Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς, «Ἐρωτήματα» by Ἐκδόσεις Θεοδόση Αγγ. Παπαδημητροπούλου

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Ἐρωτήματα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΧΟΛΙΑ: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ἀθήνα 2020

Ἐρωτήματα

Σειρά: Μεσαιωνικὰ κείμενα Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς Ἐρωτήματα ISBN: 978-618-84720-7-5

Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Ἁγίας Ζώνης 55 Ἀθήνα 112 56 τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2020. Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότη-ἐπιμελητῆ καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐπιμελητή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Ἐρωτήματα

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΧΟΛΙΑ:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ἀθήνα 2020

Βιβλιογραφία Ἐκδόσεις τοῦ ἔργου ΑΜ

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς - Δημήτριος Χαλκοκονδύλης - Θεόδωρος Γαζῆς Ἡρῳδιανός - Κάτων - Γουαρῖνος, Ἐρωτήματα - Περὶ ἀνωμάλων ῥημάτων, Περὶ σχηματισμοῦ τῶν χρόνων - Περὶ συντάξεως - Περὶ ἐγκλιτικῶν - Γνῶμαι μονόστιχοι ἐκ διαφόρων ποιητῶν - Γνῶμαι [μτφ Μαξίμου Πλανούδη] Ἐρωτήματα, 2η ἔκδ., Venetiis in aedibus Aldi et Andreae soceri, mense Novembri MDXVII. [1η ἔκδ.: MDXII.] IF Emanuelis Chrysolorae Graecae Grammaticae Institutiones, Dominico Sylvio interprete, Venetiis apud Ioannem Farreum et fratres, anno a partu Virginis MDXLII. LFA Manuel Chrysoloras, Erotemata, Loren(editio zo-Francesco di Alopa, Firenze περίπου princeps) 1496.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Γιὰ τὸ ἴδιο τὸ ἔργο

E. Nutti, Reconsidering Renaissance Greek Grammars through the Case of Chrysoloras’ Erotemata, Greek, Roman, and Byzantine Studies 52 (2012), σελ. 240-68. Rollo A. Rollo, Gli Erotemata tra Crisolora e Guarino, Centro interdipartimentale di Studi Umanistici, Messina MMXII. Tikkanen K. W. Tikkanen, Chrysoloras’ Erotemata and the evolution of grammatical descriptions, Beiträge zur Geschichte der Sprachwissenschaft, 28.1 (2018), σελ. 33-56. Nutti

Γιὰ τὸν Μανουὴλ Χρυσολωρᾶ

Cammelli G. Cammelli, I dotti Bizantini e le origini dell’ umanesimo, τομ. I: Manuele Crisolora, Vallecchi Editore, Firenze 1941 = Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς, μτφ Δ. Βλάμη, ἐκδ. Κότινος, Ἀθήνα 2006.

Ἐρωτήματα

Homeyer H. Homeyer, Zur Synkrisis des Manuel Chrysoloras, einem Vergleich zwischen Rom und Konstantinopel: Ein Beitrag zum italienischen Frühhumanismus, Klio 62.2 (1980), σελ. 525-34. Thomson I. Thomson, Manuel Chrysoloras and the Early Italian Renaissance, Greek, Roman and Byzantine Studies, 7.1 (1966), σελ. 63-82. ThornL. Thorn-Wickert, Manuel Chrysoloras Wickert (ca. 1350-1415): Eine Biographie des byzantinischen Intellektuellen vor dem Hintergrund der Hellenistischen Studien in der Italienienischen Rennaissance, Peter Lang, Frankfurt a. M., 2006.

Ἀρχαῖες, μεσαιωνικὲς κι ἀναγεννησιακὲς γραμματικές ΓΤ

ΓΠ

Διονύσιος Θρᾷξ, Γραμματικὴ Τέχνη, ἐπιμ.-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Θ.Α.Π., 2η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Μιχαὴλ Ψελλός, Γραμματικὴ διὰ στίχων πολιτικῶν, ἐπιμ.-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Θ.Α.Π., Ἀθήνα 2018.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Εὐσταθίου Ἀθ. Εὐσταθίου, Ὁ κώδικας 1066 τῆς 2007 ΕΒΕ (προερχόμενος ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Μονὴ Δουσικοῦ) καὶ τὰ Γραμματικὰ Ἐρωτήματα κατὰ τὴν ὕστερη Βυζαντινὴ Περίοδο, Ἰόνιος Λόγος, τόμ. χαριστήριος στὸν καθ. Δημ. Σοφιανό (2007), σελ. 75-123. Ἡρῳδια- Herodiani technici Reliquiae, τόμ. Ινός ΙΙ, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, MDCCCLXVII. Εὐσταθίου Ἀθ. Εὐσταθίου, Altercationes Gramma2013 ticae: Ἐρωταποκρίσεις καὶ σχολικὴ πράξη στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα, Ἰόνιος Λόγος, Δ΄ (2013), σελ. 169-180. Κανόνες Theodosii Alexandrini Canones et Georgii Choerοbosci Scholia in canones nominales, recensuit et apparatum criticum indicesque adiecit A. Hilgard, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, MDCCCLXXXIX. Botley P. Botley, Learning Greek in Western Europe: 1396-1529, American Philosophical Society, Philadelphia 2010. Ciccolella F. Ciccolella, Donati Graeci: Learning Greek in the Rennaissance, Brill, LeidenBoston 2008. GL Grammatici Latini, ex recensione Henrici Keilii, τόμ. Ι-VII, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, MDCCCLVII-MDCCCLXXX.

Ἐρωτήματα

Hilgard

Scholia in Dionysii Thracis Artem Grammaticam, recensuit et apparatum criticum indicesque adiecit A. Hilgard, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, MCMI.

Γιὰ τὸν Ἄλδο Μανούτιο Barker

In aedibus Aldi

Ingram

N. Barker, Aldus Manutius and the Development of Greek Script & Type in Fifteenth Century, Fordham University Press, 2η ἔκδ., New York 1992. P. J. Angerhofer - M. A. A. Maxwell - R. L. Maxwell, In Aedibus Aldi: The Legacy of Aldus Manutius and His Press, with binding descriptions by P. Barrios, Friends of the Harold B. Lee Library-Brigham Young University, Provo-Utah 1995. W. H. Ingram, The Ligatures of Early Printed Greek, Greek, Roman and Byzantine Studies, 7.4 (1966), σελ. 371-389.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Νεώτερες γραμματικές Τζάρτζα- Ἀχ. Τζαρτζάνου Γραμματικὴ τῆς Ἀρνος χαίας Ἑλληνικῆς γλώσσας, ΟΕΔΒ, ἐν Ἀθήναις 1965. Chantraine P. Chantraine, Ἱστορικὴ Μορφολογία τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας, μτφ Ν. Γκ. Ἀγκαβανάκης, Ἰνστιτοῦτο τοῦ ΒιβλίουΚαρδαμίτσα, 2η ἔκδ., Ἀθήνα 1998. Denniston J. D. Denniston, The Greek particles, Clarendon Press, 2η ἔκδ., Oxford 1954. Schwytzer E. Schwytzer, Griechische Grammatik, auf der Grundlage von Karl Brugmanns Griechische Grammatik, τόμ. I-IV, C. H. Beck, München MCMXXXIX-LXXI.

Λεξικά Γ. Ζηκίδης, Λεξικὸν ὀρθογραφικὸν καὶ χρηστικὸν τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ἐκδ. Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, ἐν Ἀθήναις 1899. Λογεῖον https://logeion.uchicago.edu Μπαμπι- Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λενιώτης ξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σουΐδα Suidae Lexicon, edidit A. Adler, τόμ. IV, Stutgardiae in aedibus B. G. Teubneri, MCMLXXI-XXXVIII. Ζηκίδης

Ἐρωτήματα

R. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, with the assistance of L. v. Beek, τόμ. Ι-ΙΙ, Brill, Leiden-Boston 2010. Frisk H. Frisk, Griechisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter Universitätsverlag, Heidelberg 1960. LSJ https://lsj.gr/ LSJM A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. GE Franco Montanari, The Brill Dictionary of Ancient Greek, Brill, Leiden-Boston 2015. Wiktionary https://www.wiktionary.org Beekes

Ἀρχαιογνωσία, Μεσαίωνας, Μεθοδολογία Kristeller PG RE

P. O. Kristeller, The Lachmann Method: Merits and Limitations (18/07/1984): https://soundcloud.com/rarebookschool/ Partrologia Graeca, accurante J. P. Migne, τόμ. I-CLXI, Lutetia Parisiorum 1857-66. Paulys Real-Encyclopädie, Metzlerscher Verlag-Al. Drückenmüller Verlag, Stuttgart-München 1894-1980.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Σύμβολα καὶ συντμήσεις Τὰ ἄγκιστρα ({}) δηλώνουν ὀβελισμό· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩) ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο > ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· < τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· * πρὸ λέξεως τύπον ἀμάρτυρον (ὡρισμένες φορὲς εἰσάγεται ἀναλογικά). Τὸ βέλος → παριστάνει μιὰ συντελούμενη διαδικασία, ἡ ὁποία δέν πρέπει νὰ ἐκληφθῇ πάντα κατὰ κυριολεξίαν μὲ τοὺς ὅρους τῆς σύγχρονης Γλωσσολογίας, ἀλλὰ εὑρετικά -ὡς μνημοτεχνικὸς κανὼν πολλὲς φορές. αἰολ.: αἰολικός/ή/ό· αἰ.: αἰών· αἰτ.: αἰτιατική· ἀναδ.: ἀναδιπλασιασμός· ἀόρ.: ἀόριστος· ἀπαρ.: ἀπαρέμφατο· ἀποσπ.: ἀπόσπασμα/ἀποσπάσματα· ἀρχ.: ἀρχαϊκός/ή/ ό· ἀτ.: ἀττικός· βλ.: βλέπε· γεν.: γενική· διάθ.: διάθεση· δοτ.: δοτική· δυϊκ.: δυϊκός· δωρ.: δωρικός/ή/ό· ἔκδ.: ἔκδοση· ἐκδ.: ἐκδόσεις· ἑν.: ἑνικός· ἐνερ.: ἐνεργητικός/ή/ό· ἐνεστ.: ἐνεστώς· ἐπιθ.: ἐπίθετο· ἐπικ.: ἐπικός/ή/ό· εὐκτ.: εὐκτική· Θ.Α.Π.: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος· ἰων.: ἰωνικός/ή/ό· κατ.: κατάληξη· κεφ.: κεφάλαιο· λατ.: λατινικός/ή/ό· λ.χ.: λόγου χάριν· λυρ.: λυρικός/ή/ό· μέλ.: μέλλων· μέσ.: μέσος· μετ.: μετοχή· μτφ: μετάφραση· ὁμηρ.: ὁμηρικός/ή/ό· ὀνομ.: ὀνομαστική· ὁρ.:

Ἐρωτήματα

ὁριστική· παθ.: παθητικός/ή/ό· παρακ.: παρακείμενος· παρατ.: παρατατικός· περ.: περίπου· πληθ.: πληθυντικός· πρβλ: παράβαλε· προσ.: πρόσωπο· προστ.: προστακτική· πρόφ.: πρόφερε· ρημ.: ρηματικός/ή/ό· σελ.: σελίδα/ες· στ.: στίχος/οι· τόμ.: τόμος· ὑπ.: ὑποσημείωση/ειώσεις· ὑπερ.: ὑπερσυντέλικος· ὑποτ.: ὑποτακτική· ∅: ἀπουσία ὁποιουδήποτε διακριτικοῦ (λ.χ. μορφολογικοῦ δείκτη)· – : θέσει μακρὰ συλλαβὴ γιὰ τὰ προσῳδιακὰ μέτρα, ἄτονη γιὰ τὰ ἐντατικά· −̇: τονισμένη συλλαβὴ γιὰ τὰ ἐντατικὰ μέτρα· ∪: βραχεῖα συλλαβή· ×: ἀδιάφορη θέση στὸ μέτρο· |: χωρισμὸς ποδῶν ἢ μέτρων· ||: μετρικὴ τομή· SVAD: Scholia Vaticana in artis Dionysianae.

Maestro Manuello che insegno gramatica greca. Firenze 1406. = Ὁ δάσκαλος Μανουὴλ ποὺ διδάσκει τὴν ἑλληνικὴ γραμματική. Φλωρεντία 1406. Μουσεῖο Λούβρου. ΙΕ΄ αἰ. Βλ. Thorn-Wickert, σελ. 129-130.

Εἰσαγωγικά Ὁ Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς Ὁ διπλωμάτης καὶ γραμματικὸς γεννήθηκε κατὰ τὰ μέσα τοῦ ΙΔ΄ αἰῶνος καὶ καταγόταν ἀπὸ ἀριστοκρατικὴ οἰκογένεια τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Tὸ 1390-1 ἦλθε στὴν Ἰταλία ὡς διπλωματικὸς ἀπεσταλμένος τοῦ αὐτοκράτορος ἴσως πρὸς βοήθειαν ἀπὸ τοὺς Δυτικοὺς κατὰ τῶν Τούρκων.¹ Ἐπέστρεψε στὴ γενέτειρά του· ὅμως κατόπιν ἀπεδέχθη πρόταση, γιὰ νὰ συνεχίσῃ τὴ διδακτική του δραστηριότητα στὴ Φλωρεντία (1397-400). Ἔπειτα ἐγκατεστάθη στὴ Λομβαρδία (1400-3), ὡσότου γυρίσῃ στὴ Βασιλεύουσα. Τὸ 1406 μετανάστευσε τελειωτικὰ στὴ Δύση. Μαθητές του ὑπῆρξαν σημαντικοὶ Ἰταλοὶ λόγιοι ποὺ μεταλαμπάδευσαν τὴν ἐμπνευστική του διδασκαλία καὶ προώθησαν τὴ σπουδὴ τῶν Ἑλλήνων στὴν Ἑσπερία.² Ἴσως γιὰ νὰ προσεγγίσῃ περισσότερο τοὺς δυτικοὺς διπλωματικούς του συνδέσμους, ¹Βλ. Cammelli, σελ. 25· Thorn-Wickert, σελ. 32· 36. ²Γραμματικοί, μεταφραστές, σχολιαστές..: Γουαρῖνος τῆς Βερόνας, Τζιάκοπο ντ’ Ἄντζελο, Ρομπέρτο Ρόσσι, Νικκολὸ Νικκολί, Λεονάρντο Μπροῦνι, Κάρλο Μαρ-

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

ὀ Χρυσολωρᾶς ἀκολούθησε τὸ ρωμαιοκαθολικὸ δόγμα κ’ ἔγινε ἱερέας.³ Στὶς 15/04/1415 πέθανε στὴ γερμανικὴ πόλη Κωνσταντία, ἔχοντας ταξιδέψει προηγουμένως ὡς διπλωμάτης στὴ Βενετία, τὴ Γένοβα, τὸ Παρίσι, τὸ Λονδῖνο, τὸ Σάλσμπερυ, τὴν Ἱσπανία, τὴν Μπολώνια, τὴ Ρώμη, τὴ Φλωρεντία ξανά, τὸ νησὶ τῆς Θάσου καὶ τὴ Θεσσαλονίκη.⁴ Ὁ μαθητής του Βερτζέριο ἀναφέρει στὸν ἐπιτάφιο λόγο του: Vir doctissimus, prudentissimus, optimus, qui tempore generalis concilii Constantiensis diem obiit ea existimatione ut ab omnibus summo sacerdotio dignus haberetur. = Ἄνδρας σοφολογιώτατος, ἄριστος, ὁ ὁποῖος πέθανε κατὰ τὴν Συνόδον τῆς Κωνσταντίας μὲ τέτοιαν ἐκτίμηση, ὥστε θεωροῦνταν ἀπ’ ὅλους ἄξιος νὰ καταλάβῃ τὸ ἀνώτατο ἱερατικὸ ἀξίωμα.⁵ Ἐκτὸς τῶν Ἐρωτημάτων σῴζονται κάποιες ἀπὸ τὶς ἐπιστολές του· ἐντὸς μίας ἐξ αὐτῶν σουπίννι, Ἀμπρότζιο Τραβερσάρι, Βερτζέριο, Οὐμπέρτο Ντετσέμπριο, Πότζιο. Βλ. Thomson, σελ. 64, ὑπ. 3· Cammelli, σελ. 27. ³Βλ. Thorn-Wickert, σελ. 69-71. ⁴Ὅ.π., σελ. 75-105 ⁵Βλ. Cammeli, σελ. 167-8, καθὼς καὶ τὴν ἑρμηνεία τοῦ Thomson, σελ. 81-2, ὡς πρὸς τὴ φιλοπατρία τοῦ λογίου.

Ἐρωτήματα

περιέχεται ἡ Σύγκρισις παλαιᾶς καὶ Νέας Ῥώμης πρὸς τὸν μετέπειτα αὐτοκράτορα Ἰωάννη Η΄.⁶ Τὰ Ἐρωτήματα Τὸ ἔργο ἀνήκει στὴν ἐκτεταμένη βυζαντινὴ παράδοση τῶν γραμματικῶν ἐγχειριδίων μὲ μορφὴ ἐρωταποκρίσεων ἀπὸ τὸν ΙΒ΄ αἰῶνα τοὐλάχιστον,⁷ ὡς ἂν ὁ δάσκαλος ἐρωτᾷ τὸν μαθητὴ γιὰ μιὰν ἔννοια, ἢ γιὰ νὰ δοθῇ μιὰ πιό ἐνδιαφέρουσα ροὴ στήν – οὕτως ἢ ἄλλως – τεχνικὴ θεματολογία. Κείμενα ποὺ παρουσιάζουν στοιχεῖα τῆς μεθόδου, εἶναι τὸ Συντακτικὸ τοῦ Γρηγορίου τοῦ Κορινθίου (ΙΒ΄ αἰ.), μιὰ στιχηρὴ πραγματεία μᾶλλον τοῦ Θεοδώρου Προδρόμου (ΙΓ΄ΙΔ΄ αἰ.), τὰ Ἐρωτήματα τοῦ Μανουὴλ Μοσχοπούλου (περ. 1265-1316), τὰ ὁμότιτλα τοῦ Νείλου Διασωρινοῦ (ΙΔ΄ αἰ.) καὶ τοῦ Μανουὴλ Καλέκα († 1410), ἡ Γραμματικὴ τοῦ Γεωργίου Σχολαρίου († περ. 1472), τὰ Ἐρωτήματα τοῦ Κωνσταντίνου Λασκάρεως, καθὼς καὶ τὸ ἐδῶ ἐκδιδόμενο τοῦ Χρυσολωρᾶ. ⁶Βλ. PG, τόμ. CLVI, στῆλες 24-54· γιὰ ἕνα σχολιασμό: Homeyer. ⁷Βλ. Εὐσταθίου 2007, σελ. 78, γιὰ τοὺς κώδικες μ’ ἐρωταποκρίσεις· τὴν παλαιότερη ΓΠ τοῦ Ψελλοῦ, σελ. 22.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Οἱ ἐρωταποκρίσεις ἀπαντῶνται ἤδη στὴ διδακτικὴ πρακτικὴ τῶν πρώτων αἰώνων μ.Χ.· ἴσως, ὅμως, δύνανται ν’ ἀναζητηθοῦν καὶ ἀκόμα παλαιότερα, καθὼς ἡ Γραμματικὴ Τέχνη τοῦ Διονυσίου Θρᾳκὸς παρουσιάζει σ’ ἕνα της σημεῖο δεῖγμα τους (ἐφόσον βεβαίως τὸ συγκεκριμένο ἀπόσπασμα δέν εἶναι κατοπινὴ παρεμβολή): Τίνι διαφέρει στιγμὴ ὑποστιγμῆς; Χρόνῳ· ἐν μὲν γὰρ τῇ στιγμῇ πολὺ τὸ διάστημα, ἐν δὲ τῇ ὑποστιγμῇ παντελῶς ὀλίγον.⁸ Ἡ Ars minor τοῦ Αἰλίου Δονάτου (Δ΄ αἰ.), σημαντικώτατο ἔργο τῆς Λατινικῆς Γραμματικῆς Παραδόσεως, ἀκολουθεῖ πλήρως τὴ μέθοδο τῶν ἐρωταποκρίσεων.⁹ Κατὰ τὸν Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε εὐρύτατα ἡ σχολικὴ διασκευή της: Ianua, μεταφρασμένη ὡς: Πύλη στὴν Ἑλληνική.¹⁰ Ἡ μετάφραση ὑπῆρξε ἐπιδραστικὴ στὴν ⁸Βλ. ΓΤ, σελ. 17· γιὰ τὴν ἐν γένει ἱστορία τῆς μεθόδου: Εὐσταθίου 2013, ἰδίως σελ. 173-8. ⁹Partes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, pronomen... Βλ. GL, τόμ. IV, σελ. 355. ¹⁰Γιὰ τὴν ἔκδ. τῶν σῳζομένων παραλλαγῶν, βλ. Ciccolella· ἰδίως σελ. 266: Γραμματικὴ Δονάδου μικρὰ μεταγλωττισθεῖσα ἐκ τῆς Ῥωμαίων φωνῆς [] παρὰ κυροῦ Μαξίμου τοῦ Πλανούδη· 237-44, ὅπου συζητεῖται ἡ πατρότητα τῆς μτφ.

Ἐρωτήματα

Ἀνατολή. Ὁ Χρυσολωρᾶς, ἔχοντας κατὰ νοῦν τοὺς μή ἑλληνοφώνους μαθητές του, ἴσως ἐνεπνεύσθη καί ἀπὸ ἐκεῖ τὴ μορφὴ τῆς δικῆς του γραμματικῆς, καθὼς καὶ τὴ βασικὴ δομική της διαφορά, ἂν συγκριθῇ μὲ ὁλόκληρη τὴν ἀρχαία παράδοση:¹¹ Ὁ Ἀλεξανδρινὸς γραμματικὸς Θεοδόσιος (Δ΄ αἰ.) ἀπαριθμεῖ 56 κλιτικὰ ὑποδείγματα γιὰ τὰ ὀνόματα στοὺς Εἰσαγωγικοὺς κανόνας περὶ κλίσεως ὀνομάτων καὶ ῥημάτων· μές ἀπὸ μιὰν ἐξελικτικὴ διαδικασία στὸν ΙΔ΄ αἰῶνα, αὐτὰ κατέληξαν νὰ ταξινομοῦνται σὲ δέκα μόνο, βάσει τοῦ ἰσοσυλλάβου ἢ περιττοσυλλάβου τῆς γενικῆς.¹² Ἡ συγκεκριμένη καινοτομία παρουσιάζεται σαφῶς στὸ ἐγχειρίδιο τοῦ Χρυσολωρᾶ (σελ. 38). Τὰ παραδείγματά του ἀνάγονται σ’ ἐκεῖνα τοῦ Θεοδοσίου. Γιὰ τὰ ρήματα ἀκολουθεῖται ὁ τρόπος τοῦ Διονυσίου Θρᾳκός (σελ. 67). ¹¹Μαρτυρεῖται στὴν ἀνώνυμη εἰσαγωγὴ τῆς LFA: hoc opusculum magis ad latinorum utilitatem quam ipsorum graecorum necessitatem composuit = συνέθεσε τὸ μικρὸ αὐτὸ ἔργο περισσότερο γιὰ χρήση ἀπὸ Λατίνους, παρὰ γιὰ τὴν ἀνάγκη τῶν ἰδίων τῶν Ἑλλήνων. Βλ. Botley, σελ. 8. Ὁ Χρυσολωρᾶς δέν κατάφερε νὰ κατακτήσῃ πλήρως τὴ Λατινική (Thomson, σελ. 70)· ὅμως θἆχε τὴν ἐπάρκεια ν’ ἀκολουθήσῃ τὴν Ianua. ¹²Βλ. Tikkanen, ἰδίως σελ. 40-50.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Δομὴ τῶν Ἐρωτημάτων καὶ παράδοση Ἡ γραμματικὴ καταπιάνεται μὲ ζητήματα φωνολογικὰ καὶ μορφολογικὰ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς, ἂν χρησιμοποιηθῇ ἡ ὁρολογία τῆς Σύγχρονης Γλωσσολογίας· μόνο σ’ ἕνα σημεῖο διατυπώνεται μία συντακτικὴ παρατήρηση (σελ. 150), μαζὶ μὲ τὸν ὁρισμὸ τοῦ λόγου (σελ. 35) καὶ τὴν ταξινόμηση τῶν συνδέσμων (146). Ἀναλυτικὰ στὴν πλέον διαδεδομένη ἔκδ. AM τὰ φωνολογικὰ ζητήματα: φθόγγοι· συλλαβή· λέξη· προσῳδίαι (πνεύματα, τόνοι) -τὰ μορφολογικά: ὄνομα (κυρίως οὐσιαστικό, μὰ ἡ πραγμάτευση περιέχει λειτουργικὰ καί τὸ ἐπίθετο βάσει τῆς ἀρχαίας πρακτικής)· ἄρθρο· κλιτικὰ ὑποδείγματα α΄-ε΄ μή συναιρούμενων καὶ α΄ε΄ συνῃρημένων ὀνομάτων· ῥῆμα· κλιτικὰ ὑποδείγματα α΄-στ΄ συζυγίας βαρυτόνων, α΄-γ΄ περισπωμένων, α΄-δ΄ τῶν εἰς -μι· ὑπαρκτικὸν ῥῆμα· ἀντωνυμία· πρόθεση· ἐπίῤῥημα· σύνδεσμος· συγκριτικὰ ὀνομάτων. Τὸ σύγγραμμα σύμφωνα μὲ τὴν ἔκδοση ΑΜ καταλήγει στὴν ψίλωση ἢ δάσυνση τῶν λέξεων· ἡ ἔναρξη αὐτοῦ τοῦ μέρους καταδεικνύει τῆν ἀνεξαρτησία ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη γραμματική: εἶναι πραγματεία τοῦ Χρυσολωρᾶ ἀποσταλθεῖσα στὸν Κολούτσιο Σαλουτάτι, ὁ ὁποῖος διέσῳσε τὸ αὐτόγραφο

Ἐρωτήματα

ἀντιγράφοντάς το·¹³ τὸ θέμα του ἔχει ἀπὸ κοινοῦ φωνομορφολογικὴ χροιά. Καθότι τὰ ἐγχειρίδια γραμματικῆς ἀκολουθοῦν ἐν πολλοῖς τὶς ἑκάστοτε διδακτικὲς καὶ μαθησιακὲς κιόλας ἀνάγκες, ἐξ ἀρχῆς πρέπει νὰ εἰκασθῇ μιὰ «συμφυρμένη» χειρόγραφη παράδοση.¹⁴ Ἐὰν δεχθοῦμε αὐτὴ τὴν ὑπόθεση (κάτι σύνηθες γιὰ μεσαιωνικὰ κι ἀναγεννησιακὰ ἔργα¹⁵), κάθε χειρόγραφο φωτίζει μιὰν εἰδικὴ ἀνάγκη κ’ ἕνα συγκεκριμένο παιδαγωγικὸ πλαίσιο· συνεπῶς εἶναι ἀδύνατη ἡ ἐξαντλητικὴ ἐκπόνηση ἑνὸς καθολικοῦ στέμματος.¹⁶

¹³Βλ. Botley, σελ. 7. ¹⁴Βλ. Nutti, ἰδίως 267-8, καθὼς καὶ τὴν ἐνδεικτικώτατη σημείωση τοῦ Λασκάρεως γιὰ τὴ γραμματική του (PG, τόμ. CLXI, στήλη 931): Ὥσπερ τοὺς σοφοὺς ἰατροὺς ἰδεῖν ἔξεστι κατὰ τοὺς καιροὺς καὶ τόπους καὶ σώματα τὰς φαρμακείας ἐπάγειν, οὕτω καὶ τοὺς ἀκριβεῖς γραμματικοὺς κατὰ τὰς τύχας καὶ τοὺς ἀκροατὰς τὰς παραδόσεις συντάττειν. ¹⁵Ἄκου τὴν ὁμιλία τοῦ Kristeller γιὰ τὴ μέθοδο Lachmann καὶ τὴν ἐξειδίκευσή της στὴ Μεσαιωνικὴ Παράδοση. ¹⁶Παρὰ ταῦτα, βλ. τὴν ἀποτίμηση τῆς χειρόγραφης παράδοσης ἀπὸ τὸν Rollo, σελ. 237-50, καθὼς καὶ τὴν ἐξαντλητικὴ παράθεση: σελ. 47-84.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Ἡ πρώτη ἔκδοση τῶν Ἐρωτημάτων ἔγινε περίπου τὸ 1496 στὴ Φλωρεντία (LFA). Ἀπὸ τὸ 1475-6 ἐμφανίζονται ἐκδόσεις τῆς συνόψεως ποὺ εἶχε συντάξει ὁ μαθητὴς τοῦ Χρυσολωρᾶ, Γουαρῖνος τῆς Βερόνας (1374-1460) -ἀρκετὲς ἐξ αὐτῶν καὶ μὲ διαγραμμικὴ λατινικὴ μετάφραση ἢ παράλληλη (ὅπως ἡ πλήρης ἔκδ. IF).¹⁷ Ἡ Ἔρευνα δέν ὁμονοεῖ γιὰ τὴν ἀκριβῆ χρονολόγηση τοῦ ἔργου: Ὁ Giuseppe Cammelli τοποθετεῖ τὴ συγγραφὴ κατὰ τὴ διδασκαλία τοῦ λογίου στὴ Φλωρεντία (1397-8)· ὁ Agostino Pertusi τὴ μεταφέρει στὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ Χρυσολωρᾶς βρισκόταν στὴν Κωνσταντινούπολη.¹⁸ Γι’ αὐτή τὴν ἔκδοση Ἀκολουθεῖται ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Ἄλδου Μανουτίου (Βενετία 1517· βλ. AM, σελ. 415)· ἐκτὸς τῶν Ἐρωτημάτων τοῦ Χρυσολωρᾶ περιέχει τὸ Περὶ ἀνωμάλων ῥημάτων, τὸ Περὶ σχηματισμοῦ τῶν χρόνων ἐκ τοῦ Δημητρίου Χαλκοκονδύλου, τὸ Δ΄ βίβλιο τῆς Γραμματικῆς τοῦ ¹⁷Γιὰ τὴν ἔντυπη παράδοση τοῦ ἔργου, βλ. Botley, σελ. 120-153. ¹⁸Γιὰ λεπτομέρειες ὡς πρὸς τὴν χρονολόγηση, βλ. Rollo, σελ. 35-45· Nutti, σελ. 247-53.

Ἐρωτήματα

Θεοδώρου Γαζῆ (Περὶ συντάξεως), τὸ Περὶ ἐγκλιτικῶν τοῦ Ἡρῳδιανοῦ, τὰς Γνώμας μονοστίχους ἐκ διαφόρων ποιητῶν, ὅπως καὶ τὴ σύνοψη τῶν Ἐρωτημάτων ἀπὸ τὸν Γουαρῖνο.¹⁹ Ὅποια διόρθωση ἢ ἀλλαγὴ γίνεται, περιλαμβάνεται στὴν πρώτη σειρὰ ὑποσημειώσεων, ὥστε νὰ περιγραφῇ καὶ τὸ ἴδιο τὸ τεκμήριο κατὰ τὸν τρόπο του, ὡς σημαντικώτατο μέρος τῆς παραδόσεως.²⁰ Στὴ μεταγραφὴ βοήθησε ἰδιαιτέρως ἡ ἐξαντλητικὴ παρουσίαση τῶν τυπογραφικῶν συμπλεγμάτων ἀπὸ τὸν Ingram. Γιὰ τὴν δραστηριότητα τοῦ τυπογράφου καὶ τὴν ἐξέλιξη τῶν ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων, βλ. Barker, ἰδίως κεφ. 4· γιὰ μιὰν καταλογογράφηση τῆς δραστηριότητος: In aedibus Aldi. Ἡ ἔκδ. IF, μιὰ ἐπιμελημένη μορφὴ τῆς AM, σὲ σημεῖα παρέχει χρήσιμες γραφὲς καὶ διασαφήσεις. ¹⁹Ἀκόμα δέν ὑφίσταται κριτικὴ ἔκδ. Ὁ Rollo, τὸ 2012, τυπώνει κείμενο μὲ παρατηρήσεις ἐπὶ τῆς χειρογράφου παραδόσεως, δίχως ὅμως κριτικὸ ὑπόμνημα. ²⁰Βάσει τοῦ πλῆθους καὶ τῆς φύσεως τῶν σφαλμάτων, μᾶλλον πρόκειται γιὰ μιὰν ἀνεπιμέλητη στοιχειοθέτηση χειρογράφου· συνεπῶς, τὸ ἀναγεννησιακὸ βιβλίο ἀποτελεῖ «διπλωματικὴ» ἔκδ. Βλ. γιὰ τὴν πρακτικὴ τοῦ Μανουτίου: U. v. Wilamowitz-Moellendorff, Geschichte der Philologie, B. G. Teubner, 3η ἔκδ., Leipzig 1959, σελ. 14.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Ἡ δεύτερη σειρὰ ὑποσημειώσεων περιλαμβάνει τὰ σχόλια ποὺ καλύπτουν γλῶσσες καὶ συνδέουν τὴ γραμματικὴ μὲ τὴν ἀρχαία παράδοση καὶ τὴ σύγχρονη ὁρολογία. Εὐχαριστίες Εὐχαριστῶ τὸν βυζαντινολόγο Ἰωάννη Θεοδωρακόπουλο γιὰ τὶς βοηθητικὲς συζητήσεις καὶ τὴ συνδρομὴ σ’ εἰδικὰ ζητήματα τῆς βιβλιογραφίας, καθὼς καὶ τὴν Εἰρήνη Σολωμονίδη καὶ τὴν Σοῦλα Παναγοπούλου τῆς Γενναδείου Βιβλιοθήκης γιὰ τὴ σημαντική τους ἐξυπηρέτηση κατὰ τὸν ἀποκλεισμὸ λόγῳ τῆς πανδημίας.

Ἐρωτήματα

Εἰς πόσα διαιροῦνται τὰ εἴκοσι τέσσαρα γράμματα, ἃ καὶ στοιχεῖα λέγεται; Εἰς δύο: εἰς φωνήεντα καὶ εἰς σύμφωνα. Πόσα φωνήεντα; Ἑπτά: α ⟨Α⟩, ε ⟨Ε⟩, η ⟨Η⟩, ι ⟨Ι⟩, υ ψιλόν ⟨Υ⟩, ο μικρόν ⟨Ο⟩ καὶ ω μέγα ⟨Ω⟩. Εἰς πόσα διαιροῦνται τὰ ἑπτὰ φωνήεντα; Εἰς τρία: εἰς μακρά, εἰς βραχέα καὶ εἰς δίχρονα. Πόσα μακρά; Δύο: η καὶ ω μέγα. Πόσα βραχέα; Δύο: ε ψιλόν, καὶ ο μικρόν. Πόσα δίχρονα; Τρία: α, ι, υ. Πόσαι δίφθογγοι κυρίως; Ἕξ: αι, αυ, ει, ευ, οι, ου· εἰσὶ καὶ ἄλλαι δίφθογγοι πέντε καταχρηστικῶς λεγόμεναι: ᾳ, ῃ, ηυ, υι, ῳ. Πόσα σύμφωνα; Δεκαεπτά: β ⟨Β⟩, γ ⟨Γ⟩, δ ⟨Δ⟩, ζ ⟨Ζ⟩, θ ⟨Θ⟩, κ ⟨Κ⟩, λ ⟨Λ⟩, μ ⟨Μ⟩, ν ⟨Ν⟩, ξ ⟨Ξ⟩, π ⟨Π⟩, ρ ⟨Ρ⟩, σ ⟨Σ⟩, τ ⟨Τ⟩, φ ⟨Φ⟩, χ ⟨Χ⟩, ψ ⟨Ψ⟩.

3 φωνήεντα: ΓΤ, σελ. 19: Φωνήεντα δὲ λέγεται, ὅτι φωνὴν ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἀποτελεῖ. 3 σύμφωνα: ΓΤ, σελ. 20: Σύμφωνα δὲ λέγονται, ὅτι αὐτὰ μὲν καθ᾽ ἑαυτὰ φωνὴν οὐκ ἔχει, συντασσόμενα δὲ μετὰ τῶν φωνηέντων φωνὴν ἀποτελεῖ.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Εἰς πόσα διαιροῦνται τὰ δεκαεπτὰ σύμφωνα; Εἰς δύο: εἰς ἡμίφωνα καὶ εἰς ἄφωνα. Πόσα ἡμίφωνα; Ὀκτώ: ζ, ξ, ψ, λ, μ, ν, ρ, σ. Εἰς πόσα διαιροῦνται τὰ ὀκτὼ ἡμίφωνα; Εἰς τρία: εἰς διπλᾶ, εἰς ἀμετάβολα καὶ εἰς τὸ σ. Πόσα διπλᾶ; Τρία: ζ, ξ, ψ. Πόσα ἀμετάβολα; Τέσσερα, ἃ καὶ ὑγρὰ λέγονται: λ, μ, ν, ρ. Πόσα ἄφωνα; Ἐννέα: β, γ, δ, κ, π, τ, θ, φ, χ.

23 διπλᾶ ] διπλά ΑΜ 3 20 ἡμίφωνα: ΓΤ, σελ. 20: Ἡμίφωνα δὲ λέγεται, ὅτι παρ᾽ ὅσον ἧττον τῶν φωνηέντων εὔφωνα καθέστηκεν ἔν τε τοῖς μυγμοῖς [= στὰ μουργκητά] καὶ σιγμοῖς [= στοὺς σιριγμούς]. 20 ἄφωνα: ΓΤ, σελ. 20: Ἄφωνα δὲ λέγεται, ὅτι μᾶλλον τῶν ἄλλων ἐστὶν κακόφωνα, ὥσπερ ἄφωνον λέγομεν τὸν τραγῳδὸν τὸν κακόφωνον. 23 διπλᾶ: Δηλαδὴ τὸ ἀντίστοιχο γράμμα παριστάνει δύο ἤχους μαζί. 23 ἀμετάβολα: ΓΤ, σελ. 22: Ἀμετάβολα δὲ λέγεται, ὅτι οὐ μεταβάλλει ἐν τοῖς μέλλουσι τῶν ῥημάτων οὐδὲ ἐν ταῖς κλίσεσι τῶν ὀνομάτων. Βλ. κιόλας ἐδῶ, σελ. 67. 24 ζ: = σ + δ (ἢ τ + σ), κατὰ τὴν Ἀρχαιότητα. 24 ξ: = κ + σ 24 ψ: = π + σ

Ἐρωτήματα

Εἰς πόσα διαιροῦνται τὰ ἐννέα ἄφωνα; Εἰς τρία: εἰς ψιλά, εἰς δασέα καὶ εἰς μέσα. Πόσα ψιλά; Τρία: κ, π, τ. Πόσα δασέα; Τρία: θ, φ, χ. Πόσα μέσα; Τρία: β, γ, δ. Ἀντιστοιχεῖ δὲ τὰ δασέα τοῖς ψιλοῖς: τὸ μὲν φ τῷ π· τὸ δὲ χ τῷ κ· τὸ δὲ θ τῷ τ· καὶ ἔστι τὸ μὲν β μέσον τοῦ π καὶ φ· τὸ δὲ γ μέσον τοῦ κ καὶ χ· τὸ δὲ δ μέσον τοῦ θ καὶ τ. .

Περὶ συλλαβῆς Τί ἐστι συλλαβή; Συνέλευσις τοὐλάχιστον δύο γραμμάτων· καταχρηστικῶς δὲ καὶ αἱ μονογράμματοι συλλαβαὶ λέγονται, οἱον: α, ε. Εἰς πόσα διαιρεῖται ἡ συλλαβή; Εἰς τρία: εἰς μακράν, εἰς βραχεῖαν καὶ εἰς κοινήν.

34 τῷ κ ] τῶ κ ΑΜ 4 29 δασέα: = μ’ ἀνώμαλη ἐπιφάνεια/τριχωτά· ἔνδοθεν ἐκ φάρυγγος [] καί ἐστι λίαν τραχέα, σημειώνει ὁ Ἀριστείδης Κοϊντιλιανὸς γιὰ τὴν ἐκφορά τους (Περὶ Μουσικῆς Β΄ 11). Φωνητικῶς: χ [kh ], φ [ph ], θ [th ], δηλαδὴ ἐμπεριέχεται δασύτητα [h ], ἐνῷ τ’ ἀντίστοιχα ψιλά: κ [k], π [p], τ [t]· πρβλ τὴ μεταγραφὴ στὴ Λατινική: Θεοδόσιος > Theodosius.

Μανουὴλ Χρυσολωρᾶς

Ποσαχῶς λέγεται ἡ μακρὰ συλλαβή; Διχῶς: ἢ γὰρ φύσει ἢ θέσει. Φύσει μὲν ὁπόταν ἓν τῶν μακρῶν φωνηέντων, ἢ δίφθογγον, ἢ ἓν τῶν διχρόνων ἐκταταμένων ἔχῃ· θέσει δέ, ὅταν μετὰ τὸ ἐν αὐτῇ φύσει βραχὺ φωνῆεν δύο σύμφωνα ὁποσοῦν ἐπιφέρηται, πλὴν ἀφώνου πρὸ ἀμεταβόλου· τότε γὰρ κοινὴ γίνεται, δυναμένη μακρὰ εἶναι ἡ αὐτὴ καὶ βραχεῖα. .

Περὶ λέξεως Τί ἐστι λέξις; Μέρος σημαντικὸν ἐλάχιστον τοῦ κατὰ σύνταξιν λόγου.

49 τότε ] τό τε ΑΜ 4 49 τότε: Καθόλο τὸ ΑΜ ἀκολουθεῖται ἡ ἀνελυμένη κατὰ τὸ ἔτυμον μορφή. 49–50 δυναμένη ... βραχεῖα: ΓΤ, σελ. 24-5: Κοινὴ συλλαβὴ γίνεται κατὰ τρόπους τρεῖς, ἤτοι ὅτ᾽ ἂν εἰς φωνῆεν μακρὸν λήγῃ καὶ τὴν ἑξῆς ἔχῃ ἀπὸ φωνήεντος ἀρχομένην [] ἢ ὅτ᾽ ἂν βραχεῖ ἢ βραχυνομένῳ φωνήεντι ἐπιφέρηται δύο σύμφωνα, ὧν τὸ μὲν δεύτερον ἀμετάβολον, τὸ δὲ ἡγούμενον καθ᾽ ἓν ἄφωνόν ἐστιν [] ἢ ὅτ᾽ ἂν βραχεῖα οὖσα καταπεραιοῖ εἰς μέρος λόγου καὶ τὴν ἑξῆς ἔχῃ ἀπὸ φωνήεντος ἀρχομένην.

Τί ἐστι λόγος; Λέξεων σύνθεσις διάνοιαν αὐτοτελῆ δηλοῦσα.