Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ
Θεατρικὸ ἔργο σὲ τρεῖς πράξεις
Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
.
.
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ
᾽Εξώφυλλο: Φιγούρα μὲ δανικὸ πέλεκυ ἀπ᾽ τὸ νορμανδικὸ ὑφαντό: Tapisserie de Bayeux (μᾶλλον πρὶν ἀπ᾽ τὸ 1066). ᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Ἴψεν ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Gildet på Solhaug, Skuespil i tre akter. Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2019
ISBN: 978-618-84203-9-7
Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ Gildet på Solhaug Θεατρικὸ ἔργο σὲ τρεῖς πράξεις Skuespil i tre akter
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2019
.
ΜΑΡΓΚΙΤ: Bergkongen fæsted den liljevånd [] Ὁ ρῆγας τοῦ βουνοῦ τὸν κρίνο πῆρε νύφη, med femten guldringe til hver hendes hånd. [] δεκαπέντε χρυσοδαχτύλιδα ἔχει ἐκείνη. Dalen har blomster og fuglesang; [] Ὁ κάμπος μ᾽ ἄνθη καὶ πουλιὰ νὰ τραγουδᾶνε· i berget er der guld og en nat så lang. [] μές στὸ λόφο ὁ χρυσὸς κ᾽ οἱ νύχτες νὰ τραβᾶνε. Α΄ πράξη, σελ. 55.
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Βιβλιογραφία
9
Βιβλιογραφία
Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve
GS1 GS2
HISe Samlede værker
Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Gildet paa Solhoug, skuespil i tre akter, Chr. Tønsbergs Forlag, Christiania 1856. Henrik Ibsen, Gildet på Solhaug, skuespil i tre akter, anden udgave med en fortale af forfatteren, Gyldendalske Boghandel Forlag (F. Hegel & Søn), København 1883. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.
Μεταφράσεις: MultiIbsen Oxford Ibsen Sämtliche Werke
The Multilingual Ibsen, Univerisity of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77. Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903.
10
Viking Edition Ἀγριόπαπια
Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ
Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Κατιλίνας
Λαίδη Ἴνγκερ
Μικρὸς Ἔγιολφ Νόρμα
Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες
Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί
Ἑρρῖκος Ἴψεν
The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Βιβλιογραφία
Πέερ Γκύντ
Tάφος τοῦ πολεμιστῆ Διέλευση
11
Ἑρρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Ἱστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν
Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Bryan
CCI
Clurman Figueiredo Gosse Heiberg
Hοkstad
Ibsen-arkivet Ibsen-biblio
George B. Bryan, An Ibsen Companion, a dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984. The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, mennesket og masken, Aschehoug, Oslo 2010. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Charles Scribner᾽s sons, New York 1908. Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Øyvind Hokstad, Ibsen i Hellas, en studie av Ibsens popularitet i Athen og Pireus i 1920-åra, Masteroppgave i historie, NTNU, Trondheim 2014. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen
12
IbsenStage Koht
Meyer Μόσχος
Ἑρρῖκος Ἴψεν
IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Suffolk 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.
Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp
Haugen
NAOB
ODS SNL Vǫlsunga
Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung, τόμ. I-II, Heidelberg 1910. Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Ordbog over det Danske sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods Store Norske Leksikon, https://snl.no Vǫlsunga saga = The Saga of the Volsungs, the icelandic text with an english translation, introduction and notes by Kaaren Grimstad, AQVerlag, Saarbrücken 2000.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Βιβλιογραφία
13
Γενικώτερα: A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Λογεῖον http://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σφίγξ http://sphinx.metameat.net LSJM
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Γενικὲς σημειώσεις
15
Γενικὲς σημειώσεις
Ἂν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπ᾽ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξιν ἀπόδοση. Ἡ μετάφραση βασίστηκε στὴ δεύτερη ἔκδ. τοῦ πρωτοτύπου (βλ. GS2) ἀπ᾽ τὶς κριτικὲς ἐκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. Ι, σελ. 123-215. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen· NAOB, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Στὴν ἐργασία βοήθησαν ἡ ἀγγλικὴ μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. Ι, σελ. 367-426· Viking Edition, τόμ. I, σελ. 196-290 (ἀπ᾽ τοὺς W. Archer καὶ M. Morrison) κ᾽ ἡ γερμανική: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. 145-215 (τοῦ Chr. Morgenstern). Ὁ πρωτότυπος δραματικὸς στίχος, ποὺ ἀνάγεται στὰ ὁμοιοκατάληκτα σχήματα τῶν νορβηγικῶν λαϊκῶν μπαλλαντῶν, ἀποδόθηκε ἐδῶ δίχως ρίμα, μὰ κατὰ τὶς ἐπιταγὲς τοῦ πολιτικοῦ
16
Ἑρρῖκος Ἴψεν
δεκαπεντάσυλλαβου μὲ κλονισμένη τὴν τόμη, ὥστε, ἀφ᾽ ἐνός, νὰ μεταφερθῇ ἡ «δημώδης» αἴσθηση καί, ἀφ᾽ ἑτέρου, νὰ ὑπάρξῃ κάποια εὐκαμψία στὴν ἑλληνικὴ διατύπωση. Τὰ λυρικὰ μέρη ἀποδόθηκαν μὲ ποικίλα ὁμοιοκατάληκτα μέτρα. Παρὰ ποὺ ἔγινε προσπάθεια σύμπτωσης τῶν μεταφρασμένων στίχων μ᾽ ἐκείνους τοῦ πρωτοτύπου, ὅπου ἀντιμετατέθηκαν λέξεις, σημαίνεται μὲ / τὸ τέλος τοῦ στίχου στὸ πρωτότυπο. Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγγα. Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,¹ ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸ στιχηρὸ λόγο. Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται, παρὰ τὰ κεφαλαῖα, γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ καὶ τῆς Λαίδης Ἴνγκερ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ ΘΑΠ (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10). Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα στὴ Σύλληψη, πρώτη παράσταση κ᾽ ἔκδοση, τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου καὶ τὶς ὑποσημειώσεις, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπ᾽ τὴν ἔκδ. HISe· Samlede værker, τόμ. Ι, σελ. iv-v, τὶς εἰσαγωγὲς καὶ τὶς σημειώσεις τῶν ἀγγλικῶν μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 20-6· 698-701· Viking Edition, τόμ. I, σελ. 191-5, τῆς γερμανικῆς: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. xvi-xviii, τὴ συλλογὴ ἄρθρων CCI, σελ. 8-9· 156,
1. Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Συντμήσεις-σύμβολα
17
τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ: Breve, τὸ ἰψενικὸ λεξικό: Bryan, τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· Clurman, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL, τὴ βάση δεδομένων IbsenStage, ὅπως καὶ τὴ μελέτη τοῦ Μόσχου.
Συντμήσεις-σύμβολα
ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις editor (ἐπιμελητής)
Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· τὸ σύμβολο * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, μή μαρτυρημένο τύπο.
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
19
Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!² Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ
At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες³ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁴
Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοί χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁵
2. Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. 3. Τρόλλ: Δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. 4. Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. 5. Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.
20
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθειὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀποτέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κίεβου στὴ Ρωσία, ἰδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κι ὥς τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίστηκαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπόμενους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὖχε ἐποικιστῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσης, περισώθηκαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸ 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνιστικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ περίοδο, μελετῶντας την κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. Ἡ σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴ γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσας τῆς ἐπικράτειας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλύτερης
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
21
τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἀντίστοιχο μὲ τὴ δική μας Καθαρεύουσα – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰώνα: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (ξυλείας) καὶ στὴ ναυτιλία. Ἡ ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί σ᾽ ἐπίπεδο δημιουργῶν, μὰ καί σ᾽ ἐπίπεδο γλώσσας καὶ δομῶν. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος (Χένρικ) Γιόχαν Ἴψεν, στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σιέν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (τοῦ σημερινοῦ Ὄσλο). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τά, συνολικὰ ἕξι, παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερής του ἀδερφῆς, Χέντβιγκ-Κατερίνας, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σιὲν ἦταν, τὰ παιδικά μου χρόνια, μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... Ἕξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια, ἀναγκαστικά, μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σιέν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸ μικρὸν Ἑρρῖκο, ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφές, ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.
22
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργαστῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. Ἐκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁶ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τό «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπ᾽ τὴ μάνα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ἦρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε βαθύτατα στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶν᾽ ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.
6. Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
23
Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς Ἀριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁷ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). Ἀκολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁸ καὶ τὸν Ὤσμουντ Ὄλαφσσον Βίνιε.⁹ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίστηκε συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης, ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων ἀπ᾽ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιᾶ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ Σκρίμπ.¹⁰ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ Νύχτα τ᾽
7. Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ Ἴψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) στὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. 8. Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. 9. Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν. 10. Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (Γαλλικά: pièce bien faite· Ἀγγλικά:
24
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἁγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπ᾽ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπ᾽ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. Ἕνα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ -ἀποτυχία. Ἔγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. Ἡ ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπ᾽ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν, τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Ἐδῶ, στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται οὐσιαστικὰ τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ μοτίβο τῆς ἐρωτικὰ ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς σχεδὸν γυναίκας. Ἠ ἐπαφή του μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ βαθύτατα τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικά του δράματα ἡ, συχνὰ συγκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ σκηνικὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹¹ ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.
well-made play). Ὁ Ἴψεν ἐπηρεάστηκε ἄμεσα ἀπ᾽ τὴν τεχνοτροπία, ὑπερβαίνοντάς την ἐν τέλει. Βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. 11. Camilla Collett (1813-95)· Νορβηγίδα συγγραφέας· ἡ μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια τῆς χώρας κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
25
Ἐπιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σόλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρή ἐπιτυχία. Σύντομα (11/08/1857) προσλήφθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μὰ δυστυχῶς διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο... Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθηκε τὴ Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδόθηκαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτήρας ἀπ᾽ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα), διατυπώνοντας ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν· δεχόταν δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐκδόθηκε Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, δέχτηκε μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπ᾽ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κι ἀκολούθησαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν, σὲ βιβλίο, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσλήφθηκε λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό.
26
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἀκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹² Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπρὰντ ἐκδόθηκε ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, ὕστερ᾽ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπ᾽ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφή, μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹³ Ὁ κριτικὸς σύνδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικές ἐμπειρίες κι ἀτομική πνευματικὴ ζύμωση.
12. Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. 13. Δανὸς θεωρητικὸς καὶ κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὶς μελέτες του περὶ τῶν Κυριωτέρων ρευμάτων τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰώνα [Hovedstrøminger det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII, Gyldendalske Boghandel (F. Hegel), Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε αἰσθητικὰ τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) τοῦ δεύτερου μισοῦ τοῦ 19ου αἰώνα στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸ Ρωμαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰώνα. Ἐπίσης εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν κ᾽ ἦταν ἀπ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῆς σειρᾶς Ἁπάντων: Sämtliche Werke (βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 31).
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
27
Ὁ Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁴ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητας. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δυὸ νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας ἐκδόθηκε πραγματοποιῶντας καλές πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε τελικὰ δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπ᾽ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸ Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπ᾽ τὶς καινούργιες συνθῆκες!.. Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες του, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τὸν Αὐτοκράτορα καὶ Γαλιλαῖο, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. Ἕνα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐκδόθηκε συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σ᾽ αὐτή τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸ στίχο, περνῶντας ἔπειτα πλήρως στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μεταφράστηκαν στὰ Γερμανικὰ τὰ
14. Βλ. H. Ibsen-B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.
28
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητας. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρα (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος). Ἐκδόθηκε ὁ Αὐτοκράτορας καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν (Παγκόσμια Ἔκθεση τῆς Βιέννης). Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπ᾽ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπ᾽ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸ Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεκδόθηκε Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ὕστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανέκδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. Ἡ ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαραστάθηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπ᾽ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. Ἀνέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β᾽ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διακόπηκε γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Ἐκδόθηκε τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. Ἔγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). Ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸ χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα χρόνο. Κυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕν᾽ ἀπ᾽ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
29
κεντρικῆς ἡρωΐδας, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶν᾽ ἄλλωστε τυχαῖο πού, πολλές φορές, τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Τὸ χειμῶνα τὸν πέρασε στὸ Μόναχο. Ἐπέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ΆΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γιοῦ της ΄ΟΣΒΑΛΤ, πραγματικά μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ συγγραφέας ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας ὅμως νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα. Ὅλο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθηκε τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐκδόθηκε ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπὸ περίπου εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παληὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάστηκε τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸ Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν Ὀκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). Ἐκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλές συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπ’ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Στρίντμπεργκ. Ἡ ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών
30
Ἑρρῖκος Ἴψεν
του στὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανεῖ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπ᾽ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο... Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπ᾽ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τήν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: Ἡ Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸ θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθηκε τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). Ἐκδόθηκε ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ξαναβουτάει στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάνας ποὺ συνεχίζει νἆν᾽ ἐρωτευμένη κτητικά μὲ τὸ σύζυγό της. Ὁ Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶν᾽ ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!
31
(1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεφτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁵ συνέστησε τὸ Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ Ἴψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴ Βίβλο! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁶ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. Ἐξωμολογήθηκε στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... Ὅμως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία· ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο· πέθανε ὕστερ᾽ ἀπὸ πέντε χρόνια (23/05/1906). Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.
15. Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition, 1856-1924. 16. Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σ᾽ αὐτὸ τὸ σημείωμα.
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ
.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόλογος τοῦ συγγραφέα
35
Πρόλογος τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴ δεύτερη ἔκδοση τοῦ ἔργου (1883)
Ἔγραψα τἩ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ στὸ Μπέργκεν, τὸ 1855, δηλαδὴ κάπου 28 χρόνια πίσω. Τὸ ἔργο πρωτανέβηκε στὶς 2 Ἰανουαρίου 1856, σὲ μιὰν ἐκδήλωση γιὰ τὴν ἡμέρα ἵδρυσης τῆς Νορβηγικῆς Σκηνῆς.¹⁷ Τότε ἤμουν διωρισμένος δάσκαλος ὑποκριτικῆς¹⁸ στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν κ᾽ ὑπεύθυνος γιὰ τὶς πρόβες τοῦ ἔργου μου· παραστάθηκε ἐξαιρετικά, μὲ μιὰ σπάνια αἴσθηση τῆς ἀτμόσφαιρας.¹⁹ Παίχτηκε μὲ κέφι καὶ διάθεση -τὸ ὑποδέχτηκε κιόλας τὸ κοινὸ μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. «Ὁ λυρισμὸς τοῦ Μπέργκεν», ποὺ λέγαν πὼς ἔκρινε τὶς τελευταῖες τότ᾽ ἐκλογὲς σὲ κεῖνα τὰ μέρη,²⁰ ἀνέβηκε στὰ ὕψη κατὰ τὴ διάρκεια τῆς θεατρικῆς βραδιᾶς. Ἡ παράσταση ἔκλεισε μ᾽ ἐπανειλημμένες αὐλαῖες γιὰ τὸ συγγραφέα καὶ τοὺς ἠθοποιούς. Ἀργότερα τὸ βράδυ, μοῦ ᾽παιξε ἡ ὀρχήστρα, μὲ τὴ συνοδεία πλήθους κοινοῦ, σερενάτα ἔξω ἀπ᾽ τὸ παράθυρό μου. Πιστεύω σχεδὸν πὼς ἔφτασα νὰ βγάλω κάτι
17. Τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν. Βλ. 23. 18. Πρωτ. (HISe): instruktør (= καθοδηγητὴς ⟨στὴν ὑπόκριση τῶν ρόλων⟩). 19. Πρωτ. (HISe): stemningsfuld (= πλήρης ἀτμοσφαίρας/ἀτμοσφαιρικώτατος). 20. Πρωτ. (HISe): den bergenske lyrik, μιὰ τυπική, εἰρωνικὴ τότε ἔκφραση ἀναφερόμενη στὸν τρόπο «εὐγλωττίας» ποὺ ἐπικρατοῦσε στὴν πόλη. Στὶς 09/09/1882 ἔγιναν ἐκλογὲς μὲ θέμα κύριο τὴν κατάλυση τῆς τοπικῆς κυβέρνησης καὶ τὴ μετάβαση στὸν ἑνιαῖο πιὰ νορβηγικὸ κοινοβουλευτισμό. Μᾶλλον, ὁ Ἴψεν εἶχε κατὰ νοῦ τὸν John Theodor Lund, τότε πολιτικὸ τῶν Φιλελευθέρων.
36
Ἑρρῖκος Ἴψεν
σὰ λόγο στὴ μάζωξη· τοὐλάχιστο θυμᾶμαι καλά τὴ μεγάλη χαρὰ ποὔνοιωσα. Κάμποσους μῆνες ὕστερα, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία. Κ᾽ ἐκεῖ τὸ κοινὸ τῆς ἐπεφύλαξε πολύ καλὴ ὑποδοχή. Μέρες μετὰ τὴν πρεμιέρα ἔγραψε ὁ Μπγιέρνσον στὴν Morgenbladet θερμά, εὐγενικὰ καὶ μὲ νεανικὸ τρόπο·²¹ στὴν πραγματικότητα δέν ἦταν μιὰ ⟨συνηθισμένη⟩ ἀνταπόκριση ἢ κριτική, ἀλλὰ ἕνας κάπως ἐλεύθερος, ὑπαινικτικὸς αὐτοσχεδιασμὸς ποίησης καὶ φαντασίας γιὰ τὸ ἔργο καὶ τὴν παράσταση. Μὰ ἦρθε κ᾽ ἡ «σωστή» κριτική, γραμμένη ἀπό «σωστό» κριτικό! Πῶς γινόταν κάποιος κείνη τὴν ἐποχή – ἐννοῶ τὰ χρόνια ἀπὸ τὸ 1850 ὥς γύρω τὸ 1860 – ἕνα «σωστός» κριτικὸς λογοτεχνίας, κ᾽ ἰδίως δραματικῶν ἔργων, στὴ Χριστιανία;.. Λοιπόν, τὸ πρᾶγμα εἶχε κάπως ἔτσι: Ὕστερ᾽ ἀπὸ κάποιες προπαρασκευαστικὲς στῆλες στὴν Samfundetsbladet²² κ᾽ ἔχοντας συχνὰ ἀκούσει τὶς συζητήσεις τ᾽ ἀπογεύματα στὴν καφετέρια τῆς ⟨Μαντὰμ⟩ Τσέχοφ ἢ τὸ ἐστιατορίο τοῦ Ἔνγκεμπρετ,²³ τράβαγε ὁ ἐπίδοξος κριτικὸς γιὰ τὸ βιβλιοπωλεῖο τοῦ Γιόχαν Ντὰλ καὶ παράγγελνε ἀπὸ Κοπενχάγη ἕν᾽ ἀντίτυπο τῶν Πεζολογικῶν ἔργων τοῦ Γ. Λ. Χάιμπεργκ²⁴ ὅπου κειμέσα – ἔτσι εἶχε μάθει – θαὔρισκε ἕνα δοκίμιο Περὶ βωντβίλλ...²⁵ Σύντομα τὄχε διαβάσει, εἶχε σκεφτῆ γύρω ἀπὸ κεῖνο κ᾽ ἴσως κάπως τὄχε κιόλας κατανοήσει. Ἀπ᾽ αὐτὰ τὰ γραπτὰ πληροφοροῦνταν κιόλας γιὰ μιὰ διαμάχη τοῦ Χάιμπεργκ στὰ χρόνια του μὲ τὸν
21. Ἑβδομαδιαία ἐφημερίδα ποὺ ἐκδίδεται ἀκόμα· ὁ Μπγιέρνσον ἔγραψε γιὰ τὸ ἔργο στὰ φύλλα: 16/03, 30/03, 11/04/1856. 22. Φοιτητικὴ χειρόγραφη ἐφημερίδα. 23. Καὶ τὰ δυὸ ὀνομαστὰ στέκια τοῦ τότε Ὄσλο (τῆς Χριστιανίας). 24. Johan Ludwig Heiberg (1761-1860). Κριτικὸς κι ἄνθρωπος τοῦ Θεάτρου. Ἐπηρέασε τὸν Ἴψεν σ᾽ ἐπίπεδο δραματουργίας καί, μᾶλλον, τὸν εἰσήγαγε μέσῳ τῶν γραπτῶν του στὸν ἑγελιανισμό. Γιὰ τὴν ἀναφερόμενη συλλογὴ ἔργων: Prosaiske Skrifter, J. H. Schubothes Boghandling, Kjøbenhavn 1841, τόμ. Ι-ΙΙ. 25. Om Vaudevillen som dramatisk digtart, 1826.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόλογος τοῦ συγγραφέα
37
καθηγητὴ Ἔλενσλέγκερ²⁶ καὶ τὸν ποιητὴ Χάουχ ἀπ᾽ τὸ Σόρε.²⁷ Ἐπ᾽ εὐκαιρίᾳ μάθαινε πὼς κι ὁ Γ. Λ. Μπάγγεσεν (συγγραφέας τοῦ: Ἐπιστολὲς ἀπ᾽ τοὺς Βρικόλακες),²⁸ ἀκόμα παλαιότερα, εἶχε μιὰν ἀντίστοιχη διένεξη μὲ τὸ μεγάλο ποιητὴ ποὔγραψε τὸ ⟨θεατρικό⟩: Ἄξελ καὶ Βάλμποργκ, ὅπως καὶ τὸν Χάκον Γιάρλ.²⁹ Καὶ κάποια ἄλλα ⟨συμπεράσματα⟩ θὰ μποροῦσε νὰ ἐξαγάγῃ ἕνας νέος κριτικὸς ἀπ᾽ αὐτὰ τὰ συγγράμματα. Λ.χ. μάθαινε πὼς ἡ αἰσθητικὴ ἑνὸς καθωσπρέπει κριτικοῦ θἄπρεπε νὰ προσβάλλεται ἀπ᾽ τὴ χασμῳδία!³⁰ Ἂν τύχαινε καὶ πέφτανε πάνω σ᾽ ἕνα τέτοιο τερατούργημα-στίχο, οἱ νεαροὶ κριτικοὶ ΙΕΡΩΝΥΜΟΙ³¹ τῆς Χριστιανίας βεβαιώνονταν τόσο, ὥστε νὰ φωνάξουν σὰν καὶ τὸ πρότυπό τους ἀπ᾽ τὸν Χόλμπεργκ: Μά τοὺς Ἁγίους Πάντες,³² ὁ κόσμος δέ θ᾽ ἀντέξῃ ὥς τὸ Πάσχα! Ἡ τότε πρωτευουσιάνικη κριτικὴ εἶχε κι ἄλλο ἕνα μυστήριο χαρακτηριστικὸ ποὺ γιὰ καιρὸ ἡ προέλευσή του μ᾽ ἔβαζε σὲ σκέψεις· δηλαδὴ κάθε φορὰ ποὺ ξεκινοῦσε ἕνας συγγραφέας, ἐκδίδοντας κάποιο βιβλίο ἢ ἀνεβάζοντας στὸ Θέατρο ἔργο του,
26. Βλ. σελ. 22, ὑπ. 6. 27. Carsten Hauch (1790-1872). Καθηγητὴς Ζῳολογίας καὶ Ἀνατομίας στὴν Ἀκαδημία τοῦ Σόρε (Δανία). Δημοσίευσε ποίηση, μυθιστορήματα καὶ θεατρικὰ ἔργα. Τὸ 1846 ἔγινε καθηγητὴς τῆς Σκανδιναβικῆς καὶ τῆς Λογοτεχνίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Κιέλου. Ὑπῆρξε καὶ διευθυντὴς τοῦ Βασιλικοῦ Θεάτρου τῆς Δανίας (1858). 28. Jens Baggesen (1764-1826)· τοποθετεῖται ἀνάμεσα στὸν Κλασσικισμὸ καὶ τὸν Ρωμαντισμό. Ὅμως, ὁ συγγραφέας τῶν Ἐπιστολῶν ἦταν ὁ ποιητὴς Henrik Hertz (1797-1870) ποὺ μιμήθηκε τὸ ὕφος τοῦ Μπάγγεσεν. 29. Δηλαδὴ τὸν Ἔλενσλεγκερ: Axel og Valborg· Hakon Jarl. 30. Δηλαδὴ τὴ γειτνίαση δύο φωνηέντων μές στὸ στίχο, δίχως νὰ ὑπάρχῃ συνεκφώνηση ἢ ἀπαλοιφὴ ἑνός. Στὴν Ἀρχαιότητα, ἡ χασμῳδία γενικῶς ἀποφεύγονταν· τὰ κατοπινὰ χρόνια, ἡ πρακτικὴ αὐτὴ κατέστη σχεδὸν ἀμετακίνητος κανόνας τῆς ὀρθῆς στιχουργικῆς. Βλ. καὶ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Ἴψεν γιὰ τὴ 2η ἔκδ. τοῦ Κατιλίνα, σελ. 39, ὑπ. 27. 31. Κωμικὸς τύπος ἀπ᾽ τὶς κωμῳδίες τοῦ Χόλμπεργκ: συντηρητικός (σχεδὸν ἀντιδραστικός), ἡλικιωμένος. Βλ. τὴ σημείωση στὴ Νόρμα, σελ. 41· L. Holberg, Den honette Ambition og Sganarels Reyse, med billede af V. Rosenstand, Forlagsbureauet i Kjøbenhavn 1889, σελ. 4, Personerne i Comoedien. 32. Πρωτ. (HISe): Hillemænd < alle hellige mænd (= ὅλοι οἱ ἅγιοι ἄνθρωποι).
38
Ἑρρῖκος Ἴψεν
οἱ κριτικοί μας συνηθίζανε νὰ καταλαμβάνωνται ἀμέσως κι αἰνιγματικὰ ἀπὸ μιὰν ἀνεξέλεγκτη ὀργὴ λές κ᾽ ἡ ἔκδοση τοῦ βιβλίου ἢ ἡ παράσταση τοῦ ἔργου ἀποτελοῦσε ⟨εὐθεῖα,⟩ ματωμένη προσβολὴ τῶν ἴδιων ἢ τῶν ἐφημερίδων ποὺ ἀρθρογραφοῦσαν!.. Ὅπως εἶπα, καιρό μ᾽ ἀπασχολοῦσε ἡ συγκεκριμένη «ἰδιομορφία». Τελικὰ β ρ ῆ κ α τὴν ἄκρη τοῦ νήματος: Σὰ διάβαζα τὴ δανέζικη Månedskrift for Literatur,³³ πρόσεξα ὅτι ὁ γερο-σύμβουλος τῆς Ἐπικρατείας Μόλμπεχ ἐμπλέκονταν, κατὰ τὴν ἐποχή του, ὠργισμένα σ᾽ ἀντιπαράθεση, ὅταν νέος ποιητὴς ἐξέδιδε βιβλίο ἢ ἀνέβαζε ἔργο του στὴν Κοπενχάγη. Ὁπότε, κατὰ παρόμοιο τρόπο, λειτουργοῦσε καὶ τὸ δικαστήριο ποὺ τώρα εἶχε καλέσει τἩ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ν᾽ ἀπολογηθῇ στὸ βῆμα τῆς Κριτικῆς ἐν Χριστιανίᾳ· ἀποτελοῦνταν κυρίως ἀπὸ νέους ποὺ ζοῦσαν ὡς κριτικοὶ μὲ δάνεια ἀπὸ διάφορες μεριές: Τὶς σκέψεις τους περὶ Κριτικῆς τὶς εἶχαν ἄλλοι ἀπὸ παληὰ σκεφτῆ κ᾽ ἐκφράσει -τὶς ἀπόψεις τους τὶς εἶχαν ἐδῶ καὶ καιρὸ ἀλλοῦ διατυπώσει... Δάνειο ὅλη ἡ αἰσθητική τους· δάνειο ὅλη τους ἡ κριτικὴ μέθοδος· δάνειο ἦταν στὸ κάθετί – καί στὰ μεγάλα καί στὰ μικρά – ἡ πολεμικὴ τακτικὴ ποὺ χρησιμοποιοῦσαν. Ναί, ἀκόμα κ᾽ ἡ νοοτροπία τους, δανεισμένη κι αὐτή! Δάνεια,.. δάνεια ὅλα τους! Ἡ μόνη τους πρωτοτυπία: ἡ αἰώνια κακοδιαχείριση τοῦ ἐσφαλμένου καὶ ξεπερασμένου δανείου! Ἀπ᾽ αὐτὸ τό «Κολλέγιο» τῶν κριτικῶν ποὺ ἐπιβίωναν μὲ δάνεια, δέν εἶναι νὰ ἐκπλήσσεσαι ὅτι προϋπέθεταν κάτι ἀντίστοιχο ποιητικὰ κι ἀπὸ μένα. Δυό – ἴσως καὶ περισσότερες ἐφημερίδες – βρῆκαν μεμιᾶς πὼς εἶχα δανειστῆ ἀπὸ τὸ θεατρικὸ ἔργο τοῦ Χένρικ Χέρτς: Τὸ σπίτι τοῦ Σβὲντ Ντύρινγκ.³⁴ Ἡ κριτική τους θέση δέν εἶχε ἔρεισμα καὶ δέν μποροῦσε κάποιος νὰ τὴν ὑπερασπιστῇ. Καταφανέστατα, αὐτὸ ὀφειλόταν στὴ χρήση τῶν στιχουργικῶν μέτρων ἀπ᾽ τὶς παληὲς πολεμικὲς
33. = Μηνιαία Ἔκδοση γιὰ τὴ Λογοτεχνία, μ᾽ ἀρχισυντάκτη τὸν Christian Molbech (1783-1857). 34. Svend Dyrings hus, ποὺ πρωτοπαραστάθηκε στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (24/02/1856).
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόλογος τοῦ συγγραφέα
39
μπαλλάντες³⁵ καὶ στὰ δυὸ ἔργα. Άλλὰ ὁ δικός μου τόνος ἦταν ὅλως ἄλλος ἀπὸ τοῦ Χέρτς· τὸ ὕφος εἶχε πολύ διαφορετικὴ αἴσθηση ἀπ᾽ τὸ δικό του· πάνω ἀπ᾽ τοὺς ρυθμοὺς στὸ ἔργο μου φυσάει ἕν᾽ ἁπαλὸ καλοκαιριάτικο ἀεράκι -πάνω ἀπ᾽ τοὺς ρυθμοὺς τοῦ Χὲρτς μιὰ φθινοπωρινὴ καταιγίδα! Μήτε, ὅσον ἀφορᾷ στοὺς χαρακτῆρες, τὴν πλοκὴ ἢ τὰ γεγονότα ποὺ περιέχονται, δὲν ὑπάρχει κάποια ἄλλη σπουδαιότερη ὁμοιότητα μεταξὺ τῶν δύο ἔργων, παρὰ μονάχα τὸ φυσικὸ ἑπόμενο τῆς ἀναγωγῆς τῶν θεματικῶν στὸν στενὸ κύκλο παραστάσεων ὅπου κινοῦνταν οἱ πολεμικὲς μπαλλάντες. Ἴσως λογικοφανέστερα θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἰσχυριστῇ ὅτι ὁ Χέρτς – στὸ δικό του Σπίτι τοῦ Σβὲντ Ντύρινγκ – εἶχε δανειστῆ, ὄχι σὲ μεγάλο βαθμό, ἀπ᾽ τὴν Κατερινοῦλα τοῦ Χάιλμπρονν τοῦ Χάινριχ φὸν Κλάιστ,³⁶ ποὖχε γραφτῆ στὶς ἀρχὲς αὐτοῦ τοῦ αἰώνα. Ἡ σχέση τῆς ΚΑΤΕΡΙΝΟΥΛΑΣ μὲ τὸν ΚΟΜΗ Β΄ΕΤΤΕΡΣΤΡΑΛ εἶν᾽ οὐσιαστικὰ σ᾽ ὅλα ἴδια μ᾽ ἐκείνη τῆς Ρ΄ΑΓΚΝΧΙΛΝΤ μὲ τὸν ἱππότη ΣΤΙΓΚ Β΄ΙΝΤΕ. Ὅπως ἡ ΡΑΓΚΝΧΙΛΝΤ, ἔτσι κ᾽ ἡ ΚΑΤΕΡΙΝΟΥΛΑ ὁδηγεῖται ἀπὸ μιὰν αἰνιγματική, ἀνεξήγητη δύναμη ν᾽ ἀκολουθήσῃ τὸν ἀγαπημένο της ὅπου κι ἂν πάῃ, νὰ τὸν παρατηρῇ μυστικά, νὰ ξαπλώνῃ κοντὰ νὰ κοιμηθῇ ἀπροστάτευτη, νὰ ἐπιστρέφῃ – ἀπὸ μιὰν παρόρμηση τῆς φύσης της – ὅσο κι ἂν τὴν ἐκδιώκῃ ἐκεῖνος... Κι ἄλλοι τρόποι ὑπερφυσικῆς παρέμβασης ἀνευρίσκονται καί στὸ ἔργο τοῦ Κλάιστ καί σ᾽ ἐκεῖνο τοῦ Χέρτς. Μὴ κι ἀμφιβάλλῃ κάποιος γιὰ τὴν πιθανότητα μὲ λίγη καλή – ἢ κακή – θέληση ν᾽ ἀνακαλύψουμε πὼς ἴσως δανείστηκε ὁ Κλάιστ ἀπὸ ἔργο τῆς ἀκόμα παλαιότερης δραματικῆς λογοτεχνίας, γιὰ τὴ
35. Πρωτ. (HISe): kæmpevisernes < kæmpeviser < kæmpe (< ἀρχαιοσκ. kempa = πολεμιστής, πρβλ λατινικὸ campus) + viser (< ἀρχαισκ. vísa = στίχος, καθὼς καὶ στροφὴ στὴ σκαλδικὴ ποίηση): ὁ παραδοσιακὸς ὅρος γιὰ τὶς μεσαιωνικὲς μπαλλάντες, ἐν χρήσει ἀπ᾽ τὰ 1500· ἀπ᾽ τοὺς Ρωμαντικοὺς καὶ ἑξῆς ἀναφέρεται ὡς: folkeviser < folk (= λαός) + viser, δηλαδὴ λαϊκὴ μπαλλάντα· συναντᾶται κι ὡς μεσαιωνικὴ λαϊκὴ μπαλλάντα. 36. Heinrich von Kleist (1777-1811), ὁ σημαντικώτατος Γερμανὸς ποιητής, πεζογράφος καὶ δραματουργός.
40
Ἑρρῖκος Ἴψεν
δικιά του Κατερινοῦλα τοῦ Χάιλμπρονν; Ἐ γ ὼ δέν ἀμφιβάλλω. Ἀλλὰ μιὰ τέτοια ἔρευνα θἆταν ἄγρια ἔρημος... Ἡ σφραγίδα τῆς προσωπικότητας ποὔχει βάλει ὁ δημιουργὸς στὸ καλλιτέχνημα, τὸ καθιστᾷ πνευματική του ἰδιοκτησία. Ὁπότε πιστεύω ὅτι, παρὰ τὶς σημειωμένες ὁμοιότητες, τὸ Σπίτι τοῦ Σβὲντ Ντύρινγκ εἶν᾽ ἀδιαμφισβήτητα πρωτότυπο ἔργο τοῦ Χένρικ Χέρτς, καθὼς κ᾽ Ἡ Κατερινοῦλα τοῦ Χάιλμπρονν πρωτότυπο ἔργο τοῦ Χάινριχ φὸν Κλάιστ. Τὸ ἴδιο ὑποστηρίζω καὶ γιὰ τὴ δικιά μου Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ. Ἐπίσης, ἐλπίζω στὸ μέλλον νὰ ἐπιτραπῇ σὲ καθένα ἀπ᾽ τὰ τρία ὀνόματα³⁷ νὰ κρατήσουν ὅ,τι δικαιωματικὰ εἶν᾽ δικό τους. Ὁ Γκέοργκ Μπράντες³⁸, γράφοντας γιὰ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐν σχέσει μὲ τὸ Σπίτι τοῦ Σβὲντ Ντύρινγκ, ἀναφέρει πὼς δέ βασίζεται ⟨τὸ δικό μου ἔργο⟩ σὲ κάποιο δάνειο, ἀλλὰ σὰ νὰ ἐξασκοῦσε ἐπίδραση ὁ παλαιότερος ποιητὴς στὸν νεώτερο... Ὅμως, οἱ ἀποφάνσεις του γιὰ τὴν ἐργασία μου εἶναι τόσο καλοπροαίρετες ποὔχω κάθε λόγο, ὅπως κι ἄλλοι πολλοί, νὰ τοῦ ᾽μαι εὐγνώμων. Ἐν τούτοις, ὀφείλω νὰ ὑποστηρίξω ὅτι στὴν πραγματικότητα τὸ ζήτημα δέν εἶναι καταπὼς τὸ συνέλαβε ὁ Μπράντες. Οὐδέποτε, ὁ Χένρικ Χὲρτς μ᾽ ἐπηρέασε σὲ μεγάλο βαθμὸ ὡς δραματικὸς ποιητής. Συνεπῶς, μοῦ ᾽ν᾽ ἀδύνατο νὰ φανταστῶ πῶς θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιδράσῃ, ἐν ἀγνοίᾳ μου, στὴ δραματουργική μου παραγωγή. Σ᾽ αὐτό τὸ σημεῖο θὰ περιοριστῶ σχετικὰ στὴν ἀναφορὰ τοῦ δρ. Βάλφριντ Βασένιους, ἀναπληρωτὴ καθηγητὴ Αἰσθητικῆς στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Ἐλσίνκι. Μές στὴ διδακτορική του διατριβὴ ἐπὶ τῆς Φιλοσοφίας: Ἡ δραματικὴ ποίηση τοῦ Ἑρρίκου Ἴψεν κατὰ τὴν πρώτη φάση της (1879),³⁹ καθὼς καὶ στὸ ἔργο
37. Ὁ Κλάιστ, ὁ Χὲρτς κι ὁ Ἴψεν. 38. Βλ. σελ. 26, ὑπ. 13. 39. Henrik Ibsens dramatiska diktning i dess førsta skede.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόλογος τοῦ συγγραφέα
41
του: Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν -μιὰ προσωπογραφία τοῦ σκάλδου⁴⁰ ἔχει ἐξηγήσει τὴ βασική του ἄποψη γιὰ τὸ ἐδῶ ἐξεταζόμενο ἔργο, συμπληρώνοντας στὸ τελευταῖο σύγγραμμα, ποὺ ἀνέφερα, ὅ,τι τοῦ εἶχα ἐν συντομίᾳ πεῖ, ὅταν βρεθήκαμε παρέα στὸ Μόναχο τρία χρόνια πίσω. Ἐκεῖ, ὅπως εἶπα, μπορῶ νὰ παραπέμψω. Μά, γιὰ λόγους εὐταξίας, θὰ πῶ κάποια πράγματα γιὰ τὴ δημιουργία τἩς γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ. Ὁπότε: Ξεκίνησα τὸ λόγο μου ἀναφέροντας πὼς τὸ ἔργο γράφτηκε τὸ καλοκαίρι τοῦ 1855. Πρωτύτερα τὴν ἴδια χρονιὰ εἶχα γράψει τἩ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Ἡ ἐνασχόλησή μου μ᾽ ἐκεῖνο τὸ δρᾶμα μ᾽ ὑποχρέωσε ν᾽ ἀφοσιωθῶ στὴ λογοτεχνία καὶ τὴν ἱστορία τῆς Μεσαιωνικῆς Νορβηγίας, ἰδίως κατὰ τὴν ὕστερη περίοδο. Προσπάθησα – ὅσο καλύτερα μποροῦσα – νὰ ὑπεισέλθω στὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῆς ἐποχῆς, στὴ συναισθηματικὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων, στὸν τρόπο σκέψης καὶ τὸ φραστικό τους. Παρὰ ταῦτα, ἡ περίοδος δὲν εἶναι καθόλου ἑλκυστικὴ γιὰ νὰ πολυασχοληθῇ κάποιος μαζί της, οὔτ᾽ ἐνέχει κάποιο ἰδιαίτερο ὑλικὸ κατάλληλο πρὸς δραματοποίηση. Ἑπομένως, σύντομα κατέφυγα στὴν περίοδο μὲ τὶς Σάγκες. Ὅμως, οἱ βασιλικὲς σάγκες κ᾽ οἱ πιό αὐστηρὲς ἱστορικὲς παραδόσεις κείνης τῆς μακρυνῆς ἐποχῆς δέ μ᾽ αἰχμαλώτησαν..δέν μποροῦσα νὰ χρησιμοποιήσω, γιὰ τὸν ποιητικό μου σκοπό, κάτι ἀπ᾽ τὶς μάχες μεταξὺ βασιλιάδων, ὁπλαρχηγῶν, φατρίων καὶ φυλῶν. Αὐτὸ θὰ γινόταν ἀργότερα...⁴¹
40. Henrik Ibsen, ett skaldeporträtt, Jos. Seligmann & comp., Stockholm 1882, σελίδες 343. 41. Ἐννοεῖ τὰ ἔργα του: Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ· Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου.
42
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἀφ᾽ ἑτέρου, στὶς ἰσλανδικὲς οἰκογενειακὲς σάγκες βρῆκα κεῖνο τὸ ἀνθρώπινο «ἔνδυμα» γιὰ τὶς διαθέσεις, τὶς ἰδέες καὶ τὶς σκέψεις ποὺ τότε μ᾽ ἀπασχολοῦσαν ἢ κάπως περισσότερο κάπως λιγώτερο σαφῶς βρίσκονταν στὸ νοῦ μου... Μὲ τοῦτες τὶς συνεισφορὲς Ἀρχαιονορβηγικοῦ λογοτεχνικοῦ ὑλικοῦ ἀπ᾽ τὴν προσωπογραφία τῆς ἐποχῆς τῶν σαγκῶν, δέν εἶχα ξανάρθει σ᾽ ἐπαφή..καλά-καλὰ δέν τὶς γνώριζα μήτε κατ᾽ ὄνομα! Τότε, ὅμως, ἔπεσε στὰ χέρια μου ἡ ἐξαιρετικὴ μετάφραση τοῦ Ν. Μ. Πέτερσεν τοὐλάχιστο ὡς πρὸς τὸ λεκτικό της ὕφος. Αὐτὰ τὰ οἰκογενειακὰ χρονικὰ μὲ τὰ ποικίλα περιστατικὰ καὶ τὶς σχέσεις ἀνάμεσα σὲ δυὸ ἄντρες, δυὸ γυναῖκες, κοντολογίς: μεταξὺ δυὸ ἀνθρώπων, μοῦ συνέστησαν μιὰ προσωπική, περιπετειώδη, πραγματικὴ ζωή· βιώνοντας αὐτὲς τὶς ὡλοκληρωμένες, ἰδιάζουσες προσωπικότητες γυναικῶν κι ἀντρῶν, φανερώθηκε στὴ σκέψη μου τὸ πρῶτο ἀδρὸ περίγραμμα τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ. Τί μέρος ἀπὸ τὶς λεπτομέρειες κείνου τοῦ δράματος ἔλαβε σχῆμα τότε μέσα μου, δέ γνωρίζω πιὰ νὰ πῶ... Μὰ θυμᾶμαι καλά πὼς οἱ δυὸ μορφές, ποὺ πρωτόειδα, ἦταν οἱ δυὸ γυναῖκες ποὺ ἀργότερα θὰ γίνονταν ἡ ΓΙ΄ΕΡΝΤΙΣ κ᾽ ἡ ΝΤ΄ΑΓΚΝΥ. Μές στὸ ἔργο θὰ λάμβανε χώρα μιὰ μεγάλη παρέλαση ἀπὸ τρομακτικὲς καὶ μοιραῖες συγκρούσεις. Ἀπ᾽ ἄλλους χαρακτῆρες, ἄλλα πάθη καὶ σχέσεις ἔντονες, ἤθελα νὰ καταγράψω ὅ,τι μοῦ φαινότανε τυπικώτερο τῆς ζωῆς μές στὶς Σάγκες. Μὲ λίγα λόγια, ἐπεδίωξα ν᾽ ἀναπαραγάγω δραματικὰ ἀκριβῶς ὅ,τι ἐπικὰ παραδίδει ἡ Βολσούνγκασάγκα.⁴² Δέν κατέστρωσα τότε ἕνα πλῆρες, συνεκτικὸ σχεδιάγραμμα. Ὅμως, μοῦ εἶναι ξεκάθαρο πὼς ἕνα τέτοιο θεατρικὸ ἔργο ἦταν τὸ πρῶτο ποὺ ἐπεχείρησα. Μεσολάβησαν πολλά ἐμπόδια· τὸ μεγαλύτερό τους ἦταν μᾶλλον προσωπικῆς φύσης καί, ἴσως, τὸ πλέον ἐπίμονο καὶ κρίσιμο· ἀλλὰ νομίζω πὼς δὲν ἦταν δίχως σημασία πὼς ἐκεῖνον τὸν καιρὸ ἀσχολήθηκα μὲ λεπτομερῆ μελέτη τῆς συλλογῆς τοῦ
42. Γιὰ τὰ περαιτέρω ὡς πρὸς τὴ σάγκα, βλ. τὴ σχολιασμένη ἔκδοση Vǫlsunga.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόλογος τοῦ συγγραφέα
43
Λάντσταντ: Νορβηγικὰ λαϊκὰ τραγούδια,⁴³ δημοσιευμένη λίγα χρόνια πρωτύτερα.⁴⁴ Ἡ διάθεσή μου περισσότερο συμβάδιζε μὲ τὸ λογοτεχνικὸ ρωμαντισμὸ τοῦ Μεσαίωνα, παρὰ μὲ τὰ γεγονότα στὶς Σάγκες, μὲ τὴν ποιητικὴ παρὰ τὴν πεζολογικὴ σύνθεση, μὲ τὸ μουσικὸ στοιχεῖο τῆς γλώσσας στὶς πολεμικὲς μπαλλάντες παρὰ μὲ τὴν ἠθογραφία ἀπ᾽ τὶς Σάγκες. Ὁπότε, τὸ ἄμορφο προσχέδιο γιὰ τὴν τραγῳδία: Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ μετατράπηκε, πρὸς τὸ παρόν, στὸ λυρικὸ δρᾶμα: Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ. Οἱ δύο γυναικεῖοι χαρακτῆρες, οἱ θετὲς ἀδερφὲς ΓΙΕΡΝΤΙΣ καὶ ΝΤΑΓΚΝΥ στὴν ὑπὸ σκέψει τραγῳδία, γίνανε οἱ ἀδερφὲς Μ΄ΑΡΓΚΙΤ καὶ Σ΄ΙΓΚΝΕ στὸ πλῆρες λυρικὸ δρᾶμα. Ἡ ἀναγωγὴ τῶν τελευταίων στὶς δυὸ γυναῖκες ἀπ᾽ τὶς Σάγκες γίνεται μεμιᾶς ἀντιληπτή, ὅταν ἡ προσοχὴ στραφῇ ἐκεῖ -ἡ σχέση εἶναι ἀδιαμφισβήτητη. Ὁ τραγικὸς ἥρωας, ὥς τότε ἀδρὰ σχηματισμένος: ὁ Σ΄ΙΓΚΟΥΡΝΤ ὁ πολυταξιδεμένος Βίκινγκ, ὁ εὐπρόσδεκτος ἐπισκέπτης στὶς βασιλικὲς αὐλές, ἔγινε ὁ ἱππότης καὶ τραγουδιστὴς ΓΚΟ΄ΥΝΤΜΟΥΝΤ ΄ΑΛΦΣΕΝ, ποὺ ἐπίσης ἦταν μακριὰ στὰ ξένα καὶ ζοῦσε στὴν αὐλὴ τοῦ βασιλιᾶ. Ἡ συμπεριφορά του πρὸς τὶς δυὸ ἀδερφὲς ἄλλαξε, γιὰ νὰ ταιριάξῃ μὲ τὶς καταστάσεις καὶ τοὺς συσχετισμοὺς τῆς ἐποχῆς· ἀλλὰ ἡ στάση τῶν δυὸ ἀδερφῶν πρὸς ἐκεῖνον παρέμεινε οὐσιαστικὰ ἡ ἴδια μ᾽ ἐκείνη στὴν ὑπὸ σκέψει κι ἀργότερα ὁλοκληρωθεῖσα τραγῳδία. Τὸ μοιραῖο δεῖπνο, ποὺ ἡ παρουσίασή του μοῦ φαινόταν τότε ἐξαιρετικὰ σημαντική, ἔγινε στὸ δρᾶμα ἡ σκηνὴ ὅπου ἐμφανίζονται οἱ χαρακτῆρες σ᾽ ὅλο τους τὸ εὖρος· ἔγινε τὸ ὑπόβαθρο μὲ τὴ δράση πάνω του ἀντιστικτικά, κομίζοντας στὴ συνολικὴ εἰκόνα τὴ βασικὴ διάθεση ποὺ ἀποζητοῦσα. Ἡ κατακλεῖδα τοῦ ἔργου ἦταν κάπως ὑποτονισμένη, γιὰ νὰ ταιριάξῃ μὲ τὴ φύση τοῦ ⟨μεικτοῦ⟩ δράματος κι ὄχι τῆς τραγῳδίας· παρὰ ταῦτα κάποιοι «ὀρθόδοξοι» αἰσθητικοὶ μελετητὲς μποροῦν ἀκόμα ἴσως
43. Norske Folkeviser, samlede og udgivne af M. B. Landstad, Chr. Tönsbergs Forlag, Christiania 1853. 44. Henrik Ibsen, Om Kjæmpevisen og dens Betydning for Kunstpoesien, Illustreret Nyhedsblad, 10 καὶ 17/05/1857.
44
Ἑρρῖκος Ἴψεν
νὰ θεωρήσουν ἀδιαμφισβήτη μιὰ νότα καθαρῆς τραγῳδίας στὸ κλείσιμο, ἕνα μάρτυρα δηλαδὴ ὡς πρὸς τὴν προέλευση τοῦ δράματος. Μὰ δέ θὰ συνεχίσω μ᾽ αὐτά... Θέλησα μόνο νὰ διατυπώσω καὶ νὰ βεβαιώσω πὼς τὸ ὑπὸ ἐξέτασει θεατρικό, ὅπως κάθε ἄλλο ἀπ᾽ τὰ δραματικά μου ἔργα, εἶναι μιὰ φυσικὴ κι ἀναγκαία κατάληξη τῆς πορείας τοῦ βίου μου σὲ μιὰ συγκεκριμένη στιγμή· προέρχεται ἀπ᾽ τὰ ἐσώτερα κι ὄχι ἀπὸ κάποιαν ἐξωτερικὴ ἐπίδραση ἢ ἐπιρροή.⁴⁵ Ἔτσι, κι ὄχι ἀλλιῶς, ἔχει ἡ γένεση τἩς γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ. Ρώμη, Ἀπρίλιος 1883 Ἑρρῖκος Ἴψεν
45. Βλ. καὶ σελ. 119.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πρόσωπα
45
Πρόσωπα
ΜΠΕΝΓΚΤ ΓΚΆΟΥΤΕΣΕΝ, ὁ ἄρχοντας τοῦ Σούλχαουγκ. ΜΆΡΓΚΙΤ,⁴⁶ ἡ σύζυγός του. Σ΄ΙΓΚΝΕ,⁴⁷ ἡ ἀδερφή της. ΓΚΟ΄ΥΝΤΜΟΥΝΤ ΆΛΦΣΕΝ,⁴⁸ συγγενής τους. ΚΝΟΥΤ ΓΚΆΣΛΙΝΓΚ, σερίφης⁴⁹ τοῦ βασιλιᾶ. ΈΡΙΚ ΑΠ᾽ ΤΟ Χ΄ΕΓΓΕ,⁵⁰ φίλος του ΓΚΑΣΛΙΝΓΚ. ΕΝΑΣ ΥΠΗΡΕΤΗΣ.⁵¹ ΑΛΛΟΣ ΥΠΗΡΕΤΗΣ. ΑΠΕΣΤΑΛΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ. ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΣ ΑΝΤΡΑΣ. ΜΙΑ ΥΠΗΡΕΤΡΙΑ. ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΜΕΝΟΙ, ἄντρες καὶ γυναῖκες. ΑΝΤΡΕΣ στὴ συνοδεία τοῦ KNOYT ΓΚΑΣΛΙΝΓΚ. ΥΠΗΡΕΤΕΣ κ᾽ ΥΠΗΡΕΤΡΙΕΣ στὸ Σούλχαουγκ. 46. Θὰ μποροῦσε στὰ Ἑλληνικὰ ν᾽ ἀποδοθῇ κι ὡς ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ, ἀλλὰ δέν ἐξυπηρτεῖ τὸ πολυσύλλαβο τὴ στιχοπλοκία. 47. < ἀρχαιοσκ. Signý < sig- («νίκη») + ny (νέος). 48. Gudmund < ἀρχαιοσκ. Guðmundr < gud (= θεός) + mund (= χέρι/προστασία· πρβλ λατινικὸ manus). Alfsøn < ἀρχαιοσκ. alfr (= ξωτικό) + søn (= υἱός/ἀττικὸ hυihυς). Ὁ Λάντσαντ τυπώνει τὸ λαϊκὸ τραγούδι: Gudmund og Signelita (βλ. σελ. 43, ὑπ. 43). 49. Πρωτ. (HISe): foged < λατινικὸ vocatus. Ὁ foged ἀστυνόμευε, προωθοῦσε ὑποθέσεις στὴ Δικαιοσύνη, συνέλεγε φόρους καὶ πρόστιμα σ᾽ ἀγροτικὲς περιοχές, ἔλεγχε περάσματα. Ἀκολουθήθηκε τὸ ἀγγλικὸ ἀντίστοιχο στὴν ἀπόδοση. Ἐδῶ, τὸ ἀξίωμα μᾶλλον εἶναι ἀναχρονισμὸς τοῦ Ἴψεν ἀπὸ ὑστερώτερους αἰῶνες. Βλ. καὶ Λαίδη Ἴνγκερ, σελ. 51, ὑπ. 48. 50. Τὸ Χέγγε βρίσκεται βορειοανατολικὰ τοῦ Μπέργκεν. 51. Πρωτ. (HISe): huskarl. Κατὰ τὴν παράδοση, ὡπλισμένος δοῦλος/ὑπηρέτης μὲ καθήκοντα φύλακα στὴν αὐλὴ ἡγεμόνα ἢ εὐγενοῦς.
46
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Ἡ δράση ἐκτυλίσσεται στὸ Σόλχαουγκ⁵² κατὰ τὸν 14ο αἰῶνα. [Σύντομο ἱστορικὸ σημείωμα: Κατὰ τὰ 1300 ὑπῆρξε στὴ Νορβηγία μιὰ οικονομική, κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ καθίζηση. Ἡ Χάνσα τῶν Γερμανῶν ἐμπόρων ἀνελάμβανε σταδιακὰ τὸ ἐξωτερικὸ ἐμπόριο. Το 1349, ὁ Μαῦρος Θάνατος, ἡ πανώλη, ἔφτασε καί στὴ Νορβηγία. Τὰ φορολογικὰ ἔσοδα τοῦ Κράτους καὶ τῆς Ἐκκλησίας μειώθηκαν στὸ μισό. Μὲ τὸ θάνατο τοῦ Χῶκον Ε΄ (1319), ἡ χώρα ἑνώθηκε μὲ τὴ Σουηδία. Ἀφότου πέθαναν κιόλας ὁ Χῶκον Στ΄ (1380) κι ὁ γιός του Ὄλαφ Δ΄ (1387), εἰσῆλθε κ᾽ ἡ Δανία στὴν ἕνωση τῶν Σκανδιναβικῶν χωρῶν, τὴν ὁποία βεβαίωσε ἡ Συνθήκη τοῦ Κάλμαρ δέκα χρόνια ἀργότερα (1397). Ἐφόσον μές στὸ κείμενο ἀναφέρεται ὁ Ἄουντουν Χουγκλάϊκσσεν (ἢ τοῦ Χεγκράνες στὸ ἔργο· Audun Hugleiksson· 1240-302), ποὺ καταδικάστηκε κ᾽ ἐκτελέστηκε τὸ 1302, ἡ πλοκὴ τοποθετεῖται κατὰ τὴ διάρκεια ἐκείνου τοῦ ἔτους, στὸ ξεκίνημα δηλαδὴ τῶν σημαντικώτατων μεταλλαγῶν γιὰ τὴν κατοπινὴ ἱστορία τῆς Νορβηγίας.]
52. Solhaug < sol [= ἥλιος] + haug [= λόφος]· πιθανὲς ἑλληνικὲς ἀποδόσεις: Ἡλιόλοφος/Λιακόλοφος.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πράξη πρώτη
47
Πράξη πρώτη
Ἀρχοντικὴ κάμαρα μὲ πόρτα στὸ βάθος κι ἀπὸ τὶς δυὸ μεριές. Μπροστὰ δεξιά, παράθυρο προεξοχῆς μὲ μικρούς, στρογγυλοὺς ὑαλοπίνακες· κοντὰ στὸ παράθυρο τραπέζι καὶ πάνω του, πλῆθος γυναικεῖα κοσμήματα. Κατὰ μῆκος τοῦ ἀριστεροῦ τοίχου, μεγαλύτερο τραπέζι καὶ πάνω του ἀσημένιες κοῦπες, κύπελλα καὶ κέρατα γιὰ ποτό. Στὸ βάθος, ἡ πόρτα ὁδηγεῖ σ᾽ ἀνοιχτὸ διάδρομο, ἀπ᾽ ὅπου φαίνεται τοπίο μὲ φιόρδ.
Ὁ ΜΠΕΝΓΚΤ ΓΚΑΟΥΤΕΣΕΝ, ἡ λαίδη⁵³ ΜΑΡΓΚΙΤ, ὁ ΚΝΟΥΤ ΓΚΑΣΛΙΝΓΚ κι ὁ ΕΡΙΚ ΑΠ᾽ ΤΟ ΧΕΓΓΕ κάθονται γύρω ἀπ᾽ τὸ μεγαλύτερο τραπέζι⁵⁴ στ᾽ ἀριστερά. Στὸ βάθος, ἄντρες τοῦ ΚNOYT -κάποιοι καθιστοί, κάποιοι ὄρθιοι· κάνα δυὸ φλασκιὰ μπίρας γυρνᾶνε ἀναμετάξυ τους... Πέρα μακριὰ ἀκούγονται κωδωνοκρουσίες ποὺ καλοῦν γιὰ τὴ λειτουργία.
ΕΡΙΚ (Σηκώνεται ἀπ᾽ τὸ τραπέζι): Καὶ τώρα, κοντολογίς, σὰν τί ἀπαντᾷς στὸ λόγο μου γιὰ χάρη τοῦ Κνοὺτ Γκάσλινγκ; ΜΠΕΝΚΤ (Κοιτάζοντας ἀνήσυχος πρὸς τὴ γυναῖκα του): Ναί, ναί,.. νομίζω.. (Καθὼς παραμένει κείνη σιωπηλή:) Χμ,.. Μάργκιτ, ἂς ἀκούσουμε πρῶτα τί πιστεύεις ἐσύ.
53. Πρωτ. (HISe): fru, τίτλος γυναίκας εὐγενικῆς καταγωγῆς· γιὰ τὴν ἀπόδοση, βλ. Λαίδη Ἴνγκερ, σελ. 174, ὑπ. 186. 54. Πρωτ. (HISe): drikkebordet (= τραπέζι γιὰ πιοτό).
48
Ἑρρῖκος Ἴψεν
ΜΑΡΓΚΙΤ (Σηκώνεται): Ἀφέντη Γκάσλινγκ,..⁵⁵ καιρό γνωρίζω ὅ,τι ὁ Ἔρικ ἀπ᾽ τὸ Χέγγε εἶχε πεῖ γιὰ σᾶς. Ξέρω πολύ καλὰ πὼς βαστᾶτε ἀπὸ γενιὰ μὲ φήμη· εἶστε πλούσιος σὲ χρυσάφι κι ἀγαθὰ κι ὁ κύριος καὶ βασιλιᾶς μας⁵⁶ δείχνει ἰδιαίτερη εὔνοια ⟨πρὸς τὸ πρόσωπό σας⟩. ΜΠΕΝΓΚΤ (Στὸν ΚΝΟΥΤ): Ἰδιαίτερη εὔνοια..- τὸ ἴδιο λέω κ᾽ ἐγώ... ΜΑΡΓΚΙΤ: Κ᾽ ἡ ἀδερφή μου, σίγουρα, δέ θὰ μποροῦσε νὰ διαλέξῃ ἀρρενοπώτερο γαμπρό... ΜΠΕΝΓΚΤ: Κανέναν ἀρρενοπώτερο..- τὸ ἴδιο σκέφτομαι κ᾽ ἐγώ. ΜΑΡΓΚΙΤ: ...ἂν καταφέρετε νὰ αἰσθανθῇ ὄμορφα γιὰ σᾶς. ΜΠΕΝΓΚΤ (Ἀγχωμένα καὶ κάπως χαμηλόφωνα): Μά,.. μά,.. καλή⁵⁷ μου γυναῖκα... ΚΝΟΥΤ (Πετάγεται ὄρθιος ): Ἔστω, λαίδη Μάργκιτ! Νομίζετε πὼς ἡ ἀδερφή σας..; ΜΠΕΝΓΚΤ (Προσπαθῶντας νὰ τὸν ἠρεμήσῃ): Ὤ, περιμέντε, Γκάσλινγκ!..⁵⁸ Βαστᾶτε μιά στιγμή. Πρέπει νὰ μᾶς καταλάβετε σωστά. ΜΑΡΓΚΙΤ: Λίγο, τὰ λόγια μου μποροῦν νὰ σᾶς προσβάλουν. Ἡ ἀδερφή μου σᾶς γνωρίζει μόνο ἀπ᾽ τὰ τραγούδια ποὖναι γιὰ σᾶς φτειαγμένα...⁵⁹ Κι αὐτὰ τὰ τραγούδια στέκονται ἄσχημα σ᾽ ἀφτιὰ εὐγενικά:
55. Πρωτ. (HISe): Herr Knut Gæsling, ἀλλὰ ἀνοίκεια στὴν Ἑλληνικὴ ἡ προσφώνηση κύριος/ἀφέντη καί μὲ τ᾽ ὄνομα καί μὲ τὸ ἐπίθετο. 56. Πρωτ. (HIS): kongelige herre (βασιλικὸς κύριος/ἀφέντης). Ὑπονοεῖται ὅλη ἡ φεουδαρχικὴ ἱεραρχικὴ δομὴ τοῦ Μεσαίωνα, ὅπου τὸ σύστημα τῆς ὑποτέλειας διασφάλιζε τὴν ἐξουσία τοῦ βασιλιᾶ, ἐδῶ τοῦ Χῶκον Ε΄. 57. Πρωτ. (HISe): kære (= ἀγαπητή). 58. Πρωτ. (HISe): Knut Gæsling. 59. Πρβλ τὸ διάλογο τῆς ΕΛΊΝΕ μὲ τὸν ΝΙΛΣ ΛΎΚΚΕ στὴ Λαίδη Ἴνγκερ, Γ΄ πράξη.
Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Πράξη πρώτη
49
Δὲν εἶναι ἤρεμο τὸ σπίτι τοῦ πατρός ἄγριοι μουσαφιραῖοι -πολύς ὁ συφερτός· ὁλονυχτίς-ὁλημερίς γιορτάζῃς σὺ μαζί. Βόηθα, Χριστέ, ὅποια ζευγάρι σὲ δεχτῇ! Βόηθα, Χριστέ, ὅποιαν λάβῃς στὰ χρυσά, μὲ τὰ καλὰ καὶ μὲ τὰ δάση τὰ χλωρά! Ταχιὰ πολλή τὴ βλέπω νἄχῃ πεθυμιὰ κάτω στὸν τάφο της νὰ κατεβῇ βαθειά.⁶⁰ ΕΡΙΚ: Ναί,.. ἀλήθεια: Ὁ Κνοὺτ Γκάσλινγκ ζῇ ἀρκετὰ ἔντονα κι ἄτακτα. Ἀλλὰ σύντομα θ᾽ ἀλλάξῃ τὸ πρᾶμα -σὰ φέρῃ γυναῖκα στὸ σπιτικό. ΚΝΟΥΤ: Καὶ θέλω αὐτὸ νὰ τὸ προσέξετε, λαίδη Μάργκιτ: Δὲν πάει μιὰ βδομάδα ἀπ᾽ ὅταν ἤμουν σὲ γλεντοκόπι στὸ Χέγγε μὲ τὸν Ἔρικ, ποὺ βρίσκεται δῶ. Ἡ μπίρα ἦταν δυνατὴ καί, σὰν προχώραγε ἡ βραδιά, πῆρα ὅρκο πὼς ἡ Σίγκνε, ἡ ὄμορφη ἀδερφή σας, θὰ γίνῃ ἡ συμβία μου προτοῦ ἡ χρονιὰ τελειώσῃ. Ποτέ δὲ θένα ποῦνε ὅτι ὁ Κνοὺτ Γκάσλινγκ, πάτησε τὸν ὅρκο του! Ὁπότε, βλέπετε πὼς πρέπει νὰ μὲ διαλέξετε γι᾽ ἄντρα τῆς ἀδερφῆς σας -τὸ θέλετε, δέν τὸ θέλετε. ΜΑΡΓΚΙΤ: ᾽Αλλὰ προτοῦ συμβῇ τὸ πρᾶγμα, δὲ θενα τὸ κρύψω: Πρέπει πέρα νὰ κάμετε τὸ φουρκισμένο πλῆθος! Πρέπει πέρα νὰ κάμετε κραυγὲς καὶ φασαρία· νὰ κυνηγᾶτε στὸ ὕπαιθρο μὲ τ᾽ ἄτια συνοδεία! ῾Η φρίκη νὰ σωπάσῃ ποὺ θενἀπλωθῇ τριγύρω, σὰ μαθευτῇ τοῦ Γκάσλινγκ⁶¹ τὸ γαμπριάτικο τὸ γλέντι! ᾽Εσεῖς σωστός νὰ στέκεστε μές στῆς γιορτῆς τὸ κάρο καὶ τὸ τσεκούρι πίσω ἀπὸ τὴν πόρτα κρεμασμένο! Γιατ᾽ εἶν᾽ γνωστὸ καλά τὸ χέρι πῶς τὸ εὐκολοαρπάζει ὁ νοῦς σὰ χάνεται σ᾽ ὑδρόμελου καὶ μπίρας ζέση...
60. Πρωτ. (HISe): under muldet at sove (= κάτω ἀπ᾽ τὸ χῶμα νὰ κοιμηθῇ). 61. Πρωτ. (HISe): Knut Gæsling.
50
Ἑρρῖκος Ἴψεν
Σέβας νὰ δείχνεται λοιπὸν στὶς ἔντιμες κοπέλες τοῦ καθενὸς τὸ βιὸς στὴν ἄκρη ἐπίσης νὰ τὸ ἀφήστε! Καὶ στὸ διαβάτη μή στέλνετε σεῖς αἰσχρό μαντάτο τὰ νεκρικά του ὁ δόλιος νὰ πάῃ καὶ νὰ φορέσῃ, ἂν τὸν βρῆτε νὰ προχωρῇ, νὰ περπατῇ στὸ δρόμο. ῎Αν ἔτσι ἐσεῖς γιὰ χρόν᾽ ὁλάκερο προφυλαχτῆτε, τότε μόνο θὰ λάβετε τὴν ἀδερφή μου νύφη. ΚΝΟΥΤ (Μὲ κρατημένη ὀργή): Ξέρετε τὸν τρόπο νὰ πλέκετε τὶς λέξεις πονηρά, λαίδη Μάργκιτ. Στ᾽ ἀλήθεια,.. θὰ πρέπει παπᾶς νἄχατε γίνει κι ὄχι τοῦ ἀντρός σας σύζυγος! ΜΠΕΝΓΚΤ: Ὤ, γιὰ ὅ,τι λέτε, θὰ μποροῦσα κ᾽ ἐγὼ ἐπίσης... ΚΝΟΥΤ (Μήτε ποὺ τοῦ δίνει σημασία): Μὰ νἄχετε στὸ νοῦ σας πὼς ἂν μοῦ μίλαγε ἔτσι ἄντρας ζωσμένος μ᾽ ὅπλο... ΜΠΕΝΓΚΤ: Ὤ, ἀκούστε, Κνοὺτ Γκάσλινγκ... Πρέπει νὰ μᾶς καταλάβετε! ΚΝΟΥΤ (Ὅπως πρίν): Τώρα λίγα καὶ καλά: ...Θὰ μάθαινε πὼς τὸ τσεκούρι κάθεται στὸ χέρι εὐκολοαρπάζω, ὅπως εἴπατε ἤδη. ΜΠΕΝΓΚΤ (Χαμηλόφωνα): Νάτα μας! Μάργκιτ, Μάργκιτ, μ᾽ αὐτὰ ἐδῶ δέ θἄχουμε καλὰ ξεμπερδέματα. ΜΑΡΓΚΙΤ (Στὸν ΚΝΟΥΤ): Ζητήσατε μιὰν εἰλικρινῆ ἀπάντηση κ᾽ ἐγὼ σᾶς τὴν ἔδωσα. ΚΝΟΥΤ: Καλά,.. καλά... Δέ θὰ τήνε λάβω καὶ τοῖς μετρητοῖς, λαίδη Μάργκιτ. Ἔχετε πνεῦμα περισσότερο ἀπ᾽ ὅλους ἐμᾶς μαζὶ τοὺς ἄλλους. Τὸ χέρι μου [τῆς τὸ προτάσσει γιὰ χειραψία]..ἴσως νὰ ὑπῆρχε κάποιος λόγος σοβαρὸς γιὰ τὰ λόγια τὰ βαρειὰ ποὺ μοῦ ᾽πατε. ΜΑΡΓΚΙΤ: Αὐτὸ μ᾽ ἀρέσει⁶² -τώρα βρίσκεστε στὸ σωστό δρόμο νὰ γίνετε καλύτερος. Κι ἀκούστε κάτι ἀκόμα: Σήμερα ἔχουμε γιορτή στὸ Σούλχαουγκ.
62. Πρωτ. (HISe): det må jeg lide (= αὐτὸ πρέπει νὰ μοῦ ἀρέσῃ· δανισμός).
.
ibsen.gr
ΓΚΟΥΝΤΜΟΥΝΤ (Τραγουδάει): ᾽Απὸ λόφους διάβαινα τόσο βαρὺς καὶ μόνος· τὰ πουλάκια λέγανε κι ἀντιλαλοῦσε ὁ λόγγος· λέγανε παμπόνηρα καὶ σιγοτραγουδοῦσαν νὰ σταθῶ νὰ στοχαστῶ οἱ ἀγάπες πῶς ἀνθοῦσαν: «Χρόνους βελανιδιὰ ψηλώνει μὰ κι ἀντρειεύει, σκέψεις τήνε θρέφουνε, καημός σὰν ὁρμηνεύῃ. Εὔκολα φουντώνει αὐτὴ τὴ μοναχὴ στιγμοῦλα καὶ ριζώνει μέσα κεῖ στὴν ἄμοιρη καρδοῦλα.» Α’ πράξη, σελ. 79.