Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ
Θεατρικὸ ἔργο σὲ πέντε πράξεις Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ
᾽Εξώφυλλο: Περίγραμμα τοῦ θυρεοῦ τῶν Γκύλντενλέβε. ᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἴψεν ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Fru Inger til Østråt, Skuespil i fem handlinger. Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2019
ISBN: 978-618-84203-5-9
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ Fru Inger til Østråt Θεατρικὸ ἔργο σὲ πέντε πράξεις Skuespil i fem handlinger
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2019
.
ΛΑΙΔΗ ΙΝΓΚΕΡ: Der er ingen Κανένας δὲν ὑπάρχει mellem Gud og menneskene! ἀνάμεσα σὲ Θεὸ κι ἀνθρώπους!¹ Ε΄ πράξη, σελ. 162.
1. Ἢ κάπως πιό ἐλεύθερα: Κανείς νὰ μεσιτεύῃ γιὰ τὸν θνητὸ στὸ θεῖο!
.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
FIØ
HISe Samlede værker
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Fru Inger til Østråt, skuespil i fem handlinger, anden gennemsete og rettede udgave, Forlag af den Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), København 1874. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.
Μεταφράσεις: Oxford Ibsen MultiIbsen Sämtliche Werke
Viking Edition
Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. The Multilingual Ibsen, Univerisity of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903. The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911.
10
Ἀγριόπαπια
Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ
Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Κατιλίνας
Μικρὸς Ἔγιολφ Νόρμα
Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες
Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί Πέερ Γκύντ
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Βιβλιογραφία
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση
11
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2018. Ἱστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο:
CCI
Clurman Figueiredo Gosse Heiberg
Hοkstad
Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Koht
The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, mennesket og masken, Aschehoug, Oslo 2010. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Charles Scribner᾽s sons, New York 1908. Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Øyvind Hokstad, Ibsen i Hellas, en studie av Ibsens popularitet i Athen og Pireus i 1920-åra, Masteroppgave i historie, NTNU, Trondheim 2014. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931.
12
Meyer Μόσχος
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Suffolk 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp
Haugen
NAOB
ODS SNL
Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung, τόμ. I-II, Heidelberg 1910. Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Ordbog over det Danske sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods Store Norske Leksikon, https://snl.no
Γενικώτερα: LSJM
Nestle-Aland
A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Βιβλιογραφία
13
Septuaginta, edidit Alfred Rahlfs, editio altera Robert Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Λογεῖον http://logeion.uchicago.edu Σφίγξ http://sphinx.metameat.net RahlfsHanhart
.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
Ἂν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπ᾽ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξη ἀπόδοση. Ἡ μετάφραση βασίστηκε στὴ δεύτερη ἔκδοση τοῦ πρωτοτύπου (βλ. FIØ) ἀπ᾽ τὶς κριτικὲς ἐκδόσεις: HISe· Samlede værker, τόμ. Ι, σελ. 217-378. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen· NAOB, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Στὴν ἐργασία βοήθησαν ἡ ἀγγλικὴ μτφ: Viking Edition, τόμ. I, σελ. 21-187 (ἀπ᾽ τὸν Ch. Archer) κ᾽ ἡ γερμανική: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. 35-144 (τῆς Em. Klingenfeld). Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγξ.
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ τονιζόμενες στὸν καθημερινὸ λόγο), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,² ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸ στιχηρὸ λόγο... Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ὀνόματα ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται, παρὰ τὰ κεφαλαῖα, γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας καὶ τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ ΘΑΠ (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὴ Σύλληψη, πρώτη παράσταση κ᾽ ἔκδοση καὶ τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπ᾽ τὴν ἔκδ. HISe· Samlede værker, τόμ. Ι, σελ. v-vi, τὶς εἰσαγωγὲς καὶ τὶς σημειώσεις τῶν ἀγγλικῶν μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 17-20· 692-7· Viking Edition, τόμ. I, σελ. 3-18, τῆς γερμανικῆς: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. xii-xvi, τὸ σύγγραμμα: CCI, σελ. 6-8· 15-6, τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ: Breve, καὶ τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· Clurman· SNL. Τὰ ἐδάφια τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὴν ἔκδ. Rahlfs-Hanhart· τῆς Καινῆς τῶν Nestle-Aland.
2. Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Συντμήσεις-σύμβολα
17
Συντμήσεις-σύμβολα
ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· τὸ σύμβολο * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, μή μαρτυρημένο τύπο.
.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!³ Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες⁴ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁵
Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοί χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁶
3. Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. 4. Τρόλλ: Δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. 5. Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. 6. Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθειά νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀποτέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κίεβου στὴ Ρωσία, ἰδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καὶ τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως τὸ Βυζάντιο μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους... Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίστηκαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπόμενους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὖχε ἐποικιστῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσης, περισώθηκαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸ 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνιστικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ περίοδο, μελετῶντας την κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. Ἡ σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴ γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσα τῆς ἐπικράτειας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φεροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλύτερης τῶν
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
21
ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἀντίστοιχο μὲ τὴ δική μας Καθαρεύουσα – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰώνα: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (ξυλείας) καὶ στὴ ναυτιλία. Ἡ ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί σ᾽ ἐπίπεδο δημιουργῶν, μὰ καί σ᾽ ἐπίπεδο γλώσσας καὶ δομῶν. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος (Χένρικ) Γιόχαν Ἴψεν, στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σιέν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (τοῦ σημερινοῦ Ὄσλο). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τά, συνολικὰ ἕξι, παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερής του ἀδερφῆς, Χέντβιγκ-Κατερίνας, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σιὲν ἦταν, τὰ παιδικά μου χρόνια, μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... Ἕξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια, ἀναγκαστικά, μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σιέν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸ μικρὸν Ἑρρῖκο, ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφές, ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων...
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργαστῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. Ἐκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλούστιου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνα. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τό «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπ᾽ τὴ μάνα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ἦρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε βαθύτατα στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστική ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶν᾽ ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.
7. Ἀδὰμ Ἔλενσλέγκερ (1779-1850). Ρομαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
23
Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς Ἀριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). Ἀκολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Ὄλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα... Διωρίστηκε συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης, ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων ἀπ᾽ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιᾶ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ Νύχτα τ᾽
8. Bjørnstjerne Martinius Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης καὶ δραματουργός. Ὁ Μπγιέρνσον, ὁ Ἴψεν, ὁ Ἰωνᾶς Λῆ (1833-1908) κι ὁ Ἀλεξάντερ Κίλλαντ (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) γιὰ τὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. 9. 1824-69· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. 10. 1818-70· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν. 11. Εὐγένιος Σκρίμπ (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἁγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπ᾽ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπ᾽ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. Ἕνα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ -ἀποτυχία. Ἔγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. Ἡ ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπ᾽ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν, τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Ἠ ἐπαφή του μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ βαθύτατα τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικά του δράματα ἡ, συχνὰ συγκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ σκηνικὰ πρόσωπα... Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλα Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας, μιὰ σαρκαστικώτατη κωμῳδία τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν. Ἐπιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν
τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (Γαλλικά: pièce bien faite· Ἀγγλικά: wellmade play). Ἀμφίβολο, κατὰ πόσον ὁ Ἴψεν ἐπηρεάστηκε ἄμεσα ἀπ᾽ τὴν τεχνοτροπία, ἂν καὶ τὴ γνώριζε. Βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. 12. Νορβηγίδα συγγραφέας (1813-95)· ἡ μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Ἑρρίκου Βέργκελαντ (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια τῆς χώρας κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
25
Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρή ἐπιτυχία. Σύντομα (11/08/1857) προσλήφθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μά, δυστυχῶς, διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο... Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθηκε τὴ Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδόθηκαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο, τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτήρας ἀπ᾽ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα) διατυπώνοντας, ὅμως, τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν, δεχόμενος δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση· ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐκδόθηκε Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, δέχτηκε μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπ᾽ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κι ἀκολούθησαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες... Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν, σὲ βιβλίο, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσλήφθηκε λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ἄλλο ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό.
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἀκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη... Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπρὰντ ἐκδόθηκε ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Κείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, ὕστερ᾽ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφή, μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς σύνδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικές ἐμπειρίες κι ἀτομική πνευματικὴ ζύμωση.
13. Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. 14. Δανὸς θεωρητικὸς καὶ κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὶς μελέτες του περὶ τῶν Κυριωτέρων ρευμάτων τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰώνα [Hovedstrøminger det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII. Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε αἰσθητικὰ τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 19ου αἰώνα στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸ Ρομαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰώνα. Ἐπίσης εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν κ᾽ ἦταν ἀπ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῆς σειρᾶς Ἁπάντων: Sämtliche Werke (βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 31).
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
27
Ὁ Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δυὸ νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους... Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας ἐκδόθηκε πραγματοποιῶντας καλές πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε, ἐν τέλει, δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπ᾽ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸ Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε, μὲ τὰ ἔσοδά του, ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπ᾽ τὶς καινούργιες συνθῆκες!.. Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιχ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες του, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τὸν Αὐτοκράτορα καὶ Γαλιλαῖο, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. Ἕνα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐκδόθηκε συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σ᾽ αὐτή τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸ στίχο, περνῶντας ἔπειτα πλήρως στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μεταφράστηκαν στὰ Γερμανικὰ τὰ
15. Βλ. H. Ibsen-B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρα (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἐκδόθηκε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν (Παγκόσμια Ἔκθεση τῆς Βιέννης). Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπ᾽ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸ Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεκδόθηκε Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ὕστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανέκδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. Ἡ ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαραστάθηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπ᾽ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. Ἀνέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δούκας Γεώργιος Β΄ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διακόπηκε γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Ἐκδόθηκε τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. Ἔγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). Ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸ χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα χρόνο. Κυκλοφόρησε, ὡς βιβλίο, τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
29
κεντρικῆς ἡρωΐδας, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία -δέν εἶν᾽ ἄλλωστε τυχαῖο πού, πολλές φορές, τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Τὸ χειμῶνα τὸν πέρασε στὸ Μόναχο. Ἐπέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΆΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γιοῦ της ΄ΟΣΒΑΛΤ, πραγματικά μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ συγγραφέας ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας, ὅμως, νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα... Ὅλο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθηκε τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐκδόθηκε ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπό, περίπου, εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παληὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάστηκε τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸ Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν Ὀκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). Ἐκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλές συζητήσεις... Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπ’ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Στρίντμπεργκ. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μία παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
του στὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανεῖ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπ᾽ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους... Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο... Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπ᾽ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τήν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: Ἡ Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Ἔμιλυ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸ θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). Ἐκδόθηκε ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου... Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ξαναβουτάει στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάνας ποὺ συνεχίζει νἆν᾽ ἐρωτευμένη κτητικά μὲ τὸ σύζυγό της. Ὁ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶν᾽ ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του... Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
31
(1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεφτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸ Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ Ἴψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴ Βίβλο! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα... Ἐξωμολογήθηκε στὸ Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... Ὅμως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία· ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο· πέθανε ὕστερ᾽ ἀπὸ πέντε χρόνια (23/05/1906). Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
16. Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός (1849-1928)· μαζὶ μὲ τὸν Γουΐλλιαμ Ἄρτσερ καὶ τὸν Μπέρναρ Σῶ, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition, 1856-1924. 17. Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ γιὰ τὸν τίτλο αὐτοῦ τοῦ σημειώματος.
.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ
Ὁ θυρεὸς τῶν Γκύλντενλέβε
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Πρόσωπα τοῦ δράματος
35
Πρόσωπα τοῦ δράματος
ΛΑΙΔΗ ΊΝΓΚΕΡ ΌΤΤΙΣΝΤ ΆΤΤΕΡ¹⁸ Ρ ΈΜΕΡ,¹⁹ χήρα τοῦ αὐλάρχη Νὶλς ΓΚ ΎΛΝΤΕΝΛΈΒΕ. ΕΛ΄ΙΝΕ ΓΚ ΎΚΛΝΤΕΝΛΈΒΕ, ἡ κόρη τῆς ΛΑΙΔΗΣ ΙΝΓΚΕΡ. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΝΙΛΣ Λ ΎΚΚΕ, Δανὸς ἱππότης. ΌΛΑΦ ΣΚ ΆΚΤΑΒΛ, Νορβηγὸς εὐγενὴς στὴν παρανομία ⟨λόγῳ τῆς ἀντιστασιακῆς του δράσης⟩. ΝΙΛΣ ΣΤΈΝΣΣΕΝ. ΚΥΡΙΟΣ ΓΙΕΝΣ ΜΠΓΙΕΛΚΕ, Σουηδὸς διοικητής.²⁰ ΜΠΓΙΕΡΝ, οἰκονόμος τοῦ Ἔστρωτ. Ο ΥΠΗΡΕΤΗΣ ΦΙΝΝ. Ο ΕΠΙΣΤΑΤΗΣ ΆΙΝΑΡ ΧΟΥΚ. ΥΠΗΡΕΤΕΣ, ΧΩΡΙΚΟΙ καὶ ΣΟΥΗΔΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ.
18. Πατρωνυμικό: κόρη τοῦ Ὄττε < Ὄττο (γερμανικό, > Ὄθων στὴν Ἑλληνική). 19. Ἐπώνυμο. Ἡ ΛΑΙΔΗ ΙΝΓΚΕΡ ἀναφέρεται καὶ μὲ τὴ δικιά της ἀριστοκρατικὴ γενιά, πλάι σ᾽ ἐκείνη τοῦ ἄντρα της. 20. Κανείς Γιὲνς Μπγιέλκε δὲν ἱστορεῖται στὴ Νορβηγία, τὸ 1528. Ἴσως, ὁ Ἴψεν εἶχε κατὰ νοῦν ἕνα Δανὸ εὐγενῆ μὲ δεύτερο ὄνομα: Τίλουφσεν, ποὺ νυμφεύθηκε τὴν κόρη τῆς ΛΑΙΔΗΣ ΙΝΓΚΕΡ, Λουσία, τὸ 1540.
36
Ἑρρῖκος Ἴψεν
[Ἱστορικὸ σημείωμα: Τὰ σκανδιναβικὰ βασίλεια τῆς Νορβηγίας, τῆς Δανίας καὶ τῆς Σουηδίας – ἔπειτ᾽ ἀπὸ σειρὰ μακρῶν πολέμων καὶ διενέξεων – σχημάτισαν τὸ 1397 τὴν Ἕνωση τοῦ Κάλμαρ, βάσει τῆς συνθήκης στὴν ὁμώνυμη Σουηδικὴ πόλη. Ἡ ἑνιαία ἐπικράτεια, ἐκτὸς ἀπ᾽ τὴ Σκανδιναβία, περιεῖχε περιοχὲς τῆς Φινλανδίας, τὶς ἀποικίες στὴν Ἰσλανδία καὶ τὴ Γροιλανδία, τὶς νήσους Ὀρκάδες, Φερόες καὶ Σέτλαντ. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 16ου αἰώνα εἶχαν διαμορφωθῆ δύο στρατόπεδα στὸ ἐσωτερικὸ τῆς Σουηδίας: οἱ ὑπέρμαχοι, μ᾽ ἡγέτη τὸν ἀρχιεπίσκοπο Γουσταῦο Τρόλλε, κ᾽ οἱ ἀμφισβητοῦντες τὴν Ἕνωση, μ᾽ ἀρχηγὸ τὸν Στὲν Στοῦρε τὸ νεώτερο. Ὁ βασιλιᾶς τῆς Δανίας κ᾽ ἡγέτης τῆς Ἕνωσης, Χριστιανὸς Β΄, ἔσπευσε νὰ στηρίξῃ στρατιωτικὰ τὸν ἀρχιεπίσκοπο. Ὁ Στοῦρε πληγώθηκε θανάσιμα στὴ Μάχη τοῦ Μπόγκεσουντ (19/01/1520) καὶ πέθανε λίγες μέρες ἀργότερα στὸ δρόμο γιὰ Στοκχόλμη, ὅπου ἡ γυναῖκα του, Χριστίνα, ἀκόμα ἀντιστεκόταν. Ἐντέλει, συνθηκολόγησε μὲ τὸ Χριστιανό, προσφέροντάς της ἐκεῖνος εὐνοϊκοὺς ὅρους· στὸ ἐνδιάμεσο, αὐτὸς εἶχε ὑποσχεθῆ ἀμνηστία σ᾽ ὅποιους ἀντιφρονοῦντες. Τότε προσπάθησαν κ᾽ οἱ Νορβηγοὶ ἀποτυχημένα νὰ ἐπαναστατήσουν. Στὶς 04/11, ὁ Χριστιανὸς στέφθηκε βασιλιᾶς τῆς Σουηδίας ἀπ᾽ τὸν ἀρχιεπίσκοπο, ὁ ὁποῖος μυστικὰ εἶχε προχωρήσει σὲ προγραφές. Σὲ μιὰ σύσκεψη, ποὖχε συγκαλέσει ὁ νέος ἡγεμόνας στὶς 07/11, συνέλαβε πολλούς Σουηδοὺς ἀρχηγοὺς μὲ τὴν κατηγορία τῆς αἵρεσης -ὅλοι τους, κατά τῆς Ἕνωσης καὶ τοῦ ἀρχιεπισκόπου· ἀποκεφαλίστηκαν καὶ σφαγιάστηκαν τὶς ἡμέρες 08 καὶ 09/11 στὴ Στοκχόλμη, ἐκκλησιαστικοὶ ἄρχοντες, εὐγενεῖς κι ἁπλοῖ πολίτες. Ὁ βασιλιᾶς ἀποκαλοῦνταν ἀπὸ τότε: Χριστιανὸς ὁ Τύραννος· τὸ γεγονὸς ἔμεινε στὴν Ἱστορία ὡς: Τὸ λουτρὸ αἵματος τῆς Στοκχόλμης. Ἀνάμεσα στοὺς ἐκτελεσμένους ἦταν κι ὁ Ἔρικ Γιόχανσσεν Βάσα, πατέρας τοῦ μελλοντικοῦ βασιλιᾶ τῆς Σουηδίας Γουσταύου Βάσα πού, σὰν ἔμαθε τὰ νέα ξεκίνησε γιὰ τὴ Σουηδικὴ
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Ἱστορικὸ σημείωμα
37
ἐπαρχία τῆς Νταλάρνας·²¹ ἐκεῖ συνέστησε στρατό. Μὲ τὴν ἀντίστασή του ξεκίνησε οὐσιαστικὰ ὁ Σουηδικὸς Ἀπελευθερωτικὸς Πόλεμος, ἀπομακρύνοντας τελειωτικὰ τὴ Σουηδία ἀπ᾽ τὸ βασίλειο τῆς Δανίας. Στὶς 06/06/1523, ἡ Σουηδία κήρυξε καὶ τυπικά τὴν ἀνεξαρτησία της ἀπ᾽ τὴν Ἕνωση τοῦ Κάλμαρ, μὲ τὴν ἐνθρόνιση τοῦ Βάσα. Ἐκτὸς ἀπ᾽ τὶς ἀστοχίες του στὰ σουηδικὰ ζητήματα, ὁ Χριστιανὸς ἀκολούθησε μιὰν ἀνεπιτυχῆ πολιτικὴ οἰκονομικῶν κι ἄλλων μεταρρυθμίσεων. Ἐπέτρεψε ἀκόμα τὴ μετάφραση τῆς Βίβλου στὴ Δανικὴ γλῶσσα, προσεγγίζοντας ἔτσι τὸ Λουθηρανισμό. Ἐπέστρεψε, ὅμως, στὸν Καθολικισμό, λόγῳ τῆς ἀντίδρασης τοῦ Γερμανοῦ Αὐτοκράτορα. Τελικά, ὁ θεῖος του Φρειδερῖκος Α΄ τὸν ἐκτόπισε καὶ τὸν ἀνάγκασε νὰ καταφύγῃ στὶς Κάτω Χῶρες (1523). Ὁ Φρειδερῖκος δέν ἐπισκέφτηκε τὴ Νορβηγία ὅσο βασίλευε, οὔτε στέφθηκε τυπικὰ μονάρχης της. Κατὰ τὸ δανικὸ ἐμφύλιο γιὰ τὴ μετέπειτα διαδοχή (1534-6), ἡ Νορβηγία παρέμενε ξέχωρο βασίλειο. Μετὰ τὸν Ἐμφύλιο (ἤ: Ὁ πόλεμος τοῦ Δούκα ἀπ᾽ τὴν ἐνεργὸ συμμετοχὴ τοῦ δούκα Χριστοφόρου τοῦ Ὄλντενμπουργκ) ἐπεβλήθη καὶ στὶς δυὸ χῶρες ὁ Προτεσταντισμός (1536-7). Ἡ Νορβηγία ἔγινε ἐπαρχία τῆς Δανίας ὥς τὸ 1814, ὁπότε πέρασε στὴν ἐξουσία τοῦ Σουηδικοῦ στέμματος λόγῳ τῶν Ναπολεόντειων Πολέμων βάσει τῆς Συνθήκης τοῦ Κιέλου (ἡ Δανία εἶχε λάβει τὸ μέρος τῆς ἡττημένης Γαλλίας). Ἡ χώρα ὑπέφερε ἀρχικὰ κάτω ἀπ᾽ τὸ δανικὸ ζυγό· τὸ πρώην ἔνδοξο βασίλειο κατάντησε προσάρτημα... Στὸ 19ο αἰῶνα, οἱ Νορβηγοὶ θὰ ξαναθυμοῦνταν τὰ γεγονότα, ὥστε νὰ θεμελιώσουν πάνω τους τὴ νέα ἐθνικὴ συνείδηση.]
21. Ἐπαρχία στὸ κέντρο τῆς Σουηδίας, βορειοδυτικὰ τῆς Στοκχόλμης καὶ συνορεύουσα μὲ τὴ Νορβηγία.
38
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ δράση ἐκτυλίσσεται στὸν πύργο²² τοῦ Ἔστρωτ, στὸ Φιὸρδ τοῦ Τρόντχαϊμ, τὸ 1528, ⟨κατὰ τὴ διάρκεια μίας νύχτας⟩.²³
22. Πρωτ. (HISe): herresædet (= ἡ θέση/τὸ κάθισμα τοῦ ἄρχοντα, ἀργότερα ἔλαβε περισσότερο τὴν ἔννοια τοῦ φέουδου/«τσιφλικιοῦ»). Πρβλ τὴν πρακτικὴ τοῦ Καρλομάγνου – κι ἄλλων μεσαιωνικῶν μοναρχῶν – νὰ μήν ἔχῃ σταθερὴ πρωτεύουσα, ἀλλὰ κάποιες θέσεις-Pfalzen (< ἀρχαιογερμανικὸ pfalinza < λατινικὸ palatium) σ᾽ ὁλόκληρη τὴ Φραγκικὴ Αὐτοκρατορία ὅπου στάθμευε κατὰ τὰ συνεχῆ του ταξίδια. Σιγά-σιγά, γύρω ἀπ᾽ αὐτὲς τὶς θέσειςπαλάτια/κάστρα, δημιουργήθηκαν μεγάλα φέουδα. 23. Συγκεκριμένα, τῆς 13ης πρὸς 14η Νοεμβρίου· βλ. σελ. 75, ὑπ. 81.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Πράξη πρώτη
39
Πράξη πρώτη
Δωμάτιο στὸ Ἔστρωτ. Ἀπ᾽ ἀνοιχτὴ πόρτα στὸ βάθος φαίνεται ἡ αἴθουσα τῶν ἱπποτῶν μές στὸ χλομὸ σεληνόφως, καθὼς πέφτει ἀπὸ ἀψιδωτὸ παράθυρο στὸν ἀπέναντι τοῖχο. Δεξιά, πόρτα ἐξόδου· πιό μπροστά, παράθυρο μὲ κουρτίνα. Ἀριστερά, πόρτα ποὺ ὁδηγεῖ στοὺς ἐσωτερικοὺς χώρους· πιό κοντά, στὸ προσκήνιο, μεγάλο ἀνοιχτὸ τζάκι ποὺ φωτίζει ὅλη τὴν αἴθουσα. Ἀπόγευμα μὲ θυελλώδη καιρό.
Ὁ οἰκονόμος ΜΠΓΙΕΡΝ κι ὁ ὑπηρέτης ΦΙΝΝ κάθονται πλάι στὸ τζάκι. Ὁ δεύτερος ἀπασχολημένος μὲ γυάλισμα κράνους. Κάποια ὅπλα, σπαθὶ κι ἀσπίδα πλάι τους.
ΦΙΝΝ (Ὕστερ᾽ ἀπὸ σιωπή): Ποιός ἦταν ὁ Κνοὺτ Ἄλφσεν; ΜΠΓΙΕΡΝ: Ἡ δέσποινά μου λέει πὼς ἦταν ὁ τελευταῖος Νορβηγὸς ἱππότης. ΦΙΝΝ: Καὶ τὸν σκοτώσανε οἱ Δανοὶ ἐκεῖ, στὸ Φιὸρδ τοῦ Ὄσλο;²⁴ ΜΠΓΙΕΡΝ: Ρώτα κάθε παιδὶ στὰ πέντε του, ἅμα δέν τὸ ξέρῃς...²⁵
24. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἴψεν ἦταν γνωστὸ ὡς: Φιὸρδ τῆς Χριστιανίας, ἀλλὰ ὁ δραματουργὸς ἐπίτηδες γυρίζει πίσω στὶς Σάγκες. 25. Πρβλ τὴν ἔναρξη τῆς Ἀγριόπαπιας, ὅπου κ᾽ ἐκεῖ δυὸ ὑπηρέτες εἰσάγουν τὸ θέμα.
40
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΦΙΝΝ: Ὁπότε, ὁ Κνοὺτ Ἄλφσεν²⁶ ἦταν ὁ τελευταῖος ἱππότης;.. Καὶ τώρα πιὰ νεκρὸς καὶ πάει!.. (Ὅπως κρατάει τὸ κράνος ²⁷:) Ἔ, τότε κρεμάσου σύ – γυαλισμένο, λαμπερό – ψηλὰ στὴν αἴθουσα τῶν ἱπποτῶν -τί ἄλλο εἶσαι πιά ἀπ᾽ ἄδειο καρυδότσουφλο;! Τὸ μέσα...²⁸ τὄχουν φάει πολλούς χειμῶνες πίσω τὰ σκουλήκια.²⁹ Ἄκου, Μπγιέρν... Δὲν μπορεῖς νὰ λές ἴ δ ι α ἄδειο καρυδότσουφλο καὶ τὴ χώρα τῆς Νορβηγίας, σὰν αὐτό ἐδῶ τὸ κράνος... Ἔξω γυαλιστερό, μέσα του σκωληκοφαγωμένο; ΜΠΓΙΕΡΝ: Ἥσυχα καὶ κάνε τὴ δουλειά σου! -ἕτοιμο τὸ κράνος; ΦΙΝΝ: Σὰν ἀσήμι λάμπει στὸ φεγγαρόφωτο... ΜΠΓΙΕΡΝ: Τότε, στὴν ἄκρη... Δές ἐδῶ: Τρίψε τὴ σκουριὰ ἀπ᾽ τὸ σπαθί! ΦΙΝΝ (Γυρίζοντας τὸ σπαθὶ ἀπ᾽ τὴν ἄλλη κ᾽ ἐξετάζοντάς το): Ἀξίζει τὸν κόπο; ΜΠΓΙΕΡΝ: Τί θές νὰ πῇς; ΦΙΝΝ: Ἔχει φαγωθῆ ἡ ἄκρη του. ΜΠΓΙΕΡΝ: Καὶ τί σὲ πειράζει ἐσένα; Δώσ᾽ το μου... Νά, πιάσε τὴν ἀσπίδα. ΦΙΝΝ (Ὅπως πρίν): Δέν ἔχει λαβή! ΜΠΓΙΕΡΝ (Μουρμουρίζει): Νἆχες ἐσύ λαβὴ νὰ σ᾽ ἔπιανα...
26. Νορβηγὸς ἀριστοκράτης κ᾽ ἐπαναστάτης (1455-1502). Συμμετεῖχε στὴν ἐξέγερση κατά τοῦ βασιλιᾶ Χάνς (1501-2)· ὁλόκληρο σχεδὸν τὸ Ἔστλαντ εἶχε περάσει στοὺς ἐπαναστάτες. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1502 ἀνέβηκε σὲ καράβι, γιὰ νὰ διαπραγματευθῇ μὲ τὸν ἀπεσταλμένο τοῦ βασιλιᾶ Χένρικ Κρούμμεντίκε· ἂν κ᾽ εἶχε δοθῆ ἐγγύση γιὰ τὴν ἀσφάλειά του, σφαγιάστηκε... 27. Μᾶλλον, ἡ κίνηση παρμένη ἀπ᾽ τὸν Ἅμλετ, Ε΄ πράξη, Α΄ σκηνή, ὅπου ὁ πρίγκηπας κρατάει στὸ χέρι του τὸ κρανίο τοῦ Γιόρικ... 28. Πρωτ. (HISe): kærnen (= τὸν πυρῆνα). 29. Πρβλ τὸ μονόλογο μὲ τὸ κρεμμύδι στὸν Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ε΄ σκηνή.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Πράξη πρώτη
41
Ὁ ΦΙΝΝ γιὰ λίγο σιγομουρμουρίζει μοναχός του...
ΜΠΓΙΕΡΝ: Τί ᾽ναι πάλι τώρα; ΦΙΝΝ: Ἕν᾽ ἄδειο κράνος, ἕνα σπαθὶ δίχως ἄκρη ⟨κοφτερή⟩, μιὰ ἀσπίδα χωρίς λαβή..- νάτη ὅλη ἡ δόξα! Πιστεύω, κανείς δὲν μπορεῖ νὰ ψέξῃ τὴ Λαίδη Ἴνγκερ ποὺ τἄχει γυαλισμένα νὰ κρέμωνται στοὺς τοίχους τῆς αἴθουσας, ἀντὶ νὰ σκουριάζουνε μές σ᾽ αἷμα δανικό! ΜΠΓΙΕΡΝ: Βλακεῖες! Ἐγὼ ξέρω πὼς ἔχουμε εἰρήνη στὴ χώρα... ΦΙΝΝ: Εἰρήνη; Ἀμέ, σὰν ὁ ἀγρότης ἔχει ρίξει τὸ τελευταῖο του βέλος κι ὁ λύκος ἔχει ἁρπάξει τὸ στερνὸ ἀρνὶ ἀπ᾽ τὸ μαντρί, τότε θἄχουν οἱ δυὸ εἰρήνη μεταξύ τους. Μὰ θἆναι παράξενη ἐτούτη ἡ φιλία. Τέλοσπάντων... Ἄσ᾽ το νὰ πάῃ στὸ καλό... Εἶν᾽ ἀρκετὰ φρόνιμο, ὅπως εἶπα, νὰ κρέμεται ἡ πανοπλία γυαλισμένη στὴν αἴθουσα· γιατὶ ξέρεις τί λέγανε παληά: Ἄντρας ἱ π π ό τ η ς μοναχά, ὁ ἄντρας ὁ σωστός... Τώρα, δέν ἔχουμε πιὰ ἱππότες σὲ τούτη τὴ χώρα,.. ἄρα δέν ἔχουμε καὶ ἄντρες... Κι ὅπου ἄντρας κανείς, γυναῖκα μένει νὰ διατάζῃ... Ὁπότε... ΜΠΓΙΕΡΝ: -ὁπότε,.. ὁπότε σὲ διατάζω τώρα ἐγώ... νὰ πάψῃς τὸ κουβεντολόι! (Σηκώνεται.) Πάει ἀργὰ τὸ ἀπόγευμα. Λοιπόν, πήγαινε νὰ ξανακρεμάσῃς κράνος καὶ πανοπλία στὴν αἴθουσα. ΦΙΝΝ (Χαμηλόφωνα): Ὄχι, ἄσ᾽ το γι᾽ αὔριο. ΜΠΓΙΕΡΝ: Τί; Εἶναι ποὺ φοβᾶσαι τὸ σκοτάδι;.. ΦΙΝΝ: Ὄχι τὴ μέρα. Κι ἂν εἶν᾽ ἔτσι,.. ἂν τὸ φοβᾶμαι κατὰ τὸ βράδυ, δέν εἶμαι ὁ μόνος. Ναί, ὅπως σὲ βλέπω καὶ μὲ βλέπεις! Πολλά λέγονται στὰ δωμάτια τῶν ὑπηρετῶν... (Πιό σιγά:) Λένε πὼς κάθε νύχτα φανερώνεται μιὰ ψηλή φιγοῦρα, μαυροφορεμένη, καὶ πηγαινοέρχεται συνέχεια στὴν αἴθουσα.³⁰
30. Πρβλ τὴν ἔναρξη τοῦ σαιξπηρικοῦ Ἅμλετ, μὲ τὸν καταιγιστικὸ μονόλογο τοῦ ΜΑΡΚΕΛΛΟΥ.
42
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΜΠΓΙΕΡΝ: Ἱστορίες ποὺ λέν γρηοῦλες! ΦΙΝΝ: Κι ὅμως, ὅλοι ὁρκίζονται πὼς εἶν᾽ ἀλήθεια! ΜΠΓΙΕΡΝ: Αὐτό... τὸ πιστεύω... ΦΙΝΝ: Τὸ μυστήριο εἶναι πὼς κ᾽ ἡ Λαίδη Ἴνγκερ νομίζει τὸ ἴδιο... ΜΠΓΙΕΡΝ (Ἔκπληκτος ): Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ; Τί νὰ νομίζῃ; ΦΙΝΝ: Τί νομίζει ἡ Λαίδη Ἴνγκερ;.. Δές..- κανείς δὲν μπορεῖ νὰ τὸ πῇ στὰ σίγουρα. Νὰ ξέρῃς πὼς δέν ἔχει ἠρεμία στὴν ψυχή της μέσα. Δὲ βλέπεις ὅτι μέρα τὴ μέρα ἀδυνατίζει καὶ χλομιάζει περισσότερο;.. (Τὸν κοιτάζει ἐξεταστικά:) Ὁ κόσμος λέει πὼς ποτέ της δὲν κοιμᾶται... καὶ πὼς φταίει γι᾽ αὐτὸ ἡ μαύρη φιγούρα... Ὅσο μιλάῃ, ἐμφανίζεται ἡ ΕΛΙΝΕ ΓΚΥΛΝΤΕΝΛΕΒΕ ἀπ᾽ τὴ μισάνοιχτη πόρτα ἀριστερά. Στέκεται κι ἀκούει ἀπαρατήρητη.
ΜΠΓΙΕΡΝ: Καὶ πιστεύεις τέτοιες κουταμάρες;.. ΦΙΝΝ: Μ ι σ ο πιστεύω... Ὑπάρχουν κι ἄλλοι ποὺ τὸ διαβάζουνε διαφορετικά τὸ πρᾶμα. Μὰ αὐτὸ εἶναι σκέττη κακία... Ἀφουγκράσου, Μπγιέρν... Ξέρεις τὸ τραγούδι π᾽ ἀκούγεται ὁλοῦθε στὴ χώρα; ΜΠΓΙΕΡΝ: Τραγούδι; ΦΙΝΝ: Ναί, στοῦ λαοῦ τὸ στόμα. Εἶναι σωστό σατιρικὸ ποιηματάκι,³¹ ἀλλὰ ταιριάζει μιά χαρὰ ἐδῶ... Ἄκου μόνο (τραγουδάει σιγανά): Ἡ Λαίδη τοῦ Ἔστρωτ κάθεται στὸν πύργο πλούσια τυλιγμένη μές σὲ γοῦνα, σὲ βελοῦδο μέσα καὶ σ᾽ ἐρμίνα.
31. Πρωτ. (HISe): nidvise, δηλαδὴ σκωπτικὸ ποίημα ἢ τραγούδι.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Πράξη πρώτη
43
Χρυσοκόκκινες οἱ πέρλες στὰ μαλλιά, μὰ πουθενά εἰρήνη στὴν καρδιά... Πουλήθηκε ἡ Λαίδη ἡ Ἴνγκερ στὸ Δανό³² κ᾽ ἔρριξε ὅλο τὸ λαὸ στὸ δικό του τὸ ζυγό! Πεσκέσι...³³ Ἐξωργισμένος ὁ ΜΠΓΙΕΡΝ τὸν ἁρπάζει ἀπ᾽ τὸ λαιμό. Ἡ ΕΛΙΝΕ ΓΚΥΛΝΤΕΝΛΕΒΕ βγαίνει ἀπαρατήρητη.
ΜΠΓΙΕΡΝ Καὶ θὰ σὲ στείλω πεσκέσι στὸ διάολο, ἂν ξαναξεστομίσῃς ἄσχημη³⁴ λέξη γιὰ τὴ Λαίδη Ἴνγκερ! ΦΙΝΝ (Τοῦ ξεφεύγει): Ἔλα τώρα... Ἔ γ ώ τὸ σκάρωσα;! Ἀκούγεται σάλπιγγα ἀπ᾽ ἔξω δεξιά.
ΜΠΓΙΕΡΝ: Σσς... Τί ἦταν αὐτό;.. ΦΙΝΝ: Σάλπιγγα. Ὁπότε, θἄχουμε μουσαφίρηδες ἀπόψε. ΜΠΓΙΕΡΝ (Στὸ παράθυρο): Ἀνοίγουνε τὴν πύλη. Ἀκούω ποδοβολητὰ ἀλόγων στὸ προαύλιο. Πρέπει νἆναι ἱ π π ό τ η ς. ΦΙΝΝ: Ἱππότης; Δέ γίνεται... ΜΠΓΙΕΡΝ: Γιατί;
32. Πρωτ. (HISe): Danskens drot (= Δανὸ ἡγεμόνα). Προτιμήθηκε, γιὰ μετρικοὺς λόγους, ἡ παληὰ ἑλληνικὴ πρακτικὴ τῆς ἀναφορᾶς στὸν ἡγέτη (καὶ τὸ κράτος του) μόνο μὲ τὴν ἐθνικότητα. 33. Ὁ Ἴψεν μιμεῖται ἐδῶ μεσαιωνικὰ πρότυπα ποὺ τότε, σιγά-σιγά, ἐπανεκδίδονταν ἀπ᾽ τοὺς Νορβηγοὺς λογίους, ὡς προσπάθεια ἐπιστροφῆς στὶς ρίζες τῆς Παράδοσης. Ἡ γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ εἶναι τὸ καταστάλαγμα αὐτῆς τῆς τάσης ποὺ ἀνιχνεύεται καί στἩ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ. Πρβλ τὴν ἀντίστοιχη προσπάθεια τῶν Ἑλλήνων λαογράφων τοῦ 19ου αἰώνα. 34. Πρωτ. (HISe): uhøvisk (= κυριολεκτικά, μή αὐλικός, δηλαδὴ ἀγενής).
44
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΦΙΝΝ: Τὄπες μόνος σου: Ὁ τελευταῖος ἱππότης... τώρα πιὰ νεκρός καὶ πάει... Ὁ ΦΙΝΝ φεύγει ἀπὸ δεξιά.
ΜΠΓΙΕΡΝ: Ὁ καταραμένος σαλτιμπάγκος... Σὰ νὰ πολυβλέπῃ δῶθε-κεῖθε... Τί ὠφελεῖ ποὺ προσπαθῶ νὰ σωπάσω τὰ πράγματα καὶ νὰ τὰ κρύψω;.. Τὴν ἔχει πιάσει στὸ στόμα του ὁ λαός... Δέν ἀργεῖ ὁ καιρὸς ποὺ ὅλοι θὰ φωνάζουνε πώς... Ἡ ΕΛΙΝΕ ΓΚΥΛΝΤΕΝΛΕΒΕ ξανάρχεται ἀπ᾽ τὴν πόρτα ἀριστερά· κοιτάζει γύρω-γύρω.
ΕΛΙΝΕ: Εἶσαι μόνος, Μπγιέρν; ΜΠΓΙΕΡΝ: Ἐσεῖς εἶστε, δεσποινίδα³⁵ μου Ἐλίνε; ΕΛΙΝΕ: Ἔλα... Πές μου ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ παραμύθια σου...³⁶ Ξέρω πὼς ἔχεις περσότερα νὰ πῇς ἀπ᾽ ὅσα... ΜΠΓΙΕΡΝ: Παραμύθια;.. Τώρα;.. Τόσο ἀργὰ τὸ ἀπόγευμα;.. ΕΛΙΝΕ: Ἂν τὸ λογαριάζῃς ἀπ᾽ ὅταν πέφτῃ σκοτάδι στὸ Ἔστρωτ, τότε ναί: Εἶν᾽ ἀργά στ᾽ ἀλήθεια. ΜΠΓΙΕΡΝ: Τί σᾶς σκοτίζει; Τί σᾶς βασανίζει; Φαίνεστε ἀνήσυχη... ΕΛΙΝΕ: Ἴσως... ΜΠΓΙΕΡΝ: Κάτι τρέχει. Τὸν τελευταῖο μισὸ χρόνο ἴσα ποὺ σᾶς ἀναγνωρίζω...
35. Πρωτ. (HISe): jomfru (= «μικρὴ κυρία»/ἀνύπαντρη γυναῖκα). 36. Πρωτ. (HISe): eventyr (= ξωτικίσια περιπέτεια/φανταστικὴ ἱστορία/παραμύθι). Πρβλ ὁλάκερη τὴ δομὴ καὶ τὸν τρόπο τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τοῦ Πέερ Γκὺντ καὶ τοῦ Μικροῦ Ἔγιολφ.
Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, Πράξη πρώτη
45
ΕΛΙΝΕ: Θυμήσου: Μισό χρόνο κοιμᾶται ἡ Λουσία, ἡ πολυαγαπημένη μου ἀδερφή, κάτω στὶς κατακόμβες.³⁷ ΜΠΓΙΕΡΝ: Δέν εἶναι μόνο αὐτό, δεσποινίδα μου Ἐλίνε... Δέν εἶναι μόνο αὐτὸ ποὺ σᾶς κάνει νὰ πηγαινοέρχεστε, νἆστε σκεφτική, χλομὴ καὶ σιωπηλή, δίχως βολή -ποὺ σᾶς ἀγριεύει, ὅπως ἀπόψε... ΕΛΙΝΕ: Ἔτσι λές; Τότε, τί ἄλλο; Μὴ καὶ δὲν ἦταν ἐκείνη γλυκειά, σεβαστικὴ κι ὡραία σὰ νύχτα θερινή;.. Μπγιέρν,.. σοῦ λέω πὼς ἀγαποῦσα τὴ Λουσία ὅσο τὴ ζωή μου! Ξέχασες πόσες φορές – παιδιά – καθόμασταν πάνω στὰ γόνατά σου τὰ βράδια τοῦ χειμώνα;.. Μᾶς ἔλεγες τραγούδια,.. ἱστορίες... ΜΠΓΙΕΡΝ: Ναί, τότε εἴχατε χαρὰ κ᾽ εὐτυχία. ΕΛΙΝΕ: Ναί, τότε! Ζοῦσα ζωὴ χαρισάμενη μέσα στὰ παραμύθια καὶ τὶς δικές μου σκέψεις! Ἦταν στ᾽ ἀλήθεια τότε ἡ ἀκτὴ γυμνὴ ὅπως καὶ τώρα;³⁸ Ἂν ἦταν, δέν τὄχα προσέξει... Ἐκεῖ λάτρευα νὰ πηγαίνω καὶ νὰ πλέκω τὰ ὄμορφά μου εἰδύλλια·³⁹ οἱ ἥρωές μου ἔρχονταν ἀπὸ μέρη ἀλαργινά καὶ τράβαγαν ξανά στὴ θάλασσα· ζοῦσα ἀνάμεσά τους καὶ τοὺς ἀκολουθοῦσα ὅπως σαλπάρανε μακριά...⁴⁰ (Βυθίζεται σὲ μιὰ καρέκλα:) Τώρα νοιώθω τόσο ἀδύναμη καὶ κουρασμένη· τὸ παραμύθι μου δέ μὲ βαστάει πιά -εἶναι... μόνο... ἕνα παραμύθι... (Σηκώνεται ἀπότομα:) Μπγιέρν,.. ξέρεις τί μ᾽ ἀρρωσταίνει; Μιὰ ἀλήθεια! Μιὰ ἄσχημη,.. ἄσχημη ἀλήθεια ποὺ μὲ κατατρώει μέρα-νύχτα. ΜΠΓΙΕΡΝ: Τί ἐννοεῖτε; ΕΛΙΝΕ: Θυμᾶσαι ποὺ φορές-φορὲς μᾶς ἔδινες μιὰ καλὴ συμβουλὴ ἢ ἔλεγες μιὰ σοφὴ κουβέντα; Ἡ ἀδερφή μου ἡ Λουσία τὶς
37. Πρωτ. (HISe): ligkælderen (ἤ: gravkælderen = ταφικοὺς ὑπόγειους χώρους, πρβλ κελλάρια). Στὴν πραγματικότητα, ἡ Λουσία ἦταν ἀκόμα ζωντανή τὸ 1528· ἔζησε ὥς τὸ 1555 ποὺ πνίγηκε μὲ τὴ μητέρα της σ᾽ ἕνα ναυάγιο. 38. Πρβλ τὴν ἀκτὴ καὶ τοὺς συμβολισμούς της στὴν Κυρὰ τῆς Θάλασσας. 39. Πρωτ. (HISe): krøniker (= χρονικά, ἐδῶ ὅμως περισσότερο μὲ τὴν ἔννοια τῆς ρομαντικῆς ἀφήγησης). 40. Πρβλ τὴν ΜΠΛ΄ΑΝΚΑ στὸν Τάφο τοῦ πολεμιστῆ.
46
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἀκολουθοῦσε, ἀλλὰ ἐγώ..- ἄχ, Θέ μου, βόηθα!⁴¹ ΜΠΓΙΕΡΝ (Παρηγορητικά): Ἐλᾶτε, ἐλᾶτε τώρα!.. ΕΛΙΝΕ: Τὸ ξέρω,.. ἤμουν περήφανη, ὑπεροπτική! Σ᾽ ὅλα μας τὰ παιγνίδια ἤθελα νἆμαι ἡ βασίλισσα -γιατ᾽ ἤμουνα ἡ ψηλότερη, ἡ ὀμορφότερη, ἡ ἐξυπνότερη! Τὸ ξέρω! ΜΠΓΙΕΡΝ: Ἀλήθεια... ΕΛΙΝΕ: Κάποτε μὲ πῆρες ἀπ᾽ τὸ χέρι, μὲ κοίταξες ἔτσι σοβαρὰ καὶ μοῦ ᾽πες: «Μή περφανεύεσαι γιὰ τὴν ὀμορφιὰ ἢ τὴν ἐξυπνάδα σου· μὰ νἆσαι σὰν τὸν ἀιτό περήφανη ὅταν σκέφτεσαι: Ἐγώ ᾽μαι τῆς Ἴνγκερ Γκύλντενλέβε ἡ κόρη!» ΜΠΓΙΕΡΝ: Κ᾽ ἦταν ἀλήθεια λόγος σωστός νἆστε περήφανη. ΕΛΙΝΕ: Ναί, καὶ μοῦ τὄλεγες συχνά, Μπγιέρν! Ἄχ, μοῦ διηγιόσουν τόσα παραμύθια τότε... (Τοῦ σφίγγει τὰ χέρια.) Σ᾽ εὐχαριστῶ γιὰ ὅλ᾽ αὐτὰ μαζί!.. Μὰ πές μου τώρα ἄλλο ἕνα -ἴσως κάπως μοῦ ἐλαφρύνῃ τὴν ψυχή, ξανά ὅπως καὶ τότε... ΜΠΓΙΕΡΝ: Δέν εἶστε πιὰ παιδί. ΕΛΙΝΕ: Ἀλήθεια! Μὰ ἄσε με νὰ τὸ φαντάζωμαι ἀκόμα... Ἔλα, πέ μου! Ρίχνεται σὲ μιὰ καρέκλα. Ὁ ΜΠΓΙΕΡΝ ἀκουμπάει σὲ μιὰ γωνιὰ στὸ τζάκι.
ΜΠΓΙΕΡΝ: Κάποτε ἦταν ἕνας ἱππότης ἀπὸ γενιὰ μεγάλη... Ἡ ΕΛΙΝΕ ἀκούει ἀνήσυχα κατὰ τὴν αἴθουσα· τοῦ ἁρπάζει τὸ χέρι.
41. Πρωτ. (HISe): Gud bedre ⟨det⟩ (= ὁ Θεός καλύτερα αὐτό)· συνώνυμο: Gud hjælpe mig (= ὁ Θεός νὰ μὲ βοηθήσῃ).
.
ibsen.gr
ΕΛΙΝΕ: Ἔχετε ἀκούσει γιὰ τὴ μάνα ποὺ πήγαινε στὰ βουνὰ τὴ νύχτα μαζὶ μὲ τὰ μικρά της στὸ ἕλκηθρο;.. Ἕνα κοπάδι λύκοι ἀκολούθησαν τὰ ἴχνη της. Ἦταν ζήτημα ζωῆς-θανάτου..- ἕναἕνα πέταγε τὰ μικρά της, γιὰ νὰ σωθῇ ἡ ἴ δ ι α. Α’ πράξη, σελ. 63.