • skóra: skóra zadbana, bez uszkodzeń, blada, sucha, • ból: ból w okolicy zatok przynosowych, • BMI: 24,01 kg/m2 (wzrost 162 cm, masa ciała 63 kg), • ciepłota ciała: 36,8°C, • status społeczny: wykształcenie wyższe, chora aktywna zawodowo, warunki mieszkaniowe i sytuację socjalno-bytową ocenia jako dobre, nie ma męża ani dzieci. W ocenie chorej zastosowano skale i narzędzia zawarte w systemie C-HOBIC (Health Outcomes for Better Information and Care) [9] odnoszące się do: • oceny podstawowych czynności dnia codziennego (ADL): pacjentka niezależna, • oceny trzymania moczu: pełna kontrola, • oceny bólu: częstotliwość bólu (w ciągu ostatnich 7 dni) – ból występuje, ale nie codziennie, intensywność bólu: ból umiarkowany, • oceny duszności: nieobecna przy odpoczynku, pojawiająca się przy średniej aktywności, • oceny nudności: nudności łagodne (sporadyczne, odczuwane, lecz nieprzeszkadzające w jedzeniu i/lub przy innej aktywności), • oceny zmęczenia: minimalne zmęczenie (chora odczuwa zmniejszenie energii, ale może wykonywać codzienne czynności). W tomografii komputerowej twarzoczaszki stwierdzono u pacjentki ubytek w przegrodzie nosowej. Pomimo dotychczasowego leczenia metotreksatem w pełnej dawce zdecydowano o konieczności intensyfikacji leczenia immunosupresyjnego. Po uzyskaniu świadomej zgody pacjentki, po nawodnieniu i w osłonie mesny i ondansetronu podano pierwszą dawkę cyklofosfamidu (1,0 g) i.v. Po podaniu leków u chorej wystąpiło złe samo poczucie i wymioty. Pacjentce uzupełniono płyny oraz podano leki przeciwwymiotne. Z powodu krwawień z nosa zastosowano cyklonaminę.

Omówienie Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń u opisanej pacjentki manifestowała się przede wszystkim – podobnie jak u większości chorych z ZZN – objawami ze strony układu oddechowego, w tym w szczególności dotyczącymi górnych dróg oddechowych (owrzodzeniami i krwawieniami z błony śluzowej nosa, a także bólem w okolicy zatok przynosowych), oraz dusznością wysiłkową, stanowiącą następstwo postępującego i przewlekłego stanu zapalnego oraz występującej ropno-krwistej wydzieliny. Ponadto u pacjentki stwierdzono niedosłuch uwarunkowany powtarzającymi się stanami zapalnymi ucha środkowego i odkładaniem się kompleksów immunologicznych w ślimaku. W miarę trwania choroby u pacjentów z ZZN może dojść do znacznej utraty masy ciała na skutek utraty łaknienia oraz skłonności do krwawień, bólów brzucha

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

oraz biegunek. Również w opisanym przypadku chora odczuwała zmniejszone łaknienie, a w jej jamie ustnej stwierdzono liczne owrzodzenia. Zapewne do ich wystąpienia przyczyniła się zarówno sama choroba, jak i zastosowane leczenie. Dodatkowo w zakresie przewodu pokarmowego dożylna terapia cyklofosfamidem spowodowała pojawienie się u chorej nudności oraz wymiotów, mimo podaży leków wykazujących działanie hamujące ich występowanie. Zmniejszone pragnienie oraz wymioty zwiększają ryzyko odwodnienia, które powinno zostać uwzględnione przez personel w planie opieki pielęgniarskiej nad pacjentką. Efektem ubocznym zastosowanego leczenia były również występujące u chorej zawroty głowy. Ponadto ogólna sytuacja zdrowotna i życiowa oraz konieczność stosunkowo częstych hospitalizacji powodowały u pacjentki trudności w zasypianiu oraz uczucie lęku. Przyjmowanie leków niezbędnych w celu uzyskania remisji choroby wiąże się z potencjalnymi skutkami ubocznymi farmakoterapii. Cyklofosfamid wpływa na różne aspekty życia chorych, w tym na układ rozrodczy. U kobiet przyjmujących ten lek często dochodzi do zatrzymania miesiączki, co może stanowić proces przejściowy lub trwały, wiążący się ze zmniejszonym wydzielaniem estrogenu (u opisanej chorej cykl miesiączkowy był nieregularny, a krwawienie miesięczne skąpe, o charakterze plamienia). Pacjentki leczone muszą liczyć się z ryzykiem bezpłodności, które zależy od dawki leku i czasu trwania terapii, oraz koniecznością stosowania w trakcie leczenia środków antykoncepcyjnych z powodu działania teratogennego tego cytostatyku. W miarę postępu choroby pacjenci z ZZN dostrzegają zachodzące u siebie zmiany oraz niepożądane następstwa zastosowanej terapii, co może skutkować obniżeniem nastroju oraz poszukiwaniem odpowiedzi na istotne pytania dotyczące przyszłości i dalszych perspektyw. Kluczowe w postępowaniu personelu jest zatem udzielanie wsparcia psychicznego, aktywne słuchanie, przejawianie ciepła, troski i empatii. Przy wypisie pacjentka otrzymała zalecenia dotyczące: 1) farmakoterapii (dawkowania i częstości podawania: etamsylatu – 3 × 250 mg, suflametoksazolu z trimetoprimem – 1 × 480 mg, witaminy D3 – 1 × 2000 j. w trakcie posiłku) 2) potencjalnych objawów ubocznych leków (bóle głowy, nudności, wysypka, bóle krzyżowo-lędźwiowe), 3) sposobów postępowania w przypadku wystąpienia krwawienia z dróg oddechowych, 4) zachowania w przypadku pojawienia się niepokojących objawów – pogorszenia stanu ogólnego, gorączki (zalecono niezwłoczny kontakt z lekarzem), 5) podejmowania umiarkowanej aktywności fizycznej w celu poprawy wydolności organizmu, 6) sposobów radzenia sobie ze stresem.

Podsumowanie U pacjentki postawiono następujące diagnozy pielęgniarskie: efekt uboczny leku – wymioty, ból, krwawienie z nosa, duszność funkcjonalna (wysiłkowa), zaburzona błona śluzowa jamy ustnej, zawroty głowy, brak apetytu, zaburzone przyjmowanie płynów, obrzęk obwodowy, nudności, ryzyko odwodnienia, zaburzona zdolność słyszenia, ryzyko infekcji, ryzyko zaburzonej funkcji rozrodczej, dry skin, niepokój oraz zaburzony sen. Zakres interwencji pielęgniarskich obejmował monitorowanie oznak życia, a także efektów ubocznych stosowanych leków, udział w procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz udzielanie wsparcia emocjonalnego i edukację zdrowotną. Zastosowana terminologia referencyjna ICNP® okazała się wystarczająca do sformułowania wszystkich diagnoz pielęgniarskich chorej na ZZN oraz zaplanowania niezbędnych interwencji i udokumentowania wyników opieki. Potrzeba rozwoju ICNP® uwarunkowana jest postępującym procesem informatyzacji w podmiotach leczniczych i stosowaniem elektronicznej dokumentacji medycznej. Dane dotyczące praktyki pielęgniarskiej mogą być bowiem wykorzystane w procesie podejmowania decyzji, optymalizacji organizacji pracy, a także osiągania jak najwyższych wyników/wskaźników opieki zdrowotnej.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Musiał J, Sznajd J, Szczeklik A. Zapalenia naczyń. W: Interna Szczeklika 2017. Gajewski P, Szczeklik A (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2017: 2008-2025. 2. Lembicz M, Batura-Gabryel H, Nowicka A. Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń – obraz kliniczny i przegląd aktualnych opcji terapeutycznych. Pneumonol Alergol Pol 2014; 82: 61-73. 3. Kucharz EJ. Reumatologia i angiologia. W: Duława J. Vademecum Medycyny Wewnętrznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015: 418. 4. Przetacznik P, Lewińska M, Lipska E i wsp. Różnorodność manifestacji klinicznych ziarniniakowatości Wegenera jako przyczyna trudności w prawidłowym rozpoznawaniu choroby. PrzypadkiMedyczne.pl 2013; 54: 244-249. 5. Szydlarska D, Wisłowska M. Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń – wyzwanie terapeutyczne – opis przypadku. Reumatologia 2015; 53: 345-351. 6. Kilańska D, Grabowska H. ICNP® – podstawowe rozwiązania, strategia, praktyka pielęgniarska (zarządzanie wiedzą), edukacja i miejsce w systemie informatycznym ochrony zdrowia. W: Międzynarodowa Klasyfikacja Praktyki Pielęgniarskiej ICNP® w praktyce pielęgniarskiej. Kilańska D (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014: 49-97. 7. Grabowska H, Kilańska D, Gaworska-Krzemińska A. Metoda pracy pielęgniarki w praktyce klinicznej. Proces pielęgnowania i zastosowanie terminologii referencyjnej. W: E-zdrowie. Wprowadzenie do informatyki w pielęgniarstwie. Kilańska D, Grabowska H, GaworskaKrzemińska A (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018: 367-396. 8. http://www.icn.ch/ICNP-Browser-NEW.html (dostęp: 11.01.2018). 9. Andruszkiewicz A. Studium przypadku HOBIC. W: E-zdrowie. Wprowadzenie do informatyki w pielęgniarstwie. Kilańska D, Grabowska H, Gaworska-Krzemińska A (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018: 236-264.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Załącznik 1.

Plan opieki pielęgniarskiej Diagnoza ICNP : Efekt uboczny leku [10022626]/wymioty [10025981]. Interwencje: 1. Ocenianie efektu ubocznego leku [10039087]. 2. Ocenianie ryzyka negatywnej interakcji na lek [10045940]. 3. Monitorowanie efektów ubocznych działania leku [10043884]. 4. Zarządzanie efektem ubocznym leku [10021837]/zarządzanie wymiotami [10046329]. 5. Nauczanie o efektach ubocznych leku [10044614]. Wynik: Ryzyko efektu ubocznego leku [10037604]. ®

Diagnoza ICNP®: Ból [10023130]. Interwencje: 1. Ocenianie bólu [10026119]. 2. Monitorowanie bólu [10038929]. 3. Zarządzanie bólem [10011660]. 4. Administrowanie lekiem przeciwbólowym [10023084]. 5. Monitorowanie odpowiedzi na leczenie [10032109]. 6. Nauczanie o bólu [10039115]. 7. Nauczanie o zarządzaniu bólem [10019489]. Wynik: Bez bólu [10029008]. Diagnoza ICNP®: Krwawienie z nosa [10046735]. Interwencje: 1. Identyfikowanie ryzyka krwotoku [10009696]. 2. Pozycjonowanie pacjenta [10014761]. 3. Zastosowanie okładu chłodzącego [10036468]. 4. Administrowanie lekiem [10025444] (cyklonamina). 5. Zarządzanie objawem [10031965] + termin z osi środki: Technika tamowania krwawienia [10008965]. 6. Zapewnienie urządzenia zabezpieczającego [10037367] + termin z osi środki: Podkład [10006248]. Wynik: Bez krwawienia [10028806]. Diagnoza ICNP®: Duszność funkcjonalna (wysiłkowa) [10029414]. Interwencje: 1. Monitorowanie statusu (wydolności) oddychania [10012196]. 2. Zmierzenie oddechów [10046338]. 3. Pozycjonowanie pacjenta [10014761]. 4. Zachęcanie do odpoczynku [10041415]. 5. Zachęcanie do stosowania techniki oddychania lub odkasływania [10006834]. 6. Zarządzanie objawem [10031965] + termin z osi przedmiot: Duszność [10029433]. Wynik: Bez duszności [10029264]. Diagnoza ICNP®: Zaburzona błona śluzowa jamy ustnej [10026967]. Interwencje: 1. Ocenianie statusu jamy ustnej [10044202]. 2. Ocenianie wzorca higieny jamy ustnej [10037913]. 3. Pielęgnacja jamy ustnej [10032184]. 4. Nauczanie o pielęgnacji jamy ustnej [10038108]. 5. Promowanie higieny jamy ustnej [10032483]. Wynik: Ryzyko infekcji błony śluzowej jamy ustnej [10037627]. Diagnoza ICNP®: Zawroty głowy [10045584]. Interwencje: 1. Ocenianie zawrotów głowy [10045917]. 2. Pozycjonowanie pacjenta [10014761]. 3. Zachęcanie do odpoczynku [10041415]. 4. Zarządzanie aktywnością pacjenta [10044971]. 5. Monitorowanie ryzyka upadku [10037442]. Wynik: Bez zawrotów głowy [10045681]. Diagnoza ICNP®: Brak apetytu [10033399]. Interwencje: 1. Ocenianie apetytu [10038901]. 2. Monitorowanie odżywiania [10036032]. 3. Monitorowanie przyjmowania pokarmów [10036614]. 4. Nauczanie o wzorcu przyjmowania pokarmu [10032918]. 5. Nauczanie o odżywianiu [10024618]. Wynik: Poprawa statusu odżywienia [10035569]. Diagnoza ICNP®: Zaburzone przyjmowanie płynów [10029873]. Interwencje: 1. Zmierzenie spożycia płynów [10039245]. 2. Ocenianie spożycia płynów [10044176]. 3. Monitorowanie przyjmowania płynów [10035303]. 4. Nauczanie o przyjmowaniu płynów [10032939]. 5. Ocenianie równowagi płynów [10037881]. Wynik: Improved Fluid Intake [10047330]. iagnoza ICNP®: Obrzęk obwodowy [10027482] + termin z osi lokalizacja: D Noga [10011298]. Interwencje: 1. Ocenianie obrzęku [10045177]. 2. Zarządzanie obrzękiem [10036793].

3. Ważenie pacjenta [10033323]. 4. Monitorowanie wagi ciała [10032121]. 5. Monitorowanie równowagi płynów [10040852]. 6. Pielęgnacja skóry [10032757]. Wynik: Obrzęk obwodowy [10027482]. Diagnoza ICNP®: Nudności [10000859]. Interwencje: 1. Ocenianie nudności [10043694]. 2. Zarządzanie nudnościami [10043673]. 3. Nauczanie o zarządzaniu nudnościami [10043687]. 4. Pozycjonowanie pacjenta [10014761]. 5. Zachęcanie do odpoczynku [10041415]. 6. Zarządzanie reżimem diety [10023861]. Wynik: Bez nudności [10028984]. Diagnoza ICNP®: Ryzyko odwodnienia [10041895]. Interwencje: 1. Ocenianie spożycia płynów [10044176]. 2. Monitorowanie przyjmowania płynów [10035303]. 3. Monitorowanie równowagi płynów [10040852]. 4. Współdziałanie przy terapii płynami [10030948]. 5. Podawanie płynów [10039330]. 6. Ważenie pacjenta [10033323]. Wynik: Równowaga płynów w granicach normy [10033721]. Diagnoza ICNP®: Zaburzona zdolność słyszenia [10022544]. Interwencje: 1. Skrining słuchu [10032703]. 2. Nauczanie technik adaptacyjnych w deficycie sensorycznym [10024641]. 3. Nauczanie o urządzeniach wspomagających słuch [10045067]. 4. Poradnictwo dla pacjenta [10031062]. 5. Zarządzanie objawem [10031965] + termin z osi przedmiot: Zdolność słyszenia [10023434]. Wynik: Zaburzona zdolność słyszenia [10022544]. Diagnoza ICNP®: Ryzyko infekcji [10015133]. Interwencje: 1. Ocenianie oznak i symptomów infekcji [10044182]. 2. Ocenianie podatności na infekcję [10002821]. 3. Monitorowanie objawów przedmiotowych i podmiotowych infekcji [10012203]. 4. Używanie techniki aseptycznej [10041784]. 5. Utrzymywanie drożności dostępu dożylnego [10036677]. 6. Prewencja infekcji [10036916]. 7. Zarządzanie urządzeniem [10031776] + termin z osi środki: Kaniula dożylna [10020677]. 8. Nauczanie o technice obniżania ryzyka [10038804]. Wynik: Infekcja [10023032]. Diagnoza ICNP®: Ryzyko zaburzonej funkcji rozrodczej [10023176]. Interwencje: 1. Ocenianie wiedzy o chorobie [10030639]. 2. Poradnictwo dla pacjenta [10031062]. 3. Monitorowanie efektów ubocznych działania leku [10043884]. Wynik: Ryzyko zaburzonej funkcji rozrodczej [10023176]. Diagnoza ICNP®: Dry skin [10047073]. Interwencje: 1. Ocenianie skóry [10041126]. 2. Pielęgnacja skóry [10032757]. 3. Nauczanie o samoopiece skóry [10033029]. Wynik: Dry skin [10047073]. Diagnoza ICNP®: Niepokój [10000477]. Interwencje: 1. Ocenianie niepokoju [10041745]. 2. Zarządzanie niepokojem [10031711]. 3. Use Calming Technique [10050299]. 4. Promowanie pozytywnego statusu psychologicznego [10032505]. 5. Promowanie akceptacji statusu zdrowotnego [10037783]. 6. Informowanie o hospitalizacji [10042480]. Wynik: Zredukowany niepokój [10027858]. Diagnoza ICNP®: Zaburzony sen [10027226]. Interwencje: 1. Ocenianie snu [10036764]. 2. Zapewnienie rutyny zasypiania [10039025]. 3. Nauczanie o zasypianiu [10040380]. 4. Zachęcanie do odpoczynku [10041415]. Wynik: Adekwatny sen [10024930].

Znaczenie fizjoterapii w prewencji i leczeniu cukrzycy typu 2, z uwzględnieniem zespołu stopy cukrzycowej The importance of physiotherapy in the prevention and treatment of type 2 diabetes, including diabetic foot syndrome

Anna Karpińska1, Patrycja A. Łopatka2, Sara Rossa3,4, Justyna Cwajda-Białasik3,4, Maria T. Szewczyk3,4 Interdyscyplinarne Koło Naukowe Geriatrii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Oddział Kliniczny Chirurgii Onkologicznej, Centrum Onkologii im. prof. F. Łukaszczyka w Bydgoszczy 3 Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 4 Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy, Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych 1

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 39–43 Praca wpłynęła: 22.04.2018; przyjęto do druku: 30.04.2018 Adres do korespondencji: Anna Karpińska, Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy, Marii Curie-Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz, e-mail: ania9422@gmail.com

Streszczenie

Summary

Liczba zachorowań na cukrzycę nieustannie rośnie. Jednym z kluczowych czynników mających wpływ na zwiększenie ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 jest ograniczenie wysiłku fizycznego podczas codziennej aktywności. Biorąc pod uwagę występujące powikłania cukrzycowe, takie jak neuropatia, mikro- i makroangiopatia, warto w procesie leczenia uwzględnić indywidualnie zaplanowane programy usprawniania. Is totną rolę w postępowaniu leczniczym odgrywa fizjoterapia, wykorzystująca takie metody, jak masaż, kinezyterapia, balneoterapia, fizykoterapia, oraz samodzielne, systematyczne wykonywanie ćwiczeń. Każda aktywność fizyczna powinna być dostosowana do występujących powikłań, należy także uwzględniać właściwe dawkowanie insuliny. Głównym celem przedstawionych zabiegów fizjoterapeutycznych jest zwalczanie dolegliwości bólowych, zwiększenie siły mięśniowej oraz zapobieganie zanikom i przykurczom mięśni.

The number of cases of diabetes is constantly growing. Limited physical effort while performing daily activities is one of the key factors affecting the increase in the risk of type 2 diabetes. Taking into account diabetic complications such as neuropathy, and micro-and macroangiopathy, individually planned rehabilitation programs should be considered in the treatment process. Physical activity is a non-pharmacological method of treatment and prophylaxis of diabetic complications, which brings many positive benefits for health. Physiotherapy plays an important role in the treatment process through the use of methods such as: massage, kinesiotherapy, balneotherapy, physical therapy, and independent, systematic exercise. Each physical activity should be appropriately adjusted to the existing complications, and the appropriate dosage of insulin should be taken into account. The main goal of the presented physiotherapy treatments is to deaden the pain, increase muscle strength, and prevent muscle atrophies and contractures.

Słowa kluczowe: rehabilitacja, prewencja, balneoterapia, powikłania cukrzycowe.

Key words: rehabilitation, prevention, balneotherapy, diabetic complications.

Wstęp Na podstawie analizy danych demograficznych z ostatnich lat można szacować, że w 2030 r. na cukrzycę typu 2 będzie chorować ok. 300 mln osób. Schorzenie to dotyczy osób z różnych grup wiekowych, jednak liczba zachorowań diametralnie wzrasta przede wszystkim

wśród osób w wieku średnim. Cukrzyca typu 2 uwidacznia się szczególnie wśród społeczeństw krajów rozwijających się i w 40–50% przypadków ma charakter idiopatyczny. W Polsce dane statystyczne wskazują, że 5% społeczeństwa ma zdiagnozowaną cukrzycę,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

z czego 0,3% stanowi cukrzyca typu 1, a 1,6–4,7% cukrzyca typu 2 [1, 2]. Cukrzycę definiuje się jako zespół objawów wynikających z ogólnoustrojowych zaburzeń metabolicznych. Liczba zachorowań nieustannie rośnie i ma charakter globalny, dlatego zjawisko to można zaliczyć do problemów współczesnej cywilizacji. Charakterystyczną cechą cukrzycy jest hiperglikemia, spowodowana zaburzeniem mechanizmu działania lub wydzielania insuliny w trzustce [1, 3]. Cukrzyca jest jedną z klasycznych chorób przewlekłych, które leczy się w warunkach uzdrowiskowych, szpitalnych, ambulatoryjnych, a także za pomocą kinezyterapii i fizykoterapii [4]. Cukrzyca typu 2, określana jako insulinoniezależna, to społeczna, nieuleczalna choroba, w wielu przypadkach uwarunkowana genetycznie. Na jej rozwój znaczny wpływ mają czynniki środowiskowe. Spowodowana jest zmniejszoną wrażliwością tkanek, co z kolei wiąże się z insulinoopornością, a także zaburzoną funkcją wydzielniczą komórek β zlokalizowanych w trzustce. Insulina jest niezbędnym elementem do właściwego regulowania metabolizmu energetycznego [3, 5]. W powszechnie dostępnych badaniach udowodniono, że wysiłek fizyczny ma wysoką skuteczność w prewencji cukrzycy, można zatem uznać kluczową rolę aktywności ruchowej zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu tej choroby [2, 6].

Cel pracy Celem pracy jest charakterystyka cukrzycy typu 2 pod kątem podejmowania aktywności fizycznej przez chorych. Omówione zostaną podstawowe objawy oraz powikłania cukrzycy, rola i zastosowanie wysiłku fizycznego zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu cukrzycy, a także istotne w tym procesie znaczenie balneoterapii i fizykoterapii.

Podstawowe objawy i powikłania cukrzycy Cukrzyca typu 2 początkowo przebiega bezobjawowo – dotyczy to aż ponad połowy chorych. Z czasem jednak mogą pojawić się takie symptomy, jak wzmożone wydalanie moczu (określane jako poliuria), zwiększone pragnienie (polidypsja), senność oraz osłabienie, rzadziej także chudnięcie [1]. Cukrzyca może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak mikroangiopatie czy makroangiopatie. Do pierwszej grupy zalicza się retinopatię cukrzycową, nefropatię cukrzycową, neuropatię cukrzycową oraz stopę cukrzycową. Retinopatia to nieprawidłowości dotyczące narządu wzroku, ze szczególnym uwzględnieniem siatkówki oka, związane ze zmianami zachodzącymi w naczyniach włosowatych [7]. Retinopatia cukrzycowa jest zależna od stopnia i czasu trwania hiperglikemii. Wyróż-

nia się dwa podstawowe typy – retinopatię prostą lub proliferacyjną. Kolejnym z typowych powikłań cukrzycowych wynikających z mikroangiopatii jest nefropatia cukrzycowa, która w USA stanowi główną przyczynę niewydolności nerek. W przypadku osób chorujących na cukrzycę związana jest z nadmierną ilością białka w moczu (początkowo charakteryzuje się zmniejszoną ilością białka – 30–299 mg na dobę, wówczas określa się ją mianem mikroalbuminurii; w późniejszej fazie ilość białka zwiększa się powyżej 500 mg na dobę) [8]. Stosunkowo często występującym powikłaniem jest neuropatia cukrzycowa, definiowana jako dysfunkcja nerwów obwodowych. Stwierdza się ją na podstawie badań oraz poprzez wykluczenie innych możliwych przyczyn wystąpienia tych objawów lub dolegliwości. Neuropatia cukrzycowa dotyczy od 10% do aż 90% chorych, choć jej patogeneza do dzisiaj nie została jednoznacznie scharakteryzowana. Przypisuje się jej jednak podłoże wieloczynnikowe, na podstawie którego wyróżnia się dwie hipotezy: metaboliczną i naczyniową [9, 10]. Przykładem neuropatii cukrzycowej jest artropatia Charcota, która charakteryzuje się obrzękiem stawów oraz niedającymi objawów pęknięciami, a nawet złamaniami kości, z nieprawidłowym gojeniem się tych urazów i oznakami okołostawowych zwapnień w tkankach. W przypadku neuropatii najskuteczniejszym postępowaniem jest ochrona przed urazami oraz nienarażanie kończyny na zbyt wysoką temperaturę, a także zachowanie odpowiedniej higieny, aby zapobiec zgorzeli [11]. Ostatni przykład mikroangiopatii – stopa cukrzycowa (nazywana także zespołem stopy cukrzycowej) – spowodowany jest niewyrównanym poziomem glikemii, która może prowadzić do zmniejszenia odporności i większej skłonności do inwazji bakteryjnych. Zauważalne jest także zmniejszenie oporności skóry i pogorszenie odruchów angiologicznych. Patologiczne zmiany dotyczą również tkanek miękkich. Neuropatia, upośledzając odczuwanie temperatury czy dotyku, prowadzi do częstszego występowania niekontrolowanych urazów mechanicznych i deformacji układu kostnego, w konsekwencji czego aż w 50% przypadków następuje amputacja kończyny [10, 11].

Rola aktywności fizycznej w cukrzycy typu 2 Kluczowe znaczenie w leczeniu cukrzycy typu 2 ma systematyczna aktywność fizyczna. Usprawnianie ruchowe stanowi niefarmakologiczną metodę leczenia oraz profilaktyki powikłań cukrzycy. Regularne podejmowanie wysiłku fizycznego pozwala na prawidłowe zrównoważenie bilansu energetycznego. U osób ze zdiagnozowaną cukrzycą zaleca się stosowanie wysiłku fizycznego w stopniu umiarkowanym, co oceniane jest jako jednodniowy wydatek energetyczny wartości 300 kcal w ciągu 30 minut [12]. Ponadto aktywność fi-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

zyczna odgrywa istotną rolę w przeciwdziałaniu insulinooporności, ponieważ wpływa na zwiększenie wrażliwości na insulinę przede wszystkim komórek budujących tkankę mięśniową [13]. Wynika to ze wzrostu czynności i ilości glukoreceptorów, które pozwalają na uaktywnienie mechanizmu transportu przez błonę komórkową, a także intensyfikują działanie insuliny i pooprawiają tolerancję glukozy [14]. Wartym uwagi wynikiem wysiłku fizycznego jest to, że poprawa wrażliwości na insulinę nie występuje tylko w momencie podejmowania aktywności, lecz utrzymuje się nawet przez kolejne 72 godziny po jej zakończeniu. Znaczące jest też zwiększenie eksploatacji glukozy, co prowadzi do obniżenia hiperglikemii stanowiącej przyczynę wielu objawów typowych dla cukrzycy. Wiele badań podkreśla również istotność aktywności fizycznej w prewencji powikłań układu krążenia osób chorych na cukrzycę [15–17].

Zastosowanie wysiłku fizycznego u osób z cukrzycą typu 2 Preferowana aktywność fizyczna u osób z cukrzycą polega na wykonywaniu ćwiczeń o charakterze dynamicznym, tlenowym. Najczęściej podejmowany wysiłek fizyczny to: gimnastyka ogólnousprawniająca prowadzona w zamkniętym pomieszczeniu lub na świeżym powietrzu, jazda na cykloergometrze lub rowerze, nordic walking oraz pływanie. Zalecaną i łatwą do realizacji ze względu na brak konieczności posiadania odpowiedniego sprzętu formą aktywności fizycznej jest 30-minutowy marsz 5 razy w tygodniu. Istotnym aspektem planowania programu usprawniania u osób z cukrzycą jest intensywność wysiłku wyznaczana na podstawie przynależności do danej grupy wiekowej [18]. Wskaźnikiem określającym stopień obciążenia wysiłkiem jest pułap tlenowy (VO2 max), którego wartość u osób ze stwierdzoną cukrzycą powinna wynosić 40–50% VO2 max. Zbyt intensywnie przeprowadzany trening może przyczynić się do spadku lub gwałtownego wzrostu glukozy we krwi, nagłego zwiększenia ciśnienia tętniczego czy do uszkodzenia wzroku na skutek retinopatii i wylewu krwi w obrębie gałki ocznej, dlatego niezwykle ważne jest stosowanie się do ustalonych zaleceń. Indywidualne planowanie wysiłku fizycznego u osób z cukrzycą typu 2 powinno uwzględniać: występujące przeciwwskazania, analizę poziomu glukozy przed, podczas i po wysiłku, dobór właściwego, odpowiednio dopasowanego obuwia, najlepiej z tworzywa naturalnego, z szerokim przodem, tak aby podczas aktywności nie dochodziło do powstawania otarć oraz odcisków i modzeli, a także edukację dotyczącą samodzielnego kontrolowania glikemii [19]. Do podstawowych przeciwwskazań do wysiłku fizycz nego osób z cukrzycą należą: • hiperglikemia lub hipoglikemia – u osób z cukrzycą typu 2 wartość powyżej 300 mg/dl lub poniżej 100 mg/dl, retinopatia – zwiększająca ryzyko uszkodzenia wzroku,

• nefropatia – wysiłek fizyczny może przyczynić się do spotęgowania białkomoczu, • neuropatia w obszarze układu autonomicznego – istnieje ryzyko wystąpienia hipotonii ortostatycznej, zaburzeń rytmu serca czy niedokrwienia. Ważne jest również, aby nie wprowadzać aktywności fizycznej w momencie szczytowego działania insuliny. Poza wysiłkiem aerobowym wiele korzyści przynoszą ćwiczenia oporowe, których istotną cechą jest fakt, że powodują łagodny, stopniowy spadek glikemii, co obniża ryzyko wystąpienia hipoglikemii. Istotą ćwiczeń oporowych jest zwiększenie siły mięśniowej, co można osiągnąć poprzez wykonywanie ćwiczeń w kilku seriach, z małą liczbą powtórzeń, ale z dużym obciążeniem treningowym danej partii ciała. Obciążenie treningowe powinno być zwiększane proporcjonalnie do rosnącej pod wpływem systematycznej aktywności siły mięśniowej. Najefektywniejszy rodzaj treningu siłowego polega na stosowaniu 8–12 powtórzeń danego ćwiczenia w 1–3 seriach [12, 17, 20, 21]. W XXI w. cukrzyca nie stanowi bezwzględnego przeciwwskazania do wyczynowego uprawiania sportu przez młode osoby. Aby nie dopuścić do niepożądanych powikłań, należy jednak stosować się do określonych zaleceń oraz posiadać niezbędną wiedzę dotyczącą samokontroli. Uprawianie wybranej dyscypliny sportowej wymaga współpracy interdyscyplinarnej: trenera, diabetologa, dietetyka oraz psychologa, których zadaniem jest przekazanie zawodnikowi wiedzy na temat choroby i związanego z nią postępowania [2]. Podczas treningów czy zawodów niezbędna jest nieustanna kontrola poziomu glukozy we krwi. Jeżeli podejmowany wysiłek ma bardzo intensywny oraz długotrwały charakter, np. udział w triatlonie, należy obniżyć dawkę insuliny nawet o 70–90%. Sportowcy uprawiający dyscypliny charakteryzujące się zmiennością intensywności wysiłku, np. gry zespołowe, powinni spożywać dodatkowe porcje węglowodanów oraz pamiętać o konieczności zmierzenia poziomu glikemii podczas przerw [2, 12].

Rola różnych aktywności w przeciwdziałaniu powikłaniom cukrzycowym Biorąc pod uwagę występujące powikłania cukrzycowe, takie jak neuropatia, mikro- i makroangiopatia, warto w procesie leczenia uwzględnić odpowiednie programy usprawniania chorych. W przypadku neuropatii zaleca się systematyczną aktywność fizyczną, która opóźnia rozwój niepożądanych powikłań. Podstawą terapii są ćwiczenia czynne wolne oraz ogólnousprawniające. Neuropatia ruchowa skutkuje zanikami mięśniowymi w obszarze stóp, czego konsekwencją są deformacje i rozwój patologicznego wzorca chodu. Niezwykle istotne w tej sytuacji są ćwiczenia, których celem jest zwiększenie siły mięśniowej stóp oraz po-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

prawiające równowagę ciała. Dla poprawy ukrwienia, odżywienia oraz usprawnienia przewodnictwa układu nerwowego zaleca się także masaż [22]. U pacjentów z występującą neuropatią o charakterze autonomicznym w planowanej aktywności fizycznej należy uwzględnić ryzyko wystąpienia hipotonii ortostatycznej oraz problemów wieńcowych. Powikłania w postaci makroangiopatii znacznie zwiększają ryzyko pojawienia się powikłań układu sercowo-naczyniowego [23]. Dużą rolę w tym przypadku odgrywa kinezyterapia. Szczególne zastosowanie w leczeniu zaburzeń naczyniowych mają ćwiczenia, które polegają na naprzemiennym wykonywaniu aktywności w ułożeniu powodującym niedokrwienie lub przekrwienie kończyn dolnych (ryc. 1., ryc. 2.). Ponadto zaleca się stosowanie takich form aktywności jak marsze lub zajęcia na basenie [10].

Ryc. 1. Ćwiczenie Buergera w pozycji powodującej przekrwienie kończyn dolnych

Ważnym elementem w leczeniu owrzodzeń w stopie cukrzycowej jest odciążenie stopy. Do podstawowych metod odciążania należą noszenie indywidualnie dopasowanych butów odciążających i korzystanie z termoplastycznych wkładek, które poprzez odpowiednie uformowanie zapewniają równomierny rozkład nacisku ciężaru ciała na podeszwową stronę stopy i pozwalają na odciążenie zmienionych chorobowo miejsc. W celu odciążenia ran w zespole stopy cukrzycowej stosuje się także łuski pełnokontaktowe gipsowe [11].

Znaczenie fizykoterapii i balneoterapii W leczeniu i usprawnianiu warto zastosować indywidualnie zaplanowane formy fizykoterapii oraz balneoterapii, w zależności od objawów lub powikłań związanych z cukrzycą. W przypadku występowania makroangiopatii zaleca się stosowanie zabiegów wymienionych w tabeli 1. [24]. W przypadku stopy cukrzycowej stosowanie balneo fizykoterapii zaleca się przede wszystkim pacjentom, u których nie występują owrzodzenia neurotroficzne. Przeciwwskazaniami do fizykoterapii u osób z zespołem stopy cukrzycowej są także infekcje, stany ostre ogólnoustrojowe lub neuroartropatia Charcota oraz niewyrównanie metaboliczne cukrzycy. Zaburzenia czucia związane z neuropatią stanowią istotne przeciwwskazanie do stosowania zabiegów z zakresu elektroterapii. Osoby z owrzodzeniem troficznym powinny także unikać kąpieli wodnych, borowinowych oraz zabiegów ultradźwiękami. Główny cel zabiegów balneofizykalnych w leczeniu zespołu stopy cukrzycowej to przede wszystkim zmniejszanie obrzęków, niwelowanie dolegliwości bólowych oraz działanie przeciwzapalne. Najczęściej polecane zabiegi zostały przedstawione w tabeli 2. [25]. Osobom, u których występują niewielkiego rozmiaru owrzodzenia, zaleca się zwłaszcza: jonoforezę z wykorzystaniem jonów hydroksylowych, laser helowo-neonowy o mocy 25 W, kąpiele kwasowęglowe oraz tlenowo-ozonowe [25].

Podsumowanie

Ryc. 2. Ćwiczenie Buergera w pozycji powodującej niedokrwienie kończyn dolnych

W związku z tym, że na przełomie ostatnich lat liczba zachorowań na cukrzycę typu 2 istotnie wzrosła, istnieje konieczność wdrożenia powszechnego postępowania profilaktycznego i leczniczego. Poza standardowymi procedurami leczniczymi kluczowe zastosowanie ma fizjo terapia. Niezwykle ważną rolę u osób ze zdiagnozowaną cukrzycą odgrywają działania profilaktyczne, mające na celu niedopuszczenie do rozwoju poważnych powikłań cukrzycowych, takich jak mikro- i makroangiopatie, neuropatie czy stopa cukrzycowa. Systematyczne i właściwe zastosowanie aktywności fizycznej przynosi wiele ko-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Tabela 1. Zabiegi zalecane u osób z makroangiopatią cukrzycową Fizykoterapia – galwanizacja o przebiegu podłużnym przez 20 minut, w dawce 0,1 mA/cm2 – prądy diadynamiczne: LP oraz DF przez 10–15 minut – zabiegi z wykorzystaniem pola magnetycznego niskiej częstotliwości: 12–20 Hz oraz w dawce 6–8 mT – diatermia krótkofalowa: dawka oligotermiczna

Balneoterapia – zastosowanie okładów z pasty borowinowej na kończyny, temperatura powinna wynosić 37°C – kąpiel kwasowęglowa: pacjent powinien być zanurzony od pasa w dół – kąpiel siarczkowo-siarkowodorowa: temperatura kąpieli powinna wynosić 36°C

Tabela 2. Zabiegi zalecane u osób ze stopą cukrzycową Fizykoterapia – magnetoterapia: dawka 8 mT, o przebiegu sinusoidalnym

rzyści zdrowotnych, m.in. wpływa na poprawę insulino wrażliwości i gospodarkę węglowodanową organizmu, znacznie obniżając ryzyko wystąpienia powikłań. Poza kinezyterapią duże znaczenie mają zabiegi z zakresu balneofizykoterapii, w przypadku cukrzycy dostępne przede wszystkim w uzdrowiskach. Indywidualny dobór ćwiczeń, właściwych zabiegów oraz ich parametrów, a także edukacja pacjenta w zakresie kontroli glikemii podczas ćwiczeń są niezwykle ważnymi elementami postępowania u osób z cukrzycą typu 2 [26, 27].

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Interna Szczeklika 2017. Szczeklik A, Gajewski P (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2017. 2. Skorupska S, Chomiuk T, Mamcarz A. Czy sport to zdrowie dla chorego na cukrzycę? Prz Kardiodiabetol 2008; 3: 232-236. 3. Szymczyk I. Definicja, etiopatogeneza i klasyfikacja cukrzycy. Fabian W, Koziarska-Rościszewska M, Szymczyk I. Cukrzyca. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2008. 4. Ponikowska I, Chojnowski J. Uzdrowiskowe leczenie chorych na cukrzycę z przewlekłymi powikłaniami. Zamojskie Studia i Materiały 2011; 1: 77-80. 5. Jagielski AK, Piesiewicz A. Cukrzyca wyzwaniem dla medycyny XXI wieku – wnioski z badań klinicznych i biochemicznych. Post Bioch 2011; 57: 191-199. 6. Mędrela-Kuder E. Aktywność fizyczna jako dodatkowa forma rehabilitacji chorych na cukrzycę typu 2. Roczniki PZH 2010; 61: 87-90. 7. Koziarska-Rościszewska M. Mikroangiopatie. W: Strojek K, Fabian W, Koziarska-Rościszewska M, Szymczyk I. Cukrzyca. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2008. 8. Fowler MJ. Mikro i mikronaczyniowe powikłania cukrzycy. Diabet Dypl 2011; 8: 40-44. 9. Szczyrba S, Kozera G, Bieniaszewski L i wsp. Neuropatia cukrzycowa – patogeneza, rozpoznawanie, zapobieganie, leczenie. Forum Med Rodz 2010; 4: 339-355. 10. Nowacka-Kłos M, Studzińska K, Drozd A i wsp. Postępowanie fizjoterapeutyczne w powikłaniach cukrzycy. Forum Med Rodz 2013; 7: 328-337. 11. Tatoń J. Profilaktyka zespołu stopy cukrzycowej oparta na patofizjologii. Med Metab 2014; 18: 76-82. 12. Bazzano LA, Serdula M, Liu S. Prevention of type 2 diabetes by diet and life style modification. J Am Coll Nutr 2005; 24: 310-319.

Balneoterapia – okłady z pasty borowinowej o temperaturze 37°C – kąpiel kwasowęglowa: temperatura wody powinna wynosić 34–35°C – kąpiel wirowa: zabieg dotyczy obszaru kończyn dolnych

13. Dagogo-Jack S. Primary prevention of type-2 diabetes in developing countries. J Natl Med Assoc 2006; 98: 415-419. 14. Kriska A, Saremi A, Hanson R i wsp. Physicalactivity, obesity and the incidence of type 2 diabetes in high-risk population. Am J Epidemiol 2003; 158: 669-675. 15. Laaksonen D, Lindström J, Lakka T i wsp. Physicalactivity in the prevention of type 2 diabetes. The Finnish Diabetes Prevention Study. Diabetes 2005; 54: 158-165. 16. Aune D, Norat T, Leitzmann M i wsp. Physicalactivity and the risk of type 2 diabetes: a systematic review and dose-response metaanalysis. Eur J Epidemiol 2015; 30: 529-542. 17. Włochal M, Nowak M, Kanikowska A i wsp. Potrzeba rehabilitacji w chorobach metabolicznych. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2015; 6: 64-73. 18. Nicolucci A, Balducci S, Cardelli P i wsp. Improvement of quality of life with supervised exercise training in subjects with type 2 diabetes mellitus. Arch Intern Med 2011; 171: 1951-1953. 19. Sigal RJ, Kenny GP, Boulé NG i wsp. Effects of aerobic training, resistance training, or both on glycemic control in type 2 diabetes: a randomized trial. Ann Intern Med 2007; 147: 357-369. 20. Ponikowska I, Chojnowski J. Fizjoterapia w cukrzycy i otyłości. W: Kasprzak W. Fizjoterapia kliniczna. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2010. 21. Gordon BA, Benson AC, Bird SR i wsp. Resistance training improves metabolic health in type 2 diabetes: A systematic review. Diabetes Research and Clinical Practice 2009; 83: 157-175. 22. Ezzo J, Donner T, Nickols D i wsp. Is massage useful in the management of diabetes? A systematic review. Diabetes Spectr 2001; 14: 218-224. 23. Gabbay RA, Lendel I, Saleem TM i wsp. Nurse case management improves blood pressure, emotional distress and diabetes complication screening. Diabetes Res Clin Pract 2006; 71: 28-35. 24. Zavadiak MI, Tsokalo VA, Shman’ko VI. Effectiveness of ozokerite, balneo- and physiotherapy in the combined treatment of diabetes mellitus patients (the late results). Vopr Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult 1988; 4: 55-56. 25. Maruszewska A, Saran T, Tochman-Gawda A i wsp. Zastosowanie skojarzonej terapii TENS i kwasu α-liponowego w leczeniu polineuropatii cukrzycowej kończyn dolnych. Acta Balneol 2016; 4: 239-243. 26. Nowicka SA, Węgrzynowski A, Stanišić M i wsp. Wpływ indywidualnego zaopatrzenia ortopedycznego na stan stopy z zespołem stopy cukrzycowej neuropatycznej. Pielęg Chir Angiol 2014; 2: 77-81. 27. Mrozikiewicz-Rakowska B, Jawień A, Sopata M i wsp. Organizacja opieki nad chorymi z zespołem stopy cukrzycowej. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Leczenie Ran 2015; 12: 83-112.

Factors determining the health locus of control in patients and healthy individuals

Czynniki determinujące umiejscowienie kontroli zdrowia u osób chorych i zdrowych

Katarzyna Cierzniakowska, Maria T. Szewczyk, Elżbieta Kozłowska, Aleksandra Popow, Paulina Mościcka, Justyna Cwajda-Białasik Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 44–50 Praca wpłynęła: 26.02.2018; przyjęto do druku: 20.04.2018 Adres do korespondencji: Katarzyna Cierzniakowska, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Łukasiewicza 1, 85-821 Bydgoszcz, e-mail: kasia.cier@o2.pl

Summary

Streszczenie

Aim of the study: The aim of this study was to compare the dimensions of the Multidimensional Health Locus of Control (MHLC). Material and methods: This study included 296 individuals. This group included 99 patients of the General, Gastroenterological, Colorectal, and Oncological Surgery Ward hospitalised due to the primary surgical treatment of colorectal cancer (Group A) and 100 patients who were operated on due to gallstones (Group B). The control group (Group C) comprised 97 participants who were free from cancer or gallstones and selected at random from visitors to the Clinic. All participants were asked to complete the standardised questionnaire Multidimensional Health Locus of Control (MHLC) along with the General Self-Efficacy Scale (GSES). Results: The only MHLC dimension whose values differed significantly between compared groups was the Powerful others parameter. Mean values of this dimension in both groups of patients were significantly higher than in the controls. On detailed analysis, this finding was confirmed only in participants aged 65 years or older, as well as in married and professionally inactive individuals. Conclusions: This study explicitly revealed that in lieu of disease, people transfer to others most responsibility for their health, which is not a fully favourable attitude. Consequently, they should be provided with proper support oriented towards strengthening their internal health locus of control along with acceptance and active participation in the therapy ordered by a doctor. Special attention should be paid to lonesome patients. Moreover, systemic activities should be undertaken to provide easier access to health services for professionally active patients.

Cel pracy: Celem pracy było porównanie wartości poszczególnych wymiarów skali MHLC w jednolitych grupach osób chorych o różnym rokowaniu i ludzi zdrowych o podobnym rozkładzie zmiennych metrykalnych. Materiał i metody: Badaniem objęto 296 osób. W tej próbie znalazło się 99 kolejnych pacjentów Oddziału Klinicznego Chirurgii Ogólnej hospitalizowanych z powodu pierwotnego leczenia chirurgicznego raka jelita grubego (grupa A) oraz 100 kolejnych pacjentów operowanych z powodu kamicy pęcherzyka żółciowego (grupa B). Grupę kontrolną (grupa C) stanowiło 97 uczestników wolnych od choroby nowotworowej i kamicy pęcherzyka żółciowego, dobranych losowo spośród osób odwiedzających chorych na Oddziale. Wszystkich uczestników poproszono o wypełnienie standaryzowanych arkuszy Wielowymiarowej skali umiejscowienia kontroli zdrowia (MHLC) oraz Skali uogólnionej własnej skuteczności (GSES). Wyniki: Jedynym wymiarem MHLC, którego wartości różniły się istotnie między porównywanymi grupami, był parametr Wpływ innych. Średnie wartości tego wymiaru w obu grupach pacjentów były znacznie wyższe niż w grupie kontrol nej. W szczegółowej analizie stwierdzono to tylko u uczestników w wieku 65 lat lub starszych, a także u osób zamężnych i nieaktywnych zawodowo. Wnioski: Przeprowadzone badanie jednoznacznie wykazało, że osoby chore w znacznym stopniu przenoszą ciężar kontroli zdrowia na innych, co jest zjawiskiem nie do końca korzystnym. W związku z tym konieczne jest zapewnienie im odpowiedniego wsparcia, ukierunkowanego na wzmocnienie kontroli wewnętrznej oraz akceptację i zaangażowanie w terapię. Szczególną opieką należy otoczyć osoby samotne. Potrzebne są też działania systemowe umożliwiające lepszy dostęp do opieki zdrowotnej pacjentom, którzy w momencie rozpoznania choroby byli aktywni zawodowo.

Key words: health locus of control, MHLC, GSES, self-efficacy.

Słowa kluczowe: umiejscowienie kontroli zdrowia, MHLC, GSES, poczucie własnej skuteczności.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Introduction The health awareness of a community is very important from the viewpoint of health prevention [1]. Health awareness can be defined as sufficient knowledge in regard to risk factors for various diseases, and practical application of this knowledge in order to avoid these factors whenever possible, or reduced exposure to them. Another manifestation of sufficient health awareness is partaking in regular prophylactic screening to detect potential diseases at the early stages when the probability of recovery is markedly higher. Finally, cooperation with a physician in the course of the therapeutic process and following his/her prescriptions constitute measures of health awareness in case of disease. Therefore, it can be generalised that high health awareness corresponds to exhibiting proper health behaviours [2]. Health behaviours undoubtedly play important roles in determining the health status of communities, but the evaluation of these roles remains difficult. Proper health behaviours (or lack of them) usually have long-term consequences, with the identification of respective cause-effect relationships having proven to be difficult. Research in this field is also complicated due to the the complex characteristics of the activities involved in health behaviours. Potential factors that may influence health behaviour level include age and gender, educational level, place of residence, financial and time resources, psychological status, and environmental considerations, among others. In the case of patients, participation within the therapeutic process is also modulated by their awareness pertaining to diagnosis and further prognosis [3-5]. However, the role of all these aforementioned factors and their mutual interactions during health awareness determination are still not fully understood [3]. Consequently, health psychologists still search for standardised tools allowing indirect evaluation of health awareness measures. One such tool is the Multidimensional Health Locus of Control (MHLC), which was designed in 1970 [6-8]. MHLC analyses the respondent’s expectations pertaining to three dimensions of health control: internality, powerful others, and chance. From a prevention viewpoint, high values of internality are most desirable, whereas during the therapeu-

tic process also an important role of powerful others (namely: medical personnel) is required. Numerous comparative studies on values of particular MHLC dimensions in health and diseased individuals have been performed thus far [9-16]. However, the results of these studies are not entirely consistent – mostly due to the presence of many confounders. Consequently, the aim of this study was to compare particular MHLC dimensions between two homogeneous groups of patients with different prognoses and a group of healthy individuals with similar distribution of demographic variables. Additionally, this study analysed the influence of demographic variables on particular MHLC dimensions along with the relationship between MHLC type distribution and the distribution of the General Self-Efficacy Scale (GSES) values – a tool designed to assess self-beliefs to cope with a variety of difficult demands in life.

Material and methods This study included 296 individuals. This group included 99 patients of the General, Gastroenterological, Colorectal, and Oncological Surgery Ward hospitalised due to primary surgical treatment of colorectal cancer (Group A) and 100 patients who were operated on due to gallstones (Group B). The control group (Group C) comprised 97 participants who were free from cancer or gallstones and selected at random from visitors to the Clinic. The statistical characteristics of the study participants are summarised in Table 1. Patients from Group A and B were subjected to a questionnaire survey during the pre-operative period, whereas participants in the control group completed the questionnaire during their visits to the Clinic. All participants were asked to complete the standardised questionnaire “Multidimensional Health Locus of Control” (MHLC) along with the “General Self-Efficacy Scale” (GSES) form, kindly provided by the Workshop of Psychological Tests by the Polish Psychological Society in Warsaw. The MHLC form includes 18 statements pertaining to general respondent expectations in three dimensions of health control: 1) Internality, 2) Powerful others, and 3) Chance. Possible scores for each dimension ranges from six to 36 points. Depending

Table 1. Statistical characteristics of the study participants Parameter

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

Age (years)

p value1

64.19 ±9.92

60.94 ±10.73

62.11 ±10.99

0.091

≥ 65 years, n (%)

55 (55.56)

39 (39.00)*

40 (41.24)*

0.040

Women, n (%)

46 (46.46)

56 (56.00)

48 (49.48)

0.388

Married, n (%)

72 (72.73)

67 (67.00)

70 (72.16)

0.620

Professionally active, n (%)

26 (26.26)

33 (33.00)

36 (37.11)

0.259

ANOVA or Pearson’s chi-square test, *significant differences between groups

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

on the dimension, Cronbach’s reliability index (alpha index) of the Polish MHLC version ranges from 0.54 to 0.74 [3]. Designed in 1990, the GSES form includes 10 questions regarding general self-beliefs of respondent to cope with a variety of difficult demands in life [17]. Cronbach’s reliability index (alpha index) of the Polish GSES version amounts to 0.78 [3]. The three groups of subjects were compared in terms of mean levels of each of the three MHLC dimensions and mean values of GSES, as well as in terms of MHLC type distribution [18] and the distribution of GSES values within the standard ten scale for the Polish population [3]. Also, associations between demographic variables and mean levels of each of the three MHLC dimensions were analysed along with the relationship between MHLC type distribution and GSES distribution within the standard ten scale. Continuous variables were presented as arithmetic means and their standard deviations (SD). Normal distribution was tested using the Shapiro-Wilk test. Arithmetic means between the A, B, and C groups were compared using ANOVA and the Tukey post-hoc test. The influence of demographic (grouping) variables on mean values of each of the three MHLC dimensions within particular groups of patients was analysed with an aid of Student’s t-test for independent variables. Discrete variables were presented as number and percentage distributions. Their distributions amongst the groups and the relationship between MHLC type distribution and GSES distribution within the standard ten scale were compared using the Pearson’s chi-square test. Calculations were performed

using Statistica 7 (StatSoft®, Poland) software, with statistical significance defined as p ≤ 0.05.

Results The only MHLC dimension whose values differed significantly between compared group was the Powerful others parameter. Mean values of this dimension in both groups of patients were significantly higher than in the controls (Table 2). Female colorectal cancer patients were characterised by significantly lower values of Internality than males from Group A. Mean values of Internality amongst women from this group were also significantly higher compared to female gallstone patients and women from the control group. In the male subgroup of gallstone patients, in turn, the mean values of Chance were significantly lower than in women affected with this disease (Table 3). No significant influences of participant age and marital status and their employment status were observed on the mean values of particular MHLC dimensions. The occurrence of higher values of Powerful others in the case of disease was confirmed only in subgroups of participants aged 65 years or older, as well as in married and professionally inactive individuals (Tables 4-6). Analysed groups did not differ in terms of MHLC type distribution. Undifferentiated weak type of health locus of control predominated within all analysed groups (Table 7).

Table 2. Mean values (±standard deviations) of particular MHLC dimensions in colorectal patients (Group A) and gallstone patients (Group B) and in the controls (Group C) Parameter

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

Internality

26.40 ±6.09

27.52 ±5.17

27.68 ±5.05

0.204

Powerful others

29.89 ±4.73

29.92 ±5.25

26.93 ±6.12*

< 0.001

Chance

24.56 ±5.81

24.30 ±6.22

22.93 ±5.81

0.123

ANOVA, *significant differences between groups (Tukey post-hoc test, p ≤ 0.05)

Table 3. Mean values (±standard deviations) of particular MHLC dimensions in analysed groups stratified depending on participant gender Parameter

Gender

Internality

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

female

24.91 ±6.31

27.80 ±5.20*

27.44 ±4.50*

0.017

male

27.70 ±5.64

27.16 ±5.18

27.92 ±5.57

0.792

0.022

0.539

0.641

female

29.15 ±5.63

29.84 ±5.36

26.27 ±6.79*

0.007 0.005

p value Powerful others

Chance

male

30.53 ±3.72

30.02 ±5.16

27.57 ±5.38*

p value2

0.150

0.863

0.298

female

25.13 ±5.64

25.68 ±6.51

23.17 ±6.52

0.111

male

24.06 ±5.96

22.55 ±5.42

22.69 ±5.08

0.320

p value2

0.362

0.012

0.691

ANOVA, 2Student’s t-test for independent variables, *significant differences between groups (Tukey post-hoc test, p ≤ 0.05)

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Table 4. Mean values (±standard deviations) of particular MHLC dimensions in analysed groups stratified depending on participant age Parameter

Age

Group A (n = 99)

Internality

≤ 64 years

26.95 ±5.20

27.64 ±5.06

28.12 ±4.56

0.499

> 65 years

25.96 ±6.74

27.33 ±5.41

27.05 ±5.67

0.506

Powerful others

Chance

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

p value2

0.424

0.775

0.305

≤ 64 years

29.80 ±4.65

29.03 ±5.82

27.63 ±5.88

0.136

> 65 years

29.96 ±4.84

31.31 ±3.88

25.93 ±6.39*

< 0.001

p value2

0.862

0.034

0.178

≤ 64 years

23.70 ±5.54

24.18 ±5.88

23.26 ±5.04

0.665

> 65 years

25.24 ±5.98

24.49 ±6.80

22.45 ±6.80

0.114

p value2

0.194

0.811

0.501

ANOVA, Student’s t-test for independent variables, *significant differences between groups (Tukey post-hoc test, p ≤ 0.05)

Table 5. Mean values (±standard deviations) of particular MHLC dimensions in analysed groups stratified depending on participant marital status Parameter Internality

Marital status

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

single

26.00 ±7.01

27.85 ±4.20

27.96 ±4.89

0.322

married

26.56 ±5.76

27.36 ±5.62

27.57 ±5.13

0.512

0.688

0.658

0.734

single

29.56 ±6.19

29.30 ±5.10

27.85 ±5.63

0.482 < 0.001

p value Powerful others

Chance

married

30.01 ±4.10

30.22 ±5.33

26.57 ±6.31*

p value2

0.670

0.412

0.359

single

24.81 ±5.01

25.58 ±4.72

23.11 ±7.47

0.258

married

24.46 ±6.11

23.67 ±6.79

22.86 ±5.09

0.288

p value

0.787

0.151

0.848

ANOVA, 2Student’s t-test for independent variables, *significant differences between groups (Tukey post-hoc test, p ≤ 0.05)

Table 6. Mean values (±standard deviations) of particular MHLC dimensions in analysed groups stratified depending on participant employment status Parameter

Working

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

Internality

26.32 ±6.13

27.57 ±5.25

27.59 ±5.30

0.308

yes

26.65 ±6.11

27.42 ±5.10

27.83 ±4.66

0.681

p value2

0.809

0.897

0.820

Powerful others

29.93 ±5.01

30.70 ±4.07

27.25 ±6.13*

< 0.001

yes

29.77 ±3.95

28.33 ±6.86

26.39 ±6.16

0.084

0.882

0.033

0.508

24.90 ±5.73

24.99 ±6.23

23.10 ±6.10

0.138

yes

23.58 ±6.03

22.91 ±6.06

22.64 ±5.37

0.817

0.320

0.117

0.709

p value Chance

p value

ANOVA, 2Student’s t-test for independent variables, *significant differences between groups (Tukey post-hoc test, p ≤ 0.05)

Analysed groups did not differ in terms of mean GSES values and these value distributions within the standard ten scale (Table 8). There was significant association between MHLC type of health locus of control and GSES values within the standard ten scale (p = 0.010).

Discussion This study revealed that disease development and treatment necessity are reflected by significant changes in health locus of control distribution, manifested by significantly higher impact of Powerful others when

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Table 7. MHLC type distribution amongst colorectal cancer patients (Group A) and gallstone patients (Group B) and in the controls (Group C) MHLC type

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value1

Strong internal type, n (%)

9 (9.1)

10 (10.0)

11 (11.3)

0.982

Strong external type, n (%)

6 (6.1)

9 (9.0)

8 (8.2)

8 (8.1)

8 (8.0)

11 (11.3)

13 (13.1)

9 (9.0)

10 (10.3)

Powerful others belittling type, n (%) Powerful others augmenting type, n (%)

9 (9.1)

6 (6.0)

7 (7.2)

Chance augmenting type, n (%)

10 (10.1)

10 (10.0)

13 (13.4)

Undifferentiated strong type, n (%)

21 (21.2)

20 (20.0)

16 (16.5)

Undifferentiated weak type, n (%)

23 (23.2)

28 (28.0)

21 (21.6)

Chance belittling type, n (%)

Pearson’s chi-square test

Table 8. Mean values (±standard deviations) of GSES values and their distributions within the standard ten scale in colorectal cancer patients (Group A) and gallstone patients (Group B) and in controls (Group C) Parameter

Group A (n = 99)

Group B (n = 100)

Group C (n = 97)

p value

GSES (pts)

32.07 ±4.75

32.04 ±4.65

31.36 ±4.88

0.5001

1, n (%)

1 (1.0)

0 (0.0)

0.4952

2, n (%)

3 (3.0)

0 (0.0)

3, n (%)

0 (0.0)

1 (1.0)

3 (3.1)

4, n (%)

1 (1.0)

5 (5.0)

3 (3.1)

5, n (%)

5 (5.1)

5 (5.0)

7 (7.2)

6, n (%)

13 (13.1)

16 (16.0)

13 (13.4)

7, n (%)

28 (28.3)

25 (25.0)

30 (30.9)

8, n (%)

27 (27.3)

23 (23.0)

21 (21.6)

9, n (%)

13 (13.1)

15 (15.0)

14 (14.4)

10, n (%)

8 (8.1)

10 (10.0)

6 (6.2)

GSES (standard ten scale)

ANOVA, Pearson’s chi-square test

compared to the controls. However, significant differences in values of particular MHLC dimensions were not noted between the groups of patients with different aetiologies and outcomes (i.e. colorectal cancer and gallstones). The only exception pertained to female colorectal patients whose internal control values were significantly lower than in women from other groups and in male cancer patients. Transferring health locus of control onto powerful others is not surprising in lieu of disease. Similar results were revealed in previous studies of diseased subjects, such as HIV-positive persons, individuals suffering with chronic fatigue syndrome or posttraumatic stress disorder, in epilepsy patients, and kidney cancer [19-23]. One should hope that in the respondents’ opinion the term “others” pertained to healthcare workers. It should be remembered, however, that – particularly in lieu of cancer diagnosis – many patients refer to non-conventional (and frequently evidence-deficient) alternative forms of therapy. This attitude is usually reflected by a delay in proper oncologic therapy and worsened prognosis [24]. Therefore, psychological support should

immediately be provided to the patient whenever cancer (or other disease with unfavourable prognosis) is diagnosed, in order to give direction to his/her expectations regarding health control by others. The results of previous studies suggest that in lieu of disease alternative forms of therapy are sought mainly by individuals with predominant internal health locus of control [25]. Consequently, this group of patients requires particular care and support in the case of disease diagnosis. One should expect that in lieu of disease with a priori unfavourable prognosis, such as colorectal cancer, negative changes will take place in the mentality of many patients, manifested by weakened internal locus of control and an increased role of chance as a determinant of further prognosis. This theory was supported by a study of patients with persistent motor neuron disease [26]. However, we did not observe this phenomenon in our group of colorectal cancer patients. This surprising observation seems at least partly to be related to the fact that our study was carried out at the onset of oncologic therapy, prior to surgery, which raised hopes of recovery in many patients. Plausibly,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

also weakened internal control observed amongst female colorectal patients had similar aetiology. Besides the stronger influence of Powerful others observed amongst Japanese women by Kuwahara et al. [27], and a marked role of Chance in determining the health of women from a Native American minority described by Egan et al. [28], previous studies did not reveal a significant influence of gender on health locus of control distribution. Analysis of particular MHLC dimension values stratified by demographic characteristics of respondents revealed that previously mentioned differences in Powerful others health locus of control pertained only to the subset of married or professionally inactive participants. Therefore, marital status and employment status seem potential determinants of respondent expectations regarding control of their health by other individuals. The influence of these two aforementioned factors on external health locus of control has not been studied thus far. In the case of marital status, the association revealed in this study was probably related to support offered to the patient by his/her family members. This finding points to the necessity of particular care and psychological support provided to lonesome patients who cannot expect any help from their families. In turn, the role of employment status seems to result from the current situation of public healthcare in Poland. Due to long waiting times for specialist consultations and negative employers’ attitude to disease-related absence from work, many professionally active individuals have to delay medical consultation despite their disease. This, in turn, has poor effects on prognosis and disease outcome. This theory was at least partially supported by a study of participation in prophylactic screening by professionally active women [29]. In this study, we did not observe a significant influence of participant age on their expectations regarding health locus of control. This phenomenon probably resulted from the age distribution within the analysed groups; they were predominated by elderly people, and previous studies (also in Polish population) revealed that no significant changes take place in MHLC values after 30 years of age [3]. According to various authors, younger individuals are characterised by predominantly internal health locus of control and also higher impact of the Chance variable. However, with age an increasing role of Powerful others is observed [27, 28, 30-34]. According to the literature, lower educational level is another factor (not included in our analysis) that promotes susceptibility to the Influence of others and the role of Chance [27, 34]. Our analysis revealed significant association between MHLC type distribution of health locus of control and the distribution of GSES values. Therefore, we have

confirmed previously revealed high consistence of these two scales [3]. In lieu of current evidence, proper distribution of health locus of control in diseased individuals has a significant influence on further prognosis. In most previous studies, the predominance of internal control was reflected by better therapeutic results – this phenomenon was described in many disorders, e.g. in hypercholesterolaemia, motor neuron disorders, type 2 diabetes, posttraumatic stress disorder, and epilepsy [21, 26, 31, 35, 36]. Therefore – particularly in lieu of chronic disorders – it seems reasonable to determine a baseline level of health locus of control. It should be further monitored and interventions towards internal locus of control strengthening should be undertaken whenever needed. Studies amongst HIV carriers confirmed that participation in support groups is an efficient factor promoting internal health locus of control [37]. In lieu of this finding and many other advantages, organisation of support groups seems a reasonable component of psychological care in chronically diseased patients. In conclusion, this study explicitly revealed that in lieu of disease, people transfer to others most responsibility for their health, which is not a fully favourable attitude. Consequently, they should be provided with proper support oriented towards strengthening their internal health locus of control along with acceptance and active participation in the therapy ordered by a doctor. Special attention should be paid to lonesome patients. Moreover, systemic activities should be undertaken to provide easier access to health services for professionally active patients.

The authors declare no conflict of interest. References 1. Jimenez EA, Xie Y, Goldsteen K, et al. Promoting knowledge of cancer prevention and screening in an underserved Hispanic women population: a culturally sensitive education program. Health Promot Pract 2011; 12: 689-695. 2. Cierzniakowska K, Szewczyk MT, Kozłowska E, et al. Factors determining the level of health behaviours amongst patients and healthy individuals. Piel Chir Angiol 2018; 1: 20-26 3. Juczyński, Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. 2nd Ed. PTP, Warszawa 2009. 4. Kurowska K, Różańska O. Health behaviors versus health locus of control in people diagnosed with cholelithiasis. Piel Chir Angiol 2014; 1: 35-40. 5. Kózka M, Bazaliński D, Jakubowski K, et al. Factors determining psychosocial functioning of patients with the intestinal stoma. Piel Chir Angiol 2010; 4: 123-129. 6. Wallston BS, Wallston KA, Kaplan GD, et al. The development and validation of the health related locus of control (HLC) scale. J Consult Clin Psychol 1976; 44: 580-585. 7. Wallston KA, Wallston BS, DeVellis R. Development of the multidimensional health locus of control (MHLC) scales. Health Educ Monogr 1978; 6: 160-170.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

8. Norman P, Bennet P. Health locus of control. In: Conner M, Norman P (eds.). Predicting health behavior. Open University Press, Buckingham 1996. 9. Alagna SW, Reddy DM. Predictors of proficient technique and successful lesion detection in breast self-examination. Health Psychol 1984; 3: 113-127. 10. Wallston KA, Stein MJ, Smith CA. Form C of the MHLC scales: a condition-specific measure of locus of control. J Pers Assess 1994; 63: 534-553. 11. Stanton WR, Nada Raja S, Langley J. Stability in the structure of health locus of control among adolescents. Br J Clin Psychol 1995; 34: 279-287. 12. Holm CJ, Frank DI, Curtin J. Health beliefs, health locus of control, and women’s mammography behavior. Cancer Nurs 1999; 22: 149-156. 13. Lin CC, Tsay HF. Relationships among perceived diagnostic disclosure, health locus of control, and levels of hope in Taiwanese cancer patients. Psychooncology 2005; 14: 376-385. 14. Kirkcaldy BD, Siefen RG, Merbach M, et al. A comparison of general and illness-related locus of control in Russians, ethnic German migrants and Germans. Psychol Health Med 2007, 12: 364-379. 15. Ubbiali A, Donati D, Chiorri C, et al. The usefulness of the Multidimensional Health Locus of Control Form C (MHLC-C) for HIV+ subjects: an Italian study. AIDS Care 2008; 20: 495-502. 16. Knappe S, Pinquart M. Tracing criteria of successful aging? Health locus of control and well-being in older patients with internal diseases. Psychol Health Med 2009; 14: 201-212. 17. Schwarzer R, Jerusalem M. Generalized Self-Efficacy Scale. In: Weinman J, Wright S, Johnson M (red.), Measures in health psychology: a user’s portfolio, causal and control beliefs. Windsor: NFER-NELSON, Windsor 1995: 35-37. 18. Wallston KA, Wallston BS. Health locus of control scales. In: Research with the locus of control construct, vol. 1. Lefcourt H (ed.). Academic Press, New York 1981. 19. Ragsdale D, Kotarba JA, Morrow JR Jr, et al. Health locus of control among HIV-positive indigent women. J Asso Nurses AIDS Care 1995; 6: 29-36. 20. van de Putte EM, Engelbert RH, Kuis W, et al. Chronic fatigue syndrome and health control in adolescents and parents. Arch Dis Child 2005; 90: 1020-1024. 21. Asadi-Pooya AA, Schilling CA, Glosser D i wsp. Health locus of control in patients with epilepsy and its relationship to anxiety, depression, and seizure control. Epilepsy Behav 2007; 11: 347-350. 22. Chung MC, Preveza E, Papandreou K i wsp. Locus of control among spinal cord injury patients with different levels of posttraumatic stress disorder. Psychiatry Res 2007; 152: 253-260. 23. Kurowska K, Siekierska I. Disease acceptance versus health locus of control in people after nephrectomy because of the kidney cancer. Piel Chir Angiol 2013; 2: 65-71 24. Er O, Mistik S, Ozkan M, et al. Factors related to complementary/ alternative medicine use among cancer patients in central Anatolia. Tumori 2008; 94: 833-837. 25. McFadden KL, Hernández TD, Ito TA. Attitudes toward complementary and alternative medicine influence its use. Explore 2010; 6: 380-388. 26. Goldstein LH, Atkins L, Leigh PN. Health-related locus of control: does it change in motor neurone disease (MND)? Amyotroph Lateral Scler Other Motor Neuron Disord 2003; 4: 27-30. 27. Kuwahara A, Nishino Y, Ohkubo T, et al. Reliability and validity of the Multidimensional Health Locus of Control Scale in Japan: relationship with demographic factors and health-related behavior. Tohoku J Exp Med 2004; 203: 37-45. 28. Egan JT, Leonardson G, Best LG, et al. Multidimensional health locus of control in American Indians: the strong heart study. Ethn Dis 2009; 19: 338-344. 29. Spaczyński M, Karowicz-Bilinska A, Rokita W, et al. Attendance rate in the Polish Cervical Cancer Screening Program in the years 2007-2009. Ginekol Pol 2010; 81: 655-663. 30. Buckelew SP, Shutty MS Jr, Hewett J, et al. Health locus of control, gender differences and adjustment to persistent pain. Pain 1990; 42: 287-294.

31. Chung MC, Preveza E, Papandreou K, et al. Spinal cord injury, posttraumatic stress, and locus of control among the elderly: a comparison with young and middle-aged patients. Psychiatry 2006; 69: 69-80. 32. Mojs E, Wójciak RW, Kleka P. Internal locus of control of health and smoking cigarettes in young adults. Przegl Lek 2006; 63: 1054-1056. 33. Acharya S. Professionalization and its effect on health locus of control among Indian dental students. J Dent Educ 2008; 72: 110-115. 34. Grotz M, Hapke U, Lampert T, et al. Health locus of control and health behaviour: Results from a nationally representative survey. Psychol Health Med 2011; 16: 129-140. 35. Brown S, Steele K. Nurse-mediated serum cholesterol reduction and health locus of control – a device for targeting health promotion? Br J Gen Prac 1999; 49: 467-468. 36. O’Hea EL, Grothe KB, Bodenlos JS, et al. Predicting medical regimen adherence: the interactions of health locus of control beliefs. J Health Psychol 2005; 10: 705-717. 37. Fontaine KR, McKenna L, Cheskin LJ. Support group membership and perceptions of control over health in HIV+ men. J Clin Psychol 1997; 53: 249-252.

Bezpieczeństwo stosowania długich wlewów 5-fluorouracylu w warunkach domowych przy użyciu portów naczyniowych oraz infuzorów do podawania chemioterapii

The safety of long infusions of 5-fluorouracil at home using venous ports and infusers

Bożena J. Cybulska-Stopa1, Katarzyna Dyląg-Trojanowska2, Małgorzata Mazur3, Marek Jasiówka4 Klinika Nowotworów Układowych i Uogólnionych, Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział w Krakowie Oddział Chirurgii z Pododdziałem Chirurgii Onkologicznej, Zespół Opieki Zdrowotnej w Suchej Beskidzkiej 3 Oddział Chemioterapii Dziennej, Zespół Opieki Zdrowotnej w Suchej Beskidzkiej 4 Klinika Ginekologii Onkologicznej, Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie Oddział w Krakowie 1 2

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 51–55 Praca wpłynęła: 7.05.2018; przyjęto do druku: 12.05.2018 Adres do korespondencji: Bożena J. Cybulska-Stopa, Klinika Nowotworów Układowych i Uogólnionych, Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie Oddział w Krakowie, ul. Garncarska 11, 31-209 Kraków, e-mail: bcybulskastopa@vp.pl

Streszczenie

Summary

Wstęp: Leczenie onkologiczne jest procesem długotrwałym, związanym z dużą liczbą procedur medycznych, w szczególności u chorych otrzymujących chemioterapię. Dotyczy to zwłaszcza pacjentów z nowotworami układu pokarmowego, w przypadku których stosowane są długie, ciągłe wlewy 5-fluo rouracylu (5-FU), wymagające częstych (co 1, 2, 3 tygodnie), kilkudniowych pobytów w szpitalu. Częste hospitalizacje mogą nie tylko powodować obniżenie jakości życia pacjentów i dezorganizować ich życie rodzinne i społeczne, ale także być przyczyną zwiększenia u chorych liczby powikłań zakrzepowo-zatorowych i zakażeń wewnątrzszpitalnych. Cel pracy: Celem pracy jest ocena bezpieczeństwa stosowania infuzorów do podawania chemioterapii w warunkach domowych. Materiał i metody: Aby uniknąć wielokrotnych hospitalizacji, na Oddziale Dziennym Chemioterapii w Zespole Opieki Zdrowotnej w Suchej Beskidzkiej zaczęto stosować infuzory do podawania pacjentom długich wlewów 5-FU. Do leczenia za pomocą infuzorów kwalifikowani byli chorzy w dobrym stanie ogólnym (performance status w skali sprawności wg Eastern Cooperative Oncology Group – PS/ECOG: 0–1), bez istotnych chorób współistniejących. Chemioterapia z użyciem infuzorów była stosowana u chorych z rozpoznaniem raka jelita grubego, żołądka, przełyku oraz trzustki, otrzymujących leczenie paliatywne, jak również uzupełniające i okołooperacyjne. Wyniki: Od marca 2014 r. do czerwca 2016 r. leczenie przeprowadzono u 58 chorych i wykonano w sumie 770 podań 5-FU z zastosowaniem infuzorów do wlewów 22-godzinnych, 48-godzinnych oraz 120-godzinnych. Mediana wieku wynosiła 66 lat (33–78). Nie stwierdzono powikłań związanych z działaniem in-

Introduction: Oncology treatment is a chronic process associated with many medical procedures, especially in patients receiving chemotherapy due to tumors of the digestive system. During treatment, long, continuous infusions of 5-Fluorouracil (5-FU) are used, which require repeated long hospitalizations (every 1- 2-, 3-weeks). Repeated hospitalizations may not only reduce the quality of life of patients, disorganization of their family and social life, but also cause an increase in the number of thromboembolic complications and infections in patients. Aim of the study: The aim of this work was to evaluate the safety of infusers for chemotherapy administered at home. Material and methods: In a Branch Office of the Day Chemotherapy in the District Hospital in Sucha Beskidzka, the use of infusers for long infusion of 5-FU has been initiated in order to avoid repeated hospitalisations. Patients in good condition (PS/ECOG: 0-1) and without significant comorbidities were qualified for treatment with infusers. Chemotherapy regimens (adjuvant or palliative) used in patients diagnosed with cancer of the colon, stomach, and oesophagus include: FOLFOX4, FOLFIRI, ECF, DCF, 5-FU\/LV (de Gramont), PF. All patients have had the port insertion for the administration of chemotherapy. Results: From March 2014 to June 2016, the treatment was conducted in 58 patients (770 applications of 5-FU with infusers; 22, 48, and 120 hours). Patients started treatment in a hospital and then continued infusions with elastomeric infusers at home. The median age was 66 years (range 3378). There were no complications regarding the operation

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

fuzorów do podawania chemioterapii. Nie odnotowano również powikłań z powodu podawania chemioterapii dożylnej (5-FU) w warunkach domowych. W jednym przypadku odnotowano zbyt długi wlew chemioterapeutyku (trwał 25 godzin zamiast 22), prawdopodobnie spowodowany wadliwym działaniem infuzora lub zaciśnięciem wlewu przez chorego. W dwóch przypadkach doszło do niedrożności portu dożylnego do podawania chemioterapii i trzeba było zmienić drogę podania leku. Dzięki zastosowaniu infuzorów można było uniknąć 1068 niepotrzebnych dób hospitalizacji u 58 chorych. Wnioski: Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że leczenie chemioterapią w warunkach domowych jest bezpieczne i poprawia jakość życia chorych dzięki unikaniu hospitalizacji związanej z podaniem leku, pozwalając na normalne funkcjonowanie w rodzinie i w społeczeństwie. Ten typ leczenia wymaga jednak od personelu lekarskiego odpowiedniej kwalifikacji chorych oraz stałego kontaktu z pacjentem, co w dzisiejszych czasach nie stanowi dużego problemu.

of the infusers for the administration of chemotherapy, nor due to administration of intravenous chemotherapy (5-FU) at home. One case reported protracted infusion of chemotherapy (25 h instead of 22 h), probably caused by a malfunction or tightening infuser by the patient. In two cases there was obstruction of the intravenous chemotherapy administration port, and the route of administration of the drug had to be changed. In total 1068 unnecessary days of hospitalisation were avoided in 58 patients. Conclusions: The treatment of patients with chemotherapy at home is safe and improves the quality of life of patients by avoiding hospitalisation. Key words: home chemotherapy, infuser, infusion of 5-FU.

Słowa kluczowe: chemioterapia domowa, infuzor, wlew 5-FU.

Wstęp Leczenie onkologiczne jest procesem długotrwałym, związanym z dużą liczbą procedur medycznych i częstymi pobytami chorych w jednostkach opieki zdrowotnej. Dotyczy to w szczególności chorych z rozsianym procesem nowotworowym otrzymujących chemioterapię paliatywną, gdzie chemioterapeutyki są podawane w sposób cykliczny co 1, 2 lub 3 tygodnie przez bardzo długi czas (od kilku miesięcy do nawet kilku lat) [1–3]. Niestety nie u wszystkich pacjentów możemy zastosować leczenie doustne lub chemioterapię w warunkach ambulatoryjnych. Z tego powodu część chorych musi być hospitalizowana. W szczególności dotyczy to osób leczonych z powodu nowotworów w obrębie układu pokarmowego, ponieważ schematy chemioterapii stosowane w tych nowotworach podawane są najczęściej w formie ciągłych, wielogodzinnych (czasami nawet kilku- lub kilkunastodniowych) wlewów 5-fluorouracylu (5-FU) w odstępach 1-, 2- lub 3-tygodniowych [2–4]. Wymogi Ministerstwa Zdrowia dotyczące programów lekowych w leczeniu zaawansowanego raka jelita grubego zakładają stosowanie chemioterapii wg programów z długimi wlewami 5-FU [5]. Wymaga to wielokrotnych, kilkudniowych pobytów w szpitalu, co może być przyczyną zwiększenia u chorych ryzyka powikłań zakrzepowo-zatorowych czy zakażeń wewnątrzszpitalnych. Ciągłe hospitalizacje powodują również obniżenie jakości życia, frustrację związaną z pobytem w szpitalu, dezorganizację życia osobistego, rodzinnego, zawodowego i społecznego chorych, co może obniżać efektywność chemioterapii i przekładać się na wyniki leczenia.

Materiał i metody Aby uniknąć niepotrzebnych hospitalizacji, od marca 2014 r. na Oddziale Dziennym Chemioterapii w Zespole

Opieki Zdrowotnej w Suchej Beskidzkiej zaczęto stosować infuzory do podawania długich wlewów 5-FU. Na oddziale stosowano infuzory firmy Baxter, aczkolwiek na rynku dostępne są również infuzory innych producentów (np. Dosi-Fuser, FORNIA Disposable Infusion Pump, Elastomerowe pompy APTE). Infuzor jest lekkim, jednorazowym wyrobem medycznym wykorzystującym zbiornik wykonany z elastomerów dla zapewnienia ciągłego wlewu leku. Ma postać strzykawki lub słoiczka, z umieszczoną wewnątrz rurką z elastomeru (ryc. 1.). Podczas napełniania infuzora rurka rozciąga się i wypełnia roztworem leku. Po napełnieniu infuzor działa ze stałym ciśnieniem wewnętrznym. Dozowanie roztworu za jego pomocą jest precyzyjne ze względu na powolne kurczenie się elastomeru z szybkością niezmienną w czasie. Zawartość jest podawana przez filtr cząstek stałych oraz ogranicznik przepływu. Infuzor jest przeznaczony do zapewnienia ciągłego przepływu leku przez określony czas, przy nominalnej prędkości przepływu wskazanej na wyrobie medycznym. W zależności od typu infuzora możliwe jest dozowanie roztworu z szybkością 0,5–10 ml/godz. do 7 dni. Zastosowanie infuzora zapewnia dostarczanie żądanej nominalnej objętości w zakresie ±10% nominalnego czasu wlewu. Na prędkość przepływu wpływa temperatura i lepkość roztworu leku oraz położenie infuzora względem ogranicznika przepływu [6–11]. Do leczenia za pomocą infuzorów byli kwalifikowani chorzy w dobrym stanie ogólnym (performance status w skali sprawności wg Eastern Cooperative Oncology Group – PS/ECOG: 0–1), bez istotnych chorób współistniejących, rozumiejący zalecenia lekarskie. Chemiote rapia z użyciem infuzorów była stosowana zarówno u chorych otrzymujących leczenie paliatywne, jak i leczenie uzupełniające oraz okołooperacyjne. Wszyscy chorzy mieli założone porty do podawania chemioterapii (u chorych leczonych uzupełniająco porty po za-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

kończeniu leczenia były usuwane). Dokładną charakterystykę grupy przedstawiono w tabeli 1. Poszczególne etapy zakładania infuzora u chorego ilustruje rycina 2. Wszyscy chorzy zostali przeszkoleni w zakresie obsługi i obserwacji infuzorów, otrzymywali również specjalne informatory z dokładnymi wytycznymi na wypadek wystąpienia powikłań w trakcie podania leku. Przeprowadzono ponadto szkolenia dla personelu dyżurujących oddziałów szpitala na wypadek zgłoszenia się chorego z infuzorem.

Wyniki Od marca 2014 r. do czerwca 2016 r. leczenie z użyciem infuzorów przeprowadzono u 58 chorych. Wykonano w sumie 770 podań 5-FU z zastosowaniem infuzorów do wlewów 22-godzinnych, 48-godzinnych oraz 120-godzinnych. Mediana wieku wynosiła 66 lat (najmłodszy chory miał 33, a najstarszy 78 lat). Nie zanotowano powikłań związanych z działaniem infuzorów podczas podawania chemioterapii. Nie było również powikłań z powodu podawania chemioterapii dożylnej (5-FU) w warunkach domowych. W jednym przypadku odnotowano zbyt długi wlew chemioterapeutyku (wlew trwał 25 godzin zamiast 22), spowodowany prawdopodobnie wadliwym działaniem infuzora lub zaciśnięciem wlewu przez chorego. W dwóch przypadkach doszło do niedrożności portu do podawania chemioterapii i musiano zmienić drogę podania leku. Dzięki zastosowaniu infuzorów można było uniknąć 1068 niepotrzebnych dób hospitalizacji u 58 chorych (w ośrodkach, w których praktykowane jest podawanie chemioterapii w następnym dniu po przyjęciu chorego do szpitala, może to być nawet o 770 dób hospitalizacyjnych więcej, czyli szacunkowo w takich ośrodkach można uniknąć nawet do 1838 niepotrzebnych dni hospitalizacji) (tab. 2.). Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że leczenie chemioterapią w warunkach domowych jest bezpieczne. Poprawia ono jakość życia chorych, pozwalając im na uniknięcie hospitalizacji związanych z podaniem leku, i pozwala im normalnie funkcjonować w rodzinie i społeczeństwie. Wymaga jednak od personelu odpowiedniej kwalifikacji chorych do tego typu leczenia oraz stałego kontaktu z pacjentem, co w dzisiejszych czasach nie stanowi dużego problemu. Innym ważnym aspektem leczenia domowego jest obniżenie kosztów terapii dzięki unikaniu niepotrzebnych hospitalizacji oraz zmniejszenie liczby powikłań związanych z leczeniem szpitalnym.

Dyskusja Zastosowanie pomp do infuzji dożylnych jest znacznie dłuższe, niż się dzisiaj wydaje, bo pierwsze patenty pomp infuzyjnych pojawiły się już w latach 30.–40.

Ryc. 1. Infuzor wypełniony roztworem leku

Tabela 1. Charakterystyka chorych leczonych przy użyciu infuzorów Parametr liczba wlewów 5-FU z zastosowaniem infuzorów (n = 770) płeć (n = 58) wiek (lata) ECOG (n = 58) rodzaj leczenia (n = 58)

schemat chemioterapii (n = 58)

rozpoznanie (n = 58)

n (%) 22 godz.

649 (84)

48 godz.

62 (9)

120 godz.

59 (7)

kobiety

20 (34,5)

mężczyźni

38 (65,5)

mediana 66 lat

33–78

38 (65,5)

20 (34,5)

uzupełniające

10 (17)

okołooperacyjne

7 (12)

paliatywne

41 (71)

FOLFOX4

19 (33)

FOLFIRI

22 (38)

ECF

8 (14)

DCF

3 (5)

5-FU/LV wg de Gramonta

3 (5)

rak jelita grubego

42 (72)

rak żołądka

11 (19)

rak przełyku

3 (5)

rak trzustki

2 (4)

ubiegłego wieku [12], a podawanie chemioterapii dożylnej w warunkach ambulatoryjnych jest praktykowane na świecie od ponad 40 lat [13]. W latach 80. XX w. Lokich i wsp. za pomocą pomp infuzyjnych prowadzili przez 14–94 dni długie, 24-godzinne wlewy z 5-FU, mitomycy, winblastyny, adriamycyny oraz cis platyny w warunkach domowych, nie obserwując przy tym

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Tabela 2. Szacunkowa liczba unikniętych hospitalizacji w badanej grupie dzięki zastosowaniu infuzorów Rodzaj ośrodka ośrodki rozpoczynające chemioterapię w dniu przyjęcia na oddział

ośrodki rozpoczynające chemioterapię następnego dnia po przyjęciu na oddział

Rodzaj infuzora

Liczba infuzorów

Liczba unikniętych hospitalizacji

Suma wszystkich unikniętych hospitalizacji

22-godzinny

649

1068

48-godzinny

124

120-godzinny

295

22-godzinny

649

1298

48-godzinny

186

120-godzinny

354

1838

Ryc. 2. Poszczególne etapy mocowania infuzora u chorego

znaczących powikłań [13]. Podobnych obserwacji dokonali Quebbeman i wsp., którzy stosowali długie wlewy z 5-FU w warunkach ambulatoryjnych u chorych z rozpoznanym rozsianym rakiem jelita grubego [14]. Również w latach 80. Vokes i wsp. wykazali, że stosowanie w warunkach ambulatoryjnych długich wlewów 5-FU u chorych z nowotworami głowy i szyi jest bezpieczne i lepiej akceptowane przez tych pacjentów [15]. Podobnie Plasse i wsp., porównując kilka rodzajów pomp do ambulatoryjnego podawania chemioterapii, stwierdzili, że jest to bezpieczna i preferowana przez chorych forma leczenia [16]. Zarówno Vokes, jak i Plasse zwrócili uwagę, że koszty stosowania chemioterapii w warunkach domowych są blisko o połowę mniejsze w porównaniu z prowadzeniem chemioterapii w szpitalu (jak podaje Vokes: hospitalizacja to 687 $/dzień, a leczenie ambulatoryjne 321 $/dzień) [15, 16]. W warunkach polskich koszt jednego dnia chemio

terapii wraz z hospitalizacją to ok. 520 zł, a chemioterapii dziennej to ok. 364 zł [17, 18]. Różnice między kosztami leczenia szpitalnego i ambulatoryjnego są więc podobne do tych z cytowanych badań. Dowodzi to, że chemioterapia ambulatoryjna prowadzona za pomocą pomp infuzyjnych może być nie tylko lepszą formą leczenia dla chorego, ale i zdecydowanie tańszą. Obecnie pompy infuzyjne do chemioterapii domowej są stosowane w wielu krajach na całym świecie [19]. Istnieje kilka rodzajów urządzeń do leczenia chemioterapią w warunkach ambulatoryjnych – pompy infuzyjne strzykawkowe, pompy infuzyjne elastomerowe (infuzory) oraz pompy infuzyjne kasetkowe [20–22]. Są one lekkie, przenośne, mogą być zasilane bateriami (pompy strzykawkowe i kasetkowe) lub działać niezależnie od elektroniki i grawitacji (pompy elastomerowe). Ważnym aspektem stosowania chemioterapii domowej jest odpowiednia kwalifikacja chorych do tego

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

typu terapii. Ocena stanu ogólnego chorego, obecność istotnych chorób dodatkowych, a także stopień zrozumienia i realizacji zaleceń lekarskich przez pacjenta powinny być głównymi kryteriami kwalifikacji do leczenia w warunkach domowych [23]. Kolejnym ważnym aspektem jest odpowiednie poinstruowanie i przeszkolenie chorych oraz ich rodzin w zakresie obsługi pompy oraz poinformowanie ich (także w formie pisemnej) o możliwych powikłaniach oraz postępowaniu w razie ich wystąpienia [24]. Szkolenie powinno dotyczyć także personelu medycznego, który może się zetknąć z chorym (lekarze, pielęgniarki, ratownicy medyczni oddziałów ratunkowych i karetek, jak również lekarze rodzinni i pielęgniarki środowiskowe).

Wnioski W przedstawionym badaniu wykazano, że zastosowanie pomp elastomerowych było bezpieczne, a ich używanie nie stanowiło problemu dla chorego. Dzięki zastosowaniu infuzorów można było uniknąć nawet do 1068 niepotrzebnych dób hospitalizacji u 58 chorych (w ośrodkach, w których praktykowane jest podawanie chemioterapii w następnym dniu po przyjęciu chorego do szpitala, może to być nawet o 770 dób hospitalizacyjnych więcej, co oznacza, że w takich ośrodkach można uniknąć nawet do 1838 niepotrzebnych dni hospitalizacji u 58 chorych). Pozwoliło to chorym na pobyt w domu i przyczyniło się do poprawy ich samopoczucia oraz normalnego funkcjonowania w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym.

11. http://painfusor.de/fileadmin/user_upload/documents/anleitungen/PIB_POL_2012.pdf (dostęp: 1.05.2018). 12. https://patents.google.com (dostęp: 1.05.2018). 13. Lokich J, Bothe A, Fine N i wsp. The Delivery of Cancer Chemotherapy by Constant Venous Infusion. Ambulatory Management of Venous Access and Portable Pump. Cancer 1982; 50: 2731-2735. 14. Quebbeman E, Ausman R, Hansen R i wsp. Long-term ambulatory treatment of metastatic colorectal adenocarcinoma by continuous intravenous infusion of 5-fluorouracil. J Surg Oncol 1985; 30: 60-65. 15. Vokes E, Schilsky R, Choi K i wsp. A Randomized Study of Inpatient Versus Outpatient Continuous Infusion Chemotherapy for Patients With Locally Advanced Head and Neck Cancer. Cancer 1989; 63: 30-36. 16. Plasse T, Ohnuma T, Bruckner H i wsp. Portable infusion pumps in ambulatory cancer chemotherapy. Cancer 1982; 50: 27-31. 17. http://www.nfz.gov.pl/zarzadzenia-prezesa/zarzadzenia-prezesa-nfz/zarzadzenie-nr-682016dgl,6510.html (dostęp: 1.05.2018). 18. http://www.nfz-warszawa.pl/dla-swiadczeniodawcow (dostęp: 1.05.2018). 19. http://www.bccancer.bc.ca/drug-database-site/Drug%20Index/ YourInfusor (dostęp: 1.05.2018). 20. Hardy M, Williamson C, Sewell G. An evaluation of six infusion devices for the continuous infusion of cytotoxic drugs in ambulatory patients. J Oncol Pharm Practice 1995; 1: 15-22. 21. Ackermann M, Maier S, Ing H i wsp. Evaluation of the design and reliability of three elastomeric and one mechanical infusers. J Oncol Pharm Practice 2007; 13: 77-84. 22. http://www.rigelmedical.pl/download1/baza_wiedzy/Wprowadzenie%20do%20testow%20Pomp%20Infuzyjnych.pdf (dostęp: 1.05.2018). 23. Davoodi S, Mohammadzadeh Z, Safdari R. Mobile Phone Based System Opportunities to Home-based Managing of Chemotherapy Side Effects. Acta Inform Med 2016; 24: 193-196. 24. Cusano EL, Ali R, Sawyer MB i wsp. Baxter elastomeric pumps: Weighing as an alternative to visual inspection. J Oncol Pharm Pract 2018; 24: 163-169.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Rogowski W, Sulżyc-Bielicka V. Optimal duration of a first-line palliative chemotherapy in disseminated colorectal cancer – a review of the literature from a developing country perspective. Contemp Oncol (Pozn) 2016; 20: 210-214. 2. https://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/colon.pdf (dostęp: 1.05.2018). 3. https://www.nccn.org/professionals/physician_gls/pdf/gastric.pdf (dostęp: 1.05.2018). 4. Leong T, Smithers BM, Michael M i wsp. TOPGEAR: a randomised phase III trial of perioperative ECF chemotherapy versus preoperative chemoradiation plus perioperative ECF chemotherapy for resectable gastric cancer (an international, intergroup trial of the AGITG/TROG/EORTC/NCIC CTG). BMC Cancer 2015; 15: 532. 5. https://www.gov.pl/zdrowie/choroby-onkologiczne(dostęp:1.05.2018). 6. Janicki S, Fiebig A, Sznitowska M. Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 7. http://www.aptekarzpolski.pl/2016/06/systemy-terapeutyczne (dostęp: 1.05.2018). 8. http://www.capca.ca/wp-content/uploads/Baxter-Elastomeric-Pumps-Clinician-Guide11.pdf (dostęp: 1.05.2018). 9. http://www.baxterhealthcare.com.au/downloads/baxter_elastomeric_professional_guide.pdf. (dostęp: 1.05.2018). 10. http://www.baxter.com.pl/Terapie/Plynoterapia.html (dostęp: 1.05.2018).

Czynniki stresogenne w grupie pielęgniarek operacyjnych Stress-inducing factors among a group of operational nurses

Aleksandra Popow1, Katarzyna Cierzniakowska1, Elżbieta Kozłowska1, Ewa Domeracka2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Studenckie Koło Naukowe Zakładu Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 56–63 Praca wpłynęła: 23.04.2018; przyjęto do druku: 23.05.2018 Adres do korespondencji: Katarzyna Cierzniakowska, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Łukasiewicza 1, 85-821 Bydgoszcz, e-mail: kasia.cier@o2.pl

Streszczenie

Summary

Cel pracy: Głównym celem pracy była ocena czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarki operacyjnej. Materiał i metody: Badania przeprowadzono na grupie 90 pielęgniarek operacyjnych. Badane osoby dobrowolnie i anonimowo wypełniały kwestionariusz ankiety oraz dwie standaryzowane skale – Skalę samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji oraz Skalę uogólnionej własnej skuteczności (GSES). Wyniki: Przeprowadzona analiza statystyczna pozwoliła na sklasyfikowanie wymienionych w kwestionariuszu czynników stresogennych w skali od najmniej do najbardziej obciążających pielęgniarki operacyjne. Niekompetencje zawodowe współpracowników zostały uznane za najmniej obciążające, przy wartości średniej 2,69 pkt. Najsilniejsze oddziaływanie stresogenne na pielęgniarki operacyjne wywiera wymaganie zachowania długotrwałej czujności i bezbłędności (4,32 pkt). W każdym z porównań dotyczących wpływu wykształcenia na oddziaływanie czynników stresogennych uzyskano wartości świadczące o braku występujących związków między porównywanymi parametrami (p > 0,05). Średnia wartość skali GSES dla całej grupy wynosiła 30,72 ±4,05, co w interpretacji umiejscawia badanych wśród osób o wysokim poczuciu własnej skuteczności. Ogólny wskaźnik samooceny SES dla całej grupy badanej również kształtował się wysoko. Jego średnia wartość wynosiła 31,4 pkt. Wnioski: Najbardziej obciążającym czynnikiem stresogennym dla pielęgniarek operacyjnych była konieczność zachowania długotrwałej koncentracji i bezbłędności. Doświadczenie zawodowe, wynikające z wykształcenia i stażu pracy, nie miało bezpośredniego wpływu na redukcję występowania czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarek operacyjnych. Badane pielęgniarki cechowało wysokie poczucie własnej skuteczności i wysoka samoocena.

Aim of the study: The main purpose of the study was to evaluate factors considered as stressors in the work of an operating nurse. Material and methods: The study was conducted on a group of 90 operating nurses. The volunteers surveyed and anonymously filled in a questionnaire and two standardised scales: SES Rosenberg’s Scale of Self-Esteem in its Polish Adaptation and the Scale of Generalised Efficacy (GSES). Results: The statistical analysis allowed us to classify the stress factors listed in the questionnaire from the least to the most burdensome operating nurses. Professional incompetence of co-workers was considered the least burdensome, with a mean value of 2.69 points. The strongest stress exertion on the operating nurses demands long-term vigilance and faultlessness (4.32 points). In each of the comparisons concerning the effect of education and seniority on the effects of stress factors, values were obtained showing no correlation between the parameters compared (p > 0.05). The average value of the GSES scale for the whole group was 30.72 ±4.05, which in the interpretation places the respondents among people with a high sense of self-efficacy. The overall SES self-assessment rate for the entire study group was also high. Its average value was 31.4 points. Conclusions: The strongest stress factor for operative nurses was the need for long-term concentration and faultlessness. The professional experience resulting from education and seniority did not have a direct impact on reducing the incidence of factors considered stressful among the operation nurses. The examined nurses were characterised by high self-efficacy and high self-esteem.

Słowa kluczowe: pielęgniarka operacyjna, czynniki streso genne, poczucie własnej skuteczności, samoocena.

Key words: operating nursing, stress factors, self-efficacy, self-esteem.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Wstęp W ujęciu historycznym istota pielęgniarstwa była postrzegana jako służba innym. Od kandydatki na pielęgniarkę wymagano szczególnych predyspozycji, do których należały: wydolność fizyczna, równowaga psychiczna i emocjonalna, umiejętność postępowania z ludźmi, cierpliwość i wrażliwość, a nawet grzeczność, zręczność, punktualność czy ufność. Różnorodność zadań wymusza na pielęgniarkach potrzebę stałego poszerzania wiedzy i doskonalenia umiejętności działania. Równocześnie już wówczas uważano, że praca pielęgniarki jest niezwykle trudna, wyczerpująca pod względem fizycznym i psychicznym, a jej zmianowy charakter może utrudniać możliwość czerpania satysfakcji z życia w porównaniu z rówieśnikami [1]. Liczne obowiązki i wyzwania związane z pracą pielęgniarek we współczesnych warunkach systemu ochrony zdrowia sprawiają, że wykonywanie tego zawodu ma charakter wysoce stresogenny. Wielozadaniowość pracy pielęgniarki, presja bycia niezawodnym i dyspozycyjnym, spełnianie nierzadko wygórowanych oczekiwań ze strony pacjentów i ich rodzin wymaga szerokiego zakresu odpowiedzialności [2]. Pielęgniarka jest zobowiązana do przestrzegania przepisów prawa ogólnego, samorządowego oraz etyki zawodowej. Podlega również powszechnym regułom moralnym, które funkcjonują w społeczeństwie. Wśród różnorodnych czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarki w piśmiennictwie najczęściej wymienia się cechy związane z treścią i charakterem pracy, relacjami interpersonalnymi, zaburzeniami w relacji praca–dom, fizycznymi warunkami pracy, a w ostatnim czasie akcentuje się: niski prestiż społeczny zawodu pielęgniarki, niskie zarobki oraz nasilające się niedobory kadrowe [3–5]. Duża odpowiedzialność za zdrowie i życie człowieka, obciążenia fizyczne i konieczność ciągłej edukacji, podążanie za zmianami, jakie niesie nieustanny rozwój nauk medycznych, postrzegane są jako silne bodźce stresowe. Poważny problem pojawia się wówczas, gdy wymagania stawiane na stanowisku pracy znacznie przewyższają możliwości pracownika [6, 7]. Specyfika pracy pielęgniarki operacyjnej różni się w dużym stopniu od pozostałych specjalności pielęgniarskich. Pielęgniarki operacyjne realizują świadczenia zdrowotne związane z przygotowaniem pacjenta do zabiegu operacyjnego, przygotowaniem sali operacyjnej, instrumentarium chirurgicznego oraz instrumentowaniem w trakcie operacji [8]. Powinny cechować się nie tylko wiedzą, lecz także odpornością psychiczną, umiejętnością podejmowania decyzji oraz zdolnością szybkiego reagowania w sytuacjach nagłych [9]. Różnica obejmuje również warunki pracy, które towarzyszą pielęgniarce operacyjnej podczas wykonywania codziennych czynności zawodowych. Specyfika pracy na

bloku operacyjnym wiąże się z działaniem czynników szkodliwych, niebezpiecznych, narażeniem na stres oraz przemęczeniem długotrwałym wysiłkiem [10]. Głównym celem pracy była ocena czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarki operacyjnej. Cele szczegółowe obejmowały ocenę związku pomiędzy samooceną oraz poczuciem własnej skuteczności pielęgniarek operacyjnych a odczuwaniem działania czynników stresogennych.

Materiał i metody Badania przeprowadzono w grupie 90 pielęgniarek operacyjnych pracujących w czterech szpitalach funkcjonujących na terenie Bydgoszczy. Badania polegały na dobrowolnym, jednorazowym wypełnieniu kwestionariusza ankiety i miały charakter anonimowy. Do przeprowadzenia badań wykorzystano następujące narzędzia badawcze: • Kwestionariusz własnej konstrukcji – zawierający dane demograficzne oraz szczegółowe pytania dotyczące czynników stresogennych związanych z pracą pielęgniarek operacyjnych. W arkuszu wymieniono 23 czynniki, starannie wyselekcjonowane, uznawane na podstawie literatury za czynniki stresogenne w pracy pielęgniarek. Przy każdym z czynników stresogennych zawarto skalę jego nasilenia od 0 do 5, gdzie przyznanie oceny „0” oznaczało, że czynnik ten nie występuje lub nie został przez badaną pielęgniarkę uznany za stresogenny. Pozostałe kryteria przedstawiono w nominalnej skali Likerta, gdzie „1” oznacza najniższe, a poziom „5” najsilniejsze oddziaływanie czynnika; • Skalę uogólnionej własnej skuteczności (wersja polska GSES) – przeznaczoną do badania osób dorosłych, która mierzy siłę ogólnego przekonania jednostki co do skutecznego radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i przeszkodami. Pozwala ona przewidywać intencje i działania w różnych obszarach ludzkiej aktywności. Kwestionariusz zawiera 10 pytań ocenianych w czterostopniowej skali od 1 (nie) do 4 (tak). Suma wszystkich punktów daje ogólny wskaźnik poczucia własnej skuteczności (PWS), który może przyjmować wartości w zakresie od 10 do 40. Im wyższy wynik, tym większe poczucie własnej skuteczności [11]; • Skalę samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji I. Dzwonkowskiej, K. Lachowicz-Tabaczek oraz M. Łaguny, która pozwala mierzyć ogólny poziom samooceny danej osoby, traktowany jako względnie stała cecha. Wysoki poziom samooceny wskazujący na przekonanie, że jest się wartościowym człowiekiem, nie oznacza uważania się za lepszego od innych. Kwestionariusz składa się z 10 stwierdzeń diagnostycznych, na które badani odpowiadają na czterostopniowej skali (od 1 – zdecydowanie zgadzam się,

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

gniarek (21%). Specjalizację w dziedzinie pielęgniarstwa operacyjnego miało 51% badanych (n = 46). Staż pracy Staż pracy w zawodzie mieścił się w przedziale od 1 roku do 39 lat pracy. Wartość średnia dla stażu pracy w zawodzie wynosiła 17,4 ±10,08 roku. Staż pracy na stanowisku pielęgniarki operacyjnej również zawierał się w przedziale od 1 roku do 39 lat pracy, ale wartość średnia była nieco niższa (16,0 ±9,89) (tab. 1.).

15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 lata Mediana, rozstęp kwartylowy, zakres nieodstający

Wyniki

Średnia, 95% przedział ufności Średnia, 95% przedział predykcji

Analiza czynników stresogennych

15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 lata Średnia: 39,08 Odch. std: 9,176

Wymienione w kwestionariuszu ankiety czynniki uznawane za stresogenne w pracy pielęgniarki zostały uszeregowane (tab. 2.) pod względem stopnia ich wpływu na ankietowane osoby od najmniej oddziałujących do wysoko stresogennych. Niekompetencje zawodowe współpracowników zostały uznane za najmniej obciążające, przy wartości średniej 2,69 pkt. Najsilniejsze oddziaływanie stresogenne na pielęgniarki operacyjne wywiera wymaganie zachowania długotrwałej koncentracji i bezbłędności (4,32 pkt). Z kolei parametr „konieczność pełnienia dyżurów nocnych i świątecznych” nie dotyczy lub został uznany za nieistotny przez 15 osób badanych. Takie czynniki, jak presja czasu przy konieczności zachowania najwyższej jakości usług, odpowiedzialność za życie i zdrowie pacjenta, zagrożenie bezpieczeństwa osobistego i wymagana długotrwała czujność i bezbłędność, występowały u wszystkich ankietowanych, a ich wartość średnia była bardzo wysoka i wynosiła powyżej 4 pkt. Możliwa środkowa wartość dla poszczególnych parametrów wynosi 3 pkt. Ocena wpływu warunków i organizacji pracy na bloku operacyjnym kształtowała się na poziomie powyżej wartości środkowej, odpowiednio: obsada personelu/zmiany grafików z powodu braków kadrowych – 3,06 pkt, niedoposażenie stanowiska pracy – 3,23 pkt, nadmierna ilość sprzętu obsługiwanego podczas świadczenia pracy – 3,26 pkt, czynniki wywołujące nieprzyjemne odczucia – 3,68 pkt, brak stałych przerw na posiłek – 3,71 pkt, nadmiar dokumentacji – 3,74 pkt, niskie wynagrodzenie za pracę – 4,09 pkt, oraz wymuszona pozycja ciała – 4,10 pkt. Negatywne relacje w zespole uznane zostały za czynniki o niskim i średnim poziomie stresogenności, odpowiednio: poniżej wartości środkowej – niekompe-

Minimum: 23,00 Dolny kwartyl: 30,00 Mediana: 41,00 Górny kwartyl: 47,00 Maksimum: 62,00

Ryc. 1. Rozkład wieku badanej grupy pielęgniarek operacyjnych

do 4 – zdecydowanie nie zgadzam się), uzyskując za poszczególne odpowiedzi od 1 do 4 punktów [12]. Na prowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Collegium Medicum w Bydgoszczy. Do opracowań statystycznych wykorzystano program STATISTICA 10. Przy weryfikacji wszystkich analiz użyto współczynnika istotności na poziomie α = 0,05, co pozwoliło uznać za zmienne istotne statystycznie przy p < 0,05.

Charakterystyka badanej grupy Płeć i wiek badanych Badana grupa liczyła 90 osób, w tym 99% stanowiły kobiety (wśród badanych był tylko jeden mężczyzna). Średnia wieku wynosiła 39,08 ±9,18 roku – 50% osób mieściło się w przedziale od 30 do 47 lat. Najmłodsza osoba miała 23, a najstarsza 62 lata (ryc. 1.). Wykształcenie Pielęgniarki z wykształceniem licencjackim i tytułem magistra pielęgniarstwa stanowiły odpowiednio po 42% badanych osób. Średnim wykształceniem legitymowało się jedynie 16% grupy. Ukończenie kursu kwalifikacyjnego w dziedzinie pielęgniarstwa operacyjnego zgłosiło tylko 19 pielęTabela 1. Analiza opisowa stażu pracy w zawodzie Staż pracy

–

Min.

Maks.

w zawodzie

17,4

10,08

jako pielęgniarka operacyjna

16,0

9,89

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Tabela 2. Zestawienie oceny oddziaływania czynników stresogennych na pielęgniarki operacyjne Parametr

–

Liczba udzielonych odpowiedzi

Poziom 0

Poziom 1

Poziom 2

Poziom 3

Poziom 4

Poziom 5

niekompetencje zawodowe współpracowników

2,69

ograniczona perspektywa rozwoju zawodowego i awansu

2,74

brak współpracy

2,82

rywalizacja między pracownikami

2,87

konflikty w zespole terapeutycznym

2,96

konieczność ciągłego doskonalenia zawodowego

3,00

konieczność pełnienia dyżurów nocnych i świątecznych

3,01

obsada personelu/konieczność pozostawania w pracy lub częste zmiany grafików z powodu braków kadrowych

3,06

niedostateczne wsparcie ze strony przełożonych

3,20

niedoposażenie stanowiska pracy

3,23

nadmierna ilość sprzętu obsługiwanego podczas świadczenia pracy

3,26

kontakt ze śmiercią chorego

3,26

utrudniony przepływ informacji pomiędzy członkami zespołu terapeutycznego

3,42

czynniki wywołujące nieprzyjemne odczucia, np. nieprzyjemne zapachy

3,68

brak stałych przerw na posiłek

3,71

nadmiar dokumentacji

3,74

presja czasu przy konieczności zachowania najwyższej jakości usług

4,00

niskie wynagrodzenie za pracę

4,09

wymuszona pozycja ciała w trakcie pracy

4,10

odpowiedzialność za życie i zdrowie pacjenta

4,18

możliwość popełnienia nieodwracalnego błędu

4,27

zagrożenie bezpieczeństwa osobistego (WZW, HIV)

4,31

wymagana długotrwała koncentracja i bezbłędność

4,32

tencje zawodowe współpracowników (2,69 pkt), brak współpracy (2,82 pkt), rywalizacja między pracownikami (2,87 pkt), konflikty w zespole terapeutycznym (2,96 pkt), a nieco powyżej wartości środkowej – niedostateczne wsparcie ze strony przełożonych (3,20 pkt) i utrudniony przepływ informacji w zespole (3,42 pkt).

Skala uogólnionej własnej skuteczności (GSES) Średnia wartość ogólnego wskaźnika PWS dla całej grupy wynosiła 30,72 ±4,05, co w interpretacji skali umiejscawia badanych wśród osób o wysokim poczuciu własnej skuteczności. Zarówno cząstkowe wyniki odpowiedzi

na poszczególne zagadnienia kwestionariusza GSES, jak i wskaźnik ogólny przedstawiono w tabeli 3.

Skala samooceny SES Wyniki w zakresie statystyki opisowej poziomu samooceny SES zawarto w tabeli 4. Ogólny wskaźnik samooceny dla całej grupy badanej kształtował się wysoko. Średnia wartość SES wynosiła 31,4 pkt i była wyższa od teoretycznej wartości środkowej dla skali (25 pkt), przy rozrzucie wartości od 18 do 40 punktów. Wartości dla 50% badanych mieściły się w zakresie od 29 do 35 punktów.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Tabela 3. Analiza opisowa wskaźnika poczucia własnej skuteczności w całej badanej grupie x

–

Min.

Maks.

1. Zawsze jestem w stanie rozwiązać trudne problemy, jeśli tylko wystarczająco się staram.

3,32

0,54

2. Jeśli ktoś mi się sprzeciwia, mam sposoby, aby osiągnąć to, co chcę.

2,71

0,72

3. Łatwo jest mi trzymać się swoich celów i je osiągać.

2,90

0,64

4. Jestem przekonany, że skutecznie poradziłbym sobie z niespodziewanymi wydarzeniami.

3,09

0,49

5. Dzięki swojej pomysłowości potrafię dać sobie radę w nieoczekiwanych sytuacjach.

3,19

0,49

6. Potrafię rozwiązywać większość problemów, jeśli włożę w to odpowiednio dużo wysiłku.

3,22

0,47

7. Potrafię zachować spokój w obliczu trudności, gdyż mogę polegać na swoich umiejętnościach radzenia sobie.

3,13

0,62

8. Gdy zmagam się z jakimś problemem, zwykle znajduję kilka rozwiązań.

3,07

0,54

9. Gdy jestem w kłopotliwej sytuacji, na ogół wiem, co robić.

3,00

0,60

GSES

10. Niezależnie od tego, co mnie spotyka, potrafię sobie z tym poradzić.

3,09

0,55

Ogólny wskaźnik PWS

30,72

4,05

Tabela 4. Analiza opisowa wskaźnika samooceny w całej badanej grupie x

–

Min.

Maks.

1. Uważam, że jestem osobą wartościową przynajmniej w takim stopniu jak inni.

3,51

0,57

2. Uważam, że posiadam wiele pozytywnych cech.

3,42

0,56

3. Ogólnie rzecz biorąc, jestem skłonna/ny sądzić, że nie wiedzie mi się.

3,10

0,58

4. Potrafię robić różne rzeczy tak dobrze, jak większość innych ludzi.

3,22

0,56

5. Uważam, że nie mam wielu powodów, aby być z siebie dumna/ny.

3,01

0,80

6. Lubię siebie.

3,34

0,60

7. Ogólnie rzecz biorąc, jestem z siebie zadowolona/ny.

3,16

0,58

8. Chciałabym/Chciałbym mieć więcej szacunku dla samego siebie.

2,68

0,79

9. Czasami czuję się bezużyteczna/ny.

2,99

0,64

10. Niekiedy uważam, że jestem do niczego.

2,93

0,70

Ogólny wskaźnik SES

31,4

4,38

SES

Tabela 5. Analiza korelacji parametrów z kwestionariuszy standaryzowanych Para zmiennych Samoocena SES & GSES

Korelacja porządku rang Spearmana N

t(N – 2)

Wartość p

0,518

5,681

< 0,0001

Korelacje wzajemne wyników z kwestionariuszy

Korelacje wzajemne zmiennych

Porównanie wykonane testem korelacji rang Spearmana wskazuje na istotny związek dla parametru samooceny względem poczucia własnej skuteczności. Dodatnia korelacja wskazuje na współzależność wysokiej samooceny z wysokim poczuciem własnej skuteczności (tab. 5).

W każdym z porównań dotyczących wpływu wykształcenia na oddziaływanie poszczególnych czynników stresogennych uzyskano wartości świadczące o braku występowania związków pomiędzy porównywanymi parametrami (p > 0,05).

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Tabela 6. Analiza korelacji dla zmiennych: wiek, staż pracy w zawodzie i staż pracy na stanowisku pielęgniarki operacyjnej, samoocena SES, GSES względem czynników stresogennych Para zmiennych

Korelacja porządku rang Spearmana N ważnych

R Spearman

t(N – 2)

wiek i wymuszona pozycja ciała w trakcie pracy

0,209

2,004

0,048

staż w zawodzie i wymuszona pozycja ciała w trakcie pracy

0,221

2,130

0,036

staż jako pielęgniarka operacyjna i możliwość popełnienia nieodwracalnego błędu

–0,212

–2,039

0,044

SES i presja czasu przy konieczności zachowania najwyższej jakości usług

–0,261

–2,531

0,013

SES i wymagana długotrwała koncentracja i bezbłędność

–0,265

–2,575

0,012

SES i odpowiedzialność za życie i zdrowie pacjenta

–0,337

–3,354

0,001

SES i konflikty w zespole terapeutycznym

–0,267

–2,599

0,011

SES i brak współpracy

–0,274

–2,675

0,009

GSES i konieczność ciągłego doskonalenia zawodowego

0,254

2,459

0,016

GSES i możliwość popełnienia nieodwracalnego błędu

–0,229

–2,205

0,030

Analiza wpływu takich zmiennych, jak wiek, staż pracy w zawodzie, staż pracy na stanowisku pielęgniarki operacyjnej, wskaźnik samooceny i wskaźnik poczucia własnej skuteczności, na stopień oddziaływania kolejnych czynników stresogennych wskazuje na znamienną statystycznie zależność tylko w odniesieniu do wybranych czynników stresogennych. W zdecydowanej większości przypadków uzyskano analizę o słabym stopniu dopasowania (R < 0,3). Z uwagi na obszerny materiał badań w tabeli 6. zaprezentowano jedynie wybrane elementy. Pominięto te, dla których związek nie był istotny.

Omówienie Stres wdziera się w we wszystkie dziedziny aktywności człowieka, w szczególności zaś w środowisko pracy zawodowej [13]. Dlatego środowisko pracy, a właściwie jego elementy składowe uznawane za istotne źródło sytuacji stresowych, jest tematem wielu badań. Praca pielęgniarki jest złożona i ma charakter wielozadaniowy. Wymaga pełnej dyspozycyjności psycho-fizycznej [14]. W badanej grupie pielęgniarek operacyjnych za najsilniejsze stresory zostały uznane cechy związane z treścią pracy. Były to kolejno: wymagana długotrwała czujność i bezbłędność, możliwość popełnienia nieodwracalnego błędu i odpowiedzialność za życie i zdrowie pacjenta oraz presja czasu przy konieczności zachowania najwyższej jakości usług. Zaobserwowano przy tym, że ryzyko popełnienia nieodwracalnego błędu było w istotny sposób skorelowane ze stażem pracy. Dostępne polskie badania potwierdzają uzyskane wyniki, chociaż oceniane czynniki uszeregowane zostały w innym porządku [3, 15]. Determinantą nasilenia oddziaływania poszczególnych czynników stresogennych na pielęgniarki bardzo często

jest miejsce pracy [16]. Tartas i wsp. wnioskują, że mimo tego, że praca zawodowa jest postrzegana jako duże źródło stresu zarówno dla pielęgniarek z hospicjum, jak i z chirurgii ogólnej, to pielęgniarki z hospicjum różnią się pod względem niektórych specyficznych stresorów związanych z pracą w porównaniu z pielęgniarkami z chirurgii ogólnej [2]. W sytuacji gdy pielęgniarki z oddziału intensywnej terapii przeżywają stres związany z reanimacją czy trudną intubacją [6, 7], inne pielęgniarki pracujące w przychodni stresują się z powodu konfliktów z przełożonymi lub lekarzami [6]. Nieco odmienną gradację czynników stresogennych otrzymano w badaniu przeprowadzonym w Rzeszowie. Najbardziej niezadowalające dla badanej grupy pielęgniarek operacyjnych (N = 50) były: niskie płace, niski status społeczny zawodu oraz wysoka odpowiedzialność. Nie bez znaczenia było też duże obciążenie fizyczno-psychiczne, które towarzyszy im na co dzień [10]. W pielęgniarstwie operacyjnym jednym z bardzo istotnych zagrożeń dla zdrowia pielęgniarki jest obciążenie układu mięśniowego oraz kostnego [17]. Wielogodzinne asystowanie podczas zabiegów operacyjnych oraz związana z tym wymuszona pozycja ciała, podnoszenie czy przemieszczanie pacjentów, a także dźwiganie ciężkich zestawów z narzędziami chirurgicznymi generuje przede wszystkim dolegliwości mięśniowo-szkieletowe [18]. Czynnik ten osiągnął wysoki wskaźnik w subiektywnej ocenie pielęgniarek operacyjnych. Ponadto ważny wydaje się fakt, że wraz ze wzrostem wieku pielęgniarek i stażu pracy uciążliwości wynikające z wymuszonej pozycji ciała w trakcie pracy były podkreślane wyraźniej. Konieczność pełnienia dyżurów nocnych i świątecznych nie należy do zbyt silnych stresorów. Podobne wnioski prezentują Pietraszek i wsp. [19].

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Największe ryzyko wystąpienia zagrożenia biologicznego u personelu medycznego niesie kontakt z chorymi oraz zakażonym materiałem biologicznym [20]. Zagrożenie bezpieczeństwa osobistego z uwagi na kontakt z materiałem biologicznym, w tym wirusami WZW i HIV, było czynnikiem stresogennym wymienionym przez badane na drugim miejscu spośród wszystkich czynników. Inne opracowanie również potwierdza, że wśród czynników najbardziej obciążających pracę pielęgniarek anestezjologicznych i operacyjnych znalazło się ryzyko zakażenia licznymi drobnoustrojami [21]. W badanej grupie pielęgniarek operacyjnych oceniano poczucie własnej skuteczności oraz wskaźniki samooceny. W celu uzyskania wyników posłużono się odpowiednimi skalami. Rosenberg wyróżnia dwa wymiary samooceny – wysoką, świadczącą o pozytywnej postawie wobec siebie, i niską, wyrażaną jako negatywna postawa wobec siebie. Poprzez wysoką samoocenę rozumie przekonanie jednostki o tym, że jest się dobrym i wartościowym człowiekiem. Niska samoocena oznacza myślenie o sobie w negatywnych kategoriach, odczuwanie niezadowolenia z siebie i swoich dokonań [12, 22]. W badaniach zaobserwowano istotne zależności pomiędzy wskaźnikiem samooceny a czynnikami związanymi z jakością świadczonej opieki i odpowiedzialnością za chorego. Wysokie poczucie własnej skuteczności zmniejsza lęki i zahamowania związane z działaniem. Im silniejsze jest poczucie własnej skuteczności, tym większa wytrwałość i wysiłek włożony w dążeniu do celu, nawet w obliczu przeszkód [22]. Prawdopodobnie dlatego zaobserwowano istotną zależność pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a koniecznością ciągłego doskonalenia zawodowego. Badane pielęgniarki cechowało wysokie poczucie własnej skuteczności i wysoka samoocena. Pomiędzy tymi parametrami zachodzi istotna relacja statystyczna. Dodatnia korelacja wskazuje na współzależność wysokiej samooceny z wysokim poczuciem własnej skuteczności. Należy przypuszczać, że wysoka samoocena odnosi pozytywny wpływ na relacje w zespole terapeutycznym. Takie czynniki, jak niekompetencje zawodowe współpracowników, brak współpracy, rywalizacja czy konflikty w zespole terapeutycznym, były postrzegane jako czynniki o niskiej sile stresogenności. Wyniki dotyczące pielęgniarek operacyjnych nie współgrają z opinią Trętkiewicz, która uważa, że w Polsce funkcjonuje stereotyp pielęgniarki pasywnej, pracującej na zlecenie innych. Jej zdaniem sytuacja taka wywołuje poczucie niższości pielęgniarek w stosunku do lekarzy oraz opinię o mniejszej wartości pielęgniarstwa w porównaniu z innymi naukami medycznymi [13]. Pielęgniarki operacyjne jednocześnie współpracują z zespołem chirurgów oraz anestezjologów [18]. Wspólny cel, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa choremu, niewątpliwie wpływa korzystnie na partnerstwo w działaniu.

Perek i wsp. potwierdzają hipotezę, że wiek i staż pracy ma znaczenie dla umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz wpływa na liczbę czynników stresogennych w miejscu pracy [15]. Prezentowane badania nie wykazują jednak tej zależności. Doświadczenie zawodowe, które wynika ze stażu pracy oraz wykształcenia, nie miało bezpośredniego wpływu na redukcję stresu występującego u pielęgniarek operacyjnych. Nieumiejętność radzenia sobie ze stresem negatywnie wpływa na stan psychiczny i somatyczny pielęgniarek, a w szczególności predysponuje do rozwoju wypalenia zawodowego [14, 23, 24]. Ocena sposobów radzenia sobie ze stresem oraz występowanie wypalenia zawodowego nie były przedmiotem badania. Z uwagi na poważne konsekwencje stresu towarzyszącego pracy pielęgniarki nie należy jednak bagatelizować tego problemu. Wyeliminowanie czynników stresogennych nie jest możliwe, ale ich szczegółowa analiza pod względem częstości występowania może zaowocować podejmowaniem szeregu rozwiązań mających na celu redukcję siły ich oddziaływania na funkcjonowanie zawodowe i osobiste pielęgniarek.

Wnioski Najbardziej obciążającym czynnikiem stresogennym dla pielęgniarek operacyjnych była konieczność zachowania długotrwałej koncentracji i bezbłędności. Doświadczenie zawodowe, wynikające z wykształcenia i stażu pracy, nie miało bezpośredniego wpływu na redukcję występowania czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarek operacyjnych. Badane pielęgniarki cechowało wysokie poczucie własnej skuteczności i wysoka samoocena.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Collins S, Parker E. Podstawy pielęgniarstwa – propedeutyka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994. 2. Tartas M, Derewicz G, Walkiewicz M, Budziński W. Źródła stresu zawodowego w pracy pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach o dużym obciążeniu fizycznym i psychicznym – hospicjum oraz chirurgii ogólnej. Ann Acad Med Gedan 2009; 39: 145-153. 3. Skorupska-Król A, Szabla A, Bodys-Cupak I. Opinie pielęgniarek na temat czynników stresogennych związanych z ich środowiskiem pracy. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2014; 1: 23-26. 4. Kędra E, Nowocień M. Czynniki stresogenne a ryzyko wypalenia zawodowego w pracy pielęgniarek. Pielęgniarstwo Polskie 2015; 3: 293-306. 5. Zdziebło K, Zboina B, Stępień R, Mędrykowska A. Stres zawodowy jako czynnik determinujący jakość życia w opinii pielęgniarek. Polish Journal of Health and Fitness 2015; 1: 57-71. 6. Wzorek A. Porównanie przyczyn stresu wśród pielęgniarek pracujących na oddziałach o różnej specyfice. Studia Medyczne 2008; 11: 33-37. 7. Pawełczak E, Gaszyński T. Sytuacje stresogenne w zawodzie lekarza anestezjologa i pielęgniarki anestezjologicznej. Anestezjologia i Ratownictwo 2013; 7: 19-26.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

8. Ciuruś M. Pielęgniarstwo operacyjne. Wydawnictwo Makmed, Lublin 2007. 9. Jarzynkowski P, Grejszyk A, Książek A, Piotrkowska R. Szef idealny w opinii pielęgniarek operacyjnych. Problemy Pielęgniarstwa 2014; 22: 439-444. 10. Bytnar B. Jakość życia instrumentariuszki pracującej w systemie zmianowym. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2010; 2: 205-212. 11. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2009. 12. Łaguna M, Lachowicz-Tabaczek K, Dzwonkowska I. Skala Samooceny SES Morrisa Rosenberga – polska adaptacja metody. Psychologia Społeczna 2007; 2: 164-176. 13. Trętkiewicz B. Stresogenne uwarunkowania pracy pielęgniarki w aspekcie rozwoju zawodowego. Problemy Profesjologii 2008; 1: 137-145. 14. Przybek-Mita J, Podraza K. Czynniki stresogenne w pielęgniarskim środowisku pracy a wypalenie zawodowe i kondycja zawodowa pielęgniarek/pielęgniarzy. Podkarpacka Akademia Przedsiębiorczości, Rzeszów 2015. 15. Perek M, Kózka M, Twarduś K. Trudne sytuacje w pracy pielęgniarek pediatrycznych i sposoby radzenia sobie z nimi. Problemy Pielęgniarstwa 2007; 15: 223-228. 16. Motyka M, Lickiewicz J. Sytuacje trudne w pracy pielęgniarek wybranych od działów szpitalnych. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2013; 2: 21-26. 17. Kułagowska E. Obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego i ich uwarunkowania u pielęgniarek operacyjnych. Medycyna Pracy 2009; 60: 187-195. 18. Włodarczyk D, Obacz W. Perfekcjonizm, wybrane cechy demograficzne i zawodowe jako predykatory wypalenia zawodowego u pielęgniarek pracujących na bloku operacyjnym. Medycyna Pracy 2013; 64: 761-773. 19. Pietraszek A, Charzyńska-Gula M, Łuczyk M, et al. Analiza przyczyn stresu zawodowego w opinii pielęgniarek. J Educ Health Sport 2016; 6: 643-652. 20. Dziedzic A. Negatywny wpływ czynników biologicznych na personel szpitalny. Serwis BHP. INFOR 2010; 4: 56-59. 21. Kułagowska E. Warunki pracy na salach operacyjnych. Medycyna Pracy 2007; 58: 1-5. 22. Gazdowska Z, Ryszkiewicz M, Parzelski D. Polska adaptacja Kwestionariusza Źródeł Pewności Siebie w Sporcie (SSCQ-PL) – geneza teoretyczna oraz badanie pilotażowe właściwości psychometrycznych. J Educ Health Sport 2015; 5: 207-220. 23. Lewandowska A, Litwin B. Wypalenie zawodowe jako zagrożenie w pracy pielęgniarki. Annales Academiae Medicae Stetinensis 2009; 55: 86-89. 24. Sygit E. Długoletni staż zawodowy pielęgniarek – droga ku wypaleniu zawodowemu? Annales Academiae Medicae Stetinensis 2009; 55: 83-89.

Usefulness of the Skindex-29 questionnaire for quality of life assessment in patients with lower-limb ulcers of vascular aetiology

Przydatność kwestionariusza Skindex-29 do oceny jakości życia chorych z owrzodzeniem kończyny dolnej o etiologii naczyniowej

Justyna Cwajda-Białasik, Paulina Mościcka, Maria T. Szewczyk, Katarzyna Cierzniakowska Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2018; 2: 64–70 Submitted: 26.04.2018; Accepted: 11.05.2018 Adress for correspondence: Justyna Cwajda-Białasik, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Łukasiewicza 1, 85-821 Bydgoszcz, e-mail: jcwajda@wp.pl

Summary

Streszczenie

Aim of the study: The aim of the study was to verify the psychometric characteristics and usefulness of the Skindex-29 instrument for quality of life assessment in patients with lowerlimb ulcers of vascular. Material and methods: Consecutive patients who referred to the Venous Ulceration Outpatient Clinic and the Department and Clinic of General Surgery were enrolled. The inclusion criterion of the study was the presence of a lower limb ulcer. Patients with ulcers of venous (n = 101), arterial (n = 98), or arteriovenous aetiology (n = 99) were enrolled. The reliability of the Skindex-29 in the group of patients with lower limb ulcers was evaluated based on its internal consistency, determined by Cronbach’s α index values and using the split-half method. Diagnostic accuracy of the scale was assessed on the basis of the correlation between its results and the values of an external standard measuring the same or similar parameters (correlation between the results of the Skindex-29 and the Acceptance of Illness Scale). Results: The reliability of the Skindex-29, expressed by Cronbach’s α index, amounted to 0.94 for the global score, 0.93 for the physical symptoms subscale, and 0.94 for both emotions and psychosocial functioning subscales. The diagnostic accuracy of Skindex-29 was verified based on the correlation between its scores and the results of AIS. The correlation proved significant (r = –0.47, t = –9.21552, p < 0.05). Conclusions: Skindex-29, the instrument for quality of life assessment in individuals with dermatological disorders, was characterised by good psychometric parameters in the sample of patients with lower-limb ulcers.

Wstęp: Celem pracy była ocena właściwości psychometrycznych i przydatności kwestionariusza Skindex-29 do oceny jakości życia chorych z owrzodzeniem kończyn dolnych o etiologii naczyniowej. Materiał i metody: Do badania kwalifikowano kolejnych chorych zgłaszających się do Poradni Leczenia Owrzodzeń Żylnych Goleni oraz Kliniki Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej. Kryterium włączenia do badania była obecność owrzodzenia kończyny dolnej. Badaniem objęto chorych z owrzodzeniem żylnym (n = 101), tętniczym (n = 98) lub mieszanym tętniczo-żylnym (n = 99). Rzetelność skali Skindex-29 oceniono na podstawie analizy wewnętrznej spójności, określonej wartościami wskaźnika α Cronbacha i metodą połówkową. Dokładność diagnostyczną oceniono na podstawie korelacji uzyskanych wyników z wynikami narzędzia standaryzowanego mierzącego te same lub podobne parametry (korelacja między wynikami skali Skindex-29 i Skali Akceptacji Choroby – AIS). Wyniki: Rzetelność kwestionariusza Skindex-29, wyrażona przez wskaźnik α Cronbacha, wyniosła 0,94 dla oceny globalnej jakości życia, 0,93 dla podskali objawów fizycznych i 0,94 dla podskal emocji i funkcjonowania psychospołecznego. Dokładność diagnostyczna Skindex-29 została zweryfikowana na podstawie korelacji między jej wynikami a wynikami AIS. Korelacja okazała się znamienna (r = –0,47, t = –9,21552, p < 0,05). Wnioski: Kwestionariusz oceny jakości życia osób z chorobami skóry Skindex-29 charakteryzował się dobrymi parametrami psychometrycznymi w grupie chorych z owrzodzeniem kończyny dolnej o etiologii naczyniowej.

Key words: lower limb ulceration, quality of life, Skindex-29, psychometric parameters.

Słowa kluczowe: owrzodzenie kończyny dolnej, jakość życia, Skindex-29, właściwości psychometryczne.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Introduction Lower-limb ulcers affect approximately 0.3-3.5% of adult patients form highly-industrialised countries [1, 2]. It is estimated that 95% of the wounds are of vascular origin, including as many as 70-85% of venous origin. According to the literature, the number of causes of lower limb ulcers ranges from 40 to about 100 [2, 3]. Venous disorders, complications of diabetes, and peripheral atherosclerosis are the most common aetiological factors of ulcers in the United States and European countries. Active or healed venous ulcers exist in more than 3% of the Polish population [1]. The exact epidemiological data on the prevalence of the ulcers of ischaemic or other origin are lacking. The number of patients with ulcers is known to increase with age, similarly to the number of comorbidities involved in the complex aetiology of this condition. Irrespective of their aetiology, the presence of skin lesions is a common feature of all lower-limb ulcers. Venous ulcers are nearly always accompanied by local disorders typical for advanced stages of venous insufficiency. These include brownish discoloration, so-called haemosiderosis of the skin, and lipodermatosclerosis [4]. The skin around the ulceration can be thinned, inflamed, or macerated by the wound exudate. The exudate is usually intense, especially if accompanied by swelling, and has an unpleasant, difficult to eliminate smell. Susceptibility of the skin to allergic reactions and contact eczema is a problem in many patients [5]. Sometimes areas of vascular atrophy, so-called white atrophy, are observed in the skin. In the atherosclerosis of lower limbs and so-called limb ischaemia, the skin shows typical signs of ischaemia; it is dry, thin, and shiny, and often lacks the adnexa and hair. Distal parts of the ischaemic limb are pale and cold. The nails become thicker due to decreased perfusion and slow growth. Also, muscles and subcutaneous tissue can be involved with the atrophy. Skin and more deeply located tissues are susceptible to injury and secondary infection. Even a small injury can be a starting point of a severe, non-healing wound [2, 6]. Most patients with ischaemic ulcers experience pain associated with the primary condition, present constantly or during activity, including nursing and medical procedures. In turn, the venous and arteriovenous ulcers combined pathology associated with chronic venous insufficiency with that of the arteriosclerosis of lower limbs [4, 6]. Chronic dermatological disorders, including trophic and ulcerative lesions of the lower limbs, can modulate the mood of the patients, their functional capacity, ability to work, and social activity [7, 8]. The quality of life in patients with lower-limb ulcers was revealed to be significantly worse than in the general population [9]. Evaluation of the influence of skin lesions on the

quality of life of ulcer patients requires a reliable measurement tool. We used the Skindex-29 questionnaire for this purpose because it contains statements corresponding to lesions associated with lower-limb ulcers. The aim of the study was to verify the psychometric characteristics and usefulness of the Skindex-29 instrument for the quality of life assessment in patients with lower-limb ulcers of vascular aetiology, i.e. venous, arterial, or arteriovenous. The results presented in this paper constitute part of a larger project, whose other parts were published elsewhere [10-12]. The protocol of the study was approved by the Local Bioethical Committee of the L. Rydygier Collegium Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun. Permission was obtained from the author of the Polish version of Skindex-29, K. Janowski, to use the instrument in this study. All the participants gave their informed, voluntary consent to participate in the project.

Material and methods Characteristics of the Skindex-29 questionnaire Skindex-29 is an instrument intended for the assessment of the quality of life in individuals with dermatological disorders. The first version of the instrument was developed in 1996 in the United States by M. Chren, R. Lasek, et al. (1996) [13]. It included 61 items grouped into eight subscales corresponding to various dimensions of the quality of life. The new, revised version of the Skindex (1997) comprises 29 statements (items) reflecting the effect a disease exerts on the quality of life. The items are grouped into three subscales, which describe [13,14]: • Physical symptoms – seven items (hurting, burning or stinging, itching, bothering by water [bathing]), irritation, sensitivity, and bleeding of the skin), • Emotions – 10 items (worrying that the condition may be serious, feeling depressed, worrying about getting scars, feeling ashamed, worrying that the condition may get worse, being angry, being embarrassed, being frustrated, being humiliated, and being annoyed by the condition); • Psychosocial functioning, including everyday activities, role functioning, and social contacts – 12 items (quality of sleep, work and hobbies, social life, tendency to stay at home, being close with others, tendency to do things alone, showing affection, interaction with others, being a problem for loved ones, desire to be with people, interference with sex life, and being tired). The Polish adaptation of Skindex-29 was developed by K. Janowski in 1999, with the approval of the authors of the original instrument [15]. The answers to the Polish version of Skindex-29 are scored analogically as in the American version of the instrument. The re-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

spondents choose an answer corresponding to the frequency (never, rarely, sometimes, frequently, all the time) with which they have experienced any of the problems during the last month. The answers are scored between 1 and 5 points, respectively. The points are summed and the quality of life score is obtained, ranging between 29 points (highest quality of life – the lack of negative effects of the condition) and 145 points (the worst quality – maximum negative influence of the condition).

Characteristics of the Acceptance of Illness Scale (AIS) as an external standard used to verify the diagnostic accuracy of the Skindex-29 questionnaire The Acceptance of Illness Scale (AIS), developed by Felton et al. (New York, 1984), is used to determine the degree of a disease acceptance. The version adapted to Polish conditions (Z. Juczyński, 2001) is characterised by high reliability and accuracy [16]. The AIS scale

is intended for the examination of adult patients, currently affected, irrespective of the condition. The scale consists of eight statements referring to the negative consequences of poor health. They include four aspects associated with the disease: limitations imposed by the condition, lack of self-sufficiency, feeling of being dependent on other people, and lowered self-esteem. The respondents score each statement using a five-item scale: from 1 (definite agreement) to 5 (definite disagreement). The sum of points reflects the overall level of the acceptance of illness. The global score can range between 8 and 40 points. Low scores correspond to the lack of illness acceptance, poor adjustment, and the strong feeling of discomfort. High scores reflect a definitive lack of agreement with the statements of the scale, and corresponds to the acceptance of a disease, better adjustment, and lower level of psychological discomfort [16, 17]. Similarly to the quality of life assessment with Skindex-29, the examination of illness acceptance refers to patients’ experiences from the last month.

Table 1. Clinical and sociodemographic characteristics of the study participants Analysed parameters

Venous ulcers (n = 101)

Arterial ulcers (n = 98)

Arteriovenous ulcers (n = 99)

p-value (level of significance)

66.2 (±11.3)

65.7 (±9.8)

67.8 (±10.2)

0.659

Women (n)

69 (68.3%)

34 (34.7%)*

69 (69.7%)

0.000

Men (n)

32 (31.7%)

64 (65.3%)*

30 (30.3%)

Maiden/bachelor (n)

12 (11.9%)

18 (18.4%)

8 (8.1%)

Married /common law (n)

64 (63.4%)

63 (64.3%)

61 (61.6%)

Widowed (n)

25 (24.8%)

17 (17.3%)

30 (30.3%)

Age (years) Gender

Marital status 0.431

Place of residence 20 (19.8%)

22 (22.4%)

19 (19.2%)

Town to 30,000 (n)

8 (7.9%)

19 (19.4%)

11 (11.1%)

Town 30,000-100,000 (n)

8 (7.9%)

21 (21.4%)

13 (13.1%)

65 (64.4%)

36 (36.7%)

56 (56.6%)

Primary (n)

18 (17.8%)

35 (35.7%)

24 (24.2%)

Vocational (n)

48 (47.5%)

32 (32.7%)

50 (50.5%)

Secondary (n)

32 (31.7%)

22 (22.4%)

20 (20.2%)

3 (3.0%)

9 (9.2%)

5 (5.1%)

Professionally active (n)

11 (10.9%)

4 (4.1%)

4 (4.0%)

Professionally inactive (n)

90 (89.1%)

94 (95.9%)

95 (96.0%)

Ankle-brachial index

1.15 (±0.80)*

0.59 (±0.15)

0.74 (±0.08)

0.032

Wound surface (cm )

7.0 (2.5-15.75)

6.5 (3.0-12.5)

5.5 (2.25-12.5)

0.666

36 (8-96)

18 (7-60)

36 (11-120)

0.716

Countryside (n)

City >100,000 (n)

0.089

Educational level

Higher (n)

0.344

Professional activity 0.553

Characteristics of the ulcer 2 1

Duration (months)

mean value, *significant differences between groups

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

The selection of AIS as the external standard resulted from the documented relationship between the level of quality of life and the degree of adjustment and acceptance of a disease [9, 16, 17].

Qualification criteria Psychometric analysis of the instrument was conducted in the group of patients with lower-limb ulcers of vascular aetiology. Consecutive patients who referred to the Venous Ulceration Outpatient Clinic and the Department and Clinic of General Surgery, Dr. J. Biziel Memorial University Hospital No. 2 in Bydgoszcz were enrolled. The inclusion criterion of the study was the presence of a lower-limb ulcer, defined as discontinuity of the skin associated with loss of tissue. Patients with ulcers of venous (n = 101), arterial (n = 98), or arteriovenous aetiology (n = 99) were enrolled. The patients were qualified to the study on the basis of an established diagnosis of chronic venous insufficiency (CVI, venous aetiology) and/or lower limb atherosclerosis (LLA, arterial aetiology), and relevant values of the ankle-brachial index. Overall, 298 patients were enrolled. The exclusion criteria included ulcers with non-arterial, non-venous, or non-arteriovenous aetiology, ulcers of unknown aetiology, chronic comorbidities other than CVI and LLA, and incomplete medical documentation. Clinical and sociodemographic characteristics of patients included in the statistical analysis are presented in Table 1.

Statistical analysis The reliability of Skindex-29 in the group of patients with lower-limb ulcers was evaluated on the basis of its internal consistency, determined by Cronbach’s alpha index values and using the split-half method. Diagnostic accuracy of the scale was assessed based on the correlation between its results and the values of an external standard measuring the same or similar parameters (correlation between the results of Skindex-29 and the Acceptance of Illness Scale). The calculations were carried out with the Statistica 7 package (StatSoft®).

Results The reliability of Skindex-29, expressed by Cronbach’s alpha index, amounted to 0.94 for the global score, 0.93 for the physical symptoms subscale, and 0.94 for both emotions and psychosocial functioning subscales. Correlations between the scores of various items of the scale and its global score are presented in Table 2. The scores of nearly all items were consis-

tent with the global score, showing moderate or strong correlation, i.e. between 0.43 and 0.77. Two items (16 and 28) showed lower correlation with the global score: 0.21 in the case of item 16 (included in the physical symptom subscale and referring to bothering the skin by water [bathing]) and 0.24 in the case of item 28 (included in the psychosocial functioning subscale and referring to the interference with sex life). However, after excluding these two items, the value of Cronbach’s alpha index did not differ considerably from the baseline level. The split-half reliability of the whole scale was 0.92. The results of analysis with the split-half method are presented in Table 3. The diagnostic accuracy of Skindex-29 was verified on the basis of the correlation between its scores and the results of AIS. The correlation proved significant (r = –0.47, t = –9.21552, p < 0.05).

Discussion The quality of life of patients with lower limb ulcers has been the subject of many studies [2, 8, 9, 18]. They involved generic instruments, such as the Nottingham Health Profile (NHP) or Short-Form Health Survey (SF-36). Both of them are characterised by high reliability and diagnostic accuracy in the examination of adult patients. They represent the measures that are most commonly determined in health-related research [19]. Additionally, many instruments adjusted to the primary condition, most commonly chronic venous insufficiency (e.g. Hyland questionnaire, Quality of Life Questionnaire in Chronic Lower Limb Venous Insufficiency – CIVIQ, or Tübinger Questionnaire for measuring Quality of Life in patients with CVI – TLQ-CVI) were used for the specific examination of patients with lower limb wounds. Searching available literature, we did not find any specific instruments for the quality of life assessment in patients with ulcers of various aetiology. The quality of life of patients with venous, arterial, and mixed, i.e. arteriovenous, ulcers has not yet been confirmed. The modified Skindex-29 questionnaire for the quality of life assessment in dermatological conditions (Venous Leg Ulcer Quality of Life Questionnaire, VLU-QoL) was used in one study [20, 21]. However, this instrument was adjusted solely for the determination of the quality of life in patients with venous ulcers, which precludes its use in the comparative analysis of patients with ulcers of various etiology. Validation of the Polish version of Skindex-29 was carried out in 1999 to use this instrument for the psychological examination of individuals with dermatological disorders and diseases of the skin. The questionnaire was used for the quality of life assessment of patients with psoriasis and common acne, among others [15, 22, 23].

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Table 2. Values of Cronbach’s alpha index characterising various components of the Skindex-29 questionnaire Item

Mean if excluded

Variance if excluded

SD if excluded

Correlation with global score

Alpha if excluded

81.61410

324.6330

18.01757

0.567472

0.941582

81.64094

325.2100

18.03358

0.537345

0.941934

80.91946

331.2284

18.19968

0.474351

0.942458

81.47315

327.5714

18.09893

0.433708

0.943298

81.82215

321.9046

17.94170

0.677730

0.940411

81.59396

327.0466

18.08443

0.634930

0.941025

81.54698

324.9256

18.02569

0.596532

0.941266

81.72147

322.1271

17.94790

0.672375

0.940469

82.26510

329.8794

18.16258

0.408691

0.943408

81.61074

328.4659

18.12363

0.494855

0.942321

82.43288

322.4804

17.95774

0.688844

0.940342

82.07382

321.5583

17.93205

0.660622

0.940563

81.12416

326.2162

18.06145

0.576593

0.941477

81.90939

322.3509

17.95413

0.573565

0.941576

82.04362

320.5317

17.90340

0.703484

0.940116

16*

82.18121

338.0544

18.38626

0.213927

0.945417

82.50000

323.8406

17.99557

0.632164

0.940900

81.65771

325.7889

18.04962

0.599165

0.941256

81.97987

317.6170

17.82181

0.777391

0.939296

81.87920

319.2069

17.86636

0.776698

0.939419

82.32550

318.8235

17.85563

0.657994

0.940563

81.96980

319.9689

17.88767

0.723855

0.939905

81.44966

326.2811

18.06325

0.547974

0.941775

82.08054

318.5305

17.84742

0.733428

0.939743

82.19798

320.7225

17.90873

0.668896

0.940458

82.43624

327.4808

18.09643

0.515661

0.942114

81.99664

324.9564

18.02655

0.650194

0.940789

28*

82.98322

337.4998

18.37117

0.245089

0.944875

81.49664

324.1761

18.00489

0.672102

0.940574

Summary of the scale: Mean = 84.8188, SD = 18.6782, N = 298 Cronbach’s alpha: 0.943284, standardised alpha: 0.944259 Mean correlation between items: 0.377939 *correlation with global score < 0.3

Irrespective of their aetiology, lower limb ulcers are associated with trophic changes of the skin and subcutaneous tissue. They are accompanied by typical local signs and disorders, such as itching, maceration or peeling of the skin, and swelling. The ulcer is defined as discontinuity and loss of the skin. In our previous studies we revealed that factors impairing the every-

day functioning and comfort of patients with ulcers are similar to those observed in the course of dermatological conditions [24, 25]. These findings constituted an argument for using Skindex-29 in the group of patients with lower limb ulcers. We used this instrument in our previous studies, e.g. in the comparative analysis of the quality of life in patients in whom chronic venous

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

insufficiency was associated with trophic disorders of the skin (without a wound) and in those with ulcers [26,27]. In this study we verified the psychometric characteristics of the instrument in the group of patients with lower-limb ulcers, not only those associated with chronic venous insufficiency and pro-thrombotic state, but also those resulting from arterial or arteriovenous conditions (arteriovenous ulcers). The reliability of Skindex-29 was based on its internal consistency, determined on the basis of the Cronbach’s alpha index values and the split-half reliability index. The values of both the indices can range between 0.00 and 1.00. The closer to 1.00 is the value of the index, the higher is the internal consistency of the instrument and guaranteed precision of the results [17]. The values of Cronbach’s alpha (α = 0.94) and split-half reliability indices (rtt = 0.92), documented in our sample of patients with lower limb ulcers, were high. This pointed to high internal consistency and reliability of the method. The values of Cronbach’s alpha index for various subscales amounted to α=0.94 for both psychosocial functioning and emotions subscales, and α=0.92 for physical symptoms subscale. These values are comparable with those of the original American version of the instrument (α = 0.96, α = 0.94, and α =0.87, respectively) as well as with those characterising the Polish version tested in patients with psoriasis (α = 0.96) [15, 22]. According to the literature, only instruments showing certain psychometric characteristics are acceptable for the quality of life assessment. Reliability, characterised by Cronbach’s alpha index, should reach at least 0.65-0.85. The values documented in our study were higher and thus confirmed good psychometric characteristics of the instrument. Only two items of the scale were characterised by a weak correlation with its global score; however, it did not markedly affect the overall reliability of the scale. We determined the diagnostic accuracy of Skindex-29 on the basis of the correlation between the values of this scale and those of an external standard, the Acceptance of Illness Scale (AIS). According to literature, the acceptance of illness is a good predictor of health-related quality of life, and it corresponds to satisfaction with life and self-assessment of current health status [16, 17]. Based on our findings we conclude that Skindex-29 can be used for the quality of life assessment in patients with lower-limb ulcers of venous aetiology. We postulate the following interpretation criteria for this group of patients: 29-58 points (25% of the global score) as corresponding to a high level of quality of life, 59-87 (26-50% of the global score) as corresponding to a moderate level of quality of life, and more than 87 points (more than 50% of the global score) as corresponding to a low level of quality of life. Similar criteria should be used for the interpretation of various components of the questionnaire, the physical symptoms, emotions, and psychosocial functioning subscales.

Table 3. Split-half reliability of the Skindex-29 questionnaire Summary 1st half

Summary 2nd half

Mean

46.48993

38.32886

Sum

13854.00

11422.00

9.912151

9.501333

Variance

98.25074

90.27533

0.8941485

0.8994363

No. of items

Alpha ITEM 1:

10:

11:

12:

13:

14:

15:

Cronbach’s alpha, complete scale: 0.94328, standardised alpha: (Spreadsheet 1) Correlation between the 1st and 2nd half: 0.851308, corrected for attenuation: 0.949285 Split-half reliability: 0.919683, Guttman split-half coefficient: 0.919238

Conclusions Skindex-29, the instrument for the quality of life assessment in individuals with dermatological disorders, was characterised by good psychometric parameters in the sample of patients with lower-limb ulcers. Therefore, this instrument can be used to assess the quality of life in patients with lower-limb ulcers of vascular, venous, arterial, or arteriovenous aetiology.

The authors declare no conflict of interest. References 1. Jawień A, Grzela T, Ochwat A. Prevalence of chronic venous insufficiency (CVI) in men and women of Poland. Multicenter crosssectional study of 40095 patients. Phlebology 2003; 3: 110-122. 2. Labropoulos N, Manalo D, Patel NP, et al. Uncommon leg ulcers in the lower extremity. J Vasc Nurs 2007; 45: 568-573. 3. Moffatt CJ, Franks PJ, Doherty DC, et al. Prevalence of leg ulceration in a London population. Q J Med 2004; 97: 431-437.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

4. Szewczyk MT, Jawień A, Cwajda J. Skin integrity disorders among patients with chronic venous insufficiency and venous ulcer. Post Dermatol Alergol 2005; 22: 141-147 [In Polish]. 5. Żmudzińska M, Czarnecka-Operacz M. Allergic contact dermatitis in patients with chronic leg ulcers. Post Dermatol Alergol 2003; 20: 37-40 [In Polish]. 6. Negus D, Coleridge Smith PD, Bergan JJ. Venous leg ulcers – diagnosis and treatment. alfa-medica prees, Bielsko-Biała 2006 [In Polish]. 7. Świnoga M, Kłos M, Miniszewska J, Zalewska-Janowska A. Health-related quality of life in dermatological and allergo-dermatological patients. Post Dermatol Alergol 2012; 29: 69–73. 8. Bączyk G, Talarska D, Zawirska A. et al. Functioning and quality of life of patients with leg ulcers treated at dermatology wards. Post Dermatol Alergol 2011; 28: 197–202. 9. Herber OR, Schnepp W, Rieger MA. A systematic review on the impact of leg ulceration on patients’ quality of life. Health Qual Life Outcomes 2007; 5: 44-55. 10. Cwajda-Białasik J, Szewczyk MT, Mościcka P, Cierzniakowska K. The locus of pain control in patients with lower limb ulcerations. J Clin Nurs 2012; 21: 3346-3351. 11. Cwajda-Białasik J, Szewczyk MT, Mościcka P, Jawień A. Specyficzne wymiary jakości życia chorych z owrzodzeniem kończyny dolnej o różnej etiologii. Streszczenie. III Ogólnopolska Konferencja PTPA „Od nauki do zintegrowanej praktyki”. Bydgoszcz, 17-18 V 2012. Pielęg Chir Angiol 2012; 6: 86. 12. Cwajda-Białasik J, Szewczyk MT, Mościcka P, Jawień A, Ślusarz R. Influence of ulceration etiology on the global quality of life and its specific dimensions, including the control of pain, in patients with lower limb vascular insufficiency. Adv Dermatol Allergol 2017; 34: 471–477. 13. Chren MM, Lasek RJ, Quinn LM, Mostow EN, Zyzanski SJ. Skindex, a quality-of-life measure for patients with skin disease: reliability, validity, and responsiveness. J Invest Dermatol 1996; 107: 707-713 14. Chren MM, Lasek RJ, Flocke SA, Zyzanski SJ. Improved discriminative and evaluative capability of a refined version of Skindex, a quality-of-life instrument for patients with skin diseases. Arch Dermatol 1997; 133: 1433-1440. 15. Janowski K. Personality-related determinants of coping with stress in psoriasis. Doctoral thesis. Polihymnia. KUL, Lublin 2006 [In Polish]. 16. Juczyński Z, Adamiak G. Psychological and behavioral determinants of the quality of life in patients with multiple sclerosis. Pol Merkur Lek 2000; 8: 413-415 [In Polish]. 17. Juczyński Z. Evaluation tools in health promotion and psychology. PTP, Warszawa 2001 [In Polish]. 18. Simka M. Clinical and socioeconomic problems related to the treatment of venous crural ulcers in Poland. Pol Prz Chirurg 2004; 76: 1038-1045 [In Polish]. 19. Kłak A, Mińko M, Siwczyńska D. Questionnaire methods of studies on quality of life. Probl Hig Epidemiol 2012; 93: 632-638 [In Polish]. 20. Hareendran A, Bradbury A, Budd J, et al. Measuring the impact of venous leg ulcers on quality of life. J Wound Care 2005; 14: 53-57. 21. Hareendran A, Doll H, Wild DJ, et al. The venous leg ulcer quality of life (VLU-QoL) questionnaire: development and psychometric validation. Wound Repair Regen 2007; 15: 465-473. 22. Steuden S, Janowski K. The employment of Skindex questionnaire to measure quality of life in patients with psoriasis. Przegl Dermatol 2001; 88: 41-48 [In Polish]. 23. Miniszewska J, Chodkiewicz J, Ograczyk A, Zalewska-Janowska A. Optimism as a predictor of health-related quality of life in psoriatics. Postep Dermatol Alergol 2013; 30: 91-95. 24. Szewczyk MT, Jawień A, Hildebrandt Z. Problems of patients with chronic venous insufficiency. Psychosocial consequences of disease – part II. Przegląd Flebologiczny 2005; 13: 183-191 [In Polish].

25. Jawień A, Szewczyk MT, Kędziora-Kornatowska K, et al. Functional and biopsychosocial restrictions among patients with a venous ulcers. Arch Med Sci 2006; 2: 36-41. 26. Mościcka P, Szewczyk MT, Cierzniakowska K, Cwajda-Białasik J. Ocena sytuacji biopsychospołecznej chorych ze zmianami skórnymi kończyn dolnych o etiologii naczyniowej. Streszczenie. III Ogólnopolska Konferencja PTPA „Od nauki do zintegrowanej praktyki”. Bydgoszcz, 17-18 V 2012. Pielęg Chir Angiol 2012; 6: 95. 27. Mościcka P, Szewczyk MT. Jakość życia chorych z owrzodzeniem kończyn dolnych oceniana na podstawie standaryzowanego kwestionariusza Skindex. Streszczenia. III Kongres Naukowo-Szkoleniowy Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Bydgoszcz, 21-24 X 2009. Leczenie Ran 2009; 6: 116.

VI Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Angiologicznego Streszczenia

Różnica wartości WKR w zależności od metody pomiaru oraz choroby podstawowej Sara Rossa1,2, Mariola Głowacka3,4, Maria T. Szewczyk1,2, Paulina Mościcka1,2, Justyna Cwajda-Białasik1,2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy 3 Pracownia Podstaw Umiejętności Klinicznych i Symulacji Medycznych, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 4 Wydział Nauk o Zdrowiu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku 1

Wstęp: Zgodnie z zaleceniami Zespołu Krajowego Konsultanta w dziedzinie chirurgii naczyniowej pomiar wskaźnika kostka–ramię (WKR, ankle-brachial pressure index – ABPI) jest podstawowym badaniem przesiewowym w diagnostyce niedokrwienia kończyn dolnych, także u chorych ze współistniejącą cukrzycą. Wynik pomiaru stanowi również istotny czynnik w planowaniu kompresjoterapii u pacjentów z przewlekłą niewydolnością żylną (chronic venous insufficiency – CVI). Cel pracy: Celem badania było porównanie wartości ABPI mierzonego przy użyciu detektora dopplerowskiego fali ciągłej oraz urządzenia automatycznego do pomiaru czterokończynowego. Materiał i metody: Badania prowadzono w Poradni Leczenia Ran Przewlekłych w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy. Przebadano 100 chorych (34 z CVI, 33 z cukrzycą oraz 33 z chorobą tętnic obwodowych). Badani pozostawali w pozycji leżącej na wznak, z ramionami i kończynami dolnymi na poziomie serca przez ok. 15 min, następnie dokonywano pomiaru WKR przy użyciu detektora dopplerowskiego fali ciągłej oraz urządzenia automatycznego. Wyniki i wnioski: Średnia wartość ABPI wynosiła 0,999 na prawej kończynie dolnej oraz 0,980 na lewej kończynie dolnej (pomiar detektorem dopplerowskim fali ciągłej) i 0,954 na prawej kończynie dolnej oraz 0,945 na lewej kończynie dolnej (pomiar automatyczny). Wśród chorych z cukrzycą zanotowano wyższe wartości ABPI w pomiarze „ręcznym” niż w pomiarze „automatycznym”. Wśród mężczyzn zaobserwowano

wyższe, istotne statystycznie, wartości WKR w pomiarze „automatycznym” niż wśród kobiet. Badanie wykazało, że wyniki pomiarów wykonywanych przy użyciu detektora dopplerowskiego fali ciągłej oraz urządzenia automatycznego do pomiaru czterokończynowego są porównywalne i z powodzeniem mogą być stosowane zamiennie, z zachowaniem szczególnej ostrożności przy interpretacji u pacjentów z cukrzycą. Słowa kluczowe: wskaźnik kostka–ramię, niedokrwienie kończyn dolnych, cukrzyca.

Epidemiologia ostrego zapalenia trzustki Dorota Kozieł Zakład Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Wstęp: Ostre zapalenie trzustki (OZT) stanowi istotny problem kliniczny. W Polsce brak jest opracowań prospektywnych danych epidemiologicznych dotyczących zachorowania na OZT. Cel pracy: Celem przeprowadzonych badań jest ocena częstości występowania, etiologii i nasilenia ostrego zapalenia trzustki w populacji województwa świętokrzyskiego, z uwzględnieniem czynników ryzyka zachorowania. Materiał i metody: Przeanalizowano prospektywnie zebrane dane chorych hospitalizowanych z powodu OZT w ciągu jednego roku kalendarzowego na 16 oddziałach chirurgicznych województwa świętokrzyskiego. Kryterium włączenia do badania było rozpoznanie OZT zgodnie z aktualną klasyfikacją Atlanta i polegało na łącznej interpretacji objawów podmiotowych, przedmiotowych i celowanych badań laboratoryjnych. Cechy demograficzne, wyniki badań laboratoryjnych i obrazowych, przebieg i wyniki leczenia oraz czas hospitalizacji były raportowane w przygotowanej wcześniej dokumentacji. Ostatecznej analizie poddano łącznie 1004 chorych. Wyniki: Współczynnik zapadalności wynosił 99,96/100 000. Zapadalność u kobiet wynosiła 72/100 000, a zapadalność u mężczyzn 130,24/100 000 (p < 0,05). Mediana wieku chorych na OZT wynosiła 53 lata. Mediana wieku kobiet – 65 lat – była istotnie wyższa niż mężczyzn – 47 lat (p < 0,005). Współczynnik zapadalności w przypadku incydentów pierwszorazowych wynosił

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

79,7/100 00 mieszkańców. Główną przyczyną zachorowania na OZT była kamica żółciowa (30,1%), alkohol (24,1%), kamica żółciowa i nadużywanie alkoholu łącznie (2,9%), rak trzustki (1%), OZT po endoskopowej cholangiopankreatografii wstecznej (0,7%). W oparciu o zmodyfikowane kryteria Atlanta ciężką postać rozpoznano u 7%, umiarkowaną u 12,3%, łagodną u 80,8% chorych. Średni czas hospitalizacji chorych z ciężką postacią OZT wynosił 14,8, z umiarkowaną 16,7 i z łagodną 7,1 dnia. Wskaźnik śmiertelności z powodu OZT wynosił 3,9%. Średnia wieku kobiet zmarłych wynosiła 74 lata i była istotnie wyższa niż w grupie mężczyzn – 61 lat. Wskaźnik śmiertelności w ciężkiej postaci wynosił 52,9% i był istotnie wyższy (p < 0,05) niż śmiertelność w umiarkowanym (brak zgonów) i łagodnym OZT (0,2%). Wnioski: Współczynnik zachorowalności na OZT w populacji województwa świętokrzyskiego jest jednym z najwyższych w Polsce. Słowa kluczowe: epidemiologia, ostre zapalenie trzustki.

Szacunkowy poziom zabezpieczenia chorych z ranami przewlekłymi przez uprawnione pielęgniarki w Polsce w 2016 r. Anna Szumska, Magdalena Chachurska, Maria Jolanta Królak Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych w Warszawie

Wstęp: W związku z nowelizacją 28 lutego 2017 r. rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie rodzaju i zakresu świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych udzielanych przez pielęgniarkę albo położną samodzielnie bez zlecenia zmienił się zakres uprawnień pielęgniarki. Częstość występowania ran przewlekłych wśród społeczeństw uprzemysłowionych określa się na poziomie ok. 1,5% (1–2%). W Polsce na koniec 2016 r. było ok. 576,4 tys. osób dotkniętych tym problemem zdrowotnym. Cel pracy: Określenie szacunkowego poziomu zapewnienia opieki nad chorymi z ranami przewlekłymi przez pielęgniarki z ukończonym kursem specjalistycznym „Leczenie ran” w latach 2001–2016. Materiał i metody: Analizie poddano dane (stan na koniec 2016 r.) pochodzące z: Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych, raportu Naczelnej Rady Pielęgniarek i Położnych, Narodowego Funduszu Zdrowia, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Rejestru Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą. Z uwagi na brak rzetelnych danych statystycznych dotyczących rejestracji chorych z ranami i faktycznego zatrudnienia pielęgniarek analiza ma charakter szacunkowo-poglądowy.

Wyniki: W latach 2001–2016 kurs specjalistyczny „Leczenie ran” ukończyło 21 078 pielęgniarek. Liczba pielęgniarek zgłoszonych do realizacji umów w oddziałach wojewódzkich NFZ w 2016 r. wynosiła 217 228, co oznacza, że blisko 10% zatrudnionych pielęgniarek mogło posiadać ukończony ww. kurs. Najwięcej pielęgniarek ukończyło kurs w 2015 r. (18%). Największa liczba osób ukończyła ten rodzaj kształcenia podyplomowego w województwie mazowieckim, a najmniejsza w województwie podlaskim. Liczba pielęgniarek w placówkach, w których najczęściej udzielane są świadczenia zdrowotne chorym z poszczególnymi rodzajami ran, to ok. 7 wykwalifikowanych pielęgniarek w 1 placówce. Wnioski: 1. Pielęgniarki reagują na potrzeby zdrowotne w Polsce oraz zmiany w ustawodawstwie poprzez uczestnictwo w kształceniu podyplomowym. 2. Systematycznie wzrastająca liczba uczestników kursu „Leczenie ran” dla pielęgniarek świadczy o rosnącym zapotrzebowaniu na wykwalifikowaną kadrę pielęgniarską w tym zakresie. 3. Przy założeniu, że wszystkie pielęgniarki udzielają świadczeń zgodnych z posiadanymi kompetencjami, można przyjąć, że w 2016 r. poziom zabezpieczenia osób z ranami przewlekłymi przez wykwalifikowaną kadrę pielęgniarską w Polsce był zadowalający. Słowa kluczowe: rany przewlekłe, kompetencje zawodowe, pielęgniarki, potrzeby zdrowotne.

Żołądkowa przetoka odżywcza. Zalety i ograniczenia metody Krzysztof Tojek, Zbigniew Banaszkiewicz Oddział Kliniczny Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej, Kolorektalnej i Onkologicznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy

Wstęp: Powszechnie uznaje się, że żywienie przez przezskórną endoskopową gastrostomię (percutaneous endoscopic gastrostomy – PEG) należy rozważyć, jeśli istnieje prawdopodobieństwo, iż przez okres przekraczający 3 tygodnie podaż pokarmu będzie jakościowo lub ilościowo niewystarczająca. Cel pracy: Celem jest przedstawienie metody żywienia z wykorzystaniem PEG, zaprezentowanie zalet i ograniczeń. Materiał i metody: PEG wyparł operacyjne metody wykonywania gastrostomii, które wiązały się ze znacznie większą częstością powikłań. Wytworzenie jej jest zabiegiem prostym, bezpiecznym i dobrze tolerowanym przez chorych. Wyniki i wnioski: Żywienie za pomocą endoskopowej gastrostomii szybko się upowszechniło, stając się rutynowym postępowaniem i metodą z wyboru w przy-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

padkach wymagających wdrożenia średnio- i długoterminowego żywienia dojelitowego. Słowa kluczowe: przezskórna endoskopowa gastrostomia (PEG), niedożywienie, żywienie dojelitowe.

wienia pozajelitowego w porównaniu z poziomem depresji i lęku przed jego rozpoczęciem. Słowa kluczowe: żywienie pozajelitowe, powikłania, ryzyko.

Ryzyko powikłań u chorych żywionych pozajelitowo

Ocena wpływu zróżnicowanych metod edukacyjnych na zaangażowanie pacjenta i skuteczność leczenia bariatrycznego

Elżbieta Kozłowska1,2, Maria T. Szewczyk1, Katarzyna Cierzniakowska1,2, Aleksandra Popow1 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Oddział Kliniczny Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej, Kolorektalnej i Onkologicznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy 1

Wstęp: Mimo wielu zalet stosowanie całkowitego żywienia pozajelitowego stanowi agresywną interwencję w metabolizm chorego i może prowadzić do wielu poważnych powikłań. Cel pracy: Ocena częstości występowania powikłań związanych z zastosowaniem żywienia pozajelitowego. Materiał i metody: Badania przeprowadzono na grupie 91 chorych hospitalizowanych na oddziale chirurgii, u których zastosowano całkowite żywienie pozajelitowe (6 chorych wyłączono z badania z powodu zgonu). Badania prowadzono w dwóch podgrupach: grupa I (n = 43) – chorzy niedożywieni oraz grupa II (n = 42) – chorzy długotrwale głodzeni. Badania przeprowadzono metodą prospektywną z wykorzystaniem technik pomiarów, wywiadu, obserwacji, analizy dokumentacji oraz badań antropometrycznych. Na prowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej. Wyniki: U kobiet znamiennie częściej (p < 0,05) występowało podwyższone stężenie potasu w surowicy i nieznacznie częściej zmiany patologiczne jamy ustnej. Natomiast u mężczyzn istotnie częściej występował dodatni wynik mikrobiologiczny z końcówki cewnika (p = 0,012). Wiek badanych okazał się wysoce znamiennym predyktorem dla pomiaru końcowego depresji i lęku (p < 0,01). Im starsze osoby, tym wyższy był u nich poziom depresji i lęku. Częstość występowania hipo- i hiperglikemii była istotnie wyższa u chorych na cukrzycę (p < 0,001). Wnioski: Płeć i wiek chorych mają wpływ na ryzyko wystąpienia niektórych powikłań związanych z zastosowanym żywieniem pozajelitowym. Hipokaliemia i dodatni wynik mikrobiologiczny z końcówki cewnika uzależnione były od płci, natomiast wyższy poziom depresji i lęku zależał od wieku chorych. Ryzyko powikłań metabolicznych w postaci hipo- i hiperglikemii jest istotnie wyższe u chorych na cukrzycę. Poziom depresji i lęku okazał się znamiennie niższy po zakończeniu ży-

Renata Sierżantowicz, Jerzy Ładny, Lech Trochimowicz, Hady Razak Hady Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Wstęp: Popularność chirurgii bariatrycznej systematycznie wzrasta. Utrata masy ciała jest uzależniona od metody chirurgicznej, ale także stopnia motywacji do przestrzegania pooperacyjnych zaleceń. Dotychczas nie wyjaśniono, czy edukacja pacjenta może przyczynić się do długoterminowego sukcesu w redukcji masy ciała po leczeniu bariatrycznym. Cel pracy: Celem jest porównanie wpływu metod edukacyjnych oraz jednorazowej pisemnej informacji na zaangażowanie pacjenta w przestrzeganie zaleceń i skuteczność leczenia bariatrycznego. Materiał i metody: Badania przeprowadzono wśród 160 pacjentów kwalifikowanych do operacji rękawowej resekcji żołądka (LSG), operowanych na oddziale chirurgii. Do grupy badanej włączono losowo 100 pacjentów po LSG, z którymi ustalono 3 sesje edukacyjne. Grupę kontrolną stanowiło 60 pacjentów, którym przekazano pisemne zalecenia. Wiedzę 160 pacjentów w zakresie stylu życia oceniono na podstawie kwestionariusza własnej konstrukcji. Stopień motywacji do przestrzegania zaleceń oceniono w 10-stopniowej wizualnej skali analogowej (VAS). W obliczeniach wykorzystano pakiet Statistica 12.0 firmy StatSoft. Wyniki: Po 6 miesiącach od wykonania LSG w grupie uczestniczącej w sesjach edukacyjnych statystycznie istotnie (p < 0,001) zmniejszył się wskaźnik BMI (38,28 ±6,93 kg/m2) w stosunku do okresu przed operacją (44,25 ±7,24 kg/m2). Po roku obserwacji potwierdzono statystycznie istotne (p < 0,01) zmniejszenie wskaźnika BMI do 33 ±5,7 kg/m2. W grupie kontrolnej zaobserwowano istotne (p < 0,001) zmniejszenie BMI, wynoszącego przed operacją 48,62 ±5,64 kg/m2, do 44,41 ±6,04 kg/m2 po 6 miesiącach od operacji, a 41,7 ±5,92 kg/m2 po roku od LSG. Zaobserwowano, że w grupie pacjentów, którzy uczestniczyli w sesjach edukacyjnych, poziom motywacji był wysoki zarówno po 6 miesiącach (9,55 ±0,62), jak i po roku (9,39 ±0,66). W grupie kontrolnej pacjentów poziom motywacji przed operacją był

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

wysoki (9,55 ±0,53), jednak po roku zmniejszył się (8,50 ±1,12), co było statystycznie istotne (p < 0,001). Wnioski: Sesje edukacyjne były skuteczniejszą metodą edukacji w porównaniu z jednorazową pisemną informacją. Ustalenia powinny zachęcić do wprowadzenia edukacji jako elementu stałej procedury LSG. Słowa kluczowe: pacjent, edukacja, rękawowa resekcja żołądka.

Możliwości wzmocnienia potencjału gojenia ran – doustna suplementacja żywieniowa u chorych z owrzodzeniem żylnym. Wstępne wyniki badań Justyna Cwajda-Białasik1,2, Paulina Mościcka1,2, Maria T. Szewczyk1,2, Arkadiusz Jawień3, Sara Rossa1,2, Elżbieta Hancke2, Ewa Karpińska2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy 3 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Cel pracy: Celem badania była ocena wpływu 12-tygodniowej doustnej suplementacji żywieniowej na proces gojenia owrzodzeń żylnych goleni. Materiał i metody: Do badania zakwalifikowano chorych z owrzodzeniem żylnym goleni, potwierdzonym wynikiem badania duplex-scan i diagnozą lekarską oraz wartością wskaźnika kostka–ramię w granicach normy. Łącznie 70 chorych zostało randomizowanych do dwóch grup. W obu grupach chorzy otrzymywali standardową opiekę pielęgniarską w zakresie pielęgnacji rany i kompresjoterapię II klasy. Chorzy z grupy badanej otrzymywali ponadto doustną suplementację żywieniową w postaci wysokobiałkowego i wysokoenergetycznego preparatu Cubitan. Oceniono poziom prealbumin w surowicy krwi – początkowy (grupa badana i kontrolna) oraz po 6 i 12 tygodniach suplementacji (grupa badana). Postęp procesu gojenia rany oceniano co 2 tygodnie, m.in. za pomocą planimetrii elektronicznej i fotografii cyfrowej. Wyniki: Analizą statystyczną objęto wyłącznie chorych, którzy ukończyli okres 12-tygodniowej obserwacji. Badane grupy nie różniły się znamiennie początkowym poziomem prealbumin w surowicy krwi. W grupie otrzymującej doustną suplementację żywieniową zaobserwowano znamienny wzrost poziomu prealbumin o 2,14 mg/dl. W tej grupie wykazano większą dynamikę

gojenia ran niż w grupie kontrolnej (zmniejszenie powierzchni o 10,7 cm2 vs 4,47 cm2, p < 0,05). Wnioski: Doustna suplementacja żywieniowa preparatem Cubitan, stosowana u chorych z przewlekłym owrzodzeniem żylnym goleni, wpłynęła znacząco na zmniejszenie powierzchni rany i poprawę warunków gojenia. Słowa kluczowe: owrzodzenie żylne, proces gojenia, doustna suplementacja żywieniowa.

Żylna choroba zakrzepowo-zatorowa – uwagi praktyczne dla fizjoterapeuty i pielęgniarki Anna Spannbauer1,2, Tomasz Ridan3, Arkadiusz Berwecki3, Małgorzata Berwecka4, Piotr Mika5 Zakład Chirurgii Doświadczalnej i Klinicznej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2 Oddział Chorób Wewnętrznych i Angiologii, Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego, Kraków 3 Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 4 Zakład Chorób Kości i Stawów, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 5 Katedra Rehabilitacji Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 1

Zakrzepica żył głębokich (ZŻG) i zator tętnicy płucnej (ZTP) stanowią istotne problemy zdrowotne. Czynniki sprzyjające żylnej chorobie zakrzepowo-zatorowej (ŻCHZZ), zwane triadą Virchowa, to: zastój żylny, zmiany składników krwi i zmiany w śródbłonku. W zapobieganiu ZŻG uwzględnia się metody farmakologiczne (heparyny drobnocząsteczkowe – HDCz) oraz czynne metody fizykalne, takie jak: czynne ćwiczenia kończyn dolnych i szybka pionizacja po zabiegach operacyjnych. Metody bierne obejmują: ćwiczenia bierne stawów skokowych, kompresjoterapię, przerywaną kompresję pneumatyczną. Klinicznymi objawami ZŻG są m.in.: obrzęk, zaczerwienie, bóle kończyny, nadmierne ocieplenie chorej kończyny. Objawy zatorowości płucnej to najczęściej: duszność, bóle w klatce piersiowej i przyspieszenie oddychania (tachypnoe), kaszel, omdlenia, krwioplucie. U pacjentów z ZŻG i ZTP leczenie polega na stosowaniu heparyny niefrakcjonowanej, HDCz, fondaparynuksu, rywaroksabanu lub apiksabanu. Rehabilitacja szpitalna chorego z ostrą ZŻG obejmuje: pionizację w 2. dobie od wdrożenia leczenia, po wcześniejszym założeniu kompresjoterapii w pozycji leżącej. Jeżeli kończyna jest bolesna i wymaga odciążenia, uruchamianie odbywa się przy użyciu balkonika lub kul łokciowych. Zalecenia rehabilitacyjne poszpitalne obejmują: edukację chorego, dobór pończochy uciskowej o II stopniu ucisku (kompresjoterapia powinna być stosowana przez 2 lata). Zwiększenie intensyw-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

ności spacerów można rozpocząć w ok. 14. dobie. Po 3 miesiącach od przebytej ZŻG chory może zwiększać aktywność fizyczną. Polecane dyscypliny to: pływanie, bieganie, jazda na rowerze. Do ok. pół roku od przebycia ZŻG chory powinien unikać masowania chorej kończyny. Po pół roku można stosować zabiegi fizykoterapeutyczne. Przeciwwskazanie stanowią zabiegi zwiększające temperaturę ciała, np. sollux, gorące kąpiele, sauna. Chory zawsze powinien unikać długotrwałego stania i siedzenia oraz codziennie stosować elewację kończyny i uzupełniać płyny (ok. 2 l dziennie). Rehabilitacja chorych z ŻCHZZ powinna być prowadzona przez przeszkolonych fizjoterapeutów i pielęgniarki. Słowa kluczowe: zakrzepica żył głębokich, rehabilitacja, kompresjoterapia.

Terapia wewnątrznaczyniowa w udarze mózgu – zastosowanie trombektomii Renata Jabłońska1,2, Grzegorz Meder3, Anna Wronkowska2, Robert Ślusarz1 Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Neurochirurgicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Oddział Neurochirurgii i Neurotraumatologii, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy 3 Pracownia Radiologii Zabiegowej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy 1

Wstęp: Udar mózgu to nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu spowodowanych wyłącznie przyczynami naczyniowymi, związanymi z mózgowym przepływem krwi, trwających dłużej niż 24 godziny (według AHA/ASA – American Heart Association i American Stroke Association AHA/ASA 2013, aktualizacja 2015). Ta uaktualniona definicja jest zwieńczeniem badań klinicznych, dotyczących również terapii wewnątrznaczyniowej we wczesnym okresie niedokrwiennego udaru mózgu. Cel pracy: Celem jest przedstawienie założeń terapii wewnątrznaczyniowej z zastosowaniem trombektomii w udarze mózgu. Materiał i metody: Leczenie udaru mózgu jest coraz częściej dyskutowanym problemem medycznym, a jego najważniejszym kryterium jest czas. To on stanowi podstawę podjęcia leczenia trombolitycznego; pacjent powinien otrzymać specjalistyczną pomoc w ciągu 4,5 godziny – tkankowy aktywator plazminogenu (rtPA – recombinant tissue plasminogen activator) o działaniu fibrynolitycznym, bo taki jest podawany, jest ważnym mechanizmem obronnym, rozpuszcza skrzeplinę krwi oraz odpowiada za utrzymanie szczelności i drożności naczyń krwionośnych. Aktualnie coraz częściej proponowane jest leczenie wewnątrznaczyniowe (endowaskularne) ostrego udaru mózgu. Polega ono na podaniu

rtPA do tętnicy w bezpośrednim sąsiedztwie skrzepu zamykającego tętnicę (lokalna tromboliza dotętnicza) lub na mechanicznym usunięciu skrzepu (trombektomia mechaniczna). Trombektomia ma również stanowić uzupełnienie lub alternatywę dla dożylnego leczenia trombolitycznego. Leczenie to może być wykonane do 6 godzin od udaru mózgu w przypadku trombolizy dotętniczej, a w przypadku trombektomii mechanicznej nawet do 6–8 godzin. Wyniki i wnioski: Skuteczność trombektomii zależy od wielu czynników (rozległość udaru, wiek) – w niektórych przypadkach jest spektakularna, w innych tylko częściowa. Personel medyczny, w tym pielęgniarski, powinien postępować zgodnie z obowiązującym w Polsce protokołem leczenia trombolitycznego w ostrym niedokrwiennym udarze mózgu. Główne zadania pielęgniarki polegają na zapewnieniu maksymalnie sprawnej organizacji działań. Nie można zapominać o roli edukacji społeczeństwa na temat objawów i leczenia udaru mózgu. Słowa kluczowe: udar niedokrwienny, tromboliza, trombektomia mechaniczna.

Ocena funkcji seksualnych mężczyzn z podnerkowym tętniakiem aorty brzusznej leczonych za pomocą wszczepienia naczyniowej protezy lub implantacji stentgraftu Mariola Sznapka1, Damian Ziaja2, Michał Tkocz3, Wacław Kuczmik1 Oddział Chirurgii Ogólnej, Naczyń, Angiologii i Flebologii, Górnośląskie Centrum Medyczne im. prof. L. Gieca Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 2 Oddział Chirurgii Onkologicznej z Pododdziałem Chirurgii Naczyniowej, Katowickie Centrum Onkologii 3 Kliniczny Oddział Urologii i Onkologii Urologicznej, Centrum Urazowe, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 im. Św. Barbary w Sosnowcu 1

Wstęp: Autorzy analizowali grupę 226 pacjentów z tętniakiem aorty brzusznej (TAB), porównując stopień uogólnienia procesu miażdżycowego u mężczyzn i jego wpływ na gotowość seksualną. Cel pracy: Celem pracy była ocena funkcji seksualnej mężczyzn z tętniakiem aorty brzusznej. Materiał i metody: Autorzy analizowali grupę 226 pacjentów z TAB leczonych w jednym ośrodku w ciągu jednego roku. Wśród nich 109 zakwalifikowano do leczenia operacyjnego, a 117 do wszczepienia stentgraftu. Do grupy badanej zakwalifikowano 146 pacjentów spełniających kryteria kwalifikacyjne 126M i 20K. Badanie ankietowe przeprowadzono w grupie 126 mężczyzn, w tym 73 leczonych operacyjnie (grupa 1) i 53 leczonych implantacją stentgraftu (grupa 2). Ankieta IIEF-5 zawierała 5 pytań oceniających funkcje seksualne w skali od

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

1 do 5, maksymalna liczna punktów wynosiła 25. Według autorów ankiety wynik 21 lub mniej sugeruje zaburzenia erekcji wymagające kontaktu z lekarzem. Wyniki i wnioski: Zwrotnie uzyskano 38 ankiet na 126 załączonych do wypisu pacjenta. W grupie 1 uzyskano 18 wypełnionych ankiet (24,6%), w grupie 2 – 20 (37,7%). Odpowiedzi na poszczególne pytania ankiety IIEF5 wykazały statystyczne różnice. Słowa kluczowe: tętniak aorty brzusznej, gotowość seksualna, ankieta IIEF5.

Ocena wpływu znajomości rehabilitacji na stan funkcjonalny kończyny górnej u kobiet po zabiegu mastektomii Tomasz Ridan1, Natalia Czerwiec1, Anna Spannbauer2,3, Anna Włoch4, Anna Lipińska5 Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 2 Zakład Chirurgii Doświadczalnej i Klinicznej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 3 Oddział Chorób Wewnętrznych i Angiologii, Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego, Kraków 4 Zakład Rehabilitacji, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Kielce 5 Instytut Fizjoterapii, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 1

Wstęp: Zachowanie odpowiedniego stanu funkcjonalnego kończyny górnej po stronie operowanej u kobiet po zabiegu mastektomii wiąże się w znacznym stopniu z poziomem wiedzy kobiet na temat możliwości usprawniania, a także odpowiednio wczesnym wdrożeniem programu rehabilitacji. Cel pracy: Celem pracy była ocena wpływu znajomości rehabilitacji na stan funkcjonalny kończyny górnej u kobiet po zabiegu mastektomii. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w 2016 r. w grupie 110 kobiet, amazonek zrzeszonych w Stowarzyszeniu Amazonek z Krakowa i Rzeszowa oraz wśród amazonek niestowarzyszonych. Średni wiek badanych kobiet wynosił 58,2 lat (SD = 11,3). Podstawę badań stanowiła autorska ankieta. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej z użyciem pakietu Excel 2010 oraz programu Statistica v.12 (p = 0,05). Do badania zależności zastosowano test niezależności chi-kwadrat. Wyniki: Spośród badanych 67% kobiet miało prowadzoną rehabilitację kończyny górnej. Stwierdzono istotną zależność (p = 0,0105) między wykształceniem a wiedzą dotyczącą rehabilitacji po mastektomii, istotną zależność (p = 0,0023) między przynależnością do klubu amazonek a wiedzą na temat kompleksowej terapii obrzękowej, istotną zależność (p = 0,0192) między przynależnością do klubu amazonek a wiedzą dotyczącą konieczności mobilizacji blizny pooperacyjnej.

Wnioski: 1. Wykształcenie ma wpływ na poziom wiedzy kobiet dotyczącej rehabilitacji kończyny górnej po mastektomii. Im wyższe wykształcenie, tym poziom wiedzy jest większy. 2. Kobiety zrzeszone w klubie amazonek wykazują większy poziom wiedzy na temat kompleksowej terapii przeciwobrzękowej niż kobiety niestowarzyszone. 3. Kobiety wykazujące wyższy poziom wiedzy na temat rehabilitacji cechują się lepszym stanem funkcjonalnym kończyny górnej po stronie operowanej. 4. Ogólny poziom wiedzy badanych kobiet na temat rehabilitacji kończyny górnej po zabiegu mastektomii jest na wysokim poziomie. Słowa kluczowe: mastektomia, kończyna górna, sprawność.

Jakość życia osób leczonych operacyjnie z powodu raka jelita grubego a poziom akceptacji choroby Renata Stępień, Grażyna Wiraszka, Ewelina Chabuz Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Wstęp: Chirurgiczne leczenie raka jelita grubego stanowi krytyczne doświadczenie życiowe i niesie ze sobą głębokie zmiany w funkcjonowaniu i jakości życia oraz konieczność przystosowania się do tej trudnej sytuacji. Cel pracy: Celem badań była ocena jakości życia osób leczonych operacyjnie z powodu raka jelita grubego i jej społeczno-demograficznych uwarunkowań oraz związku z poziomem akceptacji choroby. Materiał i metody: Badania prowadzono w okresie od maja do lipca 2014 r. i objęto nimi 67 pacjentów leczonych operacyjnie z powodu raka jelita grubego. Do zgromadzenia materiału wykorzystano dwa standaryzowane narzędzia badawcze. Do oceny jakości życia związanej ze zdrowiem (HRQOL) zastosowano Kwestionariusz funkcjonalnej oceny leczenia nowotworów z podskalą raka jelita grubego (FACT-C – Functional Assessment of Cancer Therapy Scale – Colorectal), natomiast do oceny poziomu akceptacji choroby użyto kwestionariusza AIS (Acceptance of Illness Scale). Wyniki: Najwyżej ocenionym obszarem HRQOL był stan fizyczny (M = 24,1), a najniżej – stan emocjonalny (M = 14,9). Miejsce zamieszkania, wiek i poziom wykształcenia istotnie różnicowały jakość życia (p < 0,05). Wśród badanych 24,8% nie akceptowało swojej choroby, przy czym poziom akceptacji zależał od miejsca zamieszkania (p < 0,05) i pozostawał w zależności z jakością życia (p < 0,05). Czynnikami determinującymi jakość życia chorych leczonych ope-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

racyjnie z powodu raka jelita grubego był wiek, miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia oraz poziom akceptacji choroby. Wnioski: Osoby starsze, mieszkające na wsi i gorzej wykształcone wymagają szczególnej troski i wsparcia w przystosowaniu się do zaistniałej trudnej sytuacji, jaką jest choroba nowotworowa i związane z nią leczenie. Słowa kluczowe: rak jelita grubego, jakość życia pacjenta, akceptacja choroby.

Ocena jakości leczenia bólu w opinii pielęgniarek Katarzyna Cierzniakowska1, Maria T. Szewczyk1, Elżbieta Kozłowska1, Aleksandra Popow1, Renata Jabłońska2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Neurochirurgicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Wstęp: Monitorowanie bólu i udział w jego leczeniu na stałe wpisały się do zadań pielęgniarek pracujących na oddziałach chirurgicznych. Cel pracy: Celem była ocena wskaźników jakości postępowania z bólem pooperacyjnym w opinii pielęgniarek oddziałów zabiegowych. Materiał i metody: Badania przeprowadzono wśród 96 pielęgniarek oddziałów zabiegowych. Do badania posłużył arkusz zawierający dane demograficzne oraz Skala klinicznych wskaźników jakości postępowania z bólem pooperacyjnym (KWJPBP) w wersji dla pielęgniarek, zawierająca 12 pytań podzielonych na 4 podskale. Określone pożądane minimalne wartości punktowe wynosiły odpowiednio: dla wyniku ogólnego skali – 54,0, dla podskali: Komunikowanie – 4,5, Działanie i Zaufanie – po 18,0, Środowisko – 13,5 pkt. Wyniki: Grupę badaną stanowiły pielęgniarki pracujące na oddziałach zabiegowych, odpowiednio: na oddziale chirurgii – 21,9%, neurochirurgii – 17,7%, laryngologii – 12,5%, angiologii – 12,5%, urologii – 14,6% i ortopedii – 20,8%. W szkoleniach z zakresu leczenia bólu uczestniczyło 71,9% badanych. Uzyskana średnia punktacja skali KWJPBP kształtowała się następująco: dla wyniku ogólnego 50,5, dla podskali Komunikowanie – 3,94, Działanie – 17,76, Zaufanie – 17,43 i Środowisko – 10,93 pkt. Porównanie wartości średnich uzyskanych w grupie badanych dla poszczególnych oddziałów wskazuje, że pożądana minimalna punktacja dla wyniku ogólnego skali oraz dla podskali Środowisko nie została osiągnięta na żadnym z oddziałów (zakres od 44,75 ±5,3 do 52,9 ±5,6 oraz 8,45 ±1,9 do 12,0 ±1,7). Wynik wyższy niż pożądana

minimalna punktacja dla podskali Komunikowanie uzyskał tylko jeden oddział (4,58 ±0,99), dla podskali Działanie – dwa oddziały (18,19 ±1,6 i 18,5 ±1,2), a dla podskali Zaufanie – połowa badanych oddziałów (18,0 ±1,4; 18,33 ±1,4; 18,52 ±1,7). Pomiędzy wartościami średnimi uzyskanymi przez pielęgniarki porównywanych oddziałów zachodzą istotne różnice statystyczne (p < 005). Wnioski: W przeprowadzonych badaniach średnie wartości punktowe dla całej skali oraz jej zakresów cząstkowych nie osiągnęły określonych wartości pożądanych. Wyrażone przez pielęgniarki wskaźniki jakości postępowania z bólem pooperacyjnym różniły się znacząco w zależności od oddziału. Słowa kluczowe: leczenie bólu, opieka pielęgniarska, jakość.

Rany przewlekłe – co nowego w postępowaniu miejscowym? Maria T. Szewczyk1,2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza w Bydgoszczy 1

Celem jest przedstawienie najnowszych osiągnięć w leczeniu ran przewlekłych. Skuteczne leczenie rany przewlekłej jest ogromnym wyzwaniem dla specjalistów i zespołów, tj. osób kompleksowo zajmujących się procesem gojenia ran przewlekłych. Etiologia zaburzeń przyczyniających się do powstania rany jest zazwyczaj wieloczynnikowa i wynika z nakładających się nieprawidłowości ogólnoustrojowych oraz miejscowych. Zakres wywiadu powinien obejmować historię owrzodzenia, mechanizm urazu i dotychczasowe postępowanie z raną. Powinien dotyczyć czynników ryzyka, choroby podstawowej i związanych z nią subiektywnych objawów świadczących np. o niewydolności żylnej lub ją wykluczających. Chorego należy zapytać o wszystkie występujące dolegliwości, przebieg dotychczasowego leczenia (karta wywiadu lekarskiego, pielęgniarskiego), a także określić zakres wiedzy i umiejętności chorego. Uwzględniając zróżnicowane podłoże rany, nie można nie zapytać chorego o inne choroby, które mają istotne znaczenie dla przebiegu i leczenia owrzodzenia, m.in. miażdżycę kończyn dolnych, cukrzycę, niewydolność wieńcową, choroby układowe tkanki łącznej, choroby układu immunologicznego. Ukierunkowanie wywiadu na etiologię rany jest konieczne. Wymaga ono doświadczenia i szerokiej wiedzy. Dlatego ważną rolę odgrywa kompleksowa wielospecjalistyczna opieka nad chorym. Po przeprowadzeniu badań (przedmiotowych i podmiotowych), zdiagnozowaniu chorego wg obowiązujących standardów dalsze postępowa-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

nie obejmuje takie elementy składowe, jak: 1) leczenie przyczynowe, 2) leczenie miejscowe zgodnie z rekomendowaną przez towarzystwa naukowe strategią TIME, (Tissue debridement – opracowanie martwych tkanek, Infection and inflammation control – kontrola infekcji i zapalenia, Moisture balance – utrzymanie równowagi wilgoci, Edges, epidermization stimulation – pobudzenie naskórkowania z brzegów rany), 3) leczenie ogólne, 4) profilaktyka, pielęgnacja i edukacja. Obowiązujące wytyczne i zalecenia postępowania z raną przewlekłą są bezcennym drogowskazem dla osób sprawujących opiekę nad chorym z owrzodzeniem. Rana przewlekła, złożony przebieg procesu jej gojenia, nie zawsze typowy obraz kliniczny (nietypowy kształt rany, nietypowa lokalizacja) wymagają wielu działań zgodnych z obowiązującymi zaleceniami nawet od osoby bardzo doświadczonej. Dlatego zgodnie z rekomendacjami przed wdrożeniem postępowania miejscowego należy przeprowadzić diagnostykę, która stanowi podstawę leczenia przyczynowego. Nowym osiągnięciem w diagnostyce i monitorowaniu procesu gojenia owrzodzeń kończyn jest/będzie np. termografia wizyjna. W leczeniu miejscowym nadal obowiązuje postępowanie zgodnege ze strategią TIME. W ostatnich latach opracowano i wdrożono nowe technologie przyczyniające się do znacznie szybszego opracowania/oczyszczenia i gojenia rany. Wytyczne dotyczące np. leczenia owrzodzeń goleni czy odleżyn dokładnie określają m.in. kryteria doboru specjalistycznego opatrunku w zależności od fazy procesu gojenia, stopnia zakażenia, ilości wysięku czy zasadności stosowania antyseptyków w poszczególnych fazach gojenia. Słowa kluczowe: rana przewlekła, nowe technologie.

Nowe możliwości diagnostyczne w leczeniu ran przewlekłych – zastosowanie termografii wizyjnej Justyna Cwajda-Białasik1,2, Paulina Mościcka1,2, Maria T. Szewczyk1,2, Arkadiusz Jawień3, Sara Rossa1,2, Elżbieta Hancke2, Ewa Karpińska2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy 3 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Cel pracy: Celem badania była analiza możliwości zastosowania termografii wizyjnej w prognozowaniu procesu gojenia owrzodzeń żylnych. Materiał i metody: Badaniem objęto chorych z owrzodzeniem żylnym, u których zastosowano kom-

presjoterapię bandażową II klasy oraz terapię miejscową zgodnie ze schematem TIME (Tissue debridement – opracowanie martwych tkanek, Infection and inflammation control – kontrola infekcji i zapalenia, Moisture balance – utrzymanie równowagi wilgoci, Edges, epidermization stimulation – pobudzenie naskórkowania z brzegów rany). Co 2 tygodnie (łącznie przez okres 12 tygodni) ocenialiśmy parametry procesu gojenia, m.in. rozkład temperatury na powierzchni kończyn dolnych za pomocą kamery termowizyjnej FLIR T650sc do obrazowania w podczerwieni. Oceniano temperaturę powierzchni rany, temperaturę skóry otaczającej ranę oraz temperaturę tzw. punktu kontrolnego. Ocenie poddano również zmiany różnicy temperatur pomiędzy raną, skórą i punktem kontrolnym w trakcie procesu gojenia rany. Wyniki: Analizą statystyczną objęto wyłącznie chorych, którzy do marca 2018 r. ukończyli pełny 12-tygodniowy okres obserwacji. Temperatura kończyny znamiennie korelowała z parametrami stanu zapalnego, liczbą gatunków bakterii w ranie oraz wartością wskaźnika kostka–ramię. Wykazano, że zmniejszenie powierzchni rany o 1 cm2 znamiennie korelowało ze spadkiem różnicy temperatur między otaczającą skórą a raną o 0,04°C oraz różnicy temperatur między punktem kontrolnym a otaczającą skórą o 0,02°C. Wnioski: Pomiar temperatury w różnych punktach kończyny może być jednym z czynników prognostycznych postępu gojenia owrzodzeń żylnych. Słowa kluczowe: termografia, proces gojenia, owrzodzenie żylne. Badanie jest finansowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Programu Badań Stosowanych, grant nr NCBiR PBS3/B7/28/20, przyznany na realizację projektu pt. „Ocena skuteczności działania tropokolagenu w oparciu o nowe technologie medyczne u chorych z owrzodzeniami żylnymi goleni” realizowanego przez konsorcjum naukowe COLLRAN.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Ocena skuteczności miejscowej aplikacji kolagenu rybiego w leczeniu owrzodzeń żylnych Leszek Kubisz1, Dorota Hojan-Jezierska2, Maria T. Szewczyk3,4,5, Arkadiusz Jawień5, Anna Majewska2, Edward Pankowski1, Marta Janus1, Weronka Kawałkiewicz1, Paulina Mościcka3,4, Justyna Cwajda-Białasik3,4, Karol Wajszczuk6, Jacek Wawrzynowicz6, Piotr Sajna6 Zakład Biofizyki, Katedra Biofizyki, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu 2 Zakład Protetyki Słuchu, Katedra Biofizyki, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu 3 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 4 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy 5 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 6 Wydział Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

wskazując na wystąpienie korzystnego trendu w przypadku grupy badanej. Ustalono obniżenie kosztów bezpośrednich terapii oraz wzrost poczucia poprawy jakości życia w grupie badanej w stosunku do grupy kontrolnej. Słowa kluczowe: kolagen, owrzodzenia żylne, kwestionariusze SKINDEX, CIVIQ. Badania przeprowadzono w ramach projektu COLLRAN PBS3/B7/28/2015 finansowanego przez NCBiR.

W patogenezie owrzodzeń żylnych ważną rolę odgrywają reakcje zapalne będące następstwem zastoju żylnego. Reakcje te są skierowane głównie przeciw sieci naczyniowej powierzchownych warstw skóry, prowadząc do rozwoju owrzodzeń. Infekcja i przewlekłe zapalenie tkanek zaburzają syntezę, dojrzewanie i strukturyzację kolagenu. Kolagen w procesie gojenia stanowi ponad 50% wszystkich białek prawidłowo gojącej się rany. Odsłonięcie włókien kolagenu w uszkodzonych tkankach wyzwala łańcuch reakcji początkujących proces krzepnięcia krwi i gojenia tkanek. Obecnie opatrunki kolagenowe, np. w postaci gąbki, stosowane są jako opatrunki biologiczne w leczeniu ciężkich oparzeń i trudno gojących się ran. Dowiedziono, że w ranach z zaburzonym potencjałem proliferacyjnym opatrunek kolagenowy aktywnie uczestniczy w procesie gojenia. Celem badania jest porównanie efektów leczenia grupy pacjentów, u których w leczeniu owrzodzeń żylnych kończyn dolnych wykorzystano natywny kolagen rybi, z grupą pacjentów poddanych standardowej terapii. Efekty oceniono na podstawie pomiarów planimetrycznych powierzchni rany oraz pomiarów zespolonej impedancji elektrycznej skóry in situ. Analizę przeprowadzono dla 10 pacjentów z grupy badanej i 10 pacjentów z grupy kontrolnej. Dokonano wstępnej kalkulacji nakładów i kosztów bezpośrednich oraz oceny jakości życia za pomocą kwestionariuszy SKINDEX i CIVIQ. Wyniki badan planimetrycznych oraz spektroskopii impedancyjnej pozwoliły na stwierdzenie występowania różnic pomiędzy grupą kontrolna i grupą badaną,

Ocena chorych w klasyfikacji WIfI Paulina Mościcka1,2, Justyna Cwajda-Białasik1,2, Arkadiusz Jawień3, Maria T. Szewczyk1,2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Poradnia Leczenia Ran Przewlekłych, Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy 3 Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej i Angiologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Wstęp: Krytyczne niedokrwienie kończyny dolnej dotyczy od 1 do 3% chorych z przewlekłym niedokrwieniem kończyn dolnych. Ocena stanu klinicznego i ewentualna próba prognozowania skuteczności terapii u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych i współistniejącą cukrzycą jest utrudniona. Wynika to z faktu, że cukrzyca w znaczny sposób zmienia obraz kończyny, poprzez m.in.: zaburzone odczuwanie dolegliwości bólowych, fałszywie prawidłową wartość wskaźnika kostka–ramię. W dostępnych systemach oceny i klasyfikacji stanu klinicznego kończyny, np. skali Wagnera, klasyfikacji PEDIS czy University of Texas, nie są uwzględniane wszystkie istotne elementy, które mają znaczenie w terapii chorych z krytycznym niedokrwieniem i cukrzycą. Cel pracy: Przedstawienie opisów przypadków z zastosowaniem klasyfikacji WIfI. Materiał i metody: Opis procesu gojenia trzech przypadków klinicznych. Wyniki i wnioski: Klasyfikacja WIfI (W – Wound, I – Ischemia, fI – foot infection) zawiera ocenę elementów takich jak: obecność/stan zaawansowania rany, obecność/stan zaawansowania niedokrwienia, obecność/stan zaawansowania zakażenia. Na podstawie szczegółowej oceny można prognozować, czy u chorego w ciągu roku

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

zostanie wykonana amputacja kończyny dolnej oraz czy korzystne będzie wykonanie zabiegu naczyniowego. Słowa kluczowe: klasyfikacja WIfI, krytyczne niedokrwienie kończyny dolnej, cukrzyca.

Miejscowe postępowanie terapeutyczne w owrzodzeniach odleżynowych z zastosowaniem zewnątrzustrojowej fali uderzeniowej Izabela Kuberka1, Robert Dymarek1, Mirosław Sopel1, Magdalena Milan2,Joanna Rosińczuk1 Zakład Chorób Układu Nerwowego, Wydziału Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 2 Zakład Specjalności Zabiegowych, Wydziału Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 1

Wstęp: Obecnie w praktyce klinicznej stosuje się szereg specjalistycznych metod miejscowego leczenia owrzodzeń odleżynowych. Przynoszą one efekty lecznicze, lecz czas, w jakim uzyskuje się całkowite wyleczenie, jest nadal zbyt długi. Aby przyspieszyć ten proces, specjaliści sięgają po spektrum sprawdzonych metod fizykalnych stymulujących mechanizmy regeneracyjne. Wśród metod opisywanych w piśmiennictwie wyróżnić można: elektroterapię, pole elektromagnetyczne, ultradźwięki, terapię podciśnieniową oraz hiperbaryczną. Do nowatorskich metod zaliczana jest zewnątrzustrojowa fala uderzeniowa (Extracorporeal Shock Wave Therapy – ESWT). Aby wykorzystać możliwości terapeutyczne z wykorzystaniem zabiegów ESWT, ranę należy uprzednio oczyścić z tkanek martwiczych. Cel pracy: Celem pracy było przedstawienie postępowania miejscowego w owrzodzeniach odleżynowych, uzupełnionego o terapię fizykalną w postaci ESWT. Materiał i metody: W pracy przedstawiono dobre praktyki kliniczne w postępowaniu z odleżynami, łączące w sobie elementy strategii TIME oraz miejscowego użycia stymulacji ESWT. Protokół badania zatwierdzony został przez Komisję Bioetyczną Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, został sfinansowany ze środków statutowych MNiSW w ramach grantu dla młodych naukowców UM we Wrocławiu (STM.E025.17.018) i uzyskał wsparcie Wrocławskiego Centrum Akademickiego w ramach Programu MOZART. Wyniki: Do aplikacji ESWT, zgodnie ze światowymi danymi literaturowymi, należy użyć żelowej warstwy kontaktowej jako środka sprzęgającego, którą następnie pokrywa się sterylną folią poliuretanową. Głowica ESWT pozostaje w kontakcie z raną i poruszana jest delikatnie od krawędzi rany, równomiernie po całej jej powierzchni. Wnioski: Połączenie specjalistycznych metod oczyszczania i zaopatrywania odleżyn wraz z terapią fi-

zykalną ESWT może przynieść miejscową poprawę warunków gojenia. Uznać należy, że zaplanowane w ten sposób postępowanie terapeutyczne wymaga zaangażowania zespołu interdyscyplinarnego składającego się ze specjalistów w dziedzinie leczenia owrzodzeń (lekarz, pielęgniarka, fizjoterapeuta). Słowa kluczowe: odleżyny, oczyszczanie ran, fala uderzeniowa, metodyka zabiegu.

VEGF i jego rozpuszczalne receptory u pacjentów z zespołem stopy cukrzycowej Ewelina Drela1, Danuta Rość2 Katedra Dietetyki i Kosmetologii, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa W Koninie 2 Katedra Patofizjologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Wstęp: U pacjentów z zespołem stopy cukrzycowej (ZSC) obserwuje się nieprawidłowy proces tworzenia naczyń krwionośnych. Nieprawidłowości te mogą wynikać z zaburzeń w aktywacji i hamowaniu angiogenezy. Głównym inicjatorem angiogenezy jest naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu (VEGF), a rozpuszczalne formy receptorów dla tego czynnika hamują tworzenie naczyń krwionośnych. Cel pracy: Ocena stężenia VEGF-A oraz sVEGF-R1 i sVEGF-R2 u pacjentów z ZSC. Materiał i metody: Badania przeprowadzono u 79 chorych ze zdiagnozowaną cukrzycą typu 2 (T2DM) oraz 45 osób zdrowych. Grupa badana została podzielona na dwie podgrupy. Podgrupę I stanowili pacjenci z cukrzycą typu 2 powikłaną zespołem stopy cukrzycowej (ZSC). Kryterium kwalifikacji pacjentów do I podgrupy była obecność powikłań naczyniowych w postaci zdiagnozowanego zespołu stopy cukrzycowej. Drugą (II) podgrupę stanowili pacjenci z cukrzycą typu 2 bez powikłań. Grupa kontrolna obejmowała 45 zdrowych ochotników dobranych pod względem wieku i płci. Badania zostały zrealizowane w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki nr 2011/01/N/NZ5/00293. Wyniki: Stwierdzono istotnie wyższe stężenie VEGF-A w obu badanych podgrupach w porównaniu z grupą kontrolną (p = 0,00002). Nie stwierdzono różnicy pomiędzy grupą z ZSC oraz grupą chorych na T2DM bez powikłań naczyniowych. Wykazano istotnie statystycznie niższe stężenie sVEGF-R1 w grupie pacjentów z ZSC w porównaniu z grupą pacjentów z cukrzycą niepowikłaną ZSC (p = 0,000007). Stwierdzono znacząco wyższe stężenie sVEGF-R1 w grupie chorych na T2DM w porównaniu z grupą kontrolną (p = 0,00001). Nie zaobserwowano istotnej różnicy w stężeniu sVEGF-R2 pomiędzy badanymi grupami.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Wnioski: Podwyższone stężenie VEGF-A we krwi chorych na cukrzycę typu 2 bez powikłań w postaci zespołu stopy cukrzycowej i z towarzyszącym zespołem stopy cukrzycowej wskazuje na pobudzenie angiogenezy. Równoczesny wzrost stężenia sVEGF-R1 dowodzi kompensacyjnej inhibicji tego procesu. Niższe stężenie sVEGF-R1 u chorych z zespołem stopy cukrzycowej może wskazywać na jego zużycie w procesie hamowania angiogenezy. Słowa kluczowe: cukrzyca, angiogeneza, zespół stopy cukrzycowej.

Profilaktyka zakażeń szpitalnych – higiena rąk (doświadczenia własne) Małgorzata Rucińska Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy

Wstęp: Higiena rąk jest podstawową metodą zapobiegania zakażeniom szpitalnym. Jest skuteczna, a jednocześnie łatwa, tania oraz dostępna dla personelu. Cel pracy: Stosowanie zasad higieny rąk przez cały personel medyczny szpitala. Materiał i metody: Głównym działaniem zmierzającym do wprowadzenia zasad higieny rąk w życie zawodowe pracowników szpitala jest szkolenie całego personelu medycznego oraz dostępność środków do dezynfekcji rąk w miejscu opieki nad pacjentem. Wyniki i wnioski: Pomimo szeroko zakrojonej kampanii edukacyjnej oraz doposażenia oddziałów szpitalnych w środki do dezynfekcji rąk wyniki monitorowania procedury higieny rąk nie są zadawalające. Dlatego w najbliższym czasie podjęte zostaną dalsze działania zmierzające do zmiany świadomości personelu, który do tej pory nie wprowadził do swoich codziennych obowiązków zawodowych przestrzegania zasad higieny rąk. Słowa kluczowe: dezynfekcja rąk, higiena rąk, zakażenie szpitalne.

Propozycja postępowania rehabilitacyjnego u pacjentów z wybroczyną krwawą oraz wysiękiem chłonnym po operacji naprawczej tętnic kończyn dolnych. Studium przypadku Agnieszka Wilczynska1, Katarzyna Korabiusz2, Agata Wawryków2, Monika Stecko2, Piotr Gutowski3 Studium Doktoranckie Wydziału Nauk o Zdrowiu, Klinika Chirurgii Naczyniowej, Ogólnej i Angiologii Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie 2 Studium Doktoranckie Wydziału Nauk o Zdrowiu, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, 3 Klinika Chirurgii Naczyniowej, Ogólnej i Angiologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie 1

Wstęp: Pomimo rosnącego postępu w procesie naprawczym tętnic powikłania pooperacyjne w postaci obrzęków kończyn dolnych strony operowanej wciąż stanowią problem. Dotyczy on ok. 6% pacjentów. Kolejny to ryzyko zakażenia przeszczepu naczyniowego. Niepokojący jest wysoki stopień śmiertelności, szacowany na 9%, oraz suma amputacji kończyn na poziomie goleni lub uda. W skali kraju to ok. 14 tys. amputacji rocznie (dane GUS). Fakt ten ma ogromne znaczenie, zważywszy na rosnący stopień niepełnosprawności pacjentów przekładający się na ich jakość życia. Cel pracy: Celem jest ocena wpływu kompleksowej terapii przeciwzastoinowej (KTP) na proces regeneracji rany pooperacyjnej, działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne. Wartość nadrzędna pracy to subiektywna ocena pacjenta odnosząca się do zastosowanej terapii. Materiał i metody: Materiał do badań stanowili pacjenci po operacji pomostowania udowo-podkolanowego. Przed przystąpieniem do terapii oraz po jej zakończeniu ocenie poddano: 1) drożność przepływów tętniczych poprzez ocenę wskaźnika ABI, 2) zakres ruchomości w stawach kończyny dolnej, 3) subiektywną ocenę w skali VAS. Opis przypadku: 74-letni mężczyzna oraz 65-letnia kobieta po operacji pomostowania udowo-podkolanowego lewej kończyny w lutym 2018 r. W 5. dobie po operacji zauważono w obu przypadkach rosnący obrzęk operowanej kończyny, z rozległym wylewem krwawym na tylnej części uda ściekającym do poziomu tylnej powierzchni łydki. W obu przypadkach wdrożono manualny drenaż limfatyczny w drugiej koncepcji Voddera, a także zastosowano kinesiotaping limfatyczny w okolicy objętej wysiękiem krwawym. W celu zmniejszenia ryzyka spływu krwiaków podskórnych zastosowano bandażowanie kompresyjne stopy i goleni. Wyniki: Po 2 tygodniach terapii zauważono całkowitą redukcję podbarwienia krwawego, zamknięcie szczelne blizny pooperacyjnej, zwiększenie ruchomości

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

w stawach kończyny operowanej, a tym samym swobodę w poruszaniu się analizowanych pacjentów. Wnioski: Wykorzystanie składowych KTP w początkowym okresie pooperacyjnym pozwala na skrócenie okresu regeneracji, zmniejszając tym samym ryzyko powikłań pooperacyjnych. Wysoka ocena w skali VAS wskazuje na skuteczność działania przeciwbólowego i podkreśla istotną rolę KTP w poprawie jakości życia pacjentów. Słowa kluczowe: obrzęk, rana pooperacyjna, wybroczyna krwawa, rehabilitacja w angiologii, jakość życia pacjenta, drenaż limfatyczny.

Wdrażanie kompleksowego programu utrzymania pacjenta operowanego w stanie normotermii – doświadczenia własne Agnieszka Grejczyk1, Wanda Korzycka-Wilińska1,2, Katarzyna Cierzniakowska3,4 Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy Zakład Polityki Zdrowotnej i Zabezpieczenia Społecznego, Katedra Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 3 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 4 Oddział Kliniczny Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej, Kolorektalnej i Onkologicznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. J. Biziela w Bydgoszczy 1

Wstęp: Hipotermia okołooperacyjna jest rozpoznawana, gdy temperatury ciała chorego spada poniżej 36°C. Na jej występowanie może mieć wpływ szereg czynników, w tym: stosowane znieczulenie, cechy osobnicze właściwe dla chorego, rodzaj i czas trwania zabiegu operacyjnego oraz warunki panujące w sali operacyjnej. Niezamierzona hipotermia okołooperacyjna może dotyczyć nawet 70% pacjentów poddawanych zabiegom chirurgicznym. W konsekwencji stanowi ona przyczynę wielu powikłań pooperacyjnych. Mimo to nadal jest niedocenianym problemem, a prób jego kompleksowego rozwiązania w polskich szpitalach jest niewiele. Cel pracy: Celem pracy jest przedstawienie własnych doświadczeń związanych z profilaktyką hipotermii. Materiał i metody: Podejmowane dotychczas próby rozwiązania problemu występowania hipotermii były mało efektywne. W związku z tym w 2017 r. w szpitalu został powołany wielodyscyplinarny zespół, którego zadaniem było przygotowanie i implementacja rozwiązań mających na celu zapobieganie hipotermii około-

operacyjnej. Opracowano m.in. procedurę utrzymania pacjenta operowanego w stanie normotermii. Od tego czasu jest ona sukcesywnie realizowana. Wyniki i wnioski: Wdrażanie poszczególnych etapów procedury wiąże się z pokonywaniem trudnych warunków infrastrukturalnych, ekonomicznych i personalnych. Słowa kluczowe: hipotermia, normotermia, zabieg operacyjny.

Ocena występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego w grupie zawodowej pielęgniarek klinicznych i środowiskowych Tomasz Ridan1, Aneta Sajdak1, Arkadiusz Berwecki1, Anna Spannbauer2,3 Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 2 Zakład Chirurgii Doświadczalnej i Klinicznej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 3 Oddział Chorób Wewnętrznych i Angiologii, Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego, Kraków 1

Wstęp: Zespoły bólowe kręgosłupa szyjnego należą do najczęstszych schorzeń narządu ruchu. Charakter pracy pielęgniarek szczególnie predysponuje do stałych, powtarzających się przeciążeń statycznych i dynamicznych narządu ruchu. Cel pracy: Celem pracy było zbadanie częstości występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego w grupie zawodowej pielęgniarek klinicznych i środowiskowych. Materiał i metody: Badaniami objęto grupę czynnych zawodowo pielęgniarek zatrudnionych w placówkach służby zdrowia powiatu limanowskiego, w tym 30 pielęgniarek środowiskowych (grupa I), 30 pielęgniarek pracujących na oddziale urazowo-chirurgicznym (grupa II) oraz 30 pielęgniarek pracujących na oddziale paliatywno-pulmonologicznym (grupa III). Wiek badanych mieścił się w przedziale 20–65 lat, a ich staż pracy wynosił od 1 roku do 49 lat. Podstawę badań stanowiła autorska ankieta, protokół MDT McKenziego dla odcinka szyjnego, diagram bólu Pain Drawings, kwestionariusz Neck Disability Index (NDI). Analizę wyników badań przeprowadzono za pomocą arkusza Excel 2010 oraz programu Statistica 10.0 PL (p = 0,05). Wyniki: Występowanie dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego stwierdzono u 87,8% badanych. Analiza wyników nie wykazała istotnej zależności między charakterem bólu (p = 0,1691), poziomem bólu (p = 0,1568) oraz częstością występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego (p = 0,5220) a miejscem pracy pielęgniarek. Średni poziom bólu z każdej grupie był zbliżony. Średnia wartość odczuwanych do-

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

legliwości bólowych kręgosłupa w skali VAS wyniosła w grupie pielęgniarek środowiskowych 3,96 (SD = 1,66), urazowo-chirurgicznych 3,26 (SD = 1,4) i 4,07 (SD = 1,98) w grupie pielęgniarek paliatywno-pulmonologicznych. Podobny brak zależności odnotowano dla takich zmiennych jak wiek i staż pracy. Nie stwierdzono istotnych zależności (p = 0,1895) między stażem pracy a wynikiem kwestionariusza NDI, jak również między stopniem niepełnosprawności a charakterem pracy (p = 0,3389). Wnioski: 1. Dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego są powszechnym problemem w grupie zawodowej pielęgniarek. 2. Rodzaj pracy, staż zawodowy oraz wiek nie mają wpływu na poziom i charakter występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego. Słowa kluczowe: pielęgniarki, zespół bólowy kręgosłupa szyjnego, kwestionariusz NDI.

Czynniki stresogenne w grupie pielęgniarek operacyjnych Aleksandra Popow1, Katarzyna Cierzniakowska1, Elżbieta Kozłowska1, Ewa Domeracka2 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Studenckie Koło Naukowe Zakładu Pielęgniarstwa Chirurgicznego i Leczenia Ran Przewlekłych, Katedra Pielęgniarstwa Zabiegowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1

Wstęp: Liczne obowiązki i wyzwania związane z pracą pielęgniarek we współczesnych warunkach systemu ochrony zdrowia sprawiają, że wykonywanie tego zawodu ma charakter wysoce stresogenny. Cel pracy: Głównym celem pracy była ocena czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarki operacyjnej. Materiał i metody: Badania przeprowadzono na grupie 90 pielęgniarek operacyjnych z czterech szpitali na terenie Bydgoszczy. Badane osoby dobrowolnie i anonimowo wypełniały kwestionariusz ankiety oraz dwie standaryzowane skale: Skalę samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji I. Dzwonkowskiej, K. Lachowicz-Tabaczek i M. Łaguny oraz Skalę uogólnionej własnej skuteczności (wersja polska GSES). Wyniki opracowano za pomocą metod statystycznych. Wyniki: Przeprowadzona analiza statystyczna pozwoliła na sklasyfikowanie wymienionych w kwestionariuszu czynników stresogennych w skali od najmniej do najbardziej obciążających pielęgniarki operacyjne.

Niekompetencje zawodowe współpracowników zostały uznane za najmniej obciążające, przy wartości średniej 2,69 pkt. Najsilniejsze oddziaływanie stresogenne na pielęgniarki operacyjne ma wymaganie zachowania długotrwałej czujności i bezbłędności (4,32 pkt). W każdym z porównań dotyczących wpływu wykształcenia na oddziaływanie czynników stresogennych uzyskano wartości świadczące o braku występujących związków między porównywanymi parametrami (p > 0,05). Średnia wartość skali GSES dla całej grupy wynosiła 30,72 ±4,05, co w interpretacji umiejscawia badanych wśród osób o wysokim poczuciu własnej skuteczności. Ogólny wskaźnik samooceny SES dla całej grupy badanej również kształtował się wysoko. Jego średnia wartość wynosiła 31,4 pkt. Wnioski: 1. Najbardziej obciążającym czynnikiem stresogennym dla pielęgniarek operacyjnych była konieczność zachowania długotrwałej czujności i bezbłędności. 2. Doświadczenie zawodowe wynikające z wykształcenia i stażu pracy nie miało bezpośredniego wpływu na redukcję występowania czynników uznawanych za stresogenne w pracy pielęgniarek operacyjnych. 3. Badane pielęgniarki cechowało wysokie poczucie własnej skuteczności i wysoka samoocena. Słowa kluczowe: pielęgniarka operacyjna, czynniki stresogenne, poczucie własnej skuteczności, samoocena.

Jakość postępowania z bólem pooperacyjnym a poziom satysfakcji z opieki pielęgniarskiej Renata Stępień1, Grażyna Wiraszka1, Lucyna Lorczyk2 Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach 2 Katedra Pielęgniarstwa, Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim 1

Wstęp: Satysfakcja pacjenta z opieki pielęgniarskiej jest jednym z najważniejszych wskaźników jakości opieki medycznej. Analiza czynników determinujących powyższe kryterium przyczynia się do doskonalenia standardów opieki pielęgniarskiej, a także stanowi istotny element konkurencyjności na rynku usług medycznych. Cel pracy: Celem pracy była analiza związku pomiędzy postępowaniem z bólem pooperacyjnym a satysfakcją pacjentów z jakości opieki pielęgniarskiej. Materiał i metody: W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego oraz technikę ankietowania z zastosowaniem standaryzowanych narzędzi badawczych: Skali klinicznych wskaźników jakości postępowania z bólem pooperacyjnym (SKWPBP)

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

oraz Kwestionariusza zadowolenia pacjenta z jakości opieki pielęgniarskiej (KZPJOP). Badaniem objęto 116 pacjentów w trakcie hospitalizacji po zabiegach chirurgicznych. Wyniki: Wyniki uzyskane narzędziem SKWPBP wskazują, że w przypadku trzech skal poziom opieki w zakresie postępowania z bólem pooperacyjnym został oceniony w większości pozytywnie: Zaufanie (91%), Komunikowanie (72%) oraz Działanie (68%). Natomiast skala oceniająca Środowisko wykazała, że w opinii 62% badanych obsada personelu na dyżurach jest niewystarczająca. Stan ten utrudniał szybką reakcję na prośbę chorego o uśmierzenie bólu. Ogólny poziom opieki zmierzony za pomocą omawianego narzędzia był odpowiedni w opinii 67% badanych pacjentów. Istnieje istotna statystycznie dodatnia korelacja pomiędzy postępowaniem z bólem pooperacyjnym a satysfakcją pacjentów z jakości opieki pielęgniarskiej (r = 0,71358, p < 0,05). Wnioski: 1. Monitorowanie i postępowanie przeciwbólowe w okresie pooperacyjnym stanowi istotny wyznacznik jakości opieki pielęgniarskiej. 2. W opinii pacjentów niewystarczająca obsada pielęgniarek na oddziale chirurgicznym ma wpływ na poziom opieki w zakresie postępowania z bólem pooperacyjnym. Słowa kluczowe: jakość opieki pielęgniarskiej, ból.

Wpływ owrzodzeń żylnych goleni na jakość chodu i równowagi Anna Karpińska Interdyscyplinarne Koło Naukowe Geriatrii, Katedra i Klinika Geriatrii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wstęp: Owrzodzenia żylne goleni skutkują silnymi dolegliwościami bólowymi, ograniczeniem ruchomości stawu skokowego, co prowadzi do utrwalania nieprawidłowych wzorców chodu i zaburzeń równowagi. Cel pracy: Określenie, czy owrzodzenia żylne goleni przyczyniają się do zmniejszenia zakresów ruchów czynnych w stawie skokowym oraz czy wpływają negatywnie na jakość chodu i równowagę. Materiał i metody: W badaniu wzięło udział 60 osób w wieku geriatrycznym. Grupę badaną stanowiły osoby z czynnym owrzodzeniem żylnym goleni, a grupę kontrolną – osoby bez owrzodzeń oraz kryteriów wykluczających: chorób neurologicznych, zaćmy, cukrzycy. Wszyscy badani zostali poddani testowi Tinetti i pomiarom zakresów czynnych ruchu w stawach skokowych za pomocą goniometru, po

wcześniejszym wypełnieniu ankiety wstępnej dotyczącej: obszaru, okresu występowania owrzodzeń żylnych oraz incydentów upadków. Wyniki: W grupie badanej średnie zakresy ruchów w stawie skokowym były niższe niż w grupie kontrolnej. Średnio niższy wynik grupa badana uzyskała także w teście Tinetti. W grupie badanej występowało istotne zmniejszenie zakresu czynnego zgięcia grzbietowego, pronacji oraz supinacji w stawie skokowym. Wyższy poziom dolegliwości bólowych wśród osób z grupy badanej miał istotny statystycznie związek z obniżeniem zakresu zgięcia podeszwowego w stawie skokowym. Owrzodzenie żylne goleni wpływało na obniżenie jakości: ruchu tułowia, symetrii kroku, pozycji podczas chodu. W grupie badanej najniższe wyniki z testu równowagi uzyskano w aspektach: siadanie (73,3%), równowaga podczas siadania (65%), próba trącania przy zamkniętych oczach (63%). W grupie badanej najniższe wyniki wykazano w kategorii: pozycja podczas chodu (96,7%). Wykazano istotną statystycznie dodatnią korelację wyników zgięcia podeszwowego stopy z wynikiem testu Tinnetti. Wnioski: 1. Owrzodzenia żylne goleni wpływają na obniżenie wszystkich ruchów czynnych w stawie skokowym. 2. Owrzodzenia żylne goleni obniżają poziom jakości chodu oraz równowagi. 3. Dolegliwości bólowe wynikające z owrzodzeń żylnych wiążą się z ograniczeniem ruchu czynnego zgięcia podeszwowego w stawie skokowym, co skutkuje obniżeniem jakości chodu oraz równowagi. Słowa kluczowe: przewlekła niewydolność żylna, staw skokowy, równowaga, chód.

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2/2018

Wskazówki dla autorów Kwartalnik Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne publikuje prace oryginalne z dziedziny pielęgniarstwa chirurgicznego i angiologicznego (w tym opisy przypadków) oraz poglądowe, a także streszczenia ze zjazdów i konferencji, listy do redakcji. Czasopismo ukazuje się w papierowej wersji pierwotnej oraz w wersji elektronicznej na stronie internetowej (http://www.termedia.pl/ Czasopismo/Pielegniarstwo_Chirurgiczne_i_Angiologiczne-50). Prace należy przesyłać wyłącznie drogą elektroniczną poprzez internetowy system redakcyjny: http://www.editorialsystem.com/pchia/login/ • Tekst pracy powinien być napisany czcionką 12 pkt, z podwójnymi odstępami między wierszami i z marginesami 2,5 cm. Tekst nie powinien być formatowany. W tekście nie należy umieszczać tabel i rycin, ale w miejscu proponowanym przez autora umieścić odpowiednią informację, np. tab. 1., ryc. 3. Całkowita objętość prac, włączając tabele, ryciny, streszczenia i piśmiennictwo, nie powinna przekraczać 15 stron. Do pracy powinno być dołączone zdjęcie głównego autora o rozdzielczości minimum 300 dpi, zapisane w formacie .tif lub .jpg. • Typ pracy, dane autorów i ich afiliacje, a także tytuł pracy, streszczenie oraz słowa kluczowe po polsku i po angielsku (od 3 do 6), zgodne z Index Medicus (Medical Subject Heading), wpisuje się w kolejno ukazujące się okna panelu. Streszczenie pracy oryginalnej powinno mieć budowę strukturalną, tj. zawierać: cel pracy, materiał i metody, wyniki, omówienie wyników oraz wnioski. Treść pracy dołącza się następnie w osobnym pliku. Prosimy o niepodawanie danych dotyczących autorów (dane personalne i afiliacje) w pliku treści pracy – recenzje są wykonywane anonimowo, w systemie – ani autor pracy nie wie, kto jest recenzentem, ani recenzent nie zna autorów pracy. Tabele i ryciny powinny być dołączone w osobnych plikach. Tekst prac oryginalnych powinien mieć budowę strukturalną, tj. dzielić się na następujące rozdziały: wstęp i cel pracy, materiał i metody, wyniki, omówienie wyników; podziękowania i oświadczenia. • Piśmiennictwo: prace cytowane w tekście powinny być numerowane wg kolejności cytowań. Odwołania do piśmiennictwa w tekście pracy prosimy umieszczać w nawiasach kwadratowych. Należy podać nazwiska trzech pierwszych autorów, a jeśli jest ich więcej – dodać skrót i wsp. (et al.), tytuł pracy, skrót nazwy pisma (wg Index Medicus), rok wydania, wolumen oraz strony (pierwszą i ostatnią). Rozdziały w książkach lub monografie powinny być cytowane w następujący sposób: nazwisko i inicjały autorów, tytuł rozdziału, tytuł książki, nazwisko i inicjał redaktora książki, wolumen, nazwa wydawcy, miejsce wydania, rok, strony. Pozycje piśmiennictwa powinny mieć następujący układ: – artykuł w czasopiśmie: Hollinworth H, Howlett S, Tallett J, et al. Professional holistic care of the person with a stoma: online learning. Br J Nurs 2004; 13: 1268-1275. – książka: Timby BK. Fundamental Skills and Concepts in Patient Care. 7th edition Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2003; 12-21. – rozdział w książce: Renwick R, Friefeld S. Quality of life and rehabilitation. In: Quality of Life in Health Promotion and Rehabilitation: Conceptual Approaches, Issues, and Applications. Renwick R, Brown I, Nagler M (eds). Sage Publications, New York 1996; 26-36. Liczba pozycji piśmiennictwa nie powinna przekraczać 30 dla prac oryginalnych i kazuistycznych, a 60 dla prac przeglądowych. • Tabele powinny być dostarczone w oddzielnych plikach; powinny zawierać tytuł w języku polskim i być numerowane liczbami arabskimi wg kolejności pojawiania się w pracy. Informacje zawarte w tabelach nie powinny być powtarzane w tekście. Objaśnienia do tabeli, np. rozwinięcia skrótów, podaje się w stopkach pod tabelą. • Ryciny i fotografie powinny być załączane na oddzielnych plikach i zapisane w jednym z wymienionych formatów: .cdr, .tif, .jpg, .ai, .bmp lub .eps i posiadać rozdzielczość minimum 300 dpi. Ryciny i fotografie mogą być przygotowane w formie czarno-białej lub w kolorze. Jeżeli rycina (fotografia) była już publikowana, to należy podać jej źródło, a także uzyskać pisemną zgodę od właściciela praw autorskich na jej ponowną publikację. Ryciny powinny być numerowane liczbami arabskimi oraz opatrzone podpisami i legendą w języku polskim. • Skróty należy zawsze objaśniać przy pierwszym wystąpieniu terminu skracanego w tekście (dotyczy to również streszczenia). Poza wyjątkowymi sytuacjami nie należy używać skrótów w tytule pracy. • Wyniki badań laboratoryjnych oraz odpowiednie normy i odchylenia standardowe powinny być wyrażone w jednostkach przyjętych przez Międzynarodowy Układ Jednostek Miar SI.

• Autorzy są zobowiązani dołączyć do pracy: – list przewodni, w którym znajdzie się oświadczenie o tym, że: 1) wszyscy wymienieni jako autorzy pracy przeczytali ją i zaakceptowali skierowanie jej do druku; 2) kierownik instytucji, w której praca powstała, wyraził zgodę na jej skierowanie do druku; list przewodni należy zamieścić w panelu redakcyjnym w odpowiedniej rubryce; – uzupełnioną umowę wydawniczą przenoszącą prawa autorskie na Wydawcę, w której autorzy oświadczają, że: 1) przysługują im pełne prawa autorskie do utworu, w tym prawa lub licencje na publikacje wszelkich zdjęć, rycin i tabel etc. zawartych w utworze; 2) nie przenieśli na rzecz jakiegokolwiek podmiotu praw autorskich do utworu, nie udzielili jakiemukolwiek podmiotowi licencji na jego opublikowanie; 3) artykuł ma charakter oryginalny i jest pozbawiony wad prawnych; 4) artykuł nie został dotychczas opublikowany; 5) umowa nie narusza praw jakiegokolwiek podmiotu trzeciego, w tym w szczególności podmiotu, w którym zatrudnieni są autorzy, lub podmiotów, z którymi autorzy współpracują na jakiejkolwiek podstawie prawnej. Autorzy podają ewentualny konflikt interesów lub deklarują jego brak. Wzór umowy wydawniczej znajduje się na stronie internetowej czasopisma. Można go również pobrać w panelu redakcyjnym w momencie przesyłania pracy do publikacji. Wypełnioną i podpisaną umowę należy przesłać poprzez panel redakcyjny, ewentualnie faksem lub pocztą na adres Wydawcy. • Przedstawienie do publikacji pracy opisującej doświadczenia na ludziach jest jednoznaczne z oświadczeniem autorów, że zastosowane postępowanie było zgodne z wymogami deklaracji helsińskiej (dotyczącej etyki pielęgniarskiej i lekarskiej, zabraniającej podawania imienia i nazwiska pacjenta, inicjałów lub numeru ewidencji szpitalnej) oraz zgodne ze standardami etycznymi ustanowionymi przez odpowiednią komisję etyczną. • Czasopismo stosuje procedury zabezpieczające oryginalność publikacji naukowych zgodnie z kryteriami ICMJE (International Comittee of Medical Journal Editors) i WAME (World Association of Medical Editors), dlatego konieczne jest także podanie informacji o zakresie pracy każdego autora włożonej w tworzenie publikacji, m.in. kto jest autorem koncepcji pracy, założeń, metod, protokołu itp. oraz afiliacji każdego z autorów. Wzór oświadczenia o zakresie pracy dostępny jest na stronie czasopisma: http://www. termedia.pl/Czasopismo/-50 w zakładce: O czasopiśmie. Zasady publikacji prac • Informujemy, że Redakcja przestrzega najwyższych standardów w publikacjach naukowych i współpracę z autorami opiera na jawności informacji o rzeczywistym wkładzie osób/podmiotów w powstanie publikacji. Wszelkie przypadki „ghostwriting” i „guest authorship” jako przejaw nierzetelności naukowej będą podlegały karom zwyczajowym. • Prace nadesłane do redakcji podlegają ocenie recenzentów. Redakcja dokonuje wyboru recenzentów, kierując się tematyką przedstawioną w artykule nadesłanym do druku. Zasady recenzowania prac są szczegółowo przedstawione na stronie internetowej czasopisma (http://www.termedia.pl/Czasopismo/-50); są one zgodne z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (http://www.nauka.gov.pl/). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek językowych bez porozumienia z autorem. Inne zmiany są konsultowane z autorami. Redakcja przekazuje autorom pracę do autoryzacji z prośbą o przekazanie ewentualnych uwag w ciągu trzech dni. Zasady recenzowania i akceptacji prac do druku Prace nadsyłane do Redakcji są wstępnie oceniane przez redaktor naczelną i redaktorów tematycznych. Manuskrypty niespełniające podstawowych warunków publikacji są odrzucane. Artykuły niekompletne lub przygotowane w stylu niezgodnym z zasadami podanymi poniżej redakcja są odrzucane bez oceny merytorycznej. Pozostałe prace są recenzowane przez niezależnych recenzentów, w modelu, w którym autorzy i recenzenci nie znają swoich tożsamości (tzw. double-blind review process). Maksymalny czas oczekiwania na recenzję wynosi 2 miesiące. Uwagi recenzenta wraz z prośbą o naniesienie stosownych poprawek redakcja przekazuje autorowi wskazanemu w pracy jako osoba odpowiedzialna za korespondencję. Poprawione prace na podstawie pozytywnych opinii recenzentów kwalifikuje do druku redaktor naczelna. Autorzy są informowani o akceptacji artykułu do druku drogą mailową. Lista recenzentów jest stale dostępna na stronie internetowej czasopisma i publikowana w pierwszym numerze czasopisma każdego roku.

pod redakcją Tomasza Banasiewicza, Piotra Krokowicza i Marka Szczepkowskiego Wydanie II uaktualnione

Format: B5 | Liczba stron: 448 | Oprawa miękka | ISBN: 978-83-7988-049-2 | Rok wydania: 2017 Książka wydawnictwa Termedia to wyjątkowe, interdyscyplinarne dzieło poświęcone problemom stomii. Autorzy – lekarze chirurdzy, urolodzy, gastroenterolodzy, lekarze rodzinni, psycholodzy kliniczni, pielęgniarki stomijne oraz pacjenci zorganizowani w POL-ILKO – tworzą zespół o najwyższych kompetencjach, upoważniających do pisania na tematy związane ze stomią. Kompleksowa opieka nad pacjentem ze stomią to temat niezwykle ważny i wciąż aktualny. Obecnie przetoki stanowią jeden z etapów leczenia lub są wytwarzane celowo dla ratowania życia. W książce Czytelnik znajdzie m.in. zagadnienia dotyczące: wskazań do wyłonienia stomii, technik chirurgicznych i wykonywania stomii, zaopatrzenia sprzętowego, opieki pooperacyjnej i pielęgnacji, powikłań wczesnych i późnych.

S Z C Z E G Ó Ł Y N A W W W. T E R M E D I A . P L

V KONFERENCJA

FLEBOLOGIA ESTETYCZNA WARSZAWA, 6 października 2018 r.

V KONFERENCJA

FLEBOLOGIA ESTETYCZNA

WARSZAWA, 6 października 2018 r.

TERMIN

PATRONAT MERYTORYCZNY I NADZÓR NAUKOWY

6 października 2018 r.

Polskie Towarzystwo Flebologiczne

MIEJSCE Airport Hotel Okęcie ul. Komitetu Obrony Robotników 24 Warszawa

KIEROWNICTWO NAUKOWE prof. dr hab. Tomasz URBANEK prof. dr hab. Zbigniew RYBAK

V KONFERENCJA

FLEBOLOGIA ESTETYCZNA

PATRONAT

Prezes Polskiego Towarzystwa Flebologicznego dr hab. Tomasz ZUBILEWICZ, prof. UM w Lublinie Prezes Elekt Polskiego Towarzystwa Flebologicznego prof. dr hab. Tomasz URBANEK

WARSZAWA 6 października 2018 r.

ORGANIZATOR

Wydawnictwo Termedia

PATRONAT HONOROWY Redaktor Naczelny Phlebological Review (Przegląd Flebologiczny) dr hab. Marian SIMKA