Σειρά:ἈρχαῖαΚείμενα
ΓεράσιμοςἈ.Μαρκαντωνᾶτος
Περικλέους Ἐπιτάφιος: ὉδιθύραμβοςτῆςἈθηναϊκῆςΔημοκρατίας (Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Β΄34-46)
ISBN:978-618-5572-23-5
Κοσμήματα:ἐξώφυλλον,ὄψιςἀθηναϊκοῦνομίσματος449-407π.Χ.· ἑπομένησελίς,ἡαὐτὴὄψις·σ.16,ἡἑτέραὄψιςταὐτοῦνομίσματος·σ. 68,ὄψιςἀθηναϊκοῦνομίσματος449-440π.Χ.·σ.184,ὄψιςταὐτοῦ νομίσματος·ἄμφωἐκτιθέμεναἐνΜουσείῳΤέχνηςτῆςΚληβελάνδης (ΗΠΑ).
Ἐκδότης:ΘεοδόσηςἈγγ.Παπαδημητρόπουλος ἈνθοῦσαΟἰχαλίας Μεσσηνία24002 τηλ.:2724023594 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιον:http://www.dieleusi.gr
Copyright ©:ΘεοδόσηςἈγγ.Παπαδημητρόπουλος,2024(͵ΒΚΔ΄).
᾽Απαγορεύεταιἡἀναδημοσίευσις,ἡἀναπαραγωγή–ὁλική,μερικὴἢπεριληπτική–,ἡμετάφρασιςἢἡἀπόδοσιςκατὰπαράφρασινἢδιασκευὴντοῦ περιεχομένουτῆςβίβλουταύτηςκαθ᾽οἱονδήποτετρόπον–μηχανικόν,ἠλεκτρονικόν,φωτοτυπικόν,ἠχογραφήσεωςἢἄλλον–,ἄνευπροηγουμένηςγρα-
ΓεράσιμοςἈ.Μαρκαντωνᾶτος
Ἡμικρὴτούτηἑρμηνευτικὴπροσφορὰστὸν Ἐπιτάφιο τοῦ Περικλῆἔχεικυρίωςσκοπὸδιδακτικό.Ἀρκετοὶσυνάδελφοιἐκπαιδευτικοὶἀναμετρῶνταςσυχνὰτὰπροβλήματαδιδασκαλίας ποὺπαρουσιάζειτὸἀπαιτητικὸαὐτὸκείμεvοστὸΛύκειο,ἔχουν ἐπισημάνειτὴνἔλλειψηἑνὸςχρηστικοῦβοηθήματος-ποὺνὰπεριέχεισύντομηἀλλὰκατατοπιστικὴεἰσαγωγή,πιστὴὅσοτὸ δυνατὸμετάφρασηστὴΝεοελληνικὴκατέναντιτοῦπρωτοτύπου,καὶτὸνἀπαραίτητοὑποσελίδιοσυντακτικὸκαὶνοηματικὸ σχολιασμὸγιὰτὴνἀναγκαίαδιευκόλυνσηστὴνκατανόησηκαὶ ἑρμηνείατοῦἔργου.Αὐτὸτὸκενὸφιλοδοξεῖνὰκαλύψειτὸβιβλίοτοῦτο.Γιὰτὸν Ἐπιτάφιο
τοῦΠερικλῆὑπάρχουνφυσικά –τόσοστὴνἙλληνικὴὅσοκαὶστὴνξενόγλωσσηβιβλιογραφία–ἀρκετὲςκαὶἀξιόλογεςἑρμηνευτικὲςἐργασίες.¹Πιστεύουμε ὡστόσοὅτικαὶἡπαροῦσαἔκδοσηθὰἔχεικάποιαχρησιμότητα -τουλάχιστοκατὰτὸνσκοπὸγιὰτὸνὁποῖοπροορίζεται.
ὍπουμερικὲςφορὲςστὶςὑποσημειώσειςπαραθέτουμεχωρίαἀρχαίωνσυγγραφέωνμεταφρασμέvαστηΝεοελληνική,ἡἀπόδοσηεἶναι δικήμας.
¹ΣτὴνἑλληνικὴβιβλιογραφίασημειώνουμεἰδιαίτερατὴγνωστὴὑφολογικικὴμελέτητοῦἸ.Θ.Κακριδῆ(
Σύμβολα-Συντομογραφίες
→:ἀνάλυση/μεταλλαγή
−→:συνέχεια
>:ἀναγωγὴἀριστεροῦστὸδεξιό
<:ἀναγωγὴδεξιοῦστὸἀριστερό
⊞:νέολῆμμα
§:παράγραφος
Ἀθήν.:Ἀθήναιος
αἰ.:αἰῶν-ας/-ες
Αἰσχ.:Αἰσχύλος Ἀγαμ.: Ἀγαμέμνων
Αἰσχίν.:Αἰσχίνης ΚατὰΚτησ.: ΚατὰΚτησι-
φῶντος
αἰτ.:αἰτιατική
αἰτιολ.:αἰτιολογικ-ός/-ή/-ό
ἀμετ.:ἀμετάβατ-ος/-η/-ο
ἀναφορ.:ἀναφορικ-ός/-ή/-ό
ἀντίθ.:ἀντίθεση/ἀντίθετ-ος/-η/-ο
ἀντικ.:ἀντικειμενικ-ός/-ή/-ό
ἀντικείμ.:ἀντικείμεν-ο/-α
ἀντιχαρ.:ἀντιχαριστική
ἀντων.:ἀντωνυμί-α/-ες
ἀόρ.:ἀόριστος
ἀπαρ.:ἀπαρέμφατ-ο/-α
ἀπόδ.:ἀπόδοση
ἀπόλ.:ἀπόλυτ-ος/-η/-ο
ἀποσπ.:ἀποσπάσματα
ἀπόσπ.:ἀπόσπασμα
ἀποτελ.:ἀποτελεσματικ-ός/-ή/-ό
ἀπρόσ.:ἀπρόσωπ-ος/-η/-ο
ἀριθ.:ἀριθμός
Ἀριστ.:Ἀριστοτέλης
Ἠθ.Νικομ.: ἨθικὰΝικομάχεια
Πολιτ.: Πολιτικά
Ῥητορ.: Ῥητορική Ἀριστοφ.:Ἀριστοφάνης
Λυσ.: Λυσιστράτη
Νεφ.: Νεφέλαι
Ἀρρ.:Ἀρριανός
Ἀνάβ.: ἈλεξάνδρουἈνάβασις
ἀρσεν.:ἀρσενικ-ός/-ή/-ό
ἀρχ.:ἀρχ-αῖος/-αία/-αῖο
ἀττ.:ἀττικ-ός/-ή/-ό ἀφηρ.:ἀφηρημέν-ος/-η/-ο
βλ.:βλέπε
βραχυλ.:βραχυλογί-α/-ες
γεν.:γενική
γέν.:γέν-ος/-ους
γνωμ.:γνωμικ-ός/-ή/-ό δηλ.:δηλαδή Δημοσθ.:Δημοσθένης Ἐπιτ.: Ἐπιτάφιος
ΚατὰΜειδ.: ΚατὰΜειδίου
Περὶτοῦστεφ.: Περὶτοῦ στεφάνου
διαιρ.:διαιρετική
διάθ.:διάθεση
Διογ.Λαέρτ.:ΔιογένηςΛαέρτιος
Διοδ.Σικ.:ΔιόδωροςΣικελιώτης
Διον.Ἁλικ.:Διονύσιος
Ἁλικαρνασσεύς
ΠερὶΘουκ.: ΠερὶΘουκυδίδου
Τέχν.Ῥητ.: ΤέχνηῬητορική
διόρθ.:διόρθωση
δοτ.:δοτική
δυνητ.:δυνητικ-ός/-ή-ό
εἰδ.:εἰδικ-ός/-ή/-ό
Εἰσαγ.:Εἰσαγωγή
ἔκδ.:ἔκδοση
ἐκδ.:ἐκδόσεις/ἐκδότ-ης/-ες
ἐκφρ.:ἐκφράσεις
ἔκφρ.:ἔκφραση
ἑλλ.:ἑλληνικ-ός/-ή/ό
ἐμπρόθ.:ἐμπρόθετ-ος/-η/-ο
ἑν.:ἑνικός
ἐναντ.:ἐναντιωματικ-ός/-ή/-ό
ἔναρθ.:ἔναρθρ-ος/-η/-ο
ἐνδοτ.:ἐνδοτικ-ός/-ή/-ό
ἐνεργ.:ἐνεργητικ-ός/-ή/-ό
ἐνεστ.:ἐνεστῶτας
ἐνν.:ἐννοεῖται/ἐννοούμεν-ος/-η/-ο
ἔνν.:ἔννοια
ἐξαρτ.:ἐξαρτᾶται
ἐπανέκδ.:ἐπανέκδοση
ἐπεξήγ.:ἐπεξήγηση
ἐπιδοτ.:ἐπιδοτικ-ός/-ή/-ό
ἐπίθ.:ἐπίθετ-ο/-α
ἐπιμ.:ἐπιμελητ-ής/-ές
ἐπιμερ.:ἐπιμεριστικ-ός/-ή/-ό
ἐπιρρ.:ἐπιρρηματικ-ός/-ή/-ό
ἐπίρρ.:ἐπίρρημα
ἐπιτατ.:ἐπιτατικ-ός/-ή/-ό
ἑρμην.:ἑρμηνεύεται
ἐρώτ.:ἐρώτηση
ἐρωτημ.:ἐρωτηματικ-ός/-ή/-ό
ἐτυμ.:ἐτυμολογικός/-ή/-ό
εὐθ.:εὐθ-ύς/-εῖα/-ύ εὐκτ.:εὐκτική
Εὐριπ.:Εὐριπίδης
Ἡρ.: Ἡρακλεῖδαι
Ἱκέτ.: Ἱκέτιδες
Μήδ.: Μήδεια
Ἡρόδοτ.:Ἡρόδοτος Ἡσίοδ.:Ἡσίοδ.
Ἔργ.καὶἩμ.: Ἔργα καὶἩμέραι θηλ.:θηλυκ-ός/-ή/-ό Θουκ.:Θουκυδίδης Ἰσοκρ.:Ἰσοκράτης
Παναθ.: Παναθηναϊκός
Πανηγ.: Πανηγυρικός
Περὶἀντιδ.: Περὶἀντιδόσεως
ἱστορ.:ἱστορικ-ός/-ή/-ό
κ.ἀ.:καὶἀλλοῦ
κ.ἄ.:καὶἄλλ-οι/-ες/-α
κατηγ.:κατηγορηματικ-ός/-ή/-ό/
κατηγορούμενο
κ.ἑξ.:καὶἑξῆς
κεφ.:κεφάλαι-ο/-α
κ.λπ.:καὶλοιπά
κτητ.:κτητική
κώδ.:κώδικ-ας/-ες
λ.:λέξ-η/-εις
Λυσ.:Λυσίας
Ἐπιτ.; Ἐπιτάφιος
λ.χ.:λόγουχάρη
Μαρκελλ.:Μαρκελλῖνος
μέλλ.:μέλλων
μέσ.:μέσ-ος/-η/-ο
μεταβ.:μεταβατικ-ός/-ή/-ό
μεταφ.:μεταφορικ-ός/-ή/-ό
μτφρ.:μετ-άφραση/-αφράσεις μτχ.:μετοχ-ή/-ές
μ.Χ.:μετὰΧριστόν Ξενοφ.:Ξενοφῶν
Ἀθην.Πολιτ.: Ἀθηναίων
Πολιτεία
Ἀπομν.: Ἀπομνημονεύματα Λακ.Πολ.: Λακεδαιμονίων
Πολιτεία
Οἰκον.: Οἰκονομικός
Ὅμ.:Ὅμηρος
Ἰλ.: Ἰλιάς
Ὀδ.: Ὀδύσσεια
ὀνομ.:ὀνομαστική
ὅ.π.:ὅπουπαραπάνω
ὄργ.:ὄργανο
ὁριστ.:ὁριστική
οὐδ.:οὐδέτερος/-η/-ο
οὐσιαστ.:οὐσιαστικό/-ά
παθητ.:παθητικ-ός/-ή/-ό
Παλ.Ἀνθολ.: ΠαλατινὴἈνθολογία
παραβ.:παραβολικ-ός/-ή/-ό
παράθ.:παράθεση
παρακείμ.:παρακείμενος
παρατατ.:παρατατικός
Παυσ.:Παυσανίας
πβ.:παράβαλε
περ.:περίπου
περίλ.:περίληψη
περιοδ.:περιοδικ-ό/-ά
περιφρ.:περιφραστικ-ός/-ή/-ό
πίν.:πίνακ-ας/-ες
πλάγ.:πλάγι-ος/-α/-ο
Πλάτ.:Πλάτων
Ἀπολ.Σωκρ.: Ἀπολογία
Σωκράτους
Ἐπιστ.: Ἐπιστολαί
Μεν.: Μενέξενος
Νόμ.: Νόμοι
Πολιτ.: Πολιτεία
Πρωτ.: Πρωταγόρας
πληθ.:πληθυντικός
Πλούτ.:Πλούταρχος
Λυκ.: Λυκοῦργος
Περικλῆς: Περικλῆς
Ποπλ.: Ποπλικόλας
Σολ.: Σόλων
ποιητ.:ποιητικ-ός/-ή/-ό
πρόθ.:πρόθεση
προληπτ.:προληπτικ-ός/-ή/-ό
προσδιορ.:προσδιορισμός
προστακτ.:προστακτική
προσωπ.:προσωπικ-ός/-ή/-ό
προσωποπ.:προσωποποίηση
προτ.:προτάσεις πρότ.:πρόταση
προτρεπτ.:προτρεπτικ-ός/-ή/-ό
πρόχ.:πρόχειρεςσημειώσεις π.χ.:παραδείγματοςχάρη
π.Χ.:πρὸΧριστοῦ ρ.:ρῆμα/ρήματα
ρημ.:ρηματικ-ός/-ή/-ό
σ.:σελίδα
σημ.:σημ-είωση/-ειώσεις
σημασ.:σημασία
Σοφ.:Σοφοκλῆς
Αἴ.: Αἴας
Ἠλ.: Ἠλέκτρα
Οἰδ.ἐπὶΚολ.: Οἰδ.ἐπὶΚολ.
Οἰδ.Τύρ.: ΟἰδίπουςΤύραννος
σσ.:σελίδες συγγ.:συγγένεια
συγκρ.:συγκριτικ-ός/-ή/-ό
συμπ.:συμπερασματικ-ός/-ή/-ό σύνδ.:σύνδεσμ-ος/-οι συντ.:συντακτικός/-ή/-ό σύντ.:σύνταξη συντάσσ.:συντάσσεται συνών.:συνώνυμ-ος/-η/-ο σύστ.:σύστοιχος/-η/-ο σχολ.:σχολιαστής/σχολιασμός σχόλ.:σχόλι-ο/-α τελ.:τελικός/-ή/-ό τεῦχ.:τεῦχος τόμ.:τόμ-ος/-οι τροπ.:τροπικ-ός/-ή/-ό ὑπ.:ὑποσημ-είωση/-ειώσεις Ὑπέρ.:Ὑπερείδης
Ἐπιτ.: Ἐπιτάφιος ὑπερθ.:ὑπερθετικ-ός/-ή-/-ό ὑπερσ.:ὑπερσυντέλικος ὑποθ.:ὑποθετικ-ός/-ή/-ό ὑποκείμ.:ὑποκείμεν-ο/-α ὑπον.:ὑπονοούμενο ὑποτακτ.:ὑποτακτική χαριστ.:χαριστικ-ός/-ή/-ό
χειρόγρ.:χειρόγραφ-ο/-α
χρον.:χρονικ-ός/-ή/-ό
χρονικοϋποθ.:χρονικοϋποθετικ-ός/-ή/-ό
χ.χ.:χωρὶςχρονολογία
Ψευδοδημοσθ.:Ψευδοδημοσθένης
adloc.:adlocum
Cic.:Cicero
Orat.: Orationes gr.:graec-us/-a/-um
l.c.:lococitato
Liv.:Livius
Συντομογραφίεςἐκδόσεωνκαὶπεριοδικῶν
Cambr.Anc.Hist.: TheCambridgeAncientHistory
J.D.Denniston:J.D.Denniston, TheGreekParticles,2η ἔκδ., Oxford1954.
FHG: FragmentaHistoricorumGraecorum
A.W.Gomme:A.W.Gomme, ΑΗistoricalCommentaryon Thucydides,τόμ.II,2η ἔκδ.,Oxford1962.
W.W.Goodwin:W.W.Goodwin, SyntaxoftheMoodsand TensesοftheGreekVerb,ἐπανέκδ.,ΝewYork 1966.
HSCPh: HarvardStudiesinClassicalPhilology
ΙG: InscriptionesGraeca
Ἰ.Θ.Κακριδῆς:Ἰ.Θ.Κακριδῆ ἙρμηνευτικὰΣχόλιαστὸν Ἐπιτάφιο τοῦΘουκυδίδη,Ἀθήνα1941.
Α.Lesky: Α.Lesky, ἹστορίατῆςἈρχαίαςἙλληνικῆςΛογοτεχνίας,ἑλλ.ἔκδ.,Θεσσαλονίκη1964.
E.C.Marchant:E.C.Marchant, Thucydides: ΒοοκΙΙ,ἐπανέκδ., ΝewYork1966.
DerNeuePauly: DerNeuePauly: EnzyklopädiederAntike,ἐπιμ. vonHubertCancik-HelmuthSchneider,StuttgartWeimar1996/9-2004.
RhM: RheinischesMuseum
J.deRomilly: J.deRomilly, Thucydide: LaguerredePéloponnèse,II,σειρὰBudé1962.
Tüb.Beitr.: TübingerBeiträgezurAltertumswissenschaft
Εἰσαγωγή
ἩταφὴτῶννεκρῶντοῦπολέμουστὴνἀρχαίαἈθήνα
Ὡςμακρινοὶπρόγονοιτοῦἐπιταφίουλόγουθὰμποροῦσε νὰθεωρηθοῦντὰθρηνητικὰἐγκωμιαστικὰἄσματα,ποὺἀπὸτὰ ἀρχαιόταταχρόνιαἀποτελοῦσανἀπαραίτηταστοιχεῖατῆςταφῆς.Ἰδιαίτεραγιὰτὸννεκρὸπολεμιστὴὁἐπικήδειοςθρῆνοςμ᾽ ἐπαίνουςἦτανἀπὸτὶςπιὸσημαντικὲςτιμὲςποὺὄφειλανν᾽ἀποδώσουνσ᾽αὐτὸνοἱζωντανοί.Ἔτσιστὴν
θρηνωδίατῶνἈχαιῶνκαὶτοῦἈχιλλέαγιὰτὸνξαφνικὸχαμὸ τοῦΠατρόκλου·²ἐπίσηςτὸνὀλοφυρμὸτῆςἈνδρομάχης,τῆς ἙκάβηςκαὶτῆςἙλένηςπάνωστὸννεκρὸτοῦἝκτορα.³Ἀργότεραστὴλυρικὴποίησηβρίσκουμετοὺςθρήνουςἢἐλεγεῖεςκαὶ τὰἐγκώμια⁴γιὰτοὺςνεκροὺςπολεμιστές·τὸπαλαιότεροἴσως ἀπ᾽αὐτὰεἶναιτὸπερὶφημοἐκεῖνοποὺσυνέθεσεὁΣιμωνίδης πρὸςτιμὴντῶνπεσόντωνστὶςΘερμοπύλες(5D.=26Ρ.).
Πέραὅμωςἀπὸτοὺςἐγκωμιαστικοὺςαὐτοὺςθρήνουςποὺ συνόδευαντὴνταφὴτῶννεκρῶνπολεμιστῶν,στὴνἈθήνακαὶ ἴσωςσὲἄλλεςπόλεις,φαίνεταιὅτιἐπικράτησεἀπὸπολὺνωρὶς τὸἔθιμονὰἐκφωνοῦναὐτοσχέδιουςλόγουςἔγκριτοιἄνδρες–πολιτικοὶ,ρήτορεςκ.λπ.–ἐκλεγμένοιadhocἀπὸτὴν Πολιτεία,γιὰνὰτιμηθοῦνἔτσιἐπισημότεραἐκεῖνοιποὺπρόσφεραντὴζωήτουςστὸνβωμὸτῆςπατρίδας.Αὐτὸςἦτανἴσως κιἕναςλόγος,γιὰτὸνὁποῖοοἱἐπιτάφιοιδὲνδημοσιεύονταν. Μόνοἂνσυνέβαινεὁἀγορητὴςνὰεἶναισυγχρόνωςπολιτικὸς
²XVIII.314κ.ἑξ.
³XXIV.723κ.ἑξ.,746κ.ἑξ.καὶ761κ.ἑξ.ἀντίστοιχα.Μάλιστασύμφωνα μὲτὸνΕὐστάθιοτὶςρίζεςτοῦἐπιταφίουἐντοπίζουμεστὸνθρῆνοτῆςἙλένης (XXIV.747κ.ἑξ.).
⁴Χαρακτηριστικὴἐπίσηςπερίπτωσηἐπιταφίουαἴνουεἶναιἐκείνηποὺ ἀναφέρειὁΠίνδαρος-ὅτανλέειγιὰτὸνἌδραστοὅτιθρηνοῦσετὸνἈμφιάραο
καὶρήτορας–ὅπωςὁΠερικλῆς,ὁΔημοσθένηςκαὶὁὙπερείδης –καὶἦτανβέβαιοςγιὰτὸἐνδιαφέρονκαὶτὴνπρωτοτυπία τοῦλόγουτου,τὸνδημοσίευεμετὰτὴνἐκφώνηση·γι᾽αὐτὸ ἐλάχιστοιἐπιτάφιοιδιασώθηκαν.
ΚατὰτὸνΔημοσθένη(ΧΧ.141)ὡστόσοὁθεσμὸςτῆςἐκφώνησηςἐπιτάφιουλόγουκαθιερώθηκεμόνοστὴνἈθήνα: μόνοι (οἱἈθηναῖοι) τῶνἁπάντωνἀνθρώπωνἐπὶτοῖςτελευτήσασιδημοσίᾳποιοῦσιλόγουςἐπιταφίους,ἐνοἷςκοσμοῦσιτὰτῶν ἀγαθῶνἀνδρῶνἔργα.Ἔτσιὁἐπιτάφιοςλόγοςἔγινεἀναπόσπαστοτμῆματῆςἐπικήδειαςτελετῆςποὺγινότανκατὰκανόνα
στὰτέληὈκτωβρίουμὲἀρχὲςΝοεμβρίου,ὅσεςφόρεςφυσικὰ ὑπῆρχαννεκροὶἀπὸπολεμικὲςἐπιχειρήσεις-ὁπότεξυμβαίηαὐτοῖς (Θουκ.ΙΙ.34.7).ΓιατὶοἱἈθηναῖοι–σὲἀντίθεσημὲὅλους τοὺςἄλλουςἝλληνεςποὺἔθαβαντοὺςσκοτωμένουςπολεμιστὲς
στὸπεδίοτῆςμάχης⁵–εἶχανπατροπαράδοτοἔθιμονὰἐνταφιάζουντοῦςνεκρούςτουςστὴγενέθλιαγῆ.Γιὰτὸνσκοπὸ αὐτὸνἡτέφρακαὶτὰὑπολείμματαἀπὸτὰὀστᾶτους,ἀφοῦμεταφέροντανστὴνἈθήνα,τοποθετοῦντανσὲδέκακυπαρισσένια φέρετρα,ὅσεςἦτανοἱφυλὲςτῶνπολιτῶν,καὶεκθέτοντανστὴν Ἀγορὰἐπὶδύοἡμέρεςσὲκοινὸπροσκύνημα.⁶Δίπλατοποθετοῦσανκιἕνακενὸφέρετροἀφιερωμένοστὴμνήμητῶνἀφανῶν⁷ -ὅσωνδηλ.δὲνεἶχανβρεθῆτὰσώματακαὶδὲντοὺςεἶχεγίνει ἡπροβλεπόμενηκαύσηστὴνπυρά.Τὴντρίτημέραμὲδημόσια συμμετοχὴκαὶδαπάνηγινότανἡἐκφορὰστὸνεκροταφεῖοτοῦ ⁵Ἔγινελ.χ.μετὰτὴμάχηστὶςΘερμοπύλες(Ἡρόδοτ.VII.228),τὴναυμαχίαστὴΣαλαμῖνα(ΙG,12,927=Τod.16),τὴμάχηστὶςΠλαταιές(Ἡρόδοτ. ΙΧ.85)κ.ἀ.
⁶Βλ.γιὰτὴνὅλητελετή:Θουκ.ΙΙ.34,σσ.74κ.ἑξ.Ἐξαίρεσηἔχουμεστὴ μάχητοῦΜαραθῶνα,ὅπουοἱνεκροὶθάφτηκανστὸπεδίοτῆςμάχης,ὅπως ρητὰἀναφέρεικαὶὁΘουκυδίδης(ΙΙ.34.5).
⁷ΔὲνπρέπεινὰσυσχετίζουμετὴντιμὴαὐτὴποὺἀπένειμανοἱἈθηναῖοιπρὸςτοὺςἀφανεῖςμὲτὰνεώτεραμνημεῖατοῦ ἄγνωστουστρατιώτη Ὁπωσδήποτεβέβαιακαὶστὶςδύοπεριπτώσειςὑπάρχεικοινὸπνεῦμαἀπ᾽ ὅπουἐπήγασανκαὶτὰδύοἔθιμα:ἕναβαθὺαἴσθημαεὐγνωμοσύνηςπρὸς ἐκείνουςποὺἔδωσανὅ,τιπολυτιμότεροεἶχανγιὰτὴνπατρίδα.ΠΒἸ.Συκουτρῆ«Ἐπιτάφιοιπρὸςτιμὴντῶνπεσόντων», ΜελέταικαὶἌρθρα,Ἀθήνα 1956,σ.557.
Κεραμεικοῦ,⁸ὅπουθάβοντανὅλοιμαζὶσὲὁμαδικοὺςτάφους, ποὺγι᾽αὐτὸλέγονταν πολυάνδρια
.Ἐκεῖ,στὸν
Κεραμεικό,ἀμέσωςὕστεραἀπὸτὴνταφή,ὁἐκπρόσωποςτῆς πολιτείαςἐκφωνοῦσετὸνἐπιτάφιολόγο.Ἡὀργάνωσηβέβαια τῆςτελετῆςαὐτῆςστὴνἈθήνα,ὅπωςπεριγράφεταιἀπὸτὸν Θουκυδίδη,προϋποθέτεικάποιαμακρόχρονηπαράδοση· πάτριοννόμον χαρακτηρίζειτὸἔθιμοαὐτὸὁΘουκυδίδης.Ἔτσιἡ
ἀρχήτουθὰπρέπειν᾽αναχθῆπιθανόταταστὸν6ο αἰ.π.Χ.
ἢκαὶπαλαιότερα,ὅτανοἱἈθηναῖοιμὲτοὺςνικηφόρουςπολέμουςτουςἐναντίοντῶνΜεγαρέων,τῶνΒοιωτῶνκαὶτῶν
Χαλκιδέωνσυνειδητοποίησαντὴνἀγωνιστικὴἀρετὴκαὶτὴν
πολεμικὴἱκανότητατους,καὶσυνάματὴνἠθικὴὑποχρέωση ποὺεἶχανἔναντιτῶνσυμπολιτῶντουςποὺθυσίασαντὴζωή τουςγιὰχάρητῆςπατρίδας.
ΕἶναιπολὺπιθανὸνἡσυστηματικότερηρύθμισηκαὶἐπισημοποίησητῆςτελετῆςνὰἔγινεἀπὸτὸννομοθέτηΣόλωνα.⁹ Πάντωςἐπισφράγισήτηςἦτανὁἐπιτάφιοςλόγος.Καὶἡπροσθήκητοῦἐπιταφίουαὐτοῦλόγουστὴντελετὴδὲνξέρουμε πότεἔγινε·ἴσωςτὴνἐποχὴτῶνΠερσικῶνπολέμων.¹⁰
⁸ΚοντὰστὴσημερινὴἐκκλησίατῆςἉγίαςΤριάδος-ἐκεῖὅπουσυναντιέται ἡὁδὸςΠειραιῶςμὲτὴνἹερὰὉδό.
⁹Πβ.Διον.Ἁλικ., Τέχν.Ῥητ.
Vl.·Διογ.Λαέρτ., Σόλων 55καὶΠλουτ., Ποπλ. ΙΧ.Εἶναιπιθανὸνὅτιτὴντελετὴαὐτὴτῆςταφῆςτῶννεκρῶντοῦ πολέμουσυμπλήρωνανσὲμερικέςπεριπτώσειςμὲαὐλητικοὺςκαὶμουσικοὺς ἀγῶνες,ἱπποδρομίες,δρόμουςἔνοπλωννέωνκαὶὑποβλητικὲςλαμπαδηδρομίες ἐφήβων.Γιὰτὴνπροέλευσηὅλωναὐτῶνπβ.τὰἆθλαἐπὶΠατρόκλῳ(Ἰλ. ΧΧΙΙΙ.257κ.ἐξ.)καὶτοὺςἀγῶνεςποὺἔγιναν,ὅτανπέθανεὁἥρωαςἈμφιδάμας (Ἡσιόδ. ἜργακαὶἩμέραι 654).Προφανῶςμὲτὶςἐκδηλώσειςαὐτὲςἀπέβλεπε ἡΠολιτείαν᾽ἀντιτάξειστὴνἀπώλειατῶνὑπερασπιστῶντηςτὴρώμηκαὶτὸ σφρῖγοςτῆςνέαςγενιᾶς,τὴνἕτοιμην᾽ἀναπληρώσειτὰκενὰποὺδημιούργησε σ᾽ἔμψυχοὑλικὸὁπόλεμος.
¹⁰ΣύμφωναμὲτὸνΔιόδ.Σικ.(ΙΙ.33.25)ὁἐπιτάφιοςθεσπίστηκεἀπὸτὸν ΔῆμοτῶνἈθηναίωνκατὰτοὺςΠερσικοὺςΠολέμους: ὁμοίωςδὲκαὶὁτῶv ἈθηvαίωvδῆμοςἐκόσμησετοὺςτάφουςτῶνἐντῷΠερσικῷΠολέμῳτελευτησάvτων,καὶτὸνἀγῶvατὸvἐπιτάφιοvτότεπρῶτοςἐποίησε,καὶνόμοvἔθηκε λέγεινἐγκώμιοvτοῖςδημοσίᾳθαπτομένοιςτοὺςπροαιρεθέvταςτῶνῥητόρωv. ΚατὰτὸνΠλούταρχοὅμως(
ΤὸκείμενοἐδῶβασίζεταιστὴνὀξφορδιανὴἔκδοσητουH.S. Jones(ὅπωςἀναθεωρήθηκεἀπὸτὸνJ.E.Powellτὸ1942)καὶστὴν ἔκδοσητῆςJ.deRomillyστὴσειρὰBudé(1962).Κάτωἀπὸτὸ πρωτότυποσημειώνουμεἐλάχιστεςπαραλλαγὲςγραφῶνποὺ θεωρούμεἰδιαίτεραἐνδιαφέρουσες.Γιὰτὴνπαράδοσητοῦκειμένου τουΘουκυδίδη,τὶςἐκδόσειςτοῦἔργουκ.λπ.βλ.πρόχ.Λ.Γεωργοπαπαδάκου, ἘκλεκτὰμέρηἀπὸτὸνΘουκυδίδη,Θεσσαλονίκη1974, σσ.52κ.ἑξ.·Ἀ.Κ.Φραγκούλη, Θουκυδίδη,ὁ Ἐπιτάφιος τοῦΠερικλῆ, Ἀθήνα1983,σσ.21κ.ἑξ.
