Ἑρρῖκος Ἴψεν
Κατιλίνας
Δρᾶμα σὲ τρεῖς πράξεις
Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Κατιλίνας
᾽Εξώφυλλο: S.P.Q.R. = Senātus Populusque Rōmānus = Ἡ Σύγκλητος κι ὁ Λαὸς ὁ Ρωμαϊκός (ἐπίσημο ἔμβλημα τῆς Ρωμαϊκῆς Δημοκρατίας). ᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἴψεν ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Catilina, Drama i tre akter. Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2019
ISBN: 978-618-83939-0-5
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Κατιλίνας Catilina Δρᾶμα σὲ τρεῖς πράξεις Drama i tre akter 3η ἔκδοση
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2019
.
Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? Γιὰ πόσο ἀκόμα θὰ καταχρᾶσαι, Κατιλίνα, τὴν ὑπομονή μας; Γιὰ πόσο πιά, ἀσύδοτη θὰ μᾶς διαφεύγῃ ἡ μανία σου; Ποῦ θενα καταλήξῃ ἡ προκλητικότητά σου ἡ περιβόητη; ΚΙΚΕΡΩΝ πρὸς τὸν ΚΑΤΙΛΙΝΑ, Κατιλινιακὸς I 1.¹
Alt [] – alt huses i mit bryst –; kun ikke f r e d e n. Den er i det fjerne... Ὅλα,.. τὰ πάντα μές στὰ στήθια μου φωλιάζουν,.. ἐκτός ἀπ’ τὴν ε ἰ ρ ή ν η. Κείνη μακριά μου στέκει... ΚΑΤΙΛΙΝΑΣ πρὸς τὸν ΜΑΝΛΙΟ, Γ΄ πράξη, σελ. 121.
Her står han ensom mellem disse skarer af vilde venner og af usle skurke! De mægter ej at fatte ham, – og han er altfor stolt til dem at ville fatte. Νάτος στέκεται μονάχος ἀνάμεσα στὰ πλήθη ἀπ᾿ ἄγριους φίλους κι ἄθλιους ἐγκληματίες! Πῶς νὰ τὸν καταλάβουν;.. Κι αὐτός πολύ περήφανος γιὰ νὰ τοὺς ἐννοήσῃ. ΜΑΝΛΙΟΣ γιὰ τὸν ΚΑΤΙΛΙΝΑ, Γ΄ πράξη, σελ. 120.
1. Ἀντιβολὴ πρωτοτύπου μέ: Cicero, σελ. 3.
.
Κατιλίνας, Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
Catilina1 Catilinα2
Efterladte
HISe Samlede værker
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Brynjolf Bjarme, Catilina, drama i tre Akter, F. Steens Bogtrykkeri, Christiania 1850. Henrik Ibsen, Catilina, drama i tre akter, anden og gennemarbejdet udgave, forlagt af den Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), København 1875. Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.
Μεταφράσεις: Early plays
Henrik Ibsen, Early plays: Catiline, The Warrior᾿s Barrow, Olaf Liljekrans, translated from the Norwegian by Anders Orbeck, Oxford University Press, New York 1921.
10
MultiIbsen Oxford Ibsen Sämtliche Werke
Viking Edition Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ
Ἀγριόπαπια
Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Μικρὸς Ἔγιολφ Λαίδη Ἴνγκερ
Νόρμα
Nύχτα τ᾿ Ἁγιαννιοῦ
Ἑρρῖκος Ἴψεν
The Multilingual Ibsen, Univerisity of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von G. Brandes, J. Elias, P. Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903. The works of Henrik Ibsen, ed. W. Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ νύχτα τ᾿ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018.
Κατιλίνας, Βιβλιογραφία
Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες
Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί Πέερ Γκύντ
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση
11
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἱστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Bryan
CCI
Figueiredo Gosse Heiberg
Ibsen-arkivet
George B. Bryan, An Ibsen Companion, a dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984. The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, Mennesket og masken, Aschenhoug, Oslo 2010. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Charles Scribner᾽s sons, New York 1908. Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet
12
Ibsen-biblio IbsenStage Koht
Meyer Μόσχος
Northam
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Suffolk 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012. John Northam, Ibsen, A critical study, Cambridge University Press, Cambridge 1973.
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp
Haugen
NAOB
ODS SNL
Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung, τόμ. I-II, Heidelberg 1910. Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Ordbog over det Danske sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods Store Norske Leksikon, https://snl.no
Κατιλίνας, Βιβλιογραφία
13
Γενικώτερα: Susan O. Shapiro, O Tempora! O Mores!, Cicero᾿s Catilinarian Orations, University of Oklahoma Press, Norman 2005. LSJM A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Nestle-Aland Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012. Pokorny Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, τόμ. I-III, Francke Verlag, Bern-Μünchen 1959. RahlfsSeptuaginta, edidit Alfred Rahlfs, editio Hanhart altera Robert Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. RE Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, neue Bearbeitung begonnen von G. Wissowa, fortführt von W. Kroll K. Mittelhausn, herausgegeben von K. Ziegler, register der Nachträge und Sup. von H. Gärtner und Al. Wünsch, 1ste R.: τόμ. I-XXIV, 2te R.: τόμ. Ι-X, Sup.: τόμ. Ι-XVI, J. B. Metzlerscher Verlag - Alfred Drückenmüller Verlag, StuttgartMünchen 1894-1980. Rostovtzeff M. Rostovtzeff, Ρωμαϊκὴ Ἱστορία, μτφ: Ἰω. Τουλουμάκος, ἐκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 1984. Λογεῖον http://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Συνωμοσία Γάιος Σαλλούστιος Κρίσπος, Ἡ συνομωσία τοῦ Κατιλίνα, ἐπιμ.-μτφ-πρόλογος: Δημήτριος Εὐθ. Κουτρουμπᾶς, Ἀθήνα 1987. Σφίγξ http://sphinx.metameat.net Cicero
.
Κατιλίνας, Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
Ἂν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπ᾽ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξη ἀπόδοση. Ἡ μετάφραση βασίστηκε στὴ δεύτερη μορφὴ τοῦ πρωτοτύπου (βλ. Catilina2), ἀκολουθῶντας τὶς κριτικὲς ἐκδόσεις: HISe· Samlede værker, τόμ. I, σελ. 3-122. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen· NAOB, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Ἐλήφθη ὑπ᾿ ὄψει ἡ γερμανικὴ μτφ: Sämtliche Werke, τόμ. I, σελ. 537-628 (τοῦ Chr. Morgenstern), καθὼς κ᾿ οἱ ἀγγλικές: Early plays, σελ. 1-94· Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 109-25 (ἀπ᾽ τοὺς J. W. McFarlane καὶ G. Orton). Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγξ. Γιὰ τὸν ἐξελληνισμὸ τῶν
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
λατινικῶν ὀνομάτων ἀκολουθήθηκε ἡ ἔκδοση Συνωμοσία, Λεξικὸ κυρίων ὀνομάτων τοῦ κειμένου, σελ. 181-207. Παρὰ ποὺ ἔγινε προσπάθεια σύμπτωσης τῶν μεταφρασμένων στίχων μ᾽ ἐκείνους τοῦ πρωτοτύπου, ὅπου ἀντιμετατέθηκαν λέξεις, σημαίνεται μὲ / τὸ τέλος τοῦ στίχου στὸ πρωτότυπο. Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,² ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸ στιχηρὸ λόγο. Οἱ πράξεις τοῦ πρωτοτύπου χωρίστηκαν σὲ σκηνὲς κατὰ τὴ σαιξπηρικὴ παράδοση: ὅπου ὑφίσταται ἀλλαγὴ τοῦ τόπου. Ἡ τελευταία πράξη, λόγῳ μή τοπικῆς ἀλλαγῆς, χωρίστηκε σὲ σκηνὲς κατὰ τὴν παράδοση τοῦ γαλλικοῦ κλασσικισμοῦ, δηλαδὴ μὲ τὴν εἴσοδο ἢ ἔξοδο ἑνὸς προσώπου. Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ὀνόματα ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται, παρὰ τὰ κεφαλαῖα, γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τῆς Λαίδης Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ καὶ τῆς Γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ Θ.Α.Π. (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὴν Ἔκδοση καὶ πρώτη παράσταση καὶ τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπ᾿ τὴν ἔκδ. HISe, Samlede værker, τόμ. Ι, σελ. i-iii, τὶς εἰσαγωγὲς καὶ τὶς σημειώσεις τῶν ἀγγλικῶν μεταφράσεων (Early plays, σελ. vii-viii· Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 1-11· 575-84), τὴ συλλογὴ ἄρθρων CCI, σελ. 1-4, καὶ τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht, τὸ ἰψενικὸ λεξικὸ Bryan, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL, τὴ βάση δεδομένων IbsenStage, ὅπως
2. Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.
Κατιλίνας, Συντμήσεις-σύμβολα
17
καὶ τὴ μελέτη τοῦ Μόσχου. Τὰ ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὴν ἔκδ. Nestle-Aland.
Συντμήσεις-σύμβολα
ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· τὸ σύμβολο * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, μή μαρτυρημένο τύπο.
.
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!³ Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες⁴ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁵
Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοί χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁶
3. Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. 4. Τρόλλ: Δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. 5. Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. 6. Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθειὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀποτέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κίεβου στὴ Ρωσία, ἰδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κι ὥς τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίστηκαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπόμενους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὖχε ἐποικιστῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσης, περισώθηκαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸ 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνιστικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ περίοδο, μελετῶντας την κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. Ἡ σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴ γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσας τῆς ἐπικράτειας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλύτερης
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
21
τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἀντίστοιχο μὲ τὴ δική μας Καθαρεύουσα – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰώνα: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (ξυλείας) καὶ στὴ ναυτιλία. Ἡ ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί σ᾽ ἐπίπεδο δημιουργῶν, μὰ καί σ᾽ ἐπίπεδο γλώσσας καὶ δομῶν. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος (Χένρικ) Γιόχαν Ἴψεν, στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σιέν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (τοῦ σημερινοῦ Ὄσλο). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τά, συνολικὰ ἕξι, παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερής του ἀδερφῆς, Χέντβιγκ-Κατερίνας, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σιὲν ἦταν, τὰ παιδικά μου χρόνια, μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... Ἕξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια, ἀναγκαστικά, μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σιέν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸ μικρὸν Ἑρρῖκο, ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφές, ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργαστῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. Ἐκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τό «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπ᾽ τὴ μάνα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ἦρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε βαθύτατα στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶν᾽ ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.
7. Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
23
Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς Ἀριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). Ἀκολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Ὄλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίστηκε συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης, ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων ἀπ᾽ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιᾶ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ Νύχτα τ᾽
8. Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ Ἴψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) στὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. 9. Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. 10. Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν. 11. Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (Γαλλικά: pièce bien faite· Ἀγγλικά:
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἁγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπ᾽ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπ᾽ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. Ἕνα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ -ἀποτυχία. Ἔγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. Ἡ ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπ᾽ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν, τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Ἐδῶ, στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται οὐσιαστικὰ τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ μοτίβο τῆς ἐρωτικὰ ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς σχεδὸν γυναίκας. Ἠ ἐπαφή του μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ βαθύτατα τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικά του δράματα ἡ, συχνὰ συγκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ σκηνικὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.
well-made play). Ὁ Ἴψεν ἐπηρεάστηκε ἄμεσα ἀπ᾽ τὴν τεχνοτροπία, ὑπερβαίνοντάς την ἐν τέλει. Βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. 12. Camilla Collett (1813-95)· Νορβηγίδα συγγραφέας· ἡ μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια τῆς χώρας κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
25
Ἐπιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρή ἐπιτυχία. Σύντομα (11/08/1857) προσλήφθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μὰ δυστυχῶς διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο... Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθηκε τὴ Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδόθηκαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτήρας ἀπ᾽ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα), διατυπώνοντας ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν· δεχόταν δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐκδόθηκε Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, δέχτηκε μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπ᾽ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κι ἀκολούθησαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν, σὲ βιβλίο, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσλήφθηκε λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό.
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἀκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπρὰντ ἐκδόθηκε ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, ὕστερ᾽ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφή, μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς σύνδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικές ἐμπειρίες κι ἀτομική πνευματικὴ ζύμωση.
13. Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. 14. Δανὸς θεωρητικὸς καὶ κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὶς μελέτες του περὶ τῶν Κυριωτέρων ρευμάτων τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰώνα [Hovedstrøminger det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII, Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε αἰσθητικὰ τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 19ου αἰώνα στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸ Ρωμαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰώνα. Ἐπίσης εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν κ᾽ ἦταν ἀπ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῆς σειρᾶς Ἁπάντων: Sämtliche Werke (βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 31).
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
27
Ὁ Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δυὸ νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας ἐκδόθηκε πραγματοποιῶντας καλές πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε τελικὰ δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπ᾽ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸ Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπ᾽ τὶς καινούργιες συνθῆκες!.. Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες του, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τὸν Αὐτοκράτορα καὶ Γαλιλαῖο, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. Ἕνα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐκδόθηκε συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σ᾽ αὐτή τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸ στίχο, περνῶντας ἔπειτα πλήρως στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μεταφράστηκαν στὰ Γερμανικὰ τὰ
15. Βλ. H. Ibsen-B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρα (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἐκδόθηκε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν (Παγκόσμια Ἔκθεση τῆς Βιέννης). Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπ᾽ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸ Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεκδόθηκε Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ὕστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανέκδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. Ἡ ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαραστάθηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπ᾽ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. Ἀνέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β᾽ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διακόπηκε γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Ἐκδόθηκε τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. Ἔγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). Ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸ χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα χρόνο. Κυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
29
κεντρικῆς ἡρωΐδας, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶν᾽ ἄλλωστε τυχαῖο πού, πολλές φορές, τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Τὸ χειμῶνα τὸν πέρασε στὸ Μόναχο. Ἐπέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΆΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γιοῦ της ΄ΟΣΒΑΛΤ, πραγματικά μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ συγγραφέας ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας ὅμως νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα. Ὅλο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθηκε τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐκδόθηκε ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπὸ περίπου εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παληὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάστηκε τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸ Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν Ὀκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). Ἐκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλές συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπ’ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Στρίντμπεργκ. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
του στὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανεῖ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπ᾽ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο... Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπ᾽ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τήν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: Ἡ Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸ θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). Ἐκδόθηκε ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ξαναβουτάει στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάνας ποὺ συνεχίζει νἆν᾽ ἐρωτευμένη κτητικά μὲ τὸ σύζυγό της. Ὁ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶν᾽ ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες
Κατιλίνας, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
31
(1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεφτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸ Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ Ἴψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴ Βίβλο! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. Ἐξωμολογήθηκε στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... Ὅμως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία· ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο· πέθανε ὕστερ᾽ ἀπὸ πέντε χρόνια (23/05/1906). Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
16. Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition, 1856-1924. 17. Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σ᾽ αὐτὸ τὸ σημείωμα.
.
Κατιλίνας
.
Κατιλίνας, Εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα
35
Εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ δεύτερη ἔκδοση τοῦ ἔργου
Μὲ τὸ δρᾶμα: Κατιλίνας ξεκίνησα τὴ σταδιοδρομία μου ὡς συγγραφέας· γράφτηκε τὸ χειμῶνα τοῦ 1848-9, ὅταν ἤμουν εἰκοσιενὸς ἐτῶν. Τότε βρισκόμουν στὸ Γκρίμσταντ ὁποὔπρεπε μόνος νὰ βγάζω τὰ πρὸς τὸ ζῆν καὶ νὰ προετοιμαστῶ γιὰ τὶς εἰσαγωγικὲς ἐξετάσεις στὸ Πανεπιστήμιο. Ἡ ἐποχὴ ἦταν γεμάτη ἐντάσεις: Ἡ ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου,¹⁸ οἱ ἐξεγέρσεις στὴν Οὑγγαρία¹⁹ κι ἀλλοῦ, ὁ πόλεμος γιὰ τὸ Σλέσβικ...²⁰ μ᾿ ἐπηρέασαν βαθύτατα κ᾿ ἐπιτάχυναν τὴν πνευματική μου ἀνάπτυξη, ὅσο ἀνώριμος κι ἂν περέμεινα γιὰ κάμποσο καιρὸ μετά. Ἔγραψα ποιήματα μεγαλορρήμονα, δίνοντας κουράγιο στοὺς Μαγυάρους καὶ προτρέποντάς τους νὰ βαστήξουν στὸ δίκαιον ἀγῶνα κατά τῶν «τυράννων» γιὰ χάρη τῆς Ἐλευθερίας καὶ τοῦ Ἀνθρωπότητας... Ἔπλεξα μιὰ μεγάλη σειρὰ ἀπὸ σονέττα πρὸς τὸ βασιλιᾶ Ὄσκαρ·²¹ ἀπ᾿ ὅσο θυμᾶμαι, τὸν κάλεσα, μεταξὺ
18. Ἡ ἀναφερόμενη στὴ Γαλλικὴ ὡς: révolution de Février, ποὺ τερμάτισε τὴν Ἰουλιανὴ Μοναρχία κι ἀπετέλεσε μία ἐκ τῶν ἐπαναστάσεων κατὰ τὴν Ἄνοιξη τῶν Λαῶν σ᾿ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη. 19. Οἱ Οὗγγροι ἐπαναστάτησαν, ἀκολουθῶντας τὴν Ἄνοιξη τῶν Λαῶν, ἐνάντια στοὺς Αὐστριακοὺς κ᾿ ἡττήθηκαν μὲ τὴ συνδρομὴ τοῦ Ρώσου Τσάρου. 20. Ὁ Α΄ Πόλεμος γιὰ τὸ Σλέσβικ ἢ Τριετὴς Πόλεμος (Treårskrigen) γιὰ τὸν ἔλεγχο τῶν δουκάτων τοῦ Σλέσβικ (στὸ μέσο Δανίας-Γερμανικοῦ χώρου) καὶ τοῦ Χόλσταιν, ὅπου συμμετεῖχαν κ᾿ οἱ Πρῶσσοι κ᾿ οἱ Σουηδοί· νίκησε ἡ Δανία. 21. Ὄσκαρ Α΄, τοῦ ἑνωμένου Βασιλείου Σουηδίας-Νορβηγίας (1844-59).
36
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἄλλων, νὰ βάλῃ στὴν ἄκρη τοὺς μικροπρεπεῖς ὑπολογισμοὺς καὶ νὰ ἐφορμήσῃ, ὡς ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ στρατοῦ, πρὸς βοήθειαν τῶν ἀδερφῶν στὰ μακρυνότερα σύνορα τοῦ Σλέσβικ. Τώρα – σ᾿ ἀντίθεση μὲ τότε, ὅσο κι ἂν ἀμφιβάλλω γιὰ τὸ μέγεθος τῆς οὐσιαστικῆς βοήθειας ποὺ θὰ προσέφεραν οἱ «ὑψηλές» μου ἐκκλήσεις στὶς περιπτώσεις τῶν Μαγυάρων καὶ τῶν Σκανδιναβῶν... – θεωρῶ ἀ γ α θ ὴ τ ύ χ η ποὺ μείνανε τοῦτα στὴν ἡμιιδιωτικὴ σφαῖρα τοῦ χειρογράφου! Δέν μπόρεσα, ὅμως, νὰ μήν ἐκφράζωμαι σ᾿ ἐπισημότερες εὐκαιρίες μὲ τὴν περιπάθεια τῆς ποιητικῆς μου διαχυτικότητας..- πρᾶγμα ποὺ δὲ μοῦ ᾿φερε – ἀπὸ φίλους καὶ μή – τίποτ᾿ ἄλλο παρ᾿ ἀμφίβολο κέρδος: Οἱ πρῶτοι μὲ προσέγγιζαν σὰ νἄχω κάποιο ἰδιαίτερο χάρισμα αὐτογελοιοποίησης· οἱ δεύτεροι θεωροῦσαν πολύ παράξενον ἕνα νέο, στὴ μειονεκτική μου κατάσταση, ν᾿ ἀναλύῃ ζητήματα γιὰ τὰ ὁποῖα οὔτε οἱ ἴδιοι δέν τολμοῦσαν νὰ ψελλίσουν κάποιαν ἄποψη. Γιὰ νἆμαι εἰλικρινής, πρέπει νὰ προσθέσω πὼς ἡ, κατὰ καιρούς, συμπεριφορά μου δέν ἀνταποκρινόταν στὶς μεγάλες ἐλπίδες ποὖχε ἡ κοινωνία ν᾿ ἀνθήσῃ ἐντός μου ἡ ἀρετὴ τοῦ καλοῦ κἀγαθοῦ πολίτη...²² Ἀλλὰ κ᾿ ἐγώ ἔπεσα ἔξω μὲ πολλούς, στήνοντας καρικατοῦρες ἢ γράφοντας ἐπιγράμματα, παρά ποὺ ἄξιζαν περισσότερα ἐκ μέρους μου καὶ πραγματικὰ ἐκτιμοῦσα τὴ φιλία τους. Συνολικά, ἐνῷ μαινόταν στὸ ἐξωτερικὸ μάχη τρομερή, ἐγὼ κατάφερα νὰ μπλεχτῶ – στὸ ἐσωτερικό – σὲ πολεμικὲς διενέξεις μὲ τὴ μικρή κοινωνία, ὅπου βρισκόμουνα παγιδευμένος ἀπ᾿ τὶς συνθῆκες καὶ τὶς περιστάσεις τῆς ζωῆς. Νά λοιπὸν ποιά ἡ κατάσταση, ἐν μέσῳ προετοιμασίας γιὰ τὶς ἐξετάσεις μου, ὁπότε καὶ διάβασα τὴ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. «Καταβρόχθισα» τοῦτα τὰ ἱστορικὰ τεκμήρια καί, ὕστερ᾿ ἀπὸ λίγους μῆνες, τὸ δρᾶμα μου ἔστεκε ἕτοιμο... Ὅπως θὰ φανῇ
22. Πρωτ. HISe: borgerlige dyder (= πολιτικὴ ἀρετή). Σαρκάζει ὁ Ἴψεν κι αὐτοσαρκάζεται! Ἀναφέρεται σ᾿ ὅ,τι ἀκριβῶς στηλίτευσε στὰ κατοπινά του ἔργα, ὅπως: Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας, Μπράντ, Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ.
Κατιλίνας, Εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα
37
μές στὸ βιβλίο, δέ συμμερίστηκα τότε τὴ σύλληψη τῶν δύο ἀρχαίων Ρωμαίων συγγραφέων ὅσον ἀφορᾷ στὸ χαρακτῆρα καὶ τὴν ὅλη πολιτεία τοῦ Κατιλίνα· καὶ σήμερ᾿ ἀκόμα τείνω νὰ πιστέψω πὼς κάτι μεγάλο καὶ σημαῖνον ἐνυπῆρχε στὸν ἄνθρωπο κατὰ τοῦ ὁποίου ὁ Κικέρων, ὁ πείσμων ἐκφραστὴς τῆς πλειοψηφίας,²³ δέν ἔκρινε σκόπιμο νὰ ἐπιτεθῇ, ὡσότου ἐπῆλθε πλέον μιὰ τέτοια ἀλλαγὴ ποὺ πιὰ ἀτιμωρητί νὰ προχωράῃ σ᾿ ἐχθροπραξίες!.. Ἂς θυμόμαστε πὼς ἐλαχίστων ἱστορικῶν προσώπων ἡ φήμη βρίσκεται περισσότερο στὰ χέρια τῶν ἐχθρῶν τους ἀπ᾿ ὅσο τοῦ Κατιλίνα.²⁴ Τὸ δρᾶμα μου γράφτηκε τὶς νυχτερίνες ὧρες -τὶς ἐλεύθερες γιὰ μελέτη ποὺ ἔπρεπε στὴν πραγματικότητα νὰ κλέβω ἀπ᾿ τὸ ἀφεντικό μου, ἕναν καλὸ κι ἀξιοσέβαστο ἄνθρωπο ἀφοσιωμένο ψυχῇ τε καὶ σώματι στὴν ἐπιχείρησή του..- ἀπὸ κεῖνες τὶς κλεμμένες ὧρες, ἕβρισκα κατόπιν στιγμοῦλες γιὰ νὰ γράψω ποίηση!.. Δέν ὑπῆρχε ἄλλος χρόνος ἀπ᾿ τὴ νύχτα· ἴσως, γι᾿ αὐτό, σχεδὸν ὁλάκερη ἡ δράση ἐκτυλίσσεται μές στὴ νύχτα.²⁵ Προφανῶς, μιὰ τέτοια ἀκατανόητη δραστηριότητα γιὰ τὸ περιβάλλον μου, ὅπως ἡ συγγραφὴ θεατρικοῦ ἔργου, ἔπρεπε νὰ μείνῃ μυστική. Μὰ δέν ἀντέχει ἕνας εἰκοσάχρονος συγγραφέας ἂν δέν ἐξομολογηθῇ κάπου τὰ μυστικά του· ἔτσι, λοιπόν, μίλησα σὲ δυὸ φίλους συνομηλίκους. Κ᾿ οἱ τρεῖς μας εἴχαμε μεγάλες προσδοκίες, ὅταν ὡλοκληρώθηκε ὁ Κατιλίνας. Πρῶτα, ἔπρεπε νὰ καθαρογραφῇ, ὥστε ν᾿
23. Ἴσως μὲ τὴν ἀπόχρωση τοῦ εἰρωνικώτατου: ἡ συμπαγὴς πλειοψηφία ἀπὸ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ. 24. Γιὰ τὸν Σαλλούστιο παραπέμπω στὴν ἔκδ. Συνωμοσία, ἐνῷ γιὰ τοὺς Κατιλινιακοὺς λόγους στό: Κικέρων, Τέσσερεις λόγοι κατὰ Κατιλίνα, Οἱ λόγοι τοῦ γιὰ τὸν Μάρκελλο καὶ τὸν Λιγάριο, μτφ-εἰσαγωγικὰ σημειώματασχόλια: Κωνσταντῖνος Τσάτσος, Βιβλιοπωλεῖο τῆς Ἑστίας, 4η ἔκδ., Ἀθήνα 2007· Cicero. 25. Στὸ ἔργο τὸ οὐσιαστικὸ natt (= νύχτα), μόνo τoυ ἢ ὡς συνθετικό, παρουσιάζεται 43 φορές, ἐνῷ τὸ οὐσιαστικὸ mørke (= σκότος), τὸ ἐπίθετο mørk (= σκοτεινός) καὶ τὸ ρῆμα mørkne (= σκοτεινιάζω) ἐμφανίζωνται ἄλλες 34 φορές.
38
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἀποσταλῇ μὲ ψευδώνυμο²⁶ σ᾿ ἕνα θέατρο τῆς Χριστιανίας καί, κυρίως, νὰ ἐκδοθῇ. Ἕνας ἀπ᾿ τοὺς πιστούς μου φίλους ἀνέλαβε νὰ συντάξῃ ὄμορφο κ᾿ εὐανάγνωστο ἀντίγραφο τοῦ ἀνεπιμέλητου προχείρου μου -κάτι ποὺ ἐξετέλεσε μὲ τέτοιαν εὐσυνειδησία, ὥστε δὲν παρέλειψε μήτε μ ί α ἀπ᾿ τὶς πάμπολλες παῦλες πού – πάνω στὴ ζέση τῆς σύνθεσης – εἶχα εἰσαγάγει κάπως ἐλεύθερα, ὅταν ἡ ἀκριβὴς φράση δέ μοῦ ᾿ρχότανε κείνη τὴ στιγμή. Ὁ δεύτερος φίλος, ποὺ κατονομάζω καθὼς δέ ζῇ πιά, ὁ Οὖλε Σούλερουντ, τότε φοιτητὴς κ᾿ ἔπειτα δικηγόρος, μετέφερε τὸ χειρόγραφο στὴ Χριστιανία. Ἀκόμα θυμᾶμαι ἕν᾿ ἀπ᾿ τὰ γράμματά του, ὅπου μὲ πληροφοροῦσε πὼς ὁ Κατιλίνας κατετέθη πρὸς κρίσιν στὸ θέατρο· ὅτι σύντομα θ᾿ ἀνεβῇ στὴ σκηνή· ὅτι δέν ὑπῆρχε ἀμφιβολία ⟨γιὰ τὴν ἀποδοχή του⟩, καθὼς διηύθυναν ἄνθρωποι μ᾿ ὀξυδέρκεια· πὼς ἦταν ἀναμφίβολη ἡ πρόθεση τῶν ἐκδοτῶν νὰ πληρώσουν σεβαστὸ ποσοστὸ γιὰ τὴν πρώτη ἔκδοση..- τὸ σημαντικὸ γιὰ κεῖνον ἦταν νὰ βρῇ τὸν πλειοδοτοῦντα! Κατόπιν μακρᾶς καὶ ψυχοφθόρου ἀναμονῆς ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζωνται κάποιες δυσκολίες: Ἐπεστράφη στὸ φίλο μου τὸ χειρόγραφο ἀπ᾿ τὴ διεύθυνση ⟨τοῦ θεάτρου⟩ μὲ μιὰν εὐγενική μά, παρὰ ταῦτα, αὐστηρὴ ἀπόρριψη· γύρναγε τώρα τὸ χειρόγραφο ἀπὸ ἐκδότη σ᾿ ἐκδότη κι ὅλοι τους ἐκφράζονταν μὲ τὸν τρόπο τῆς διεύθυνσης..- ὁ «πλειοδοτῶν» ζήταγε «τόσα», γιὰ νὰ τὸ ἐκδώσῃ δ ί χ ω ς ποσοστά... Ἀλλὰ ὁ φίλος μου δέν πτοοῦνταν -συνέχιζε νὰ πιστεύῃ στὴν ⟨τελικὴ⟩ νίκη. Καλύτερα ἔτσι, μοῦ ᾿γραψε... Θὰ γίνῃ αὐτοέκδοση τοῦ δράματός σου· ἐκεῖνος θαὔρισκε τ᾿ ἀναγκαῖα κεφάλαια· τὰ κέρδη θὰ τὰ μοιραζόμασταν λαμβάνοντας ὑπ᾿ ὄψει τὸ ἐπιχειρηματικὸ κόστος, ἐξαιρουμένης τῆς διόρθωσης τῶν δοκιμίων, καθὼς οἱ τυπογράφοι θὰ λάμβαναν ἄψογο χειρόγραφο ὡς βάση ἐργασίας. Σ᾿ ἑπόμενο γράμμα μοῦ διεμήνυε, βλέποντας τὶς ὑγιεῖς μελλοντικὲς προοπτικές, πὼς σκεφτόταν νὰ παρατήσῃ τὶς σπουδὲς καὶ ν᾿ ἀφοσιωθῇ ἐξ ὁλοκλήρου στὴν ἔκδοση τῶν ἔργων μου... Πίστευε ὅτι θὰ μποροῦσα νὰ γράφω δυό-τρία ἔργα τὸ χρόνο μ᾿
26. Brynjolf Bjarme. Βλ. Catilina1.
Κατιλίνας, Εἰσαγωγὴ τοῦ συγγραφέα
39
εὐκολία· σύμφωνα μὲ τοὺς ὑπολογισμούς του θὰ καταφέρναμε, μὲ τὰ κέρδη, τὸ ταξίδι μας ἀνὰ τὴν Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀνατολή, ποὔχαμε συμφωνήσει σὲ συζητήσεις. Γιὰ τὴν ὥρα, ὁ προορισμὸς τοῦ ταξιδιοῦ μου ἦταν ἡ Χριστιανία: Ἔφτασα ἐκεῖ ἀρχὲς ἄνοιξης 1850 καί, λίγο πρίν, εἶχε ἐμφανιστῆ στὰ ἐκθετήρια τῶν βιβλιοπωλείων ὁ Κατιλίνας. Τὸ δρᾶμα προκάλεσε αἴσθηση κ᾿ ἐνδιαφέρον μεταξὺ τῶν φοιτητῶν, ἀλλὰ οἱ κριτικοὶ ἀσχολήθηκαν κυρίως μὲ τοὺς ἐσφαλμένους ⟨μετρικὰ⟩ στίχους καὶ βρῆκαν τὸ βιβλίο, ἐν πολλοῖς, μιὰν ἀνώριμη ⟨δημιουργία⟩...²⁷ Μόνο μιά μεριὰ ἄρθρωσε ἐπαινετικώτερη κριτική -ἐκ μέρους προσώπου ποὺ ἡ ἐκτίμησή του ἦταν πάντα εὐπρόσδεκτη καὶ βαρύνουσα γιὰ μένα κ᾿ ἐδῶ τὸν εὐγνωμονῶ ξανά.²⁸ Δέν πωλήθησαν ἀρκετὰ ἀντίτυπα αὐτῆς τῆς περιωρισμένης ἔκδοσης.²⁹ Ὁ φίλος εἶχε πολλά στὴν κατοχή του· θυμᾶμαι, ἕν᾿ ἀπόγευμα, ὅταν οἱ οἰκονομικές μας δυσκολίες ἦταν πιὰ ἀνυπέρβλητες, ξεφορτωθήκαμε εὐτυχῶς σωρό ἔντυπης ὕλης σ᾿ ἕναν ἔμπορο, ὡς παλιόχαρτα! Τὶς ἀμέσως ἑπόμενες μέρες δέ μᾶς λείψανε τὰ χρειώδη... Σὰ γύρισα πέρυσι τὸ καλοκαίρι στὴν πατρίδα κ᾿ ἔπειτα ἀπ᾿ τὴν ἐπιστροφή μου ἐδῶ, ⟨στὴ Δρέσδη,⟩ παρέλασαν ὅλο καὶ πιό ξεκάθαρα – σὰ μορφὲς μές ἀπὸ καλειδοσκόπιο – οἱ σκηνὲς τῆς λογοτεχνικῆς σταδιοδρομίας μου -ἀνάμεσά τους κι ὁ Κατιλίνας.³⁰ Τὶς λεπτομέρειες τοῦ βιβλίου τὶς εἶχα σχεδὸν ξεχάσει,
27. Τὰ πράγματα, ὅμως, δέ συνέβησαν ἔτσι ἀκριβῶς: Ἂν κ᾿ οἱ κριτικοὶ ἐπεσήμαναν τὶς μετρικὲς ἀτέλειες, τὴ γενικώτερη ἀνωριμότητα καὶ τὴν ἀπομάκρυνση ἀπ᾿ τὰ ἤθη, ὅπως ἀναπτύσσονται στὰ σῳζόμενα κείμενα τῆς Ἀρχαιότητας, ἀναφέρθηκαν καὶ στὴν ἐσωτερικὴ δύναμη τῶν στίχων, τὴ γλωσσικὴ ἐπάρκεια, ὡς δραματουργικὸ ὄργανο, καὶ τὶς ἐνδιαφέρουσες ἀντιθέσεις ἐντὸς τοῦ ἔργου. Βλ. Oxford Ibsen, τόμ. Α΄, σελ. 582-3. 28. Ἀναφέρεται στὴν κριτικὴ τοῦ Πάουλ Μπόττο Χάνσεν, κατόπιν στενοῦ του φίλου, στὸ φοιτητικὸ περιοδικὸ Samfundsbladet, ὅπου ὀρθότατα καταγράφεται ἡ σαιξπηρικὴ δύναμη καὶ σοβαρότητα τοῦ Κατιλίνα κ᾿ ἡ ἐσωτερικὴ πάλη τοῦ ἥρωα, ὡς καταλύτη τῆς ὅλης τραγῳδίας. Βλ. ὅ.π., σελ. 582· Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, σελ. 23. 29. Μονάχα κάπου σαράντα τὸν πρῶτο χρόνο... Βλ. ὅ.π., σελ. 583. 30. Ὁ Ἴψεν σκεφτόταν νὰ γράψῃ ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο: Ἀπ᾿ τὸ Σιὲν στὴ
40
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἀλλά, ξαναδιαβάζοντάς το, βρῆκα πὼς σὲ πολλά ἀπoκειμέσα ἀκόμα συγκατανεύω -ἔχοντας κατὰ νοῦ, βέβαια, πὼς ἦταν ἡ ἐναρκτήρια ἐργασία... Πολλά ἀπ᾿ τὰ κομβικὰ τῆς κατοπινῆς μου δημιουργίας: οἱ ἀντινομίες μεταξὺ ἰσχύος κ᾿ ἐπιθυμίας, θέλησης καὶ δυνατότητας, τὸ κράμα τραγῳδίας καὶ κωμῳδίας στὴν Ἀνθρωπότητα ἐν γένει καὶ στὸ ἄτομο,.. ὅλα τους φανερώνονται ἤδη ὡς ἀμορφοποίητοι ἀκόμα πρόδρομοι. Ὁπότε συνέλαβα τὸ σχέδιο μιᾶς νέας, τρόπον τινα ἐορταστικῆς, ἔκδοσης· ὁ ἐκδότης μου, μὲ τὴ συνηθισμένη του ἑτοιμότητα, συμφώνησε. Ὅμως, δέ γινόταν ἁπλᾶ ν᾿ ἀνατυπωθῇ ἡ παληὰ πρώτη ἔκδοση, ἐφόσον – ὅπως ἤδη εἰπώθηκε – ἀποτελοῦσε στοιχειοθεσία τοῦ ἀτελοῦς κι ἀδιόρθωτου προχείρου μου. Καθὼς ξανακοίταζα τὸ ἔργο, θυμήθηκα πλήρως τί πρωτοεῖχα στὸ μυαλό μου καὶ διαπίστωσα πὼς ἡ μορφὴ οὐσιαστικὰ δὲν ἀπέδιδε πουθενά τὸ ἐπιθυμητό! Συνεπῶς, ἀποφάσισα ν᾿ ἀναθεωρήσω τὴν ποίηση τῆς νιότης μου -ὅπως μᾶλλον θἄκανα καὶ τότε ἂν εἶχα στὴ διάθεσή μου τὸ χρόνο κ᾿ ἡ κατάσταση ἦταν προσφορώτερη. Οἱ ἰδέες, οἱ συλλήψεις κ᾿ ἡ ἐκδίπλωση τοῦ ὅλου δέν ἔχουν ἀλλοιωθῆ. Τὸ βιβλίο παραμένει τὸ πρωτότυπο· μονάχα τώρα ἐμφανίζεται σὲ πληρέστερη μορφή. Ὁπότε, παρακαλῶ νὰ τὸ ἀποδεχτοῦν οἱ φίλοι μου στὴ Σκανδιναβία (καθὼς κι ἀλλοῦ), σὰν ἕνα δικό μου χαιρέτισμα μετὰ τὸ πέρας περιόδου πολλῶν μεταλλαγῶν γιὰ μένα, μὰ κι ἀντιφάσεων. Ἀρκετά ἀπ᾿ ὅσα εἰκοσιπέντε χρόνια τώρα ὀνειρεύτηκα, πραγματοποιήθηκαν -ἀκόμα καὶ μὲ τρόπους ποὺ τότε δέν ἤλπιζα... Δέν θὰ ἤθελα νὰ μήν εἶχα δοκιμάσει στὸ ἐνδιάμεσο ὅ,τι προσπάθησα καί, ὅταν κοιτάζω πίσω – σ᾿ ὅσα ἔζησα – τὸ κάνω μ᾿ αἴσθημα εὐγνωμοσύνης γιὰ ὅλους καὶ γιὰ ὅλα. Ἑρρῖκος Ἴψεν Δρέσδη, Φεβρουάριος 1875
Ρώμη, γιὰ τὰ γεγονότα ποὺ κρύβονταν πίσω ἀπ᾿ τὴ συγγραφική του δραστηριότητα. Ἐγκατέλειψε τὸ σχέδιο, καθότι τὸν ἀπέτρεψε ὁ ἐκδότης του Φρειδερῖκος Χέγκελ. Βλ. Λαίδη Ἴνγκερ, σελ. 169.
Κατιλίνας, Σημείωμα τοῦ συγγραφέα ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοση
41
Σημείωμα τοῦ συγγραφέα ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοση³¹
Τὸ ὑπόβαθρο τοῦ ἔργου εἶναι πολὺ γνωστό, γιὰ νὰ μή φανῇ ἀμέσως πόσο διαφέρει ⟨ἡ ἀνάπτυξή του⟩ ἀπ᾿ τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια· αὐτὴ ἀκολουθήθηκε σὲ περιωρισμένο βαθμό..- τόσο, ὥστε νὰ θεωρηθῇ κυρίως ὄχημα ⟨κι ἀφορμὴ⟩ γιὰ τὴ βασική ἰδέα.³² Ὁ συγγραφέας ἐλπίζει νὰ τοῦ συγχωρεθῇ ἡ χρήση ἱστορικῶν ὀνομάτων πού, κατὰ τὸ ἦθος ⟨τῶν ἀντίστοιχων προσώπων⟩ καὶ τὶς λοιπὲς λεπτομέρειες, δέν ἀνταποκρίνονται στὴν Παράδοση..- ἀκόμα περισσότερο πού, λόγῳ τῆς φήμης, ἡ παρουσία τους σ᾿ ἕν᾿ ἀνιστορικό πλαίσιο μπορεῖ νὰ προκαλέσῃ σύγχυση. [Ὁ Κικέρων προχώρησε στὴν ἔκδοση τῶν λόγων του, γιὰ νὰ προασπίσῃ ἐκ τῶν ὑστέρων τὰ μέτρα ποὺ ἔλαβε ὡς ὕπατος κατά τοῦ Κατιλίνα. Ὁ Σαλλούστιος ἔπρεπε νὰ στήσῃ ὡς φόβητρο τὸν Κατίλινα, ὥστε ν᾿ ἀνυψωθῇ στὴν Ἱστορία του ὁ Ἰούλιος Καῖσαρ ποὺ θαύμαζε κι ἀκολουθοῦσε. Συνεπῶς, ἡ ἀποστασιοποιημένη διάθεση πρὸς τὶς πηγές, ὄχι μόνο δικαιολογεῖται, μὰ εἶναι κ᾿ ἐπιβεβλημένη. Οἱ ὅποιες πρωτοβουλίες τοῦ Ἴψεν ἐπὶ τῆς ὕλης δέ δικαιολογοῦνται μ᾿ ἐπιστημονικούς ὅρους (ποὺ ἄλλωστε ποσῶς τὸν ἐνδιέφεραν)· παρὰ ταῦτα, μέσῳ αὐτῶν, φωτίζει βαθύτερα τὸ φαινόμενο τοῦ στασιαστῆ/ἐπαναστάτη καὶ τῆς ἐσωτερικῆς του πορείας.]
31. Catilina1, σελ. 127. 32. Ὅπως περίπου ἔγινε καὶ στὴν ἱστορικὴ τραγῳδία: Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ.
.
Κατιλίνας, Πρόσωπα
43
Πρόσωπα
ΛΕ΄ΥΚΙΟΣ ΚΑΤΙΛΙΝΑΣ, Ρωμαῖος ἀριστοκράτης.³³ ΑΥΡΗΛ΄ΙΑ, ἡ σύζυγός του. ΦΟ΄ΥΡΙΑ,³⁴ ἑστιάδα.³⁵ ΚΟ΄ΥΡΙΟΣ, νεαρὸς φίλος³⁶ τοῦ ΚΑΤΙΛΙΝΑ. Μ΄ΑΝΛΙΟΣ, γερο-πολεμιστής. Λ΄ΕΝΤΟΥΛΟΣ, νέος Ρωμαῖος ἀριστοκράτης. ΚΑΙΠΆΡΙΟΣ, ὁμοίως. ΓΑΒ΄ΙΝΙΟΣ, ὁμοίως. ΣΤΑΤΊΛΙΟΣ, ὁμοίως. Κ΄ΕΘΗΓΟΣ, ὁμοίως. ΑΜΠΙ΄ΟΡΙΚΟΣ, πρέσβυς τῶν Ἀλλοβρόγων.³⁷
33. Τὴν ἐποχὴ τοῦ δράματος θεωροῦνταν μέλη τῆς ἀριστοκρατίας (nobilitas) καὶ συμμετεῖχαν στὴ Σύγκλητο, ὅσοι ἐκ τῶν Ρωμαίων πολιτῶν ἦταν ἄμεσοι ἀπόγονοι ὑπάτου ἢ δικτάτορα ἢ τιμητῆ. Βλ. Rostovtzeff, σελ. 105, ὑπ. 1. 34. Ἡ λατινικὴ σημασία: μανία/τρέλλα. Πρβλ καὶ Furiae = Ἐρινύες/Μαινάδες. Τ᾿ ὄνομα τῆς ἑστιάδας, ποὺ ἱστορικὰ σχετίζεται μὲ τὸν Κατιλίνα ὡς ἐρωμένη του, εἶναι Φαβία. Βλ. RE, τόμ. VII 1, Furiae τοῦ Otto Waser, σελ. 308· Cicero, Political speeches, translated with introductions and notes by D. H. Berry, Oxford University Press, New York 2006, In Catilinam: Introduction, σελ. 135. Ἀναφέρεται ἀπ᾿ τὸ Σαλλούστιο κάποια Φουλβία ποὺ πληροφοροῦνταν τὰ σχέδια τοῦ Κατιλίνα ἀπ᾿ τὸν ἐραστή της Κούριο καὶ τὰ μετέφερε στὸν Κικέρωνα. Βλ. Συνωμοσία, σελ. 190. 35. Δηλαδὴ ἱέρεια στὸ ναὸ τῆς Ἑστίας (Vesta) στὴ Ρώμη. Οἱ ἑστιάδες (vestales) ἦταν παρθένες (virgines Vestae) ἐπιφορτισμένες μὲ τὴ φύλαξη τῆς ἱερῆς φωτιᾶς τῆς Ἑστίας ποὺ δὲν ἔσβηνε ποτέ (ignis perpetuus). Βλ. RE, Vesta τοῦ Walter Reidinger, 2te R. τόμ. VIII A 2, σελ. 1732. 36. Πρωτ. (HISe): slægtning (= συγγενής/γνωστός), μὰ βλ. πῶς ἀντιδρᾷ στὴν προδοσία του ὁ Κατιλίνας, σελ. 129. 37. Κέλτικός/Γαλατικὸς ὀρεινός, πολεμικὸς λαὸς τῶν Ἄλπεων, ἀνατολικὰ
44
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΟΛΛ΄ΟΒΙΚΟΣ, ὁμοίως. ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΣ. ΕΣΤΙΑΔΕΣ καὶ ΥΠΗΡΕΤΕΣ τους.³⁸ ΜΟΝΟΜΑΧΟΙ καὶ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ. ΣΥΝΟΔΕΙΑ τῶν Ἀλλοβρόγων. Τὸ εἴδωλο τοῦ Σ΄ΥΛΛΑ.³⁹ [Σύντομο ἱστορικὸ σημείωμα: Ἡ Ρώμη, μετὰ ἀπὸ δυὸ αἰῶνες νικηφόρων πολέμων καὶ κατακτήσεων, βρισκόταν πιὰ τὸν 1o αἰῶνα π.Χ. στὸ μεταίχμιο: Ἢ θὰ συνέχιζε ὡς πόλη-κράτος νὰ ἐξουσιάζῃ Ἰταλοὺς συμμάχους καὶ κτήσεις, ἢ θὰ μεταλλασσόταν ἐσωτερικά, γιὰ νὰ καταστῇ οἰκουμενικὴ ὀντότητα ὅπου ἡ στρατιωτικὴ δύναμη θὰ φρόντιζε τὰ σύνορα ἐγγυόμενη τὴν ἐσωτερικὴν εἰρήνη. Ἦταν σαφές πὼς τὸ παληὸ καθεστώς, ὅπου ἡ Σύγκλητος ἄτυπα βρισκόταν πίσω ἀπὸ κάθε σημαντικὴ ἀπόφαση, δέ λειτουργοῦσε. Ὁ πολιτικὸς λόγος τῶν ἀριστοκρατῶν δέν ἔφτανε γιὰ νὰ διοικηθῇ ἡ τεράστια ἐπικράτεια. Μοιραῖα, ἡ ἰσχὺς ἄρχισε νὰ συγκεντρώνεται στὰ χέρια λίγων, καθὼς κι ὁ πλοῦτος. Ἀνέμπνευστος, ἕρμαιο τῶν ἰσχυρῶν καὶ χρεοκοπημένος, ὁ ρωμαϊκὸς λαός – ὑποβιβασμένος πιὰ σ᾿ ὄχλο – ἦταν ἕτοιμος ν᾿ ἀκούσῃ καὶ ν᾿ ἀκολουθήσῃ καθέναν ποὺ τοῦ ὑποσχόταν τὴν πρότερη εὐμάρεια...] Ἡ πρώτη κ᾿ ἡ δεύτερη πράξη ἐκτυλίσσονται μέσα καὶ γύρω ἀπ᾿ τὴ Ρώμη· ἡ τρίτη στὴν Ἐτρουρία.⁴⁰
τοῦ Ροδανοῦ, ποὺ ὑποτάχθηκε ἀπ᾿ τοὺς Ρωμαίους (121 π.Χ.). Ἡ συμβολὴ τῶν πρέσβεών τους στὴν κατιλινιακὴ συνωμοσία, σημαντικὴ μὰ χωρίς ὄφελος γιὰ κείνους. Ἐπαναστάτησαν (62 π.Χ.)· ἡ ἐξέγερση κατεστάλη (61-0 π.Χ.). Βλ. Συνωμοσία, σελ. 182. 38. Πρωτ. (HISe): PRESTINDER og TJENERE i Vestas tempel (= ΙΕΡΕΙΕΣ καὶ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ/ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΟΙ στὸ ναὸ τῆς Ἑστίας). 39. Βλ. σελ. 123, ὑπ. 84. 40. Στὴν κεντροδυτικὴ Ἰταλία, ὅπου κυρίως κατοικοῦσαν στὴν Ἀρχαιότητα οἱ Ἐτροῦσκοι· κάλυπτε μέρη τῆς Τοσκάνης, τοῦ Λάτσιου καὶ τῆς Οὔμπριας στὴ σύγχρονο Ἰταλία. Ἠ ἀριστοκρατία τῆς ἀρχαίας Ρώμης εἶχε ἐτρουσκικὸ αἷμα στὶς φλέβες της... Βλ. καὶ RE, τόμ. VI 1, σελ. 720-4, Etruria τοῦ Chr. Hülsen.
.
ibsen.gr
ΕΙΔΩΛΟ: ᾽Απ᾽ τὴν ἐξουσία τί μ᾽ ἀπόμεινε λοιπόν;.. Σὰν ἐμένα: μιὰ σκιά.. καὶ τίποτα παραπάνω. Κ᾽ οἱ δυό χαθήκαμε στὸν τάφο,.. στὴν ἀνυπαρξία. Πανάκριβα τὴν ἄγγιξα,.. μὲ κόπους τὴν κατάκτησα. ῾Η δύναμη μοῦ στοίχισε τὰ πάντα στὴ ζωή. Αἷμα – τρόμο! – θέλησα κληρονομιὰ ν᾽ ἀφήσω! ῎Αλαλοι νὰ μὲ τρέμουνε... ὡσὰν μετέωρο πὄρχεται-φεύγει κ᾽ αἴνιγμα ἀπομένει. Γ’ πράξη, E’ σκηνή, σελ. 125.