Διονυσίου Σολωμοῦ
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ἰάκωβος Πολυλᾶς ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΧΟΛΙΑ: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2021
.
.
.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
Σειρά: Ποίηση Διονυσίου Σολωμοῦ ῞Υμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν ISBN: 978-618-84720-8-2
᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος ῾Αγίας Ζώνης 55, Ἀθήνα 112 56 τηλ.: 210 8662668 info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2021. ᾽Απαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴν τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογραφήσεως ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότου-ἐπιμελητοῦ καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐπιμελητή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/ 1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα.
Διονυσίου Σολωμοῦ
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
ΕΙΣΑΓΩΓΗ:
᾽Ιάκωβος Πολυλᾶς ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΧΟΛΙΑ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2021
.
.
Βιβλιογραφία ᾽Εκδόσεις τοῦ ἔργου Α
Μ
ΜΑ
Διονυσίου Σολωμοῦ Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν, Εἰς τὸν θάνατον τοῦ Λὸρδ Μπάιρον, Εἰς Μᾶρκον Μπότσαρην, ἐπιμέλεια-εἰσαγωγές: Στ. Ἀλεξίου, Στιγμή, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2014. ῞Υμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν ἔγραψε Διονύσιος Σολωμὸς Ζακύνθιος τὸν Μάιον Μῆνα 1823 = Inno alla Liberta a’ Dionisio Solomos da Zacinto scrisse il mese di Maggio 1823, volgarizzato in prosa italiana da G. Grassetti, ἐν Μεσολογγίῳ ἐκ τῆς τυπογραφίας Δ. Μεσθενέως, 1825. Διονυσίου Σολωμοῦ Ἅπαντα τὰ εὑρισκόμενα, μετὰ προλόγου περὶ τοῦ βίου καὶ τῶν ἔργων τοῦ ποιητοῦ ὑπὸ Κ. Παλαμᾶ, [ἐπιμ.: Ν. Πολίτης,] ἐν Ἀθήναις τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1901.
8
Διονυσίου Σολωμοῦ
Π
ΠΒ
ΠΟ
F
Διονυσίου Σολωμοῦ Τὰ εὑρισκόμενα, ἐκδίδονται δαπάνῃ ᾽Αντ. Τερζάκη, [ἐπιμέλεια Ἰακ. Πολυλᾶ,] ἐν Κερκύρᾳ, τυπογραφεῖον Ἑρμῆς Ἀντ. Τερζάκη, 1859. ᾽Αλ. Παπαγεωργίου - Εἰρ. Βασιλειάδου, Ὁ Ἐθνικὸς Ὕμνος: Κείμενο - αἰσθητικὴ ἑρμηνεία, Βιβλιοπωλεῖο τῆς Ἑστίας, 4η ἔκδ., ᾽Αθήνα χ.χ. [Μὲ χρήσιμο διδακτικὸ σχολιασμό.] Διονυσίου Σολωμοῦ Ἅπαντα, ἐπιμέλεια-σημειώσεις: Λ. Πολίτης, τόμ. Α΄-Γ΄, Ἴκαρος, Ἀθήνα 1961-90. Chants populaires de la Grèce Moderne, recueillis et publiés, avec une traduction française, des éclaircissements et des notes, par C. Fauriel, τόμ. Ι-ΙΙ, Didot, Paris 1824. [Editio princeps.]
Γιὰ τὸν Σολωμό
Ἀθανασο- ᾽Αφρ. Ἀθανασοπούλου, Προβλήπούλου ματα περιγραφῆς καὶ ἑρμηνείας τῶν Ἑλληνοϊταλικῶν τοῦ Σολωμοῦ, Πόρφυρας, 95-6 (2000), σελ. 197-232.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
ΑΣ Βελουδῆς Καλοσγοῦρος Κεχαγιόγλου ΛΣ
Παλαμᾶς Σπαταλᾶς 1927 Σπαταλᾶς 1957
9
Στ. Ἀλεξίου, Σολωμικά, Στιγμή, ᾽Αθήνα 1994. Γ. Βελουδῆς, Διονύσιος Σολωμός: Ρομαντικὴ ποίηση καὶ ποιητική - Οἱ γερμανικὲς πηγές, Γνώση, Ἀθήνα 1989. Γ. Καλοσγοῦρος, Διονύσιος Σολωμός, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 2007. Εἰσαγωγὴ στὴν ποίηση τοῦ Σολωμοῦ, ἐπιμ.: Γ. Κεχαγιόγλου, ΠΕΚ, Ἡράκλειο 2016. Λεξικὸ Σολωμοῦ: Πίνακας λέξεων τοῦ ἑλληνόγλωσσου σολωμικοῦ ἔργου, συνειργάσθησαν: ᾽Ερ. Καψωμένος, Μ. Ἀντωνίου, Γ. Λαδογιάννη, Μαγ. Στρουγγάρη, Ἰφ. Τριάντου, Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων, Ἰωάν. 1983. Κ. Παλαμᾶς, Διονύσιος Σολωμός, ἐπιμ. Μ. Χατζηγιακουμῆς, Ἑρμῆς, Ἀθήνα 1981. Γ. Σπαταλᾶς, Ἡ στιχουργία τοῦ Σολωμοῦ, Νέα Ἑστία, 9 (1927), σελ. 549-54· 10 (1927), σελ. 619-26. Γ. Σπαταλᾶς, Ἡ στιχουργικὴ τέχνη τοῦ Δ. Σολωμοῦ, Νέα ῾Εστία, 62 (1957), σελ. 28-42.
10
Διονυσίου Σολωμοῦ
Τωμαδά- Ν. Τωμαδάκης, Οἰκογένεια κης Salomon-Σολωμοῦ ἐν Κρήτῃ, ᾽Επετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἔτος ΙΔ΄ (1938), σελ. 163-81.
᾽Αρχαία Γραμματεία MacLeod Luciani Opera, recognovit brevique adnotatione critica instruxit M. D. Macleod, tom. I, Oxonii e typographeo Clarendoniano MCMLXXII. PC Pindari Carmina cum fragmentis, post Br. Snell, edidit H. Maehler, τόμ. Ι, Teubner, Leipzig 1980. West Aeschyli Tragoediae cum incerti poetae Prometheo, edidit M. L. West, Stutgardiae in aedibus B. G. Teubneri MCMXC.
Μεσαιωνικὴ Γραμματεία Εὐστάθιος
Eustathii Archiepiscopi Thessalonicensis Commentarii ad Homeri Iliadem, tom. I-IV, Lipsiae sumptibus Johann. Aug. Gottl. Weigel MDCCCXXVIIMDCCCXXX.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
11
Γιὰ τὸ Δημοτικὸ Τραγούδι ΕΔΤ Ζαμπέλιος
῾Ελληνικὰ Δημοτικὰ Τραγούδια (Ἐκλογή), Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, τόμ. Α΄, ἐν Ἀθήναις 1962. ᾌσματα Δημοτικὰ τῆς Ἑλλάδος, ἐκδοθέντα μετὰ μελέτης ἱστορικῆς περὶ Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ ὑπὸ Σπ. Ζαμπελίου Λευκαδίου, ἐν Κερκύρᾳ, τυπογραφεῖον Ἑρμῆς, 1852.
Νεοελληνικὴ Γραμματεία ᾌσματα
ᾌσματα διαφόρων ποιητῶν ἡρωικά, εὐτράπελα καὶ τὰ Βακχικὰ τοῦ Ἀθ. Χριστοπούλου μετὰ τῶν Ἀντιβακχικῶν τοῦ Γ. Σακελλαρίου, ἐν Ναυπλίῳ ἐκ τῆς τυπογραφίας Κ. Τόμπρα Κυδωνιέως καὶ Κ. Ἰωαννίδου Σμυρναίου, 1835. Κάλβος- ῾Η Λύρα Ἀνδρέου Κάλβου Μαρτε- καὶ ἀνέκδοτος Ὕμνος Ἀντωνίου λάος Μαρτελάου, ἐν Ζακύνθῳ ἐκ τοῦ τυπογραφείου Ὁ Παρνασσὸς τοῦ ἐκδότου Σ. Χ. Ραφτάνη, 1881.
12
Διονυσίου Σολωμοῦ
᾽Ιταλικὴ Γραμματεία Poesie di Vincenzo Monti, scelte illustrate e commentate da Alf. Bertoldi, G. C. Sansoni, Firenze 1891. Paradiso Dante Alighieri, La Divina Commedia: Paradiso, a cura di N. Sapegno, La Nuova Italia, 2η ἔκδ., Firenze 1968. OF Orlando Furioso di Ludovico Ariosto: secondo le stampe del 1516, 1521, 1532 rivedute dall’ Autore, riproduzione letterale a cura de F. Ermini, τόμ. IIII, Presso la Società, Roma MDCCCCIX-MDCCCCXIII. PurgaDante Alighieri, La Divina torio Commedia: Purgatorio, a cura di N. Sapegno, La Nuova Italia, 3η ἔκδ., Scandicci (Firenze) 1985. ᾽Αντωνιά- Δάντου Ἀλλιγιέρου Θεία Κωδης μῳδία, μετάφρασις ἔμμετρος ὑπὸ Γ. Ἐμμ. Ἀντωνιάδου, ἐν ᾽Αθήναις ἐκ τοῦ τυπογραφείου Κ. ᾽Αντωνιάδου, 1881. Monti
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
13
Γερμανικὴ Γραμματεία Schillers Werke: Nationalausgabe, τόμ. Ι: Gedichte, herausgegeben von J. Petersen und F. Beißner, Hermann Böhlaus Nachfolger, Weimar 1943. Hermanns Fr. G. Klopstock, Hermanns Schlacht Schlacht: Ein Bardiet für die Schaubühne, herausgegeben von H. Düntzer, Brockhaus, Leipzig 1876.
Schiller
Γραφές NestleAland RahlfsHanhart
Novum Testamentum Graece, herausgegeben von B. Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012. Septuaginta, edidit Al. Rahlfs, editio altera R. Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006.
14
Διονυσίου Σολωμοῦ
Λεξικά Δ. Δημητράκου Μέγα Λεξικὸν ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τόμ. Α΄-ΙΕ΄, Δομή, Ἀθῆναι 1964-6. Ζηκίδης Γ. Ζηκίδης, Λεξικὸν ὀρθογραφικὸν καὶ χρηστικὸν τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ἐν Ἀθήναις ἐκ τοῦ τυπογραφείου τῶν καταστημάτων Ἀν. Κωνσταντινίδου 1899. Λογεῖον https://logeion.uchicago.edu Μπαμπι- Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολονιώτης γικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, ᾽Αθήνα 2010. Σκαρλᾶ- Σκαρλᾶτος Βυζάντιος, Λεξικὸν τος τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἑλληνικῆς Διαλέκτου μεθερμηνευμένης εἰς τὸ ἀρχαῖον ἑλληνικὸν καὶ τὸ γαλλικόν, Βασιλικὴ Τυπογραφία, ἐν Ἀθήναις 1835. Δημητράκος
Γραμματική Βαρδαλάχος
Κ. Βαρδαλάχου Ἡ Γραμματικὴ τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, ἐν ᾽Οδησσῷ ἐν τῇ τυπογραφείᾳ τοῦ τῶν Ἑλλήνων Ἐμπόρων σχολείου, 1829.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
15
Σ. Γ. Καψωμένος, Συμβολὴ στὴν ἱστορία τοῦ ρήματος εἰμί, Ἑλληνικά, 4 (1953), σελ. 305-325. Τζάρτζα- ᾽Αχιλλ. Ἀ. Τζαρτζάνου Νεοελληνος νικὴ Σύνταξις τῆς Κοινῆς Δημοτικῆς, τόμ. Α΄-Β΄, ἀφοὶ Κυριακίδη, 2η ἔκδ., Θεσσαλονίκη 1989. Τσοπα- ᾽Αγ. Τσοπανάκης, Νεοελληνικὴ νάκης Γραμματική, ἀφοὶ Κυριακίδη, 3η ἔκδ., Θεσσαλονίκη 1998. Σοφιανός Ν. Σοφιανοῦ τοῦ Κερκυραίου Γραμματικὴ τῆς κοινῆς τῶν Ἑλλήνων γλώσσης νῦν τὸ πρῶτον κατὰ τὸ ἐν Παρισίοις χειρόγραφον, ἐκδοθεῖσα ἐπιμελείᾳ καὶ διορθώσει Αἰμ. Λεγρανδίου, Libraire Maisonneuve et Cie , Παρίσια 1870. Χριστό- ᾽Αθ. Χριστοπούλου Γραμπουλος ματικὴ τῆς Αἰολοδορικῆς, ἤτοι τῆς ὁμιλουμένης τωρινῆς τῶν ῾Ελλήνων γλόσσας, ἐν Βιέννῃ παρὰ Ἰ. Σχραῖμβα, 1805. ΧατζιΓ. Ν. Χατζιδάκι Περὶ τοῦ γλωσδάκις σικοῦ ζητήματος ἐν Ἑλλάδι, Μέρος Α΄, Ἀθήνησιν ἐκ τοῦ τυπ. ἀφῶν Περρῆ, 1890. Καψωμένος
16
Διονυσίου Σολωμοῦ
Horrocks G. Horrocks, Greek: A history of the language and its speakers, Wiley-Blackwell, 2η ἔκδ., West Sussex 2010 = Ἑλληνικά: Ἱστορία τῆς γλώσσας καὶ τῶν ὁμιλητῶν της, μτφ: Στ. Μελιτᾶς, ῾Εστία, Ἀθήνα 2012. GNG Fr. Blass - Al. Debrunner, Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, bearbeitet von Fr. Rehkopf, Vandenhoeck & Ruprecht, 14η ἔκδ., Göttingen 1975.
Μετρική Σταύρου Θρ. Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, ᾽Ινστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974. Menichetti Al. Menichetti, Prima lezione di metrica, Editori Laterza, 6η ἔκδ., Roma-Bari 2018.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
17
῾Ιστορία Βακαλό- ᾽Α. Ἐ. Βακαλοπούλου Ἱστορία πουλος τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, τόμ. Α΄Η΄, Θεσσαλονίκη 1974-88. Τρικού- Σπ. Τρικούπη Ἱστορία τῆς Ἑλπης ληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τόμ. Α’-Δ΄, ἐν Λονδίνῳ ἐκ τῆς ἐν τῇ αὐλῇ τοῦ Ἐρυθροῦ Λέοντος τυπ. Ταϋλόρδου καὶ Φραγκίσκου, 1853-7· 2η ἔκδ. 1860. Babinger Fr. Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time, translated by R. Manheim, edited by W. C. Hickman, Princeton University Press, Princeton 1978.
.
Σύμβολα καὶ συντμήσεις Τὰ ἄγκιστρα ({}) δηλώνουν ὀβελισμό· οἱ τετράγωνες ἀγκύλες ([]) ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩) ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο > ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· < τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντιστοίχως· * πρὸ λέξεως τύπον ἀμάρτυρον· ∅ ἀπουσία ὁποιουδήποτε διακριτικοῦ (λ.χ. μορφολογικοῦ δείκτου)· § σημείωση ἀλλαγῆς παραγράφου. ΑΕ: Ἀρχαία Ἑλληνική· αἰ.: αἰών· ἀποσπ.: ἀπόσπασμα/οσπάσματα· ἴδ.: ἴδε· γραμ.: γραμματικός/ή/ό· δ.: διόρθωση· ΔΤ: Δημοτικὰ Τραγούδια· ἔκδ.: ἔκδοση· ἐκδ.: ἐκδόσεις· ἑπτ.: ἑπτανησιακός/ή/ό· ἐ.χ.: ἐσωτερικὴ χασμωδία· ΚΕ: Κοινὴ Ἑλληνιστική· κεφ.: κεφάλαιο· λογ.: λογικός/ή/ ό· λ.χ.: λόγου χάριν· ΜΕ: Μεσαιωνικὴ Ἑλληνική· μ.ἀ.: μετρικῶς ἀναγκαῖος/αία/αῖο· μτφ: μετάφραση· ὅ.π.: ὅπου παραπάνω· ὀρθ.: ὀρθογραφία· περ.: περίπου· πρβλ: παράβαλε· σελ.: σελίς/δες· στίξ.: στίξη· στ.: στίχος/οι· στρ.: στροφή/ές· συλ.: συλλαβή· συν.: συνίζηση· τόμ.: τόμος· ὑπ.: ὑποσημείωση/ειώσεις· φων.: φωνητικός/ή/ό.
.
Μετρικὰ σημεῖα : ἄτονη συλ.· ´ : τονισμένη συλ.· : τονισμένη ἢ ἄτονη συλ.· |: χωρισμὸς ποδῶν ἢ μέτρων· ||: μετρικὴ τομή· ,→, ←- ὁμοιοκατάληκτη σχέση μὲ ἑπόμενο ἢ προηγούμενο στίχο ἀντίστοιχα· xy : μετρικὴ συνίζηση τοῦ x φω^ νήεντος μὲ τὸ y, δηλαδὴ συνεκφορὰ τῶν δύο φωνηέντων σὲ ἕνα χρόνο τοῦ στίχου καὶ ὄχι γραμματικὴ συνίζηση, λ.χ. βία [vía] κι ὄχι [vjá]
^
(σελ. 36 13)· ý×: σίγηση τοῦ τόνου στὸ φωνῆεν y (ἀποτόνιση). ᾽Ενῷ δέν ἐσημειώθησαν ὅλες οἱ συν., στὸ ὑπόμνημα ἀναφέρονται οἱ περισσότερες ἀποτονίσεις καί γιὰ τὴν ὀρθή, ρυθμικὴν ἀνάγνωση τοῦ Ὕμνου.
20
Διονυσίου Σολωμοῦ
.
Σημείωμα τοῦ ἐπιμελητοῦ ῾Ο Ὕμνος ἐτυπώθη τὸ 1824 στὴ σημαντικώτατη – γιὰ τὴν ἐν γένει Νεοελληνικὴ Φιλολογία – συλλογὴ δημοτικῶν τραγουδιῶν τοῦ Κλῶντ Φωριὲλ μὲ γαλλικὴ πεζολογικὴ μτφ τοῦ M. Stansislas Julien (F, τόμ. ΙΙ, σελ. 435-87: Διονυσίου Σαλωμοῦ¹ Ζακυνθίου Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν = Dithyrambe sur la Liberté, par Dionysios Salomos de Zante)· ἐκεῖ ἀναφέρεται πὼς τὸ ποίημα συνετάχθη τὸν Μάιο τοῦ 1823 (ὅ.π., σελ. 437: composée en mai dernier). Τὸ ἔργο ἐπανετυπώθη στὸ Μεσολόγγι τὸ 1825 μαζὶ μὲ ἰταλικὴ πεζολογικὴ μτφ τοῦ G. Grassetti (ἴδ. M)· ἐπανεξεδόθη στὴ φιλολογικὴ ἔκδ. τῶν σολωμικῶν εὑρισκομένων τοῦ Πολυλᾶ τὸ 1859 (ἴδ. Π). Σημαντικὲς νεώτερες ἐκδόσεις: MA· ΠΟ, τόμ. Α΄· Α. Τὰ κείμενα ἀναπαράγονται συντηρητικῶς κατὰ τὴν ὀρθογραφία τους, καθότι αὐτὴ φέρει πληροφορία γιὰ τὸ ἱστορικὸ γλωσσικὸ πλαίσιο καὶ τὶς ἐπιλογὲς ¹Γιὰ τὶς παραδιδόμενες μορφὲς τοῦ ὀνόματος, ἴδ. Τωμαδάκη.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
21
τοῦ συντάκτου/τότε ἐπιμελητοῦ· στὰ σχόλια ἐξηγεῖται ἡ ὅποια πλέον ἀσυνήθης γραφή. Ἡ ἔκδ. F, τὸ θεμέλιο αὐτῆς τῆς ἐργασίας, ἀκολουθεῖ ἐν μέρει τὴ Γραμματικὴ τῆς τότε Αἰολοδωρικῆς Θεωρίας γιὰ τὴν καταγωγὴ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς (ἴδ. Χριστόπουλο· γιὰ ἀντίστοιχες ὀρθογραφήσεις ἀκόμα καὶ τὴ γραμματικὴ τοῦ Σοφιανοῦ, σελ. 31-2). Βασικὸς σκοπὸς τοῦ βιβλίου, ἡ παράδοση ἑνὸς εὐχρήστου καὶ κατατοπιστικοῦ κειμένου. Ἐκτὸς τοῦ γενικωτέρου κριτικοῦ, γραμματικοῦ, πραγματολογικοῦ κ’ ἑρμηνευτικοῦ σχολιασμοῦ, συμπεριελήφθησαν οἱ σημειώσεις τοῦ ποιητοῦ γιὰ τὸν Ὕμνον ἀπὸ τὴν ἔκδ. F, καθὼς κ’ ἐκεῖνες τοῦ Πολυλᾶ ἀπὸ τὴν ἔκδ. Π. Προσοχὴ ἐδόθη στὴ μετρικὴν ἀνάλυση τοῦ ποιήματος, καθώς: (α’) προτάσσεται ἀπὸ τὸν Σολωμὸ στὶς δικές του Σημειώσεις, σελ. 195· (β΄) καθιστᾷ διαφανεῖς τὶς διάφορες μορφολογικὲς ἐπιλογές (τῆς δημώδους ἢ τῆς λογίας γλώσσης τοῦ καιροῦ, καθὼς τὸ ὕφος εἶναι συνειδητῶς μεικτό, λ.χ. ἴδ. 152 468)· (β΄) διασαφεῖ τὴ στιχουργικὴ τέχνη καὶ τεχνική· (γ΄) ὑποβοηθεῖ τὴν ὀρθὴν ἀνάγνωση καὶ ἠχητικὴ τέλος λειτουργία
22
Διονυσίου Σολωμοῦ
τοῦ ἔργου.² Γιὰ τοὺς μετρικοὺς ὅρους, ἴδ. τὸ σύγγραμμα τοῦ Σταύρου. Δέν ἐχρησιμοποιήθη ἡ ἰταλικὴ ὁρολογία ὅπου ἀνάγεται τὸ στροφικὸ σχῆμα τοῦ Ὕμνου (σελ. 35)· ἀλλιῶς οἱ στίχοι θὰ ἀναφέροντο ὡς καταληκτικοὶ κι ἀκατάληκτοι ὀκτασύλλαβοι. Πρβλ τὴ στροφὴ τοῦ μᾶλλον σολωμικοῦ συνομιλητοῦ κατὰ τὰ «ἰταλικὰ» χρόνια, Βικεντίου Μόντη, ἀπὸ τό: Per la liberazione d’ Italia = Γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἰταλίας (Monti, σελ. 126): ´ ´ ´ ´ Bella Italia, amate sponde, (,→ de)
^
^
= Ὄμορφη Ἰταλία, ἀγαπημένες ἀκτές,
´ ´ ´ pur vi torno a riveder!,
^
(,→ er)
= θὰ ἐπιστρέψω γιὰ νὰ σᾶς ξαναδῶ!
´ ´ ´ ´ Trema in petto e si confonde,
^
^
= Τρέμει στὸ στῆθος καὶ μπερδεύεται
´ ´ ´ ´ l’ alma oppressa dal piacer.
^
^
(de ←-)
(er ←-)
= ἡ ψυχὴ ἡ ἐρεθισμένη ἀπὸ τὴν εὐχαρίστηση.
Γιὰ περισσότερα περὶ τῶν ἰδιαιτέρων σολωμικῶν μετρικῶν ζητημάτων, ἴδ. Ἐ. Γαραντούδη: Γιὰ τὴ μετρικὴ καὶ τοὺς μετρικοὺς τοῦ Σολωμοῦ, στὸν Κεχαγιόλγου, σελ. 357· Σπαταλᾶ 1927· 1957· γιὰ τὴν ἰταλικὴ μετρικὴ θεωρία, ἴδ. Menichetti.
²Ἴδ. πῶς ὁ κριτικὸς Παλαμᾶς, σελ. 121, διατυπώνει τὰ αἰτούμενα αὐτὰ ἤδη ἀπὸ τὸ 1903.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
23
῾Η πρώτη σειρὰ ὑποσημειώσεων περιέχει τὶς διάφορες γραφές, ἡ δεύτερη τὸν σχολιασμό. ῾Η παραπομπὴ στὰ ὑπόλοιπα σολωμικὰ ἔργα γίνεται – ὅπου εἶναι δυνατόν – μέσῳ τῆς ἐκδόσεως Π. Γιὰ μὲν τὰ ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθεῖται ἡ ἔκδ. Nestle-Aland, γιὰ δὲ τῆς Παλαιᾶς ἡ Rahlfs-Hanhart.
.
.
῾Ο Ἰάκωβος Πολυλᾶς γιὰ τὸν Ὕμνον εἰς τὴν Ἐλευθερίαν [Ἐκ Π, σελ. ιη΄-κα΄.] Ἡ πρόοδός του εἰς τὴ γλῶσσα φαίνεται ἀπίστευτη, ἂν σκεφτῇ τινὰς ὅτι τότε (τὸν Μάιον 1823) ἔγραψε, εἰς τὸ διάστημα – ὡς λέγεται –, ἑνὸς μηνὸς τὸν Ὕμνον εἰς τὴν Ἐλευθερία. Καὶ τῳόντι, ἂν ᾖναι ἀληθινὸν ὅτι ὁ καθαρὸς ῾Ελληνισμὸς στέκεται εἰς τὴ ζωντανὴ φωνή, εἰς τὸ σεμνὸ κάλλος τῆς μορφῆς καὶ εἰς τὸ ξάστερο βάθος τοῦ λόγου, βέβαια τοῦτο τὸ ποίημα ἔβγαινε ὡς ὁ πρῶτος γνήσιος καρπὸς τῆς Ἑλληνικῆς φαντασίας, ὕστερ’ ἀπὸ εἴκοσι αἰῶνες τοῦ μαρασμοῦ της. Αὐτὸς ὁ αὐγερινὸς 1 Ἡ πρόοδός του: Τοῦ Σολωμοῦ. 5 ᾖναι: ᾽Ορθότερα: ἦνε· ἴδ. Καψωμένο, σελ. 325. 11–12 ὕστερ’ ἀπὸ εἴκοσι αἰῶνες τοῦ μαρασμοῦ της: ᾽Ανιστορικὴ θεώρηση τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅπως συνηθίζετο καθ’ ὑπερβολὴν πολλὲς φορὲς μετὰ τὸν Γαλλικὸ Διαφωτισμό. Ὅμως, ὁ ἴδιος ὁ Ὕμνος διαψεύδει τὴ θέση, ἐγκολπώνοντας τὴ διαχρονία τοῦ Ἑλληνισμοῦ, γιατὶ ἡ κάθε ἀναφορὰ λ.χ. στὴν Ὀρθόδοξη Πίστη περιέχει μετὰ ἱστορικῆς ἀναγκαιότητος τὶς ἔννοιες τοῦ Γένους καὶ τῆς Ρωμηοσύνης.
5
10
26
15
20
25
30
Διονυσίου Σολωμοῦ
τοῦ Ἑλληνικοῦ οὐρανοῦ ἔλαμψε ἤδη εἰς δύο γενεαῖς ἀνθρώπων μὲ φῶς ἀθάμπωτο καὶ παρηγορητικό, ἀπὸ τὸ ὁποῖον καταιβαίνει εἰς κάθε γενναία ψυχὴ τὸ θάῤῥος εἰς τὰ μέλλοντα καλὰ καὶ ὤμορφα τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Εἰς τὸν Ὕμνον, ὁ Σολωμὸς ἔδειχνε ὅτι ἤδη ἦταν ἱκανὸς νὰ ῥυθμίζῃ τὸ ὕφος του κατὰ τὰ διαφορετικὰ ποιητικὰ ἀντικείμενα. Ἐπικρατεῖ, μὲ ἀμίμητην ἁπλότητα, ὁ ἐλεγειακὸς χαραχτῆρας εἰς τὸ προοίμιον (στρ. 3-14), ὅπου ὁ ποιητὴς ἐνθυμίζει τὸ περασμένο· καὶ κανονικῶς τὸ ἔκαμε, διότι δίχως τὴν ἀρχαίαν λαμπρότητα, δίχως τὴν ὑπομονὴ μὲς τὰ πολυχρόνια παθήματα, δὲν ἐννοεῖται ἡ ἀκαταμάχητη ὁρμὴ τοῦ αὐτόνομου Ἑλληνικοῦ πνεύματος, ὁποῦ παρουσιάζεται εἰς τὴ φαντασία τοῦ ποιητῆ βγαλμένο ἀπὸ τὰ 14 γενεαῖς: Ἴδ. σελ. 42 26. 16 καταιβαίνει: ῎Ιδ. σελ. 74 153. 17 θάῤῥος: Ἀρχαιοπρεπὴς σήμανση τῆς ψιλώσεως τοῦ πρώτου ῥῶ κατὰ τὴν προφορὰ τῆς ΑΕ, λόγῳ τῆς ἀνομοιώσεως τῶν ἐπαλλήλων δασέων. 17 ὤμορφα: < εὔμορφα. 20 ῥυθμίζῃ: Ἀρχαιοπρεπῶς διατηρεῖται ἡ δασεῖα ἐπὶ τοῦ ἀρκτικοῦ ῥῶ. 25 κανονικῶς: = ἐδῶ, κατὰ φυσικὸν τρόπον. 27 μὲς τὰ: Ἴδ. σελ. 43 30.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
27
ἱερὰ κόκκαλα τῶν προγόνων, μὲ τὴν ἀκονισμένη ῥομφαία, καὶ μὲ τὸ μάτι ὁποῦ μὲ βία μετράει τὴ γῆ, ὡς νὰ ἐθαῤῥοῦσε ὅτι γλήγορα θὰ τὴν κάμῃ ’δική του. Μὲ τὸν λυρικὸν ἐνθουσιασμόν, ὁποῦ ἐμψυχόνει ὅλο τὸ ποίημα, ἑνόνεται ἡ ἐπικὴ σεμνοπρέπεια εἰς τὰ διάφορα μεγάλα ζωγραφήματα τεχνικὰ δεμένα· εἰς τὴ μάχη καὶ εἰς τὸ πάρσιμο τῆς Τριπολιτσᾶς (στρ. 35-73), ὅπου ᾑ εἰκόνες πλουσιοπάροχα χυμέναις ἐνθυμίζουν τὴν ὁμηρικὴν ἀφθονία· εἰς τὸν ἀποκλεισμὸν τῆς Κορίνθου (74-89), ὅπου λάμπουν τὰ τερπνότερα χρώματα, μάλιστα εἰς ἐκείναις ταῖς στροφαῖς (83-86), ᾑ ὁποίαις μὲ θαυμαστὴ χάρι καὶ μαλακότητα εἰκονίζουν τὰ καλὰ τῆς ἐλευθερίας· εἰς τὴ μάχη, καὶ εἰς τὸ φούσκωμα τοῦ Ἀχελώου 35 ’δική: < ἰδική (ΚΕ) < ἴδιος. 36 ἐμψυχόνει: Ἴδ. σελ. 39 16. 38–39 ζωγραφήματα: = ἐδῶ, ποιητικὲς εἰκόνες. 41 ᾑ: Ἴδ. σελ. 45 39. 42–43 ὁμηρικὴν ἀφθονία: Ὁ Σολωμὸς εἶχε μεταφράσει ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα, ραψῳδία Σ, στ. 1-7· 319-22· 464-7· 470-1· 531-2· 535-7· 596 (Π, σελ. 214-5)· πρβλ καὶ τὸ ποίημά του: ῾Η σκιὰ τοῦ Ὁμήρου (Π, σελ. 211), ποὺ ἀποτελεῖ ἐξ ὁλοκλήρου μιὰ τέτοια ἀφθονία εἰκόνων. 47 χάρι: < χάρις· ἴδιος ὀρθογραφικὸς χειρισμὸς ἀκολούθως γιὰ τὰ τριτόκλιτα.
35
40
45
28 50
55
60
65
70
Διονυσίου Σολωμοῦ
(104-121), ὅπου ὁ ἄκρος λυρισμὸς κορυφόνεται εἰς τὸ ὑψηλότατο κίνημα τῆς κατάρας (111-115), τὸ ὁποῖον μὲ τὴν σοβαρώτατην ἔκφρασι τολμηρὰ ἑνόνει τὴν πικρὴν εἰρωνεία (114). Ὁ γενικὸς ἐνθουσιασμὸς τοῦ ἔθνους ἐδέχθηκε τὸ σοφὸ καὶ ἁρμονικώτατον ᾆσμα· κ’ ἔμειναν ἀτελεσφόρητα καὶ ἕως τὰ σήμερα περιωρισμένα εἰς τὸν σχολαστικὸν κύκλον, ὅπου ἐγεννήθηκαν, τὰ παράπονα ὅτι ἡ γλῶσσα ἦταν χυδαία καὶ ἡ στιχουργία σφαλμένη. Ἂν ἦταν ποτὲ δυνατὸν ἡ φωνὴ τῶν σχολαστικῶν νὰ κλονήσῃ τοῦ Σολωμοῦ τὸ θάῤῥος εἰς τὸ δρόμο, τὸν ὁποῖο καθαρὰ τοῦ εἶχε χαράξει ὁ φωτισμένος νοῦς του, ἦλθε ἐγκαίρως νὰ τὸν ἐμψυχώσῃ ἡ γνώμη ἑνὸς ἄκρου φιλολόγου τῆς Γαλλίας, ὁ ὁποῖος ἐκεῖνο τὸ ἔτος 1824 ἐδημοσίεψε τὰ ἐθνικά μας τραγούδια. Μὲ ἐκεῖνο τὸ γυμνασμένο πνεῦμα, ὁποῦ τὸν ὡδήγησε ἀσφαλῶς εἰς ὅλαις ταῖς ἱστορικαῖς του ἔρευναις, ὥστε θεωρεῖται – 50 ἄκρος: = ἀκραῖος/μεγάλος· πρβλ σελ. 92 228. 61 ἡ στιχουργία σφαλμένη: Πρβλ καὶ τὴν ἀπάντηση τοῦ ἰδίου τοῦ ποιητῆ: Σημειώσεις, σελ. 195. 68–70 ἐδημοσίεψε τὰ ἐθνικά μας τραγούδια: Ἡ ἔκδ. F.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
29
μὲ ἄλλους ὀλίγους – θεμελιωτὴς νέας ἱστορικῆς μεθόδου, ὁ Φωριὲλ ἐγνώρισε τὴ φύσι τῆς νεοελληνικῆς γλώσσας καὶ εἰς τὰ ἀξιόλογα Προλεγόμενα τῆς Συλλογῆς ἐκήρυττε ὅτι: αὐτὴ ἡ γλῶσσα εἶναι μία καὶ ἔχει ἤδη στέρεον καὶ ὁμοιοειδῆ χαραχτῆρα, ὅτι εἶναι ἡ ὡραιότερη τῶν εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν, ἡ ἐπιδεχτικώτερη νὰ τελειοποιηθῇ· καὶ ἐσυμβούλευε τοὺς λογίους τοῦ ἔθνους μας: νὰ καταλάβουν ὅτι ἡ εὐτυχία καὶ ἡ δόξα του εἰς τὸ ἑξῆς στέκονται εἰς τὴν πραγματικότητα τοῦ παρόντος καὶ ὄχι εἰς τὸν ἀνωφέλετον ἀγῶνα νὰ γυρίσουν εἰς τὸ περασμένο. Καὶ ἐνῷ ἀπὸ ἕνα μέρος αὐτὴ ἡ ἀμερόληπτη φωνή, ἐρχόμενη ἀπὸ τὴν φωτισμένην Εὐρώπη, ἦταν μέγα παρηγόρημα γιὰ τὸν ποιητή μας, ἀπὸ τὸ ἄλλο, ἡ πολύτιμη ὕλη ἐκείνης τῆς Συλλογῆς – ὡς πρὸς τὰ αἰσθήματα, τὰ φρονήματα, τὰ ἤθη τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, ὡς πρὸς τὴ γλῶσσα, ὅπως αὐτὴ σώζεται εἰς τὰ διάφορα μέρη τῆς 77–87 αὐτὴ ἡ γλῶσσα ... εἰς τὸ περασμένο: ῎Ακρα ἐπαυξητικὴ ἀπόδοση τῶν λόγων, σχετιζομένη μὲ τὴν ὁρμὴ τῆς ἐποχῆς: F, τόμ. Ι, σελ. vii-xi. 89 φωτισμένην: Δηλαδὴ διαφωτισμένην. Διατήρηση τοῦ τελικοῦ νῦ, γιὰ τὴν ἀποφυγὴ χασμωδίας.
75
80
85
90
95
30
100
105
Διονυσίου Σολωμοῦ
Ἑλληνικῆς γῆς, καὶ μάλιστα εἰς τὰ ὄρη, ὅπου ἐφύλαξε καλῄτερα τὸν χαραχτῆρα της – ἔγεινε ἀντικείμενο σοβαρῆς, σταθερῆς καὶ βαθείας μελέτης εἰς τὸ φιλέρευνο πνεῦμα του· ὕλη ὅμως, ἡ ὁποία δὲν ἔμελλε νὰ ξαναφανῇ ἀπαράλλαχτη μὲς τὰ ποιήματά του, καθὼς στοχάζονται ὅτι ἔπρεπε ὅσοι θεωροῦν ἐθνικὴ τὴν ποίησι τότε μόνον, ὅταν παθητικῶς ξαναδίνει τὰ φρονήματα, τὸ ἦθος καὶ τὸ ὕφος τοῦ λαοῦ. Αὐτὰ ὁ Σολωμὸς ἤθελε τὰ ὀνομάσῃ παρῳδήματα. 97 καλῄτερα: < καλαίτερος (ἴδ. Βαρδαλάχο, σελ. 100). Πλέον: καλύτερα· ἀναλογικὸς σχηματισμὸς κατὰ τὸ βαρύτερα κ.λ. 98 ἔγεινε: Παρετυμολόγηση ἐκ τοῦ: γείνομαι = γεννῶμαι (βλ. Βαρδαλάχο, σελ. 411)· πλέον: ἔγινε. 98–100 ἀντικείμενο ... πνεῦμα: Πρβλ τὸν Διάλογο ποιητῆ-φίλου-σοφολογιωτάτου (Π, σελ. νστ΄- οη΄), καθὼς καὶ μιὰ θέση μεσότητος γιὰ τὶς ἐκφραστικὲς ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς: Σκαρλᾶτος, σελ. ε΄-ιδ΄. 106–107 Αὐτὰ ὁ Σολωμὸς ἤθελε τὰ ὀνομάσῃ παρῳδήματα: Πρβλ τὴ γενναιότατη πνευματική του στάση, ὅπως μαρτυρεῖται στὸ ρηθέν: Τὸ ἔθνος πρέπει νὰ μάθῃ νὰ θεωρῇ ἐθνικὸν τὸ ᾽Αληθές (Π, σελ. μθ΄), δηλαδὴ δέν πρέπει νὰ προσφέρῃ ὁ ποιητὴς μόνο τὸ παραδεδομένο καὶ τὸ σύνηθες· ὀφείλει νὰ προχωρῇ πέραν τῶν ὅποιων κεκτημένων. 107 παρῳδήματα: = ἐδῶ, ἀνεπιτυχὴς μίμηση, ὄχι παρῳδία· ἴδ. Δημητράκος, σελ. 5572.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
31
Ὁ Ὕμνος ἐτυπώθηκε εἰς τὸ Μεσολόγγι τὸ ἀκόλουθον ἔτος (1824)· καὶ ὅταν ὁ Τρικούπης ἐπῆγε νὰ τὸν ἀναγνώσῃ ἀκόμη ἀνέκδοτον τοῦ Λὸρδ Μπάιρον, ὁ μέγας ποιητὴς εἶχε ἤδη κλείσει τὰ μάτια. Πόσο θὰ ἐνθουσιάζετο ὁ γενναῖος νὰ ἰδῇ, σιμὰ εἰς τὴν ἐθνικὴν ἀναγέννησι, τὰ φωτεινὰ χαράμματα τῆς νέας Ἑλληνικῆς Τέχνης! Ἡ γνώμη του βέβαια θὰ ἐμψύχονε τὸν νέον ποιητή μας, τοῦ ὁποίου ἔλειψαν κατὰ δυστυχίαν παρόμοιαις ἐμψύχωσες. Ὁ θάνατος τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς εἰς ταῖς ἀγκάλαις τῆς ἀγωνιζομένης Ἑλλάδας, ἔμπνευσεν εἰς τὸν ψάλτη τῆς ἐλευθερίας της ἕναν δεύτερον ὕμνο. []
110 σιμὰ: = κοντά. 115 χαράμματα: < χαράγματα. Πλέον: χαράματα. 122–123 ἕναν δεύτερον ὕμνο: Εἰς τὸ θάνατο τοῦ Λὸρδ Μπάιρον μὲ τὸ ἴδιο στροφικὸ σχῆμα, ἴδ. σελ. 35. Ἡ ἔναρξη σχεδὸν συνέχεια αὐτοῦ ἐδῶ: ’Λευθεριά, γιὰ ’λίγο πάψε/ Νὰ χτυπᾷς μὲ τὸ σπαθί (Π, σελ. 43).
110
115
120
32
Διονυσίου Σολωμοῦ
[Ὁ Πολυλᾶς προτάσσει τὸ σιλλερικὸ ρηθὲν ἀπό: Über die ästhetische Erziehung des Menschen (= Περὶ τῆς αἰσθητικῆς ἀγωγῆς τοῦ ἀνθρώπου) στὰ Προλεγόμενά του γιὰ τὸν Σολωμό (Π, σελ. γ΄): Zugleich voll Form und voll Fülle, zugleich philosophi⟨e⟩rend und bildend, zugleich zart und energisch, sehen wir sie (die G r i e c h e n) die Jugend der Phantasie mit der Männlichkeit der Vernunft in einer herrlichen Menschheit vereinigen. = Ὁμοῦ πλήρεις μορφῆς καὶ πλήρεις ἀφθονίας, ὁμοῦ φιλοσοφοῦντας καὶ μορφοῦντας, ὁμοῦ εὐαισθήτους καὶ ἐνεργητικούς, βλέπομεν αὐτούς (τοὺς ῞Ε λ λ η ν α ς) τὴν νεότητα τῆς φαντασίας μὲ τὴν ἀρρενωπότητα τοῦ λόγου εἰς μίαν ἔξοχον ἀνθρωπότητα νὰ ἑνώνουν.]
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν Libertà vo cantando, ch’ è si cara, Come sa chi per lei vita rifiuta. Dante
2–3 Libertà ... rifiuta: Ἡ μτφ τῶν ἀρχικῶν στ. τοῦ Δάντη (Ἀντωνιάδη, σελ. 179): Ἐλευθερίαν ἔρχεται ζητῶν, ἧς τὴν ἀξίαν/ γνωρίζει ὅστις τὴν ζωὴν ὑπὲρ αὐτῆς ἀρνεῖται. Ὅμως, ὁ Σολωμὸς διασκευάζει τὸ δίστιχο ἀπὸ τὸ Καθαρτήριο Ι στ. 71-2· ἐκεῖ ἀντὶ cantando (= ψάλλω): cercando (= ζητῶ)· ἴδ. Purgatorio, σελ. 10. Προμετωπίδα στὴν ἔκδ. F, σελ. 438.
34
Διονυσίου Σολωμοῦ
Στροφικὴ διάρθρωση 1-15. 1. 2. 3-15. 16. 17-73.
74. 75-86. 87. 88-121. 122. 123-158.
Προοίμιον. ῎Εναρξη: Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν κόψι... ᾽Επῳδός: Ἀπ’ τὰ κόκκαλα βγαλμένη... Μάταιη ἀναμονὴ ἀπελευθερώσεως κ’ ἐν τέλει ἀποφάσεως πρὸς δρᾶσιν. ᾽Επῳδός. ᾽Αναγγελία ἐπαναστάσεως· ὁμοθυμία Ἑλληνισμοῦ· ἀντιδράσεις ξένων δυνάμεων· τὸ πάρσιμο τῆς Τριπολιτσᾶς. ᾽Επῳδός. Καταστροφὴ τοῦ Δράμαλη στὰ Δερβενάκια. ᾽Επῳδός. Πρώτη πολιορκία Μεσολογγίου· πνιγμὸς Τούρκων στὸν ᾽Αχελῷο. ᾽Επανάληψη ἐνάρξεως. Καύσιμο ναυαρχίδος Ὀθωμανικοῦ στόλου ἀπὸ Κανάρη· ἀπαγχονισμὸς Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄· ἀδελφοκτόνος Διχόνοια· ἐπίκριση/πρόσκληση ξένων δυνάμεων πρὸς βοήθειαν.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
35
Στροφικὸ σχῆμα 1.
´
,→ 3
τροχαϊκὸς³ ὀκτασύλλαβος παροξύτονος⁴
2.
´ ,→ 4 τροχ. ἑπτασύλ. ὀξύτονος
´ 1 ←τροχ. ὀκτασύλ. παροξύτ. ´ 2 ←4. τροχ. ἑπτασύλ. ὀξύτ. 3.
᾽Ολιγοσύλλαβοι στίχοι «ἐμβατηριακοὶ» κατὰ τὸ αἴσθημα. Ἀντίστοιχο σχῆμα στὰ ἑξῆς σολωμικὰ ποιήματα: Ἀνάμνησις· Εἰς φίλον ψυχορραγοῦντα· Τὸ ὄνειρο (τὸ μή σατιρικὸ καὶ πρώιμο)· ’Στὸ θάνατο τῆς μικρῆς ἀνεψιᾶς· Εἰς τὸ θάνατον τοῦ Λὸρδ Μπάιρον· ῾Η φαρμακωμένη στὸν ᾅδη (ἀπόσπασμα)· Εἰς μεγιστάνα. Ἴδ. Π· ΠΟ, τόμ. Α΄.
᾽Αφηρημένο σχῆμα ὁμοιοκαταληξιῶν α β = (αβ)2 α β ³Ὅπου ὁ ρυθμὸς ἑδράζεται στὶς ὅποιες τονισμένες ἀποκλειστικῶς μονὲς συλλαβές. ⁴Ἴδ. τὴν ἐξαίρεση, σελ. 73.
36
.
Διονυσίου Σολωμοῦ
1. ´ ´ ´ Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν κόψι (,→ ψι) ⌣ ´ ´ Τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή, (,→ ῆ) ´ ´ ´ Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψι, (ψι ←-) ⌣ ´ ´ ´ ’Ποῦ μὲ βία μετράει τὴν γῆ. (ή ←-) ⌣ ⌣
1–3 Σὲ γνωρίζω ... ὄψι: Ὁ Σολωμὸς σιγεῖ ἕνα μόνο σύμφωνο τοῦ πρώτου στίχου (κόψι → ∅ὄψι) δημιουργῶντας μιὰν ἀπότομη καὶ βιαία παραλλαγὴ ποὺ ὁλοκληρώνεται καί κατὰ τὸ νόημα καί κατὰ τὴν αἴσθησιν ἀκολούθως. 2 Τοῦ: Κεφαλαῖο τὸ ἀρκτικὸ κάθε στ. ἀνεξαρτήτως στίξ., κατὰ τὸν τρόπο τῆς F. 4 ’Ποῦ μὲ βία μετράει τὴν γῆ: ’Ποῦ < ὁποῦ (ME) < ὅπου (KE, AE)· ὀρθογραφεῖται πλέον: πού (ἀναφορικόν)· γραφὴ μὲ ἀπόστροφο κατὰ Π γιὰ τὴν ἄμεση διάκριση ἀπὸ τὸ ἐρωτηματικό. Μὲ βία, δηλαδὴ καί μὲ ὁρμὴ καί μὲ σπουδή. Τὴν: δέν ἀπαλείφεται τὸ τελικὸ νῦ ἀνεξαρτήτως ἀκολούθου φων. συνεκφορᾶς. Ὁλόκληρη ἡ φράση ἰταλισμός: misura la terra con lo sguardo = μετράει τὴ γῆ μὲ τὸ βλέμμα (Α, σελ. 13). Γιὰ τοὺς ἰταλισμοὺς καὶ τὰ ἑλληνοϊταλικὰ ἐν γένει τοῦ Σολωμοῦ, βλ. Ἀθανασοπούλου.
Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν
37
2. ᾽Απ’ τὰ κόκκαλα βγαλμένη Τῶν Ἑλλήνων τὰ ἱερά, Καὶ ’σὰν πρῶτα ἀνδρειωμένη, Χαῖρε, ὢ χαῖρε, Ἐλευθεριά! 5–8 Ἀπ’ τὰ κόκκαλα ... Ἐλευθεριά!: Ἡ ἐπῳδὸς τοῦ Ὕμνου. 7 ’σὰν: < ὡσάν. 7 ἀνδρειωμένη: Συχνότατο στὰ ΔT. Πρβλ λ.χ. Τοῦ ἀντρειωμένου τ’ ἄρματα (ἀκόμα κι ἂν εἶναι μεταγενέστερη πλοκὴ ἀπὸ Ζαμπέλιο, σελ. 603)· Τὸν ἀντρειωμένο μὴν τὸν κλαῖς· ἀπὸ τὸν Ὕμνον εἰς τὴν περίφημον Γαλλίαν... τοῦ δασκάλου τοῦ Σολωμοῦ Ἀντωνίου Μαρτελάου (Κάλβος-Μαρτελάος, σελ. 137-8): Ὅθεν εἶσθε τῶν Ἑλλήνων/ Παλαιὰ ἀνδρειωμένα/ Κόκκαλα ἐσκορπισμένα,/ Λάβετε τώρα πνοήν. []// Μὰ μὲ αἱματοχυσίαν/ ἀποκτᾷ ἐλευθερίαν.// Καθὼς εἶνε ἀνδρειωμένη· τοῦ Ρήγα ἀπὸ τὸν Ὅρκον κατὰ τοῦ Τυράννου (ᾌσματα, σελ. 7): Λεβέντ’ ἀνδρειωμένοι... 8 Χαῖρε, ὢ χαῖρε, Ἐλευθεριά!: ε, ὢ· ε, Ἐ· τὰ κόμ^ ^ ματα λογ. στίξ. Ὁ πρῶτος τροχαῖος ποὺ ξεκινάει μὲ τονισμένη συλ., ὥστε νὰ ὑπογραμμισθῇ ἡ προσφώνηση στὴν προσωποποιημένη Ἐλευθερία. Οἱ δύο μετρ. συν. δημιουργοῦν αἴσθηση γοργότητος. Μὲ αὐτὴ τὴν ἔνταση ὁλοκληρώνονται οἱ δύο στρ. τοῦ προοιμίου κ’ Ἐθνικοῦ ῞Υμνου γιὰ τὰ δύο κράτη τοῦ Ἑλληνισμοῦ: τῆς ῾Ελλάδος (ἀπὸ τὸ 1865) καὶ τῆς Κύπρου (ἀπὸ τὸ 1966). Γιὰ τὸ πρόσωπο τῆς Ἐλευθερίας (Καλοσγοῦρος, σελ. 27-8): δὲν εἶναι καθαυτὸ ἡ Ἐλευθερία, ἀλλὰ ἡ Ἑλληνικὴ Ἐλευθερία, ἢ καλῄτερα [] ἡ ἀναστημένη ῾Ελλάδα [] ἀπὸ τὰ κόκκαλα τῶν Ἑλλήνων [].
5
38
10
Διονυσίου Σολωμοῦ
3. ᾽Εκεῖ μέσα ἐκατοικοῦσες, Πικραμένη, ἐντροπαλή, Κ’ ἕνα στόμα ἀκαρτεροῦσες ῎Ελα πάλι νὰ σοῦ ’πῇ.
9 Ἐκεῖ: × έ . 9 ἐκατοικοῦσες: Μή μ.ἀ. ἡ αὔξηση. Πρβλ ὅμως τὸν ἴδιο ρυθμικὸ κυματισμὸ μὲ τὸ ἀ-καρτεροῦσες. 10 Πικραμένη, ἐντροπαλή: η, ἐ· (λογ. στίξ.). 11 Κ’ ἕνα στόμα
^
ἀκαρτεροῦσες: < ἀκαρτερῶ (ἑπτ.) < καρτερῶ (ΚΕ) = ἀναμένω· πρβλ καρτερία. Μπορεῖ νὰ τυπωθῇ καί: στόμ΄. 12 ’πῇ: < εἰπῇ.
.
95. Λάμψιν ἔχει ὅλη φλογώδη, Χεῖλος, μέτωπο, ὀφθαλμός· Φῶς τὸ χέρι, φῶς τὸ πόδι, Κι’ ὅλα γύρω σου εἶναι φῶς.