Διονύσιος Θράξ, «Γραμματική Τέχνη» by Ἐκδόσεις Θεοδόση Αγγ. Παπαδημητροπούλου

Διονύσιος Θρᾷξ

Γραμματικὴ Τέχνη

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος 2η ἐπαυξημένη ἔκδοση

Ἀθήνα 2018

Γραμματικὴ Τέχνη

ΕΞΩΦΥΛΛΟ: Σχέδιο ἀπὸ γραμματικὴ τῆς Πορτογαλικῆς γλώσσας τοῦ João de Barros (1539).

᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἀρχαῖα κείμενα ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα Τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2018 ISBN: 978-618-83878-2-9

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότη-ἐπιμελητῆ καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότηἐπιμελητή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν ὁ Νόμ. 2121/ 1993 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα.

Διονύσιος Θρᾷξ

Γραμματικὴ Τέχνη 2η ἐπαυξημένη ἔκδοση

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ἀθήνα 2018

Γραμματικὴ Τέχνη

Εἰσαγωγικά - ἐκδοτικά Ὁ Διονύσιος (μᾶλλον 170-90 π.Χ.) ἀποκαλοῦνταν Θρᾷξ εἴτε λόγῳ τῆς πιθανῆς του καταγωγῆς, εἴτε διὰ τὸ τραχὺ τῆς φωνῆς, ὅπως πληροφοροῦν τὰ σχόλια στὴ Γραμματική του Τέχνη, τὴν πρώτη συστηματικὴ γραμματικὴ τῆς Ἑλληνικῆς καὶ δεύτερη σῳζόμενη σὲ κάθε γλῶσσα (πρώτη, ἡ σανσκριτικὴ τοῦ Pāṇini) πού, παρὰ τὴ σύγχρονη, τροποποιημένη ὁρολογία, ἀποτελεῖ συνοπτικὴ κάτοψη τῶν θεμελιωδῶν ἐννοιῶν αὐτοῦ τοῦ ἐπιστημονικοῦ πεδίου. Κατὰ πᾶσαν πιθανότητα καταγόταν ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρεια τῆς Αἰγύπτου μὲ προγόνους Θρᾷκες. Μαθήτευσε πλάι στὸ γραμματικὸ Ἀρίσταρχο. Ἵδρυσε δική του σχολὴ στὴ Ρόδο. Μαθητής του ὑπῆρξε ὁ Τυραννίων τοῦ ὁποίου τὶς γνώσεις καὶ τὶς ἱκανότητες ἐξυμνεῖ ὁ Κικέρων στὶς ἐπιστολές του πρὸς τὸν Ἀττικό. Γιὰ τὴν πατρότητα τοῦ κειμένου διατυπώθηκαν ἐνστάσεις ἤδη ἀπ᾽ τὴν Ἀρχαιότητα. Οἱ σύγχρονοι ἐρευνητὲς ἐρίζουν περὶ τοῦ ζητήματος. Μᾶλλον, μέρος τοῦ ἔργου ἀνάγεται στὸν

Διονύσιος Θρᾷξ

ἴδιο τὸ Διονύσιο, μὲ προσθῆκες κατὰ τοὺς ἑπόμενους αἰῶνες. Ἡ ὁρολογία, ποὺ εἰσάγεται ἀπ᾽ τὸν Θρᾷκα, ἴσως ξενίσῃ τὸ σύγχρονο, μέσο ἀναγνώστη (τὰ σχόλια ἐπιδιώκουν ἐδῶ νὰ βοηθήσουν). Θὰ πρέπει νὰ ληφθῇ, ὅμως, ὑπ᾽ ὄψει πὼς ἡ ταξινόμηση καὶ συστηματικὴ τῶν σχολικῶν ἐγχειριδίων ἀντανακλοῦν τὸν τρόπο τῶν λατινικῶν γραμματικῶν καί, κατὰ μία ἔννοια, εἶναι «παρείσακτες», ἂν καὶ συνήθως χρησιμώτατες, στὴν ἔρευνα τῆς Ἑλληνικῆς. Ἡ γλωσσολογικὴ ἐπιστήμη στέκει πλησιέστερα πιὰ στὴν πρακτικὴ τοῦ ἀρχαίου γραμματικοῦ (βλ. κυρίως τὶς εἰσαγωγὲς τοῦ Schwyzer στὴ Βιβλιογραφία). Ἡ ἐπιμέλεια (πλάγια, ἔντονα στοιχεῖα, ἀρ α ι ώ σ ε ι ς, στίξη, παραγραφοποίηση -μεταξὺ ἄλλων) ἔδωσε μορφὴ στὸ πρωτότυπο, κοντινὴ σύγχρονης γραμματικῆς, ὥστε ἡ γνώση τοῦ γραμματικοῦ νὰ λειτουργήσῃ καὶ σήμερα π α ι δ ε υ τ ι κ ά, ὅπως συνέβη στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα καὶ τὸ Μεσαίωνα. Αὐτὴ ἡ ἔκδοση προσπαθεῖ νὰ ἐξάρῃ ἀκριβῶς τούτη τὴν παιδαγωγικὴ διάσταση τοῦ ἔργου: τὸ εὔληπτον, εὐcύνοπτον καὶ ἐcτενωμένον, ποὺ προτάσσεται (βλ. ἐπίγραμμα, σελ. 14). Στὸ νεοελληνικὸ κείμενο

Γραμματικὴ Τέχνη

χρησιμοποιήθηκαν ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοί, γιὰ τὴ δήλωση τοῦ ἐπιτονισμοῦ καὶ τοῦ μετρικοῦ χασοτονίσματος. Ὁ εἰδικός (φιλόλογος, γλωσσολόγος) μπορεῖ νὰ συμβουλευθῇ τὶς ἱστορικοκριτικὲς ἐκδόσεις τοῦ πρωτοτύπου, γιὰ τὰ περαιτέρω ἀναγκαῖα. Τὰ ἑρμηνευτικὰ σχόλια καλύπτουν τὶς δύσκολες καί, σχετικά, μή συνηθισμένες λέξεις, τὴ μεταφραση τῶν παραδειγματικῶν ὁμηρικῶν στίχων, τὴ σχέση μὲ τὴν κρατοῦσα ὁρολογία, ὡρισμένα ζητήματα πραγματολογικὰ καὶ κάποια ἀξιολογικά. Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ ἐπιμελητῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα. Συντμήσεις ἀποσπ.: ἀπόσπασμα/ἀποσπάσματα· βλ.: βλέπε· ΓΤ:Γραμματικὴ Τέχνη· ἔκδ.: ἔκδοση· ἐκδ.: ἐκδόσεις· μτφ: μετάφραση· πρβλ: παράβαλε· σελ.: σελίδα/ες· στ.: στίχος· τ.: τεῦχος· τόμ.: τόμος· ὑπ.: ὑποσημείωση· ed.: edited· heraus.: herausgegeben || Commentarius Byzantinus: Com. Byz.· Commentarius Melampodis seu Diomedis: Com. Mel. Diom.· Scholia Marciana: Sch. Mar.· Scholia Vaticana: Sch. Vat.

Γραμματικὴ Τέχνη

Βιβλιογραφία Γιὰ βιογραφικά, ἐργογραφικὰ καὶ τὴν ἐπίδραση τῆς ΓΤ: Brill᾽s companion to ancient greek scholarship, ed. by Fr. Montanari, St. Matthaios, Ant. Rengakos, Brill, LeidenBoston 2015, σελ. 141· 153· 159-6· 198· 202· 204· 4756· 494-5· 522-8· 541-3· 785-9· 990-3· L. Pagani, Pioneers of Grammar, hellenic scholarship and the study of language στό: From scholars to scholia, ed. by Fr. Montanari, L. Pagani, de Gruyter, Berlin-New York 2011, σελ. 17-64· R. H. Robins, Dionysius Thrax and the western grammatical tradition, Transactions of the Philological Society, τ. 56(1), November 1957, σελ. 67-106· Sammlung griechischer und lateinischer Grammatiker, heraus. von Kl. Alpers, Hart. Erbse, Al. Kleinlogel, de Gruyter, Berlin-New York 1977, τόμ. ΙΙΙ, Fragmente des Dionysios Thrax, σελ. 8-9· R. Pfeifer, History of Classical Scholarship, from the beginnings to the end of the hellenistic age, Clarendon Press, Oxford 1968, σελ. 267-72· J. E. Sandys, A history of classical scholarship, Cambridge University Press, Cambridge 1903, σελ. 7-8· 137-8· M. Schmidt, Dionys der Thraker, Philologus, τ. 7, 1852, σελ. 360-9· τ. 8, 1853, σελ. 231-53· 510-20· Ul. v. Wiliamowitz-Moellendorﬀ, Geschichte der Philologie, Springer, ἀνατύπωση 3ης ἔκδ., Wiesbaden 1998, σελ. 3.

Διονύσιος Θρᾷξ

Ἔγινε ἀντιβολὴ τοῦ κειμένου μὲ τὴν ἔκδ.: Dionysii Thracis Ars Gramattica, edidit Gust. Uhlig, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, 1883· ἐνῷ τῶν ὁμηρικῶν στίχων μέ: Homeris Opera, recognoverunt, brevique adnotatione critica instruxerunt D. B. Monro, Th. W. Allen, τόμ. Ι-ΙV, Oxonii e typographeo Clarendoniano, 1917-20. Γιὰ τὰ σῳζόμενα σχόλια σὲ κώδικες: Scholia in Dionysii Thracis Artem Grammaticam, recensuit et apparatum criticum indicesque adiecit Al. Hilgard, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, 1901. Γιὰ τὶς παραπομπὲς στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ἐντὸς τῶν σχολίων: Septuaginta, edidit Al. Rahlfs, editio altera R. Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. Γιὰ τ᾽ ἀποσπ. τοῦ Σοφοκλῆ: Sophoclis tragoediae, iterum edidit R. D. Dawe, B. G. Teubner, Leipzig 1985, τόμ. ΙΙ· Tragicorum graecorum fragmenta, recensuit Aug. Nauck, supplementum adiecit Br. Snell, G. Olms Verlangsbuchhandlung, Hildesheim 1964. Γιὰ τὸ ἀπόσπ. τοῦ Ἀριστοφάνη: Aristophanes, Frogs, ed. by K. Dover, Clarendon Press, Oxford 1993. Συμβουλεύθηκα τὶς μεταφράσεις: Διονυσίου Θρᾳκὸς Γραμματικὴ Τέχνη, εἰσαγωγή-ἐποπτεία: Γεωρ. ΞανθάκηΚαραμάνου, μτφ-σημειώσεις: Ν. Δημητριάδης, Ἑλληνικὴ Γλωσσικὴ Κληρονομιά, Ἀθήνα 2003· The Grammar of Dionysios Thrax, translated from the Greek by Th. Davidson, R. P. Studley Co., St. Louis 1874. Γιὰ τὴ Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς: P. Chantraine,

Γραμματικὴ Τέχνη

Ἱστορικὴ Μορφολογία τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας, μτφ Ν. Γκ. Ἀγκαβανάκη, Ἰνστιτοῦτο τοῦ Βιβλίου-Ἀ. Καρδαμίτσα, 2η ἔκδ., Ἀθήνα 1998· J. D. Denniston, The Greek particles, Clarendon Press, 2η ἔκδ., Oxford 1954· E. Schwytzer, Griechische Grammatik, auf der Grundlage von Karl Brugmanns Griechische Grammatik, τόμ. I-IV, C. H. Beck, München 1939-71. Γιὰ τοὺς ὅρους τῆς Θεωρητικῆς Γλωσσολογίας: J. Lyons, Εἰσαγωγὴ στὴ θεωρητικὴ γλωσσολογία, Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2002· Ντ. Κρύσταλ, Λεξικὸ γλωσσολογίας καὶ φωνητικῆς, μτφ Γ. Ξυδόπουλος, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2000· Εἰρ. Φιλιππάκη-Warburton, Εἰσαγωγὴ στὴ θεωρητικὴ γλωσσολογία, Νεφέλη, 8η ἔκδ., Ἀθήνα 1992. Γιὰ τ᾽ ἀρχαιογνωστικὰ ζητήματα: Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Metzlerscher Ver.-Al. Drückenmüller Ver., Stuttgart-München 1894-1980. Γιὰ λεξικολογικὰ κ᾽ ἐτυμολογικά: R. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, with the assistance of L. Beek, Brill, Leiden-Boston 2010· H. G. Liddell-R. Scott, A GreekEnglish Lexicon, revised and augmented by H. S. Jones, Clarendon Press, 9η ἔκδ., Orxford 1996. Ὅπου ἀναφέρονται οἱ σύγχρονοι ὅροι τῆς Μορφολογίας πρὸς διευκόλυνση τοῦ μέσου σύγχρονου ἀναγνώστη, ἀκολουθεῖται ὁ τρόπος τοῦ Ἀχ. Τζαρτζάνου: Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσας, ΟΕΔΒ, Ἀθῆναι 1967· Μιχ. Χ. Οἰκονόμου: Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, ΟΕΔΒ, Ἀθήνα.

Τῆc γραμματικῆc εἰμι τέχνηc πυξίον εὔληπτον, εὐcύνοπτον, ἐcτενωμένον, cαφέc, καθαρόν, εὐκρινέc -γεγραμμένον πρὸc πεῦcιν ἰθύνουcαν εἰc ἀποκρίcειc· ὁ γὰρ τρόποc φέριcτοc εἰc τὸ συνέχειν ἅπαν λόγου μάχημα τοῖc λογεμπόροιc.

1 Τῆς γραμματικῆς ...: Ἀρχὴ κώδικα μὲ τὰ Ἐρωτήματα γραμματικὰ καὶ ρἡτορικὰ ποὺ ἀποδίδονταν ἐσφαλμένα στὸ Διονύσιο (βλ. Philologus, τ. 8, 1853, σελ. 516-7)· παραταῦτα, οἱ στίχοι περιγράφουν καλά τὴν ἐδῶ κατάσταση... 1 πυξίον: <πύξος (πυξάρι/τσαμσίρι, πρβλ ἀγγλικὸ box, γερμανικὸ Büchse), ἡ ξυλεία του κατάλληλη γιὰ πλακίδια ἐγχάραξης· πρβλ πυξίδα. 4 πεῦcιν: <πεῦσις = ἐξέταση/μελέτη 5 φέριcτοc: Πρβλ φέρτερον: ἀπὸ τοῦ φέρειν βέλτιον (Ἡσυχίου Γλῶσσαι· ἐδῶ, φέρω = παράγω) 6 λογεμπόροιc: Λογέμπορος = ὅποιος καθιστᾷ τὰ λόγια/τὸ λόγο ἐμπόριο (κυρίως γιὰ τοὺς σοφιστές).

Γραμματικὴ Τέχνη

Περὶ Γραμματικῆς Γραμματική ἐστιν ἐμπειρία τῶν παρὰ ποιηταῖς τε καὶ συγγραφεῦσιν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ λεγομένων. Μέρη δὲ αὐτῆς ἐστιν ἕξ: πρῶτον, ἀνάγνωσις ἐντριβὴς κατὰ προσῳδίαν· δεύτερον, ἐξήγησις κατὰ τοὺς ἐνυπάρχοντας ποιητικοὺς τρόπους· τρίτον, γλωσσῶν τε καὶ ἱστοριῶν πρόχειρος ἀπόδοσις· τέταρτον, ἐτυμολογίας εὕρεσις· πέμπτον, ἀναλογίας ἐκλογισμός· ἕκτον, κρίσις ποιημάτων (ὃ δὴ κάλλιστόν ἐστι πάντων τῶν ἐν τῇ τέχνῃ). 1 ἐμπειρία: Δηλαδή, ἡ Γραμματικὴ ἑδράζεται στὴ μελέτη τοῦ φαινομένου· γνώσις διὰ λόγου (Com. Byz.) κι ὄχι ἁπλῆ ἐντύπωση τῶν αἰσθήσεων. 2 πολύ: Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εὑρισκομένων (Com. Mel. Diom.). 5 προσῳδίαν: Ὅπως ἐπιβάλλει ἡ γραφὴ τῶν πνευμάτων καὶ τόνων κι ἀπαιτοῦσε ἡ τότε προφορὰ τῆς Ἑλληνικῆς. 7 γλωσσῶν: διαλεκτικῶν τύπων 7 ἱστοριῶν: «ὑπαινιγμῶν»/«νύξεων» 7–8 πρόχειρος: ἕτοιμος (Com. Mel. Diom.) 9 ἀναλογίας ἐκλογισμός: Ἀκριβὴς εὕρεση ἀναλογιῶν μεταξὺ τῶν λέξεων καὶ τῶν χρήσεων· ὡς ἐκ τούτου συστηματικὴ θεώρηση τοῦ γλωσσικοῦ φαινομένου, ἡ θεμελιώδης ἐργασία τῆς Γραμματικῆς. 10 κάλλιστον: Ἡ κριτικὴ τῶν κειμένων, τὸ ἐπιστέγασμα τῆς ὅλης προσπάθειας καὶ ὁ ὡραιότερος καρπὸς τῆς μέλετης.

Διονύσιος Θρᾷξ

Περὶ ἀναγνώσεως

Ἀνάγνωσίς ἐστι ποιημάτων ἢ συγγραμμάτων ἀ δ ι ά π τ ω τ ο ς προφορά. Ἀναγνωστέον δὲ καθ᾽ ὑπόκρισιν, κατὰ προσῳδίαν, κατὰ διαστολήν. Ἐκ μὲν γὰρ τῆς ὑποκρίσεως τὴν ἀρετήν, ἐκ δὲ τῆς προσῳδίας τὴν τέχνην, ἐκ δὲ τῆς διαστολῆς τὸν περιεχόμενον νοῦν ὁρῶμεν· ἵνα τὴν μὲν τραγῳδίαν ἡρωϊκῶς ἀναγνῶμεν, τὴν δὲ κωμῳδίαν βιωτικῶς, τὰ δὲ ἐλεγεῖα λιγυρῶς, τὸ δὲ ἔπος εὐτόνως, τὴν δὲ λυρικὴν ποίησιν ἐμμελῶς, τοὺς δὲ οἴκτους ὑφειμένως καὶ γοερῶς. Τὰ γὰρ μὴ παρὰ τὴν τούτων γινόμενα παρατήρησιν καὶ τὰς τῶν ποιητῶν ἀρετὰς καταρριπτεῖ καὶ τὰς ἕξεις τῶν ἀναγιγνωσκόντων καταγελάστους παρίστησιν. 13 ἀδιάπτωτος: ἄπταιστος (Com. Mel. Diom.) 14 καθ᾽ ὑπόκρισιν: μὲ πλήρη ἐκφραστικὴ ἱκανότητα 14–15 κατὰ διαστολήν: μὲ κατάλληλες παύσεις 19 βιωτικῶς: κατὰ μίμησιν βίου/«νατουραλιστικά» 20 λιγυρῶς: μ᾽ ὀξύ, καθαρὸν ἦχο 21 ὑφειμένως: μὲ φωνὴ σπασμένη 22–25 Τὰ γὰρ ... παρίστησιν.: Προειδοποίηση τοῦ καλοῦ γραμματικοῦ καὶ δάσκαλου τῆς γλώσσας: Ἡ κακὴ ἀνάγνωση ὑπονομεύει καί τὴν ἀξία τοῦ ποίηματος, γελοιοποιεῖ καί τοὺς τρόπους (τὶς ἔξεις) τοῦ ἀνίκανου ἀναγνώστη...

Γραμματικὴ Τέχνη

Περὶ τόνου Τόνος ἐστὶν ἀπήχησις φωνῆς ἐναρμονίου, ἡ κατὰ ἀνάτασιν ἐν τῇ ὀξείᾳ, ἡ κατὰ ὁμαλισμὸν ἐν τῇ βαρείᾳ, ἡ κατά περίκλασιν ἐν τῇ περισπωμένῃ.

Περὶ στιγμῆς Στιγμαί εἰσι τρεῖς: τελεία ⟨.⟩· μέση ⟨·⟩· ὑποστιγμή ⟨,⟩. Καὶ ἡ μὲν τελεία στιγμή ἐστι διανοίας ἀπηρτισμένης σημεῖον, μέση δὲ σημεῖον πνεύματος ἕνεκεν παραλαμβανόμενον, ὑποστιγμὴ δὲ διανοίας μηδέπω ἀπηρτισμένης ἀλλ᾽ ἔτι ἐνδεούσης σημεῖον. Τίνι διαφέρει στιγμὴ ὑποστιγμῆς;: Χ ρ ό ν ῳ· ἐν μὲν γὰρ τῇ στιγμῇ πολὺ τὸ διάστημα, ἐν δὲ τῇ ὑποστιγμῇ παντελῶς ὀλίγον. 26 ἐναρμονίου: μὲ στοιχεῖα μουσικῆς ἁρμονίας 27–28 κατὰ ὁμαλισμόν: κατένεξις/κοιμισμός (Com. Mel. Diom.) 30 στιγμαί: σημεῖα στίξης 30 μέση: Ἀλλιῶς: ἂνω τελεία. 31 ὑποστιγμή: Ἀλλιῶς: κόμμα. 32 διανοίας ἀπ.: ὡλοκληρωμένου νοήματος 33 πνεύματος: ἀνάσας 34–35 ἔτι ἐνδεούσης: «κάτι ὑπολείπεται» 36 χρόνῳ: Ἡ διάρκεια τῆς παύσης λόγῳ στίξης. Ἡ πλήρης θεώρηση ὀφείλει νὰ λάβῃ ὑπ᾽ ὄψει γενικώτερα ρυθμικὰ σχήματα, τονικὰ ὕψη καὶ τὴν ἔνταση, καθὼς ἡ στίξη δηλώνει καὶ ὑπερτεμαχιακὰ στοιχεῖα τῆς γλώσσας.

Διονύσιος Θρᾷξ

Περὶ ραψῳδίας 40

Ῥαψῳδία ἐστὶ μέρος ποιήματος ἐμπεριειληφός τινα ὑπόθεσιν. Εἴρηται δὲ ῥαψῳδία οἱονεὶ ῥαβ δῳδία τις οὖσα, ἀπὸ τοῦ δαφνίνῃ ῥάβδῳ περιερχομένους ᾄδειν τὰ Ὁμήρου ποιήματα.

Περὶ στοιχείου [Ἡ προφορὰ τῶν φθόγγων, εἶναι τῆς Ἀρχαίας καὶ ὄχι τῆς Νέας Ἑλληνικῆς (βλ. W. S. Allen, Vox Greaca, Cambridge University Press, Cambridge 1968).]

Γράμματά ἐστιν εἰκοσιτέσσαρα ἀπὸ τοῦ α ⟨Α⟩ μέχρι τοῦ ω ⟨Ω⟩. Γράμματα δὲ λέγεται διὰ τὸ γραμμαῖς καὶ ξυσμαῖς τυποῦσθαι· γράψαι γὰρ τὸ ξῦσαι παρὰ τοῖς παλαιοῖς, ὡς καὶ παρ᾽ Ὁμήρῳ: Nῦν δέ μ᾽ ἐπιγράψας ταρσὸν ποδὸς εὔχεαι αὔτως. Tὰ δὲ αὐτὰ καὶ στοιχεῖα καλεῖται διὰ τὸ ἔχειν στοῖχόν τινα καὶ τάξιν. 42 Ὁμήρου: Τὸ θεμέλιο τῆς ἀρχαίας παιδείας· ἀποκεῖ τὰ παραδείγματα. 48 Νῦν ... αὔτως.: Ἰλιὰς Λ, στ. 388· μτφ: Τώρα ποὔξυσες στὸν ταρσό τὸ πόδι μου καὶ τὄχεις νὰ καυχιέσαι... 50 στοῖχόν ...: σειρὰ καὶ τάξη

Γραμματικὴ Τέχνη

Τούτων φωνήεντα μέν ἐστιν ἑπτά: α ⟨Α⟩, ε ⟨E⟩, η ⟨H⟩, ι ⟨I⟩, ο ⟨O⟩, υ ⟨Y⟩, ω ⟨Ω⟩. Φωνήεντα δὲ λέγεται, ὅτι φ ω ν ὴ ν ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἀποτελεῖ. Τῶν δὲ φωνηέντων μακρὰ μέν ἐστι δύο: η καὶ ω, βραχέα δύο: ε καὶ ο, δίχρονα τρία: α, ι, υ. Δίχρονα δὲ λέγεται, ἐπεὶ ἐκτείνεται καὶ συστέλλεται. Προτακτικὰ φωνήεντα πέντε: α, ε, η, ο, ω. Προτακτικὰ δὲ λέγεται, ὅτι προτασσόμενα τοῦ ι καὶ υ συλλαβὴν ἀποτελεῖ, οἷον: αι, αυ. Ὑποτακτικὰ δύο: ι καὶ υ. Καὶ τὸ υ δὲ ἐνίοτε προτακτικόν ἐστι τοῦ ι, ὡς ἐν τῷ: μυῖα καὶ ἅρπυια. Δίφθογγοι δέ εἰσιν ἕξ: αι, αυ, ει, ευ, οι, ου. 53 Φωνήεντα: Βάσει ἱστορικῆς ὀρθογραφίας, τὰ φωνήεντα τῆς Νέας Ἑλληνικῆς παραμένουν αὐτά. Ἂν ληφθῇ, ὅμως, στὴν οὐσία του ὁ ὁρισμός (ἡ φωνητική/φωνηματικὴ χροιά του), τὰ φωνήεντα πιὰ εἶναι 5: α, ο, ου, ε, ι, λόγῳ τοῦ ἰωτακισμοῦ καὶ τῆς ἄρσης διαχωρισμοῦ μακρῶν/βραχέων. 55 βραχέα: Μέσῳ τῶν βραχέων ὁρίζεται ἡ διάρκεια τῶν μακρῶν (διάρκεια μακροῦ 5/3 ἐκείνης τοῦ βραχέος· βλ. M. L. West, Introduction to greek metre, Clarendon Press, Oxford 1987, σελ. 6). 62 μυῖα: Στὴν Ἀττική: μῦα (μῦγα). 63 Δίφθογγοι: Ὁ συνδυασμὸς φωνήεντος-ἡμιφώνου (δηλαδὴ φθόγγου μὲ χαρακτηριστικὰ φωνήεντος, μὰ λειτουργοῦντος ὡς ὅριο συλλαβῆς κι ὄχι ὡς πυρήνας της). 63 αι ... ου: Ἡ πλήρης, σύγχρονη ἀπαρίθμηση: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, ου (κύριες), ᾳ, ῃ, ῳ (καταχρηστικές).

Διονύσιος Θρᾷξ

Σύμφωνα δὲ τὰ λοιπὰ ἑπτακαίδεκα: β ⟨Β⟩, γ ⟨Γ⟩, δ ⟨Δ⟩, ζ ⟨Ζ⟩, θ ⟨Θ⟩, κ ⟨Κ⟩, λ ⟨Λ⟩, μ ⟨Μ⟩, ν ⟨Ν⟩, ξ ⟨Ξ⟩, π ⟨Π⟩, ρ ⟨Ρ⟩, σ ⟨Σ⟩, τ ⟨Τ⟩, φ ⟨Φ⟩, χ ⟨Χ⟩, ψ ⟨Ψ⟩. Σύμφωνα δὲ λέγονται, ὅτι αὐτὰ μὲν καθ᾽ ἑαυτὰ φωνὴν ο ὐ κ ἔχει, συντασσόμενα δὲ μετὰ τῶν φωνηέντων φωνὴν ἀποτελεῖ. Τούτων ἡμίφωνα μέν ἐστιν ὀκτώ: ζ, ξ, ψ, λ, μ, ν, ρ, σ. Ἡμίφωνα δὲ λέγεται, ὅτι παρ᾽ ὅσον ἧττον τῶν φωνηέντων εὔφωνα καθέστηκεν ἔν τε τοῖς μυγμοῖς καὶ σιγμοῖς. Ἄφωνα δέ ἐστιν ἐννέα: β, γ, δ, κ, π, τ, θ, φ, χ. Ἄφωνα δὲ λέγεται, ὅτι μᾶλλον τῶν ἄλλων ἐστὶν κακόφωνα, ὥσπερ ἄφωνον λέγομεν τὸν τραγῳδὸν τὸν κ α κ ό φ ω ν ον. 67–70 Σύμφωνα ... ἀποτελεῖ.: Στὴ σύγχρονη Γλωσσολογία προτιμᾶται ἄλλος ὁρισμός· ὁ συγκεκριμένος, ὅμως, εἶναι λειτουργικώτατος γιὰ τὴν Ἑλληνική. 72 ἡμίφωνα: Σύγχρονη ὁρολογία: διαρκῆ, δίχως πλήρη ἀπόφραξη τῆς στοματικῆς κοιλότητας. 74 μυγμοῖς: Στὰ μουγκρητά· πρβλ ἦχο Ἐρινύων στὶς αἰσχύλειες Εὐμενίδες στ. 117· 120. 74 σιγμοῖς: στοὺς συριγμούς 74 ἄφωνα: Σύγχρονη ὁρολογία: μή διαρκῆ/κλειστά. 76–77 κακόφωνα: Κανένας φθόγγος δὲν εἶναι περισσότερο ἢ λιγώτερο κακόφωνος κάποιου ἄλλου. Ὅμως, τὸ σφιγμένο ἄνοιγμα τοῦ στόματος κατὰ τὴν ἄρθωση, ἰσοπεδώνει τὰ πάντα...

Γραμματικὴ Τέχνη

Τούτων ψιλὰ μέν ἐστι τρία: κ, π, τ· δασέα τρία: θ, φ, χ· μέσα δὲ τούτων τρία: β, γ, δ. Μέσα δὲ εἴρηται, ὅτι τῶν μὲν ψιλῶν ἐστι δασύτερα, τῶν δὲ δασέων ψιλότερα. Καὶ ἔστι τὸ μὲν β μέσον τοῦ π καὶ φ, τὸ δὲ γ μέσον τοῦ κ καὶ χ, τὸ δὲ δ μέσον τοῦ θ καὶ τ. Ἀντιστοιχεῖ δὲ τὰ δασέα τοῖς ψιλοῖς, τῷ μὲν π τὸ φ, οὕτως: Ἀλλά μοι εἴφ᾽ ὅπῃ ἔσχες ἰὼν εὐεργέα νῆα. Τῷ δὲ κ τὸ χ: Αὐτίχ᾽ ὁ μὲν χλαῖνάν τε χιτῶνά τε ἕννυτ᾽ Ὀδυσσεύς. Τὸ δὲ θ τῷ τ: Ὣς ἔφαθ᾽, οἱ δ᾽ ἄρα πάντες ἀκὴν ἐγένοντο σιωπῇ. 79 δασέα: Δασύς=μ᾽ ἀνώμαλη ἐπιφάνεια/τριχωτός· ἔνδοθεν ἐκ φάρυγγος [] καί ἐστι λίαν τραχέα, σημειώνει ὁ Ἀριστείδης Κοϊντιλιανὸς γιὰ τὴν ἐκφορά τους (Περὶ Μουσικῆς Β΄ 11). Φωνητικά: [kh ], [ph ], [th ], δηλαδὴ ἐμπεριέχεται ἦχος κάπως σὰν τὸ [h] τῶν Γερμανικῶν γλωσσῶν. 86 Ἀλλά ... νῆα.: Ὀδύσσεια I, στ. 279· μτφ: Ἀλλὰ πές μου ποῦ ἀραξες τὸ πλοῖο σὰν ἔφτασες. Πρβλ καὶ στὴ Νεοελληνική: ἐφημερία, κι ὄχι ἐπημερία, ἐπ(ὶ) + ἡμέρα, παρὰ ποὺ ἡ ἡμέρα δὲν προφέρεται πιὰ δασυνόμενη. 88 Αὐτίχ᾽ ... Ὀδυσσεύς.: Ὀδύσσεια Ε, στ. 229· μτφ: Φόρεσε ἀμέσως ὁ Ὀδυσσέας χλαίνη καὶ χιτῶνα. 90 Ὣς ... σιωπῇ.: Ἰλιὰς Γ, στ. 95· μτφ: Σὰν τἆπε, ὅλοι φοβισμένοι σιώπησαν. Πρβλ καὶ στὴ Νεοελληνική: πενθήμερο, κι ὄχι πεντήμερο, πέντ(ε) + ἡμέρα.

100

105

Διονύσιος Θρᾷξ

Ἔτι δὲ τῶν συμφώνων διπλᾶ μέν ἐστι τρία: ζ, ξ, ψ. Διπλᾶ δὲ εἴρηται, ὅτι ἓν ἕκαστον αὐτῶν ἐκ δύο συμφώνων σύγκειται: τὸ μὲν ζ ἐκ τοῦ σ καὶ δ· τὸ δὲ ξ ἐκ τοῦ κ καὶ σ· τὸ δὲ ψ ἐκ τοῦ π καὶ σ. Ἀμετάβολα τέσσαρα: λ, μ, ν, ρ. Ἀμετάβολα δὲ λέγεται, ὅτι οὐ μεταβάλλει ἐν τοῖς μέλλουσι τῶν ῥημάτων οὐδὲ ἐν ταῖς κλίσεσι τῶν ὀνομάτων. Τὰ δὲ αὐτὰ καὶ ὑγρὰ καλεῖται. Τελικὰ ἀρσενικῶν ὀνομάτων ἀνεπεκτάτων κατ᾽ εὐθεῖαν καὶ ἑνικὴν πτῶσιν στοιχεῖά ἐστι πέντε: ν, ξ, ρ, σ, ψ, οἷον: Δίων, Φοῖνιξ, Νέστωρ, Πάρις, Πέλοψ· θηλυκῶν δὲ ὀκτώ: α, η, ω, ν, ξ, ρ, σ, ψ, οἷον: Μοῦσα, Ἑλένη, Κλειώ, χελιδών, ἕλιξ, μήτηρ, Θέτις, λαῖλαψ· οὐδετέρων δὲ ἕξ: α, ι, ν, ρ, σ, υ, οἷον: ἅρμα, μέλι, δένδρον, ὕδωρ, δέπας, δόρυ. Τινὲς δὲ προστιθέασι καὶ τὸ ο, οἷον: ἄλλο. Δυϊκῶν δὲ τρία: α, ε, ω, οἷον: Ἀτρείδα, Ἕκτορε, φίλω. Πληθυντικῶν δὲ τέσσαρα: ι, σ, α, η, οἷον: φίλοι, Ἕκτορες, βιβλία, βέλη. 93–94 τὸ μὲν ζ ... δ: Πρβλ Ἀθήνας + δε (κατάληξη δηλοῦσα κατεύθυνση) = Ἀθήναζε· θύρας + δε = θύραζε. 98 ὑγρὰ: Ὑγρὰ πιὰ ἀποκαλοῦνται μόνο τὰ λ, ρ. Καθὼς καὶ τὰ ὑπόλοιπα εἶν᾽ ἀσταθῆ/«ρέοντα» κατὰ τὴ μετρικὴ ἀνάλυση, τοὺς ἀποδίδεται ἡ ὀνομασία. 99 ἀνεπεκτάτων: διὰ τὸ τοσόσδε καὶ τοιόσδε καὶ τὰ ὅμοια (Sch. Mar.), ὅπου ἡ ἐπέκταση, τό: -δε. 100 κατ᾽ εὐθεῖαν πτώσιν: στὴν ὀνομαστική 105 δέπας: δοχεῖο/κύπελλο