Ἑρρῖκος Ἴψεν
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ
Θεατρικὸ ἔργο σὲ τέσσερεις πράξεις Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ
Σειρά: Ἴψεν Ἑρρῖκος Ἴψεν Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Hærmændene på Helgeland ISBN: 978-618-84720-6-8 Ἐξώφυλλο: Περίγραμμα βέλους ἀπὸ τὴν κασσετῖνα τῶν Φράγκων. Περίπου 700 μ.Χ. Βρεττανικὸ Μουσεῖο. Διόρθωση τυπογραφικῶν δοκιμίων: Γεώργιος Κ. Κατσιφάρας.
Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Ἁγίας Ζώνης 55 Ἀθήνα 112 56 τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2020 ᾽Απαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴν τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογραφήσεως ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικάτηλεοπτικά-κινηματογραφικὰ δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογραφήσεως καὶ ἀναγνώσεως, τῆς μεταφράσεως ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ Hærmændene på Helgeland Θεατρικὸ ἔργο σὲ τέσσερεις πράξεις Skuespil i fire akter
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2020
.
HJØRDIS/ΓΙΕΡΝΤΙΣ: Hvad vil du?/Τί θές; SIGURD/ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Fortælle dig en saga./Νὰ σοῦ πῶ μιὰ σάγκα. HJØR./ΓΙΕΡ.: Er den tung?/Εἶναι λυπηρή; SIG./ΣΙΓΚ.: Tung, som livet selv./Λυπηρὴ καθὼς ἡ ζωὴ ἡ ἴδια. Γ΄ πράξη, σελ. 111.
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
Efterladte
GS2
HISe HH2
Samlede værker
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909. Henrik Ibsen, Gildet på Solhaug, skuespil i tre akter, anden udgave med en fortale af forfatteren, Gyldendalske Boghandel Forlag (F. Hegel & Søn), København 1883. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Hærmændene på Helgeland, anden udgave, Gyldendalske Boghandel, København 1873. Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.
10
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεταφράσεις: MultiIbsen
The Multilingual Ibsen, University of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Nordische Henrik Ibsen, Nordische Heerfahrt, unter Heerfahrt Mitwirkung von Emma Klingenfeld, Theodor Ackermann, München 1876. Oxford Ibsen Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. Sämtliche Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Werke Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903-4. Viking The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. Edition William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911. ᾽Αγριόπαπια ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Γιορτὴ στὸ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Σούλχαουγκ μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. ῞Ενας ἐχθρὸς ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, τοῦ λαοῦ εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. ᾽Ιωάννης Γα- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, βριὴλ Μπόρ- εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημηκμαν τρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Κατιλίνας ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Λαίδη Ἴνγκερ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Βιβλιογραφία
Μικρὸς ῎Εγιολφ Νόρμα
Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ ῾Ο ἀρχιμάστορας Σόλνες
῎Ολαφ Λίλιεκρανς ῞Οταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί Πέερ Γκύντ
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση ibsen.gr
11
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. ῾Ερρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὄλαφ Λίλιεκρανς, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2020. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. ῾Ιστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν ῾Ιστότοπος γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἑρρίκου Ἴψεν.
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Brandes
Georg Brandes, Henrik Ibsen-Björnstjerne Björnson: Critical Studies, authorised translation by Jessie Muir, revised with an introduction by William Archer, W. Heinemann, London 1899.
12
Bryan
CCI
Clurman Figueiredo Downs
Gosse Heiberg
Hοkstad
Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Koht
Meyer
Ἑρρῖκος Ἴψεν
George B. Bryan, An Ibsen Companion, a dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984. The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, mennesket og masken, Aschehoug, Oslo 2010. Brian W. Downs, Ibsen: The Intellectual Background, Cambridge University Press, Cambridge 1948. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Hodder & Stoughton, London 1907. Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Øyvind Hokstad, Ibsen i Hellas, en studie av Ibsens popularitet i Athen og Pireus i 1920-åra, Masteroppgave i historie, NTNU, Trondheim 2014. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Harmondsworth 1985.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Βιβλιογραφία
Paulsen
Μόσχος
13
John Paulsen, Samliv med Ibsen, anden samling: Sommeren i Brechtesgaden, Gyldendalske Boghandel - Nordisk Forlag, KøbenhavnChristiania 1913. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: Altnordische Philologie
de Vries Falk-Torp
GDO HaugenDictionary HaugenSkandinavischen
NAOB
NF
Altnordische Philologie, herausgegeben von Odd Einar Haugen, aus dem Norwegischen von Astrid van Nahl, W. de Gruyter, Berlin-New York 2007. Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, τόμ. I-II, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung Heidelberg 1910. Gammeldansk Ordbog, Kjøbenhavn, https://gammeldanskordbog.dk/ Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Einar Haugen, Die Skandinavishen Sprachen, Eine Einführung in ihre Geschichte, autorisierte Übertragung aus dem Englischen von Magnus Petursson, Helmut Buske Verlag, Hamburg 1984. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Νorske Folkeviser, samlede og udgivne af M. B. Landstad, τόμ. Ι-ΙΙ, Chr. Tönsbergs Forlag, Christiania 1853.
14
ODS Page
Petersen
SP SNL Zoëga
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ordbog over det danske Sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods R. I. Page, Μῦθοι τῶν Βορείων, μτφ Ἀντ. Ἡ. Σακελλαρίου, ἐκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Ἀθήνα 1996. Historiske Fortællinger om Islændernes Færd, hjemme og ude, efter de islandske Grundskrifter ved N. M. Petersen, τόμ. Ι-IV, Møllers Bogtrykkeri, Kjøbenhavn 1839-44. The Scaldic Project, https://skaldic.abdn.ac.uk/ m.php?p=skaldic Store Norske Leksikon, https://snl.no G. T. Zoëga, A Concise Dictionary of Old Icelandic, Clarendon Press, Oxford 1910.
Γενικώτερα: A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Nestle-Aland Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, 28η ἔκδ., Stuttgart 2012. Wiktionary https://www.wiktionary.org Λογεῖον https://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σταύρου Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, ᾽Ινστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974 Σφίγξ http://sphinx.metameat.net LSJM
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
῍Αν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης, ποὺ ἀκολουθεῖ ὅσο γίνεται κείνη τοῦ πρωτοτύπου, εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐργασίας αὐτῆς: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, ἐκτὸς τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς συνδέσεως μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπὸ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξιν ἀπόδοση. ῾Η μετάφραση ἀκολούθησε τὶς κριτικὲς ἐκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. ΙΙ, σελ. 1-114. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά:HaugenDictionary· NAOB· Wiktionary, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τά: GDO, ODS, γιὰ ἰσλανδικὲς τοῦ Zoëga, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Στὴν ἐργασία βοήθησαν οἱ ἀγγλικὲς μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. ΙΙ, σελ. 27-93 (τοῦ James W. McFarlane)· Viking Edition, τόμ. ΙΙ, σελ. 17-138 (τοῦ William Archer) κ᾽ ἡ γερμανική: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙI, σελ. 1-80 (τῆς Emma Klingenfeld). Γιὰ τὴν τηρουμένη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγξ. Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,¹ ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸν στιχηρὸ λόγο. Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερομένου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται – παρὰ τὰ κεφαλαῖα – γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τῆς Λαίδης Ἴνγκερ, τῆς Γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ καὶ τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ ΘΑΠ (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10-1). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὴ Σύλληψη, πρώτη παράσταση, ἔκδοση, τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου καὶ τὶς ὑποσημειώσεις, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπὸ HISe· Samlede værker, τόμ. ΙΙ, σελ. i-v, τὶς ἀγγλικὲς μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 1-10· 343-350· Viking Edition, τόμ. ΙΙ, σελ. 3-16, τὴ γερμανική: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙΙ, σελ. ix-xvi, τὴ συλλογὴ ἄρθρων CCI, σελ. 15-7, τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ: Breve, τὸ ἰψενικὸ λεξικό: Bryan, τὶς βιογραφίες καὶ σχολιασμοὺς τῶν: Brandes· Downs· Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· Clurman, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL, τὸ SP γιὰ τὴ σκαλδικὴ ποίηση, τὴ βάση δεδομένων IbsenStage, ὅπως καὶ τὴ μελέτη τοῦ Μόσχου. Γιὰ τὰ ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθεῖται ἡ ἔκδ. Nestle-Aland.
¹Σταύρου, σελ. 20-5.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Συντμήσεις-σύμβολα
17
Συντμήσεις-σύμβολα ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἄ. κ.ἑ. κεφ. κ.ο.κ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἄλλοι/ες/α καὶ ἑξῆς κεφάλαιο καὶ οὕτω καθ᾽ ἑξῆς λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στίχος/οι στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ειώσεις editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, ἀμάρτυρο τύπο· / τὴν ἀλλαγὴ στίχου· // τὴν ἀλλαγὴ στροφῆς· → τὴν ἀντιλαβὴ στὸ στίχο· ,→, ←- ὁμοιοκατάληκτη σχέση μ᾽ ἑπόμενο ἢ προηγούμενο στίχο ἀντίστοιχα.
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!² Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες³ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁴
Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοὶ χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁵
²Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. ³Trolde (= τρόλλ): δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. ⁴Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. ⁵Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
῾Ο Ἑρρῖκος Ἴψεν δέν εἰν᾽ ἕνας χαρούμενος ποιητής. Ἕνας χαρούμενος ποιητὴς νωρίς, ἂν ὄχι ἀμέσως, βρίσκει μέσα του μιὰ μυστήρια πηγὴ ὕλης, νέων θεμάτων, μιᾶς ὄμορφης καὶ καθαρῆς ἔκφρασης ὅλων ὅσα δύναται νὰ ἐκφράσῃ κατὰ τὴ συγκεκριμένη φάση τῆς ἐξελίξεώς του. ῞Ενας τέτοιος ποιητὴς πιθανὸν θὰ παραγάγῃ κατὰ τὸ διάβα τοῦ χρόνου σημαντικώτερα ἔργα ἀπὸ τὸ πρῶτο καί, ἀντίστοιχα μὲ τὴν πρόοδο τῆς σκέψεώς του, θὰ φανῇ ἱκανὸς συχνὰ ν᾽ ἀλλάξῃ τὴ μορφὴ ἢ τὸ ὕφος τῆς τέχνης του· ἀλλὰ κάθε του ἔργο θἆναι τέλειο κατὰ τὸ εἶδος του, κι ὅλα τους — παρὰ τὶς διαφορές — ἔχουν δύο κοινὰ σημεῖα: τὸ ἀποτύπωμα τῆς ὀμορφιᾶς κ᾽ ἐκεῖνο τοῦ ἰδίου τοῦ πνεύματός του. Δέν συμβαίνει ἐτοῦτο στὰ θεατρικὰ ἔργα τοῦ Ἴψεν καὶ στὰ ποιήματά του. Ξεκινάει ξανά καὶ ξανά, κάθε φορά, ὡς νἄτρεχε πρὶν ἀπὸ τὸ ἅλμα ποὺ θὰ τὸν φέρῃ στὴν γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Ὅμως, γιὰ πολύ καιρὸ φαίνεται λές καὶ τὸ ἅλμα δὲν θὰ ἐπιχειρηθῇ ποτέ. Ἡ ἰδιοφυΐα του δέν ἠρεμεῖ· συστρέφεται σὰν ἄρρωστο, ἀκάματο παιδί· τὴ μιά ψάχνει ἀνάμεσα στὰ ὄνειρα καὶ τὶς σκέψεις, ἀλλὰ δέν τὰ βρίσκει ἀρκετὰ εὐκρινῆ ἢ ἱκανὰ νὰ προβοῦν στὴ γύμνια τῆς ζωντάνιας τους· τὴν ἄλλη ψάχνει καὶ βρίσκει ἕν᾽ ἀψεγάδιαστο ὕφασμα, καλύπτεται μ᾽ ἐκεῖνο, ὥστε νὰ καταστῇ ἀγνώριστος σχεδόν· ἀναζητεῖ ἕνα ὕφος -ὄχι, κάτι περισσότερο: μιὰ γ λ ῶ σ σ α· ἔπειτα πετάει μακριὰ κάθετί ποὺ ἀνεκάλυψε, συνειδητοποιεῖ ἐκτενῶς πὼς ὅποιο δάνειο εἶναι σκέττη ζημία, καὶ μοχθεῖ ὡσότου ἐν τέλει ἀποκτήσῃ ἐκεῖνο τὸν πραγματικό του ἑαυτό.⁶
⁶Brandes, σελ. 8-9.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
21
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπὸ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν θαλασσίων ἐσοχῶν στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθιὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀπετέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκ πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, ἔφθασαν ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κιέβου στὴ Ρωσία, ἱδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κι ὥς τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) ἔγιναν τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες ἔμαθαν τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίσθησαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπομένους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὺ εἶχε ἐποικισθῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσεως, περιεσώθησαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸν 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ καὶ μεσαιωνικὴ περίοδο, μελετῶντας τὴν Παράδοση κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπὸ αὐτήν. ῾Η σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴν γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσα τῆς ἐπικρατείας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλυτέρας
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἐν μέρει παράλληλο τῆς ἡμετέρας Καθαρεύουσης – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰῶνος: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (κυρίως ξυλείας), στὴ ναυτιλία καὶ τὴν ἁλιεία. ῾Η ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί ὡς πρὸς τοὺς δημιουργοὺς καί ὡς πρὸς τὴν γλῶσσα καὶ τὶς δομές. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος Ἰωάννης Ἴψεν (Henrik Johan Ibsen), στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σίεν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (σημερινοῦ Ὄσλου). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπὸ τὰ ἕξι παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερης ἀδελφῆς: Χέντβιγκ-Κατερῖνα, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σίεν ἦταν στὰ παιδικά μου χρόνια μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... ῞Εξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια ἀναγκαστικὰ μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σίεν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸν μικρὸν Ἑρρῖκο ποὺ ἔφερε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφὲς ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό κατὰ τὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων, καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
23
Μεγαλώνοντας (03/01/1844) καὶ νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργασθῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. ᾽Εκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ κατόπιν, γέννησε τὸ νόθο παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γυιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπὸ τὴ μάννα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. ῏Ηρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε καίρια στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, καθὼς καί στὸν Κατιλίνα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.
⁷Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς ᾽Αριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκ· παράλληλα ἔγραψε τό: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (ἡμιτελὴς πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). ᾽Ακολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Οὔλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίσθη συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης· ἕνα ἀπὸ τὰ καθήκοντα κ᾽ ἡ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων στὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιὰ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ
⁸Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ ῎Ιψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) τῆς Νορβηγικῆς λογοτεχνίας. ⁹Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. ¹⁰Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
25
Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ νύχτα τ᾽ ῾Αγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπὸ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. ῞Ενα χρόνο μετά (02/01/1853) ἀνέβηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ: ἀποτυχία. ῎Εγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα, αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπὸ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. ῾Η ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπὸ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπὸ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ μοτίβο τῆς ἐρωτικὰ ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς γυναίκας. Ἡ ἐπαφὴ μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικὰ δράματα ἡ, συχνὰ συγκεκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητος, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.
¹¹Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (pièce bien faite· well-made play). Ὡς πρὸς τὸν Ἴψεν, βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. ¹²Camilla Collett (1813-95)· μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
᾽Επὶ τέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν ῎Ολαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τούρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρὴ ἐπιτυχία· τὸ ἴδιο τὸ ἔργο διακρίνεται γιὰ τὴ λυρικότητά του -στιχουργικὰ καὶ θεματολογικὰ προοιωνίζεται τὰ μεγάλα κατορθώματα στὸν Πέερ Γκύντ. Σύντομα (11/08/1857) προσελήφθη στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μὰ δυστυχῶς διεψεύσθη οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπὸ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο. Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) ἐνυμφεύθη τὴ Σουζάνα Τούρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐξεδόθησαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Τὸ δρᾶμα, μιὰ κατ᾽ οὐσίαν τραγῳδία, ἀντλεῖ ὑλικὸ ἀπὸ τὶς ἀρχαιοσκανδιναβικὲς σάγκες καὶ τὴ σκαλδικὴ ποίηση· ξανά δεσπόζει ἐντός του μιὰ ἀνυπότακτη γυναῖκα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. ᾽Εγεννήθη ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Συντάσσεται τὸ Πετροπούλι, ἕνα σχεδίασμα ρωμαντικῆς ὄπερας βασισμένης στὴν πλοκὴ τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς. Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο, τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτῆρας ἀπὸ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα), διατυπώνοντας ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν· δεχόταν δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Τὸ πατριωτικὸ ἀφηγηματικὸ ποίημα Τέριε Βίγκεν, ποὺ ἐκτυλίσσεται κατὰ τοὺς Ναπολεόντειους Πολέμους, τυπώνεται σὲ πρωτοχρονιάτικη ἔκδοση (1862) γιὰ τοὺς συνδρομητὲς τοῦ Illustreret Nyhedsblad. Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐξεδόθη Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
27
νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, ἐδέχθη μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπὸ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε· ἦρθαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, ἐξεδόθησαν Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσελήφθη λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό. ᾽Ακολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπὸ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν ᾽Ιταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε ντροπιαστικὲς στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα τῆς περιόδου εὐρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. ῾Ο Μπρὰντ ἐξεδόθη ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -πρώτη μεγάλη ἐπιτυχία. Πῆρε, κατόπιν πολλῶν προσπαθειῶν, ἐτήσιο βοήθημα ἀπὸ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφὴ μέσῳ ἀλληλογραφίας μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς συνέδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ ῎Ιψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες κι ἀτομικὴ πνευματικὴ ζύμωση.
¹³Ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ βοήθεια στὴ σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πρ., Α΄ σκ. ¹⁴Δανὸς κριτικός (1842-1927). Μὲ τὰ Κυριώτερα ρεύματα τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰῶνος (Hovedstrømninger i det 19de Aarhundredes Litteratur) θεμελίωσε τὴ σκανδιναβικὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud)· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸν Ρωμαντισμό. Εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν. Ἀπὸ τοὺς ἐπιμελητὲς τῶν: Sämtliche Werke (βλ. σελ. 32).
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
῾Ο Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν ἐννόησε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητος. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δύο νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητος ἐξεδόθη πραγματοποιῶντας καλὲς πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀπεδείχθη τελικῶς δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸν Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπὸ τὶς καινούργιες συνθῆκες! Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. ῞Ενα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐξεδόθη συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σὲ τούτη τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸν στίχο, περνῶντας πλήρως ἔπειτα στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωση στὸ ἐξωτερικό (1872) -μετεφράσθησαν στὴ γλῶσσα
¹⁵Βλ. Brandes, σελ. 36.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
29
τὴ Γερμανικὴ τὰ ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ ῞Ενωση τῆς Νεότητος. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρος (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). ᾽Εξεδόθη τό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν τῆς Παγκόσμιας Ἔκθεσης τῆς Βιέννης. Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπὸ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεξεδόθη Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. ῞Υστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γυιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανεξέδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. ῾Η ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαρεστάθη ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπὸ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. ᾽Ανέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β΄ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διεκόπη γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. ᾽Εξεδόθη τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. ῎Εγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). ᾽Επέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸν χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα ἔτος. Κυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕνα ἀπὸ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
κεντρικῆς ἡρωίδος, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶναι ἄλλωστε τυχαῖο ποὺ πολλὲς φορὲς τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Πέρασε τὸν χειμῶνα στὸ Μόναχο. ᾽Επέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ἌΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γυιοῦ της ὌΣΒΑΛΤ, πραγματικὰ μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: ῞Ενας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ δημιουργὸς ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας ὅμως νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα. ῞Ολο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθη τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐξεδόθη ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπὸ περίπου εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παλαιὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάσθη τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸν Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν ᾽Οκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). ᾽Εκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλὲς συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπεσκέφθη τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Αὔγουστου Στρίντμπεργκ. ῾Η ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
31
του εἰς τὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανῆ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπὸ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο! Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπὸ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τὴν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: ῾Η Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παρεστάθησαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸν θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γυιός του, Σίγκουρντ, ἐνυμφεύθη τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέργκλιοτ (11/10/1892). ᾽Εξεδόθη ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ἐπανακαταδύεται στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάννας ποὺ συνεχίζει νὰ εἶναι ἐρωτευμένη κτητικὰ μὲ τὸν σύζυγό της. ῾Ο Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶναι ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες
32
Ἑρρῖκος Ἴψεν
(1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεπτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸν Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ ῎Ιψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴν Ἁγία Γραφή! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύθη πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. ᾽Εξωμολογήθηκε στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν θὰ γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... ῞Ομως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία. Ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο. Σ᾽ ἐπίσκεψη τοῦ ἐπιμελητῆ Γιούλιους Ἐλίας (Sämtliche Werke), κατάφερε νὰ ψελλίσῃ τραγικώτατα: Δές! Δές τί κάμω! Κάθομαι δῶ καὶ μαθαίνω τὰ γράμματά μου -τὰ γράμματά μου! Ἐγὼ ποὺ ἤμουν κάποτε συγγραφέας...¹⁸
¹⁶Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition (1911-2). ¹⁷Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σ᾽ αὐτὸ τὸ σημείωμα. ¹⁸Βλ. ὅ.π., σελ. 228.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
33
Στὶς 23/05/1906, ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν πέθανε σ᾽ ἡλικία 78 ἐτῶν. Θάφτηκε μὲ τιμὲς στὸ νεκροταφεῖο τοῦ Ἄρεσλοῦντεν τῆς Χριστιανίας (Vår Frelsers gravlund = Κοιμητήριον τοῦ Σωτῆρος), στὴν ὁμήγυρη ἄλλων σημαντικῶν Νορβηγῶν τοῦ Πνεύματος καὶ τῆς Πολιτικῆς.
Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. [] ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
Σφυριὰ στὴ σφυριά, ξανά καὶ ξανά, ὡσότου φτάσῃ ἡ ὕστατη φορά. Πουθενά δὲ φαίνεται ἡ πρωινὴ ἡ ἀχτῖδα! Πουθενά τοῦ ἥλιου ἡ χρυσῆ ἡ ἐλπίδα! Τελευταία στροφὴ τοῦ λυρικοῦ ποιήματος: Ὁ μεταλλωρύχος (1851). Πάνω στὸν τάφο τοῦ Ἴψεν εἶναι χαραγμένο ἕνα σφυρί.
Τὸ χρονολόγιο ἀναπαράγεται μὲ πολυμεσικὸ ὑλικὸ στὴν ἱστοσελίδα: https://www.ibsen.gr
.
Οἱ πολεμιστὲς¹⁹ στὸ Χέλγκελαντ²⁰ η [1858· 8 ἔκδ.: 1898.²¹]
¹⁹Πρωτ. (HISe): hærmænd-ene < ἀρχαισκ. hermaðr < her (= στρατός) + maðr (= ἄνδρας), δηλαδὴ ἄνδρας τοῦ στρατοῦ, πολεμιστής· γενικώτερα μὲ τὴν ἑξῆς κιόλας ἔννοια: ἀνδρειωμένος/παλληκάρι. Κατὰ τοῦτο μεταφράζει ἡ Klingenfeld στὰ Γερμανικά: Die Helden (= ἥρωες, κοντινὴ ἀπόδοση μὲ τὰ παλληκάρια) auf Helgeland (Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙI, σελ. 1 -μᾶλλον ἀποκεῖ κ᾽ ἡ πρώτη ἀπόδοση τοῦ τίτλου στὴν Ἑλληνικὴ ἀπὸ τὸν Ντιτζόρτζιο τὸ 1939, βλ. σελ. 150, ὑπ. 159), ἐνῷ ὁ W. Archer ἀνάγεται στὸ ἀρχαιοσκ. πλαίσιο: The Vikings at Helgeland (Viking Edition, σελ. 17)· ὅμως, μές στὸ ἔργο οἱ λέξεις hærmændene καὶ vikinger δέν λειτουργοῦν πάντα ἐναλλάξιμα, παρὰ τὰ κατανοητὰ ἐπιχειρήματα (ὅ.π., σελ. 15-6· ἐδῶ, σελ. 42). Ἀπεφασίσθη ἐδῶ, λοιπόν, καί ἡ ἐτυμολογικῶς ἀκριβὴς ἀπόδοση. Ἡ ἴδια ἡ χρήση ἀποτελεῖ ἀρχαϊσμό· θ᾽ ἀνέμενε κάποιος τὴ λέξη: krigerne στὴ θέση της. ²⁰Ἀρχαιοσκ. Hálogaland. Τὸ ἔτυμο εἶναι ἀβέβαιο (βλ. de Vries, σελ. 206· 204). Ἄλλες παραδιδόμενες μορφές: Helland· Halogeland. ²¹Samlede værker, τόμ. ΙΙ, σελ. 1-114.
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἀπὸ τὸν πρόλογο γιὰ τὴ γερμ. μτφ 37
Ἀπὸ τὸν πρόλογο τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ γερμανικὴ μετάφραση²²
Καθὼς ἀφήνω νὰ δημοσιευθῇ ἐτούτη ἡ γερμανικὴ ἔκδοση μιᾶς ἐκ τῶν παλαιοτέρων δραματικῶν ἐργασιῶν μου, δέν θὰ ἦτο ἴσως περιττὸ νὰ διασαφήσω πὼς δέν ἔλαβα τὴν ὕλη γιὰ τὸ θεατρικὸν ἔργο ἐκ τοῦ ᾌσματος τῶν Νιμπελοῦνγκεν, ἀλλὰ ἐκ τοῦ συγγενοῦς ἀρχαιοσκανδιναβικοῦ τῶν Βέλσουνκγς· παρὰ ταῦτα, μερικῶς καὶ ἐξ ἐκείνου. Τὸ κύριο θεμέλιο τῆς ποιήσεώς μου ἑδράζεται μᾶλλον ἐπὶ τῶν διαφόρων, ἀκόμα παραδιδομένων ἰσλανδικῶν οἰκογενειακῶν σαγκῶν, ὅπου οἱ γνωστὲς ἐκ τοῦ ᾌσματος τῶν Νιμπελοῦνγκεν καὶ τῆς Σάγκας τῶν Βέλσουνγκς γιγαντιαῖες σχέσεις καὶ ἐξελίξεις ἀνάγονται συχνότατα στὶς ἀνθρώπινες διαστάσεις. Πιστεύω πὼς δύναμαι διὰ τοῦτο νὰ συμπεράνω ὅτι οἱ περιγραφεῖσες κατάστασεις καὶ συνθῆκες ἐντὸς τῶν δύο προαναφερθέντων δημιουργιῶν ἀποτελοῦν τυπικὸ παράδειγμα γιὰ τὸν ἀπὸ κοινοῦ ἀρχαιογερμανικὸ²³ βίο στὶς ἀπώτατες ἱστορικὲς ἐποχές. Ἂν ληφθῇ οὐσιωδῶς ὑπ᾽ ὄψιν τούτη ἡ παραδοχή, καταπίπτει κ᾽ ἡ μομφὴ πὼς αὐτὸ τὸ δρᾶμα ἀποσπᾷ τὸν ἐθνικό μας μυθολογικὸ κόσμο σὲ σφαῖρα στὴν ὁποία δέν ἀνήκει. Λιγώτερο τώρα ἀπὸ ἄλλοτε ἁρμόζουν ἐξιδανικευμένες καὶ σχετικῶς ἀπρόσωπες μυθικὲς μορφὲς στὴν ἐπὶ σκηνῆς παράσταση· ἀκόμη ὅμως κ᾽ ἔτσι, ἐσκόπευα μόνο νὰ παραστήσω τὸν βίο μας κατὰ τοὺς ἀρχαίους καιρούς, καὶ ὄχι τὸν μυθολογικό μας κόσμο.
²²Nordische Heerfahrt, σελ. (v-vi). ²³Πρωτ. (Nordische Heerfahrt): gesammt-germanisch.
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Ἀπὸ εἰσαγ. γιὰ τὴ Γιορ. στὸ Σούλ. 39
Ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ²⁴
⟨Τὸ 1854⟩ κατέφυγα στὴν ἴδια τὴν περίοδο τῶν σαγκῶν. ῞Ομως, οἱ βασιλικὲς σάγκες κ᾽ οἱ αὐστηρότερες ἱστορικὲς παραδόσεις ἐκείνης τῆς μακρυνῆς ἐποχῆς δέν μ᾽ αἰχμαλώτισαν..δέν μποροῦσα νὰ χρησιμοποιήσω γιὰ τὸν ποιητικό μου σκοπὸ κάτι ἀπὸ τὶς μάχες μεταξὺ βασιλέων, ὁπλαρχηγῶν, φατρίων καὶ φυλῶν. Αὐτὸ θὰ γινόταν ἀργότερα...²⁵ Ἀφ᾽ ἑτέρου, στὶς ἰσλανδικὲς οἰκογενειακὲς σάγκες εὑρῆκα ἐκεῖνο τὸ ἀνθρώπινο «ἔνδυμα» γιὰ τὶς διαθέσεις, τὶς ἰδέες καὶ τὶς σκέψεις ποὺ τότε μὲ ἀπασχολοῦσαν ἤ – κάπως περισσότερο κάπως λιγώτερο – σαφῶς εἶχα κατὰ νοῦν... Μὲ τοῦτες τὶς συνεισφορὲς Ἀρχαιονορβηγικοῦ λογοτεχνικοῦ ὑλικοῦ ἀπὸ τὴν προσωπογραφία τῆς ἐποχῆς τῶν σαγκῶν, δέν εἶχα ξαναέρθει σ᾽ ἐπαφή..- καλά-καλὰ δὲν τὶς γνώριζα οὔτε κατ᾽ ὄνομα! Τότε, ὅμως, ἔπεσε στὰ χέρια μου ἡ ἐξαιρετικὴ μετάφραση τοῦ Ν. Μ. Πέτερσεν²⁶ -τοὐλάχιστον ὡς πρὸς τὸ γλωσσικὸ ὕφος. Αὐτὰ τὰ οἰκογενειακὰ χρονικὰ μὲ τὰ ποικίλα περιστατικὰ καὶ τὶς σχέσεις ἀνάμεσα σὲ δύο ἄνδρες, δύο γυναῖκες, κοντολογίς: μεταξὺ δύο ἀνθρώπων, μοῦ συνέστησαν μιὰ προσωπική, περιπετειώδη, πραγματικὴ ζωή· βιώνοντας αὐτὲς τὶς ὡλοκληρωμένες, ἰδιάζουσες προσωπικότητες γυναικῶν κι ἀνδρῶν, ἐφανερώθη τὸ πρῶτο ἀδρὸ περίγραμμα τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ.
²⁴GS2, σελ. x-xiii· βλ. καὶ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, σελ. 41-3, ὅπου μεταφράζεται πλήρως τὸ κείμενο. ²⁵Ἐννοεῖ ἀκριβῶς τοὺς Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ καὶ τοὺς κατοπινοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. ²⁶Βλ. Petersen.
40
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τί μέρος ἀπὸ τὶς λεπτομέρειες ἐκείνου τοῦ δράματος ἔλαβε σχῆμα τότε μέσα μου, δέν γνωρίζω πιὰ νὰ τὸ περιγράψω... ᾽Αλλὰ θυμᾶμαι καλῶς πὼς οἱ δύο μορφές, ποὺ πρωτοεῖδα, ἦταν οἱ δύο γυναῖκες ποὺ ἀργότερα θὰ γίνονταν ἡ ΓΙ΄ΕΡΝΤΙΣ κ᾽ ἡ ΝΤ΄ΑΓΚΝΥ. Μές στὸ ἔργο θὰ ἐλάμβανε χώρα μιὰ μεγάλη παρέλαση ἀπὸ τρομακτικὲς καὶ μοιραῖες συγκρούσεις. Ἀπὸ ἄλλους χαρακτῆρες, ἄλλα πάθη καὶ σχέσεις ἔντονες, ἤθελα νὰ καταγράψω ὅ,τι μοῦ φάνταζε τυπικώτερο τῆς ζωῆς μέσα στὶς σάγκες· κοντολογὶς ἐπεδίωξα ν᾽ ἀναπαραγάγω δραματικὰ ἀκριβῶς ὅ,τι ἐπικὰ παραδίδει ἡ Βέλσουνγκασάγκα. Δέν κατέστρωσα τότε πλῆρες, συνεκτικὸ σχεδιάγραμμα. Ὅμως, μοῦ εἶναι ξεκάθαρο πὼς ἕνα τέτοιο θεατρικὸ ἔργο ἦταν τὸ πρῶτο ποὺ ἐπεχείρησα. Μεσολάβησαν πολλά ἐμπόδια· τὸ μεγαλύτερό τους ἦταν μᾶλλον προσωπικῆς φύσεως²⁷ καί, ἴσως, τὸ πλέον ἐπίμονο καὶ κρίσιμο· ἀλλὰ νομίζω πὼς δὲν ἦταν δίχως σημασία ὅτι ἐκεῖνον τὸν καιρὸ ἀσχολήθηκα μὲ λεπτομερῆ μελέτη τῆς συλλογῆς τοῦ Λάντσταντ: Νορβηγικὰ λαϊκὰ τραγούδια,²⁸ δημοσιευμένη λίγα χρόνια πρωτύτερα.²⁹ Ἡ διάθεσή μου περισσότερο συμβάδιζε μὲ τὸν λογοτεχνικὸ ρωμαντισμὸ τοῦ Μεσαίωνος, παρὰ μὲ τὰ γεγονότα στὶς σάγκες, μὲ τὴν ποιητικὴ παρὰ τὴν πεζολογικὴ σύνθεση, μὲ τὸ μουσικὸ στοιχεῖο τῆς γλώσσας στὶς ἡρωικὲς μπαλλάντες παρὰ μὲ τὴν ἠθογραφία ἀπὸ τὶς σάγκες.
²⁷Ἴσως ἀναφέρεται σὲ δικές του ἐρωτικὲς ἱστορίες πρὶν ἀπὸ τὴ γνωριμία μὲ τὴ γυναῖκα του Σουζάνα Τούρεσεν. ²⁸Βλ. NF. ²⁹Henrik Ibsen, Om kjæmpevisen og dens betydning for Kunstpoesien (= Γιὰ τὴν ἡρωικὴ μπαλλάντα καὶ τὴ σημασία της ὡς πρὸς τὴν ἔντεχνη Ποίηση), Illustreret Nyhedsblad, 10 καὶ 17/05/1857· γιὰ τὴ μετάφραση, βλ. Ὄλαφ Λίλιεκρανς, σελ. 237-259.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Πρόσωπα
41
Πρόσωπα
῎ΕΡΝΟΥΛΦ³⁰ τῶν Φιόρδ, ἄποικος στὴν Ἰσλανδία. Σ΄ΙΓΚΟΥΡΝΤ³¹ ὁ ΙΣΧΥΡΟΣ, ἀρχηγὸς ὁμάδας ἐπιδρομέων.³² ΑΡΧΗΓΟΣ³³ ΓΚΟ˜ΥΝΝΑΡ,³⁴ πλούσιος γαιοκτήμονας στὸ Χέλγκελαντ. ΘΟ˜ΥΡΟΛΦ,³⁵ ὁ νεώτερος γυιὸς τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ. ΝΤΆΓΚΝΥ,³⁶ ἡ κόρη τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ. ΓΙ΄ΕΡΝΤΙΣ,³⁷ ἡ θετὴ κόρη τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ,
³⁰Πρωτ. (HISe): Ørnulf < ἀρχαιοσκ. Ǫrnulfr < ǫrn (= ἀετός) + úlfr (= λύκος)· ὄνομα ἀναφερόμενο σὲ πολλὲς σάγκες. ³¹Πρωτ. (HISe): Sigurd < ἀρχαιοσκ. Sigurðr < sigr (= νίκη) + varðr (μετοχὴ παρακειμένου τοῦ verja = προστατεύω)· βλ. de Vries, σελ. 474· Wiktionary. Ὁ Σίγκουρντ Φώβνεσμπάνε (= ὁ χαμὸς τοῦ δράκου Φῶβνε) εἶναι βασικὸς ἥρωας τῆς Βέλσουνγκασάγκα καὶ τῆς ἐδδικῆς ποιήσεως. ³²Πρωτ. (HISe): Søkonge < ἀρχαιοσκ. sækonungr < sær (= θάλασσα/πόντος) + konungr (= βασιλεύς, πρβλ νορβηγικὸ konge, ἀγγλικὸ king καὶ γερμανικὸ König). Bλ. ἐπίσης Τάφο τοῦ πολεμιστῆ, σελ. 35, ὑπ. 20. ³³Πρωτ. (HISe): herse < ἀρχαιοσκ. hersir· τοπικὸς ἀρχηγὸς ὁμάδας πολεμιστῶν. Βλ. Zoëga, σελ. 196. ³⁴Πρωτ. (HISe): Gunnar· πρβλ ἀρχαιοσκ. gunnr/guðr (= ἀγῶνας, συσχετιζόμενο ἐτυμολογικὰ μὲ τὸ θείνω)· βλ. de Vries, σελ. 195. Συνεπῶς διαγιγνώσκεται ἐξ ἀρχῆς λεπτὴ εἰρωνεία βάσει τῆς πλοκῆς. Ἀναφέρεται στὶς σάγκες. ³⁵Πρωτ. (HISe): Thorolf < ἀρχαιοσκ. Þórolfr < Þór- (πρβλ Þórr/Þunnar, τὸν Θώρ, τὸν θεὸ τοῦ κεραυνοῦ· βλ. de Vries, σελ. 618) + úlfr. Στὴ Σάγκα τοῦ ῎Εγκιλ, ὁ Θοῦρολφ εἶναι θεῖος τοῦ κεντρικοῦ ἥρωα. ³⁶Πρωτ. (HISe): Dagny < ἀρχαιοσκ. Dagný < dag- (= ἡμέρα) + -ny (= νέος). Ἀναφέρεται σὲ σάγκες. ³⁷Πρωτ. (HISe): Hjørdis < ἀρχαιοσκ. Hjǫrdís < hjǫrr (= ξίφος) + dís (= θηλυκὴ θεότητα)· βλ. de Vries, σελ. 234· 77. Ἀναφέρεται σὲ σάγκες.
42
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΑΓΡΟΤΗΣ Κ˜ΩΡΕ,³⁸ ἕνας ἀπὸ τὸ Χέλγκελαντ. ῎ΕΓΚΙΛ,³⁹ ὁ τετράχρονος γυιὸς τοῦ ΓΚΟΥΝΝΑΡ. ΟΙ ΕΞΙ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΙ ΓΥΙΟΙ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ. ΑΝΔΡΕΣ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ καὶ τοῦ ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ. ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ, ΥΠΗΡΕΤΕΣ,⁴⁰ ΥΠΗΡΕΤΡΙΕΣ, ΠΑΡΑΝΟΜΟΙ κ.λ. Ἡ δράση ἐκτυλίσσεται κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἕρικ Μπλοῦεξ,⁴¹ πλησίον τοῦ οἴκου τοῦ ΓΚΟΥΝΝΑΡ στὴ Βόρεια Νορβηγία.⁴² [Σημείωμα γιὰ σημαντικοὺς ὅρους: Κατὰ τὸν 9ο αἰῶνα, οἱ «ποντοπόροι» Ἀρχαιοσκανδιναβοὶ⁴³ κατέλαβαν ἀκόμα καὶ νησιὰ τῆς Μεσογείου· ἕν᾽ ἀπὸ τὰ ὀνόματά τους: vikingr, δηλαδὴ λῃστὲς τῆς θάλασσας/πειρατές· τὸ ἔτυμον ἀνάγεται μᾶλλον στὴ λέξη: vik (= κόλπος), ἂν κ᾽ ὑπάρχῃ ἡ συσχέτιση μὲ τὴ λατινή: vicus (= χωριό).⁴⁴ Ἀπεδείχθησαν κ᾽ ἔμποροι ἱκανώτατοι ὥς τὴ Μέση Ἀνατολή, γιὰ τὴν πώληση τῶν λαφύρων (σοδειῶν, σκλάβων). Πέραν τῶν πλουσίων ἀρχαιολογικῶν εὑρημάτων, περιεσώθησαν καὶ σημαντικὰ μνημεῖα τοῦ λόγου· μεταξὺ αὐτῶν, ἡ σκαλδικὴ ποίηση κ᾽ ἐκείνη τῶν σαγκῶν, ὅπου ὑμνοῦνται κατορθώματα βασιλιάδων καὶ πολεμιστῶν. Τὸ ἔτυμον τῆς λέξης skáld (= ποιητής) εἶναι ἀβέβαιο: (α΄) < *skaÞla (= ἀφήγηση) ἢ (β΄) schelder (= περιπλανώμενος ὀργανοπαίκτης) ἢ (β΄) *skawaðla (= τὸ σημαῖνον, ὁ χρησμῳδός)· γιὰ τὴ saga (= ἀφήγηση/ἀναφορά) πρβλ: segja = λέγω/κοινοποιῶ.⁴⁵
³⁸Πρωτ. (HISe): Kåre < ἀρχαιοσκ. Kári («σγουρομάλλης»). ³⁹Πρωτ. (HISe): Egil < ἀρχαιοσκ. Egill, ἀπ᾽ τὴ ρίζα agi ποὺ δηλώνει φόβο, ἢ τὴν egg (= γωνία)· βλ. de Vries, σελ. 95· 94· 3. ⁴⁰Πρωτ. (HISe): huskarle, ἐλεύθεροι ὑπηρέτες κι ὄχι δοῦλοι. ⁴¹Ἀρχαιοσκ. Eiríkr blóðöx (895-954)· γυιὸς τοῦ βασιλιᾶ τῆς Νορβηγίας Χάραλτ Χώρφαγκρε († περίπου 940). ⁴²Ἀρκετὰ βορειότερα τοῦ Τρόντχαϊμ, λίγο κάτω ἀπὸ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, μὲ διάσπαρτες νησίδες νὰ χαρακτηρίζουν τὸ τοπίο. ⁴³Νορβηγοί, Σουηδοί, Δανοί... Ὁ Ἴψεν περιορίζεται στοὺς Νορβηγούς. Γιὰ ἐξηγητικὴ ἀνάλυση τῆς ὁρολογίας, βλ. Altnordische Philologie, σελ. 24-6. ⁴⁴Βλ. de Vries, σελ. 662-3. Στὴ μτφ, ἡ λέξη πεζογραφεῖται καὶ χρησιμοποιεῖται ὡς κατηγορηματικὸς κυρίως προσδιορισμός, δηλαδὴ παροδικὴ ἰδιότητα καθὼς λειτουργοῦν ὡς ἅρπαγες κ᾽ ἐπιδρομεῖς οἱ hærmænd (= πολεμιστές). ⁴⁵Βλ. ὅ.π., σελ. 481· 459· 467.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Πρόσωπα
43
Σάγκες ἀναφερόμενες συχνὰ στὶς ὑποσημειώσεις: (α΄) Ἡ Βάτνσντελασάγκα (Vatnsdœla saga) εἶναι γενεαλογικὸ χρονικό (9ος -10ος αἰ.), μὲ κεντρικὸ πρόσωπο τὸν γερο-Ἴνγκεμουντ Θωρστάινσσον, ἄποικο στὸ Βάτνσντελ τῆς βόρειας Ἰσλανδίας. (β΄) Ἡ Βέλσουνγκασάγκα (Vǫlsunga saga) ἀφηγεῖται τὴ μοῖρα τῶν ἀπογόνων τοῦ βασιλιᾶ Βέλσουνγκ μ᾽ ἐπίκεντρο τὴ Σίγκνυ, τὸν δίδυμο ἀδερφό της Σίγκμουντ, τὸ γυιό τους Σίνφιολτε (ποὺ καίει μές στὸ σπίτι του τὸν βασιλιᾶ Σίγγαϊρ καὶ σύζυγο τῆς Σίγκνυ), καθὼς καὶ τὸν Σίγκουρντ Φώβνεσμπάνε, τὸν μνηστῆρα τῆς Μπρούνχιλντ (Βρουνχίλδης). (γ΄) ῾Η Σάγκα τοῦ Γκούννλαουγκ καταπιάνεται μὲ τὸν ἀνεκπλήρωτο ἔρωτα μεταξὺ τοῦ σκάλδου Γκούννλαουγκ (Gunnlaug Ormstunge) καὶ τῆς Χέλγκας τῆς ῎Ομορφης. (δ΄) Ἡ Σάγκα τοῦ Ἔγκιλ (Egils saga Skallagrímssonar) ἔχει ὡς βασικὸν ἥρωα τὸν σκάλδο Ἔγκιλ Σκάλλαγκρίμσσον. Ἡ πλοκὴ εἶναι διμερής: γιὰ τὴν ἐγκατάσταση τῆς οἰκογένειας τοῦ Ἕρικ στὴν Ἰσλανδία καὶ γιὰ τὶς περιπλανήσεις τοῦ σκάλδου. (ε΄) Ἡ Λάξντελασάγκα (Laxdœla saga) ἀποτελεῖ γενεαλογικὸ χρονικὸ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν ἀποικισμῶν στὴν Ἰσλανδία ὥς τὸ 1000 περίπου. Δεσπόζουν οἱ μορφὲς τοῦ γενναίου Κιάρταν Ὄλαφσσον καὶ τῆς περήφανης Γκούντρουν Ὄσβιβσντόττερ ποὺ βάζει τὸν ἄντρα καὶ τὸν ἀδερφό της νὰ σκοτώσουν τὸν Κιάρταν. Ἔχει μείνει σχεδὸν παροιμιώδης ἡ φράση τῆς Γκούντρουν: Φάνηκα ὁ μεγαλύτερος ἐχθρὸς γιὰ κεῖνον ποὺ ἀγαποῦσα πιότερο. (στ΄) Ἡ Νιώλσσαγκα (Njáls saga) χωρίζεται σὲ δύο μέρη· στὸ πρῶτο, τὰ βασικὰ πρόσωπα εἶναι οἱ δυὸ φίλοι πολεμιστὲς Γκοῦνναρ Χωμούνταρσον καὶ Νιὼλ Θωργκάιρσσον. Οἱ μηχανορραφίες τῆς γυναίκας τοῦ Γκοῦνναρ, Χάλλγκερντ, τὸν ἀναγκάζουν νὰ ὁρκισθῇ πὼς θὰ ἐγκαταλείψῃ τὴ χώρα γιὰ τρία χρόνια. Ὅμως ἐπιστρέφει παρὰ τὸν ὅρκο του καὶ σκοτώνεται σὲ μιὰ μεγαλειώδη μάχη μὲ τοὺς ἀντιπάλους του. Τὸ δεύτερο μέρος ἀσχολεῖται μὲ τὶς ὑποθέσεις τοῦ Νιὼλ ποὺ καίγεται μαζὶ μὲ τὴ γυναῖκα καὶ τοὺς γυιούς του μές στὴν αἴθουσα τοῦ οἴκου του. Ἐν τέλει, οἱ ἐχθροὶ κ᾽ οἱ συγγενεῖς συμφιλιώνονται κατὰ τὸ νεοεισαχθὲν πνεῦμα τοῦ Χριστιανισμοῦ. (ζ΄) Ἡ Χάιμσκρίνγκλα (Heimskringla) ἀποτελεῖ συλλογὴ σαγκῶν γιὰ Νορβηγοὺς βασιλιάδες καὶ πολεμιστὲς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Βίκινγκ ὥς καὶ τὸν 12ο αἰῶνα.]
.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Πράξη πρώτη
45
Πράξη πρώτη
Ψιλοκρεμαστὴ ἀκτὴ ποὺ χάνεται στὸ βάθος ἀπότομα κάτω μές στὴ θάλασσα. Στ᾽ ἀριστερὰ λεμβοστάσιο, στὰ δεξιὰ λόφοι καὶ δάση. Τὰ κατάρτια δύο πολεμικῶν πλοίων φαίνονται κάτω στὸν κόλπο· πέρα πρὸς τὰ ἔξω δεξιὰ ὕφαλοι καὶ νησάκια· ἡ θάλασσα ταραγμένη πολύ -χειμῶνας μὲ χιονόπτωση κι ἄνεμο.
῎Ερχεται ὁ ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ πάνω, ἀπὸ τὰ πλοῖα· φοράει ἄσπρο χιτῶνα μ᾽ ἀργυρὴ ζώνη, σκούρα γαλάζια κάππα, σκελέα, ποδήματα ἀπὸ δέρμα κι ἀτσαλένιο κράνος· στὰ πλευρό του κρέμεται κοντὸ ξίφος. Ὁ ΕΡΝΟΥΛΦ ἐμφανίζεται ἀμέσως μετὰ ἀνάμεσα στοὺς λόφους, ντυμένος μὲ σκουρόχρωμο χιτῶνα ἀπὸ δέρμα ἀρνιοῦ, μ᾽ ἀτσαλένιο θώρακα, περικνημίδες, δερμάτινα ποδήματα καὶ μάλλινες κάλτσες· στοὺς ὤμους κοκκινοκαφετιὰ κάππα μὲ τὴν κουκοῦλα τραβηγμένη πάνω ἀπὸ τὸ κράνος, ὥστε τὸ πρόσωπο νἆναι κρυμμένο· ψηλὸς καὶ γεροδεμένος πολύ, μὲ μακριὰ ἄσπρη γενειάδα, γέρος καὶ λίγο κυρτωμένος· ὡπλισμένος μὲ στρογγυλὴ ἀσπίδα, σπαθὶ καὶ δόρυ.
῾Ο ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ μπαίνει πρῶτος, κοιτάει τριγύρω, πέφτει τὸ βλέμμα στὸ λεμβοστάσιο, πάει γοργά κατακεῖ καὶ προσπαθεῖ νὰ σπάσῃ τὴν πόρτα.
ΕΡΝΟΥΛΦ (Φανερώνεται ἀπὸ τοὺς λόφους, σαστίζει σὰ βλέπῃ τὸν ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ – μοιάζει νὰ τὸν γνωρίζῃ –, κατηφορίζει καὶ φωνάζει): Στὴν ἄκρη, πολεμιστή!
46
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ (Γυρίζει, βάζει τὸ χέρι στὸ σπαθὶ κι ἀπαντάει:) Θἆταν ἡ πρώτη φορά, ἂν τὄκανα! ΕΡΝΟΥΛΦ: Πρέπει καὶ θὰ τὸ κάνῃς! Ἔχω ἀνάγκη τὸ μέρος, γιὰ νὰ περάσουνε τὴ νύχτα οἱ ξεπαγιασμένοι μου ἄντρες. ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Κ᾽ ἐγὼ τὄχω γιὰ μιὰν ἀποκαμωμένη γυναῖκα. ΕΡΝΟΥΛΦ: Οἱ ἄντρες μου ἀξίζουν περισσότερο ἀπὸ τὴ γυναῖκα σου! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Τότε πρέπει νὰ τιμᾶνε πολύ τοὺς παράνομους⁴⁶ στὸ Χέλγκελαντ! ΕΡΝΟΥΛΦ (Σηκώνει τὸ δόρυ): Ἀκριβά θενὰ πληρώσῃς τὸ λόγο σου ἐτοῦτο! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ (Τραβάει τὸ σπαθί): Τώρα τὴν πάτησες, γέρο!
῾Ο ΕΡΝΟΥΛΦ ὁρμάει καταπάνω του, κι ὁ ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ ἀμύνεται.
῾Η ΝΤΑΓΚΝΥ καὶ κάποιοι ΑΝΔΡΕΣ τοῦ ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ ἔρχονται ἀπὸ τὴν παραλία· οἱ ΕΞΙ ΓΥΙΟΙ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ ἐμφανίζονται ἀπὸ τοὺς λόφους δεξιά.
ΝΤΑΓΚΝΥ (Λίγο πιὸ μπροστά, ντυμένη μὲ κόκκινο φόρεμα, σκούρα γαλάζια κάππα καὶ γούννινη κουκοῦλα· φωνάζει κάτω στὰ πλοῖα): Πάνω, ὅλοι σας, ἄντρες τοῦ Σίγκουρντ! Ὁ ἄντρας μου πολεμάει μὲ ξένο! ΟΙ ΓΥΙΟΙ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ: Ἐλᾶτε γιὰ βοήθεια στὸ γέρο!
⁴⁶Πρωτ. (HISe): skoggangsmænd, δηλαδὴ ἕνας σὲ καθεστὼς ἀποκλεισμοῦ ἀπὸ τὴν κοινωνία· πρβλ καὶ τὴν κατάσταση τοῦ ἥρωα στὸν Πέερ Γκύντ, Γ΄ πράξη.
Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ: Πράξη πρώτη
47
ΟΙ ΓΥΙΟΙ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ κατηφορίζουν.
ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ (Στοὺς ΑΝΔΡΕΣ του): Σταθῆτε! Τὸν καταφέρνω καὶ μόνος μου! ΕΡΝΟΥΛΦ (Στοὺς ΓΥΙΟΥΣ του): Ἀφῆστε με νὰ παλέψω μὲ τὴν ἠρεμία μου! Θὰ δῶ τὸ αἷμα του ⟨νὰ χύνεται⟩! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Πρῶτο θὰ δῇς τὸ δικό σου! Ὁ ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ πληγώνει τὸν ΕΡΝΟΥΛΦ στὸ χέρι καὶ τοῦ πέφτει τὸ δόρυ.
ΕΡΝΟΥΛΦ: Καλά σημάδεψες, πολεμιστή! ᾽Εσὺ τὸ ξίφος σου γοργογυρίζεις καὶ κόβει τὸ δικό σου χτύπημα πολύ· ὁ ἴδιος αὐτός ὁ Ἰσχυρὸς ὁ Σίγκουρντ μεγάλη θένα πάρῃ ἀπὸ σένα ντροπή! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ (Χαμογελῶντας ): Τότε ἡ ντροπὴ θἄτανε ⟨συνάμα⟩ κ᾽ ἡ τιμή του! ΟΙ ΓΥΙΟΙ τοῦ ΕΡΝΟΥΛΦ (Μὲ μιὰ φωνὴ ἔκπληξης ): Ὁ Σίγκουρντ ὁ ἴδιος! Ὁ Σίγκουρντ ὁ Ἰσχυρός! ΕΡΝΟΥΛΦ: Μὰ τὸ χτύπημά σου ἦταν πιό κοφτερὸ τὴ νύχτα π᾽ ἅρπαξες τὴν κόρη μου τὴν Ντάγκνυ!⁴⁷ Ὁ ΕΡΝΟΥΛΦ ρίχνει τὴν κουκοῦλα πίσω.
⁴⁷Πρωτ. (HISe): den nat, du rante Dagny, min datter (= τὴ νύχτα π᾽ ἅρπαξες τὴν Ντάγκνυ, τὴν κόρη μου)· προτιμήθηκε ὁ ἀναδιπλασιασμὸς τοῦ ἄρθρου, γιατὶ πρόκειται γιὰ μοτίβο ἀπὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὲς σάγκες καὶ νορβηγικὲς λαϊκὲς μπαλλάντες.
48
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ καὶ ΑΝΔΡΕΣ του: Ὁ Ἔρνουλφ τῶν Φιόρδ! ΝΤΑΓΚΝΥ (Χαρούμενη, μὰ καὶ μ᾽ ἔκφραση ἀνησυχίας ): Ὁ πατέρας καὶ τ᾽ ἀδέρφια μου! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Στάσου ἥσυχη πίσω μου. ΕΡΝΟΥΛΦ: Δέν εἰν᾽ ἀνάγκη. (Πλησιάζει τὸν ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ.) Ἀναγνώρισα τὸ πρόσωπο σὰν ἔπεσε τὸ βλέμμα μου πάνω σου, καὶ γι᾽ αὐτό ξεκίνησα τὸν ἀγῶνα· ἤθελα νὰ δῶ ἂν ἀληθεύῃ ἡ φήμη ποὺ λέει πὼς εἶσαι ὁ τολμηρότερος ἀγωνιστὴς στὴ Νορβηγία. Τώρα, ἂς φιλιώσουμε οἱ δυό μας! ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Τὸ καλύτερο, ἂν μποροῦσε νὰ γίνῃ. ΕΡΝΟΥΛΦ: Νά τὸ χέρι μου. Εἶσαι ἀνώτερος πολεμιστής· τόσο δυνατὰ ποτέ δὲν ξαναχτύπησαν τὸ γερο-Ἔρνουλφ. ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ (Πιάνει τὸ προτεταμένο χέρι): Ἂς εἶν᾽ αὐτὸ τὸ τελευταῖο χτύπημα σπαθιοῦ ἀνάμεσά μας. Κ᾽ ἔτσι σὲ καλῶ νὰ κρίνῃς ὁ ἴδιος τὸ ζήτημα· εἶσαι πρόθυμος νὰ θέσῃς τοὺς ὅρους; ΕΡΝΟΥΛΦ: Εἶμαι, κι ἀμέσως θὰ σβήσῃ ἡ διαφορά. (Στοὺς ὑπολοίπους :) Ἂς μάθουν ὅλοι λοιπὸν τὸ ζήτημα. Πέντε χειμῶνες πίσω,⁴⁸ ὁ Σίγκουρντ κι ὁ ἀρχηγὸς Γκοῦνναρ ἔφτασαν βίκινγκ στὴν Ἰσλανδία καὶ βρῆκαν καταφύγιο γιὰ τὸ χειμῶνα στὸν οἶκο μου. Τότε, ὁ Γκοῦνναρ μὲ βία πῆγε κι ἅρπαξε τὴ θετή μου κόρη Γιέρντις· ἀλλὰ ἐσύ, Σίγκουρντ, πῆρες τὴν Ντάγκνυ, τὸ ἴδιο μου τὸ παιδί, καὶ σάλπαρες μαζί της. Γιὰ τοῦτο καταδικάζεσαι νὰ δώσῃς τρακόσια ἀργυρὰ νομίσματα, κ᾽ ἔτσι νὰ λάβω ἱκανοποίηση γιὰ τὴν ἀδικία σου. ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Λίγα μοῦ φαίνεται ὅ,τι ζητᾶς· τὰ τρακόσια νομίσματα θὰ τὰ βγάλω καὶ θὰ τὰ βάλω μές σὲ μεταξένιο
⁴⁸Στὴν ἀρχαιοσκ. κοινωνία, οἱ ἴδιες οἱ χρονιὲς λογαριάζονταν μὲ τοὺς χειμῶνες, ὅπως καὶ τὰ ἡλικιακὰ ἔτη τῶν ἀνδρῶν, ἐνῷ τῶν γυναικῶν μὲ τὰ καλοκαίρια.
.
Περιεχόμενα
Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γενικὲς σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συντμήσεις-σύμβολα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἀπὸ τὸν πρόλογο τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ γερμανικὴ μετάφραση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πρόσωπα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη δεύτερη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη τρίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη τέταρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [Πρόσωπα] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύλληψη, πρώτη παράσταση, ἔκδοση . . . . . . . . . . Ἀνάλυση τοῦ ἔργου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περιεχόμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 15 17 19 37 39 41 45 75 99 121 139 141 147 151 155
.
.
ibsen.gr
ΓΙΕΡΝΤΙΣ: Τί θές; ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Νὰ σοῦ πῶ μιὰ σάγκα. ΓΙΕΡΝΤΙΣ: Εἶναι λυπηρή; ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ: Λυπηρὴ καθὼς ἡ ζωὴ ἡ ἴδια. Γ’ πράξη, σελ. 111.