Ἑρρῖκος Ἴψεν, «Τέριε Βίγκεν» by Ἐκδόσεις Θεοδόση Αγγ. Παπαδημητροπούλου

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Τέριε Βίγκεν Ἐπικὸ ποίημα

Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Τέριε Βίγκεν

Σειρά: Ἴψεν ῾Ερρῖκος Ἴψεν Τέριε Βίγκεν τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Terje Vigen ISBN: 978-618-84720-9-9 ᾽Εξώφυλλο: Περίγραμμα κουπιοῦ.

Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Ἁγίας Ζώνης 55 Ἀθήνα 112 56 τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2021 ᾽Απαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴν τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογραφήσεως ἢ ἄλλον, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστοῦ-ἐκδότου καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν μεταφραστή-ἐκδότη της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικάτηλεοπτικά-κινηματογραφικὰ δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογραφήσεως καὶ ἀναγνώσεως, τῆς μεταφράσεως ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ νὰ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἀδείας.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Τέριε Βίγκεν Terje Vigen Ἐπικὸ ποίημα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος ΣΧΕΔΙΑ:

Χριστιανὸς Κρόγκ

Ἀθήνα 2021

Nu skal jeg fortælle, hvad jeg har hørt Καὶ τώρα ἐγὼ θενα σᾶς πῶ ὁσα ἐχω ἀκούσει om Terje fra først til sidst, ἀπ᾽ ἀρχὴν ὥς τὸ τέλος γιὰ τὸν Τέριε, og skulde det stundom falde lidt tørt, ἀλλ᾽ ἂν στιγμὲς καπως αὐτὰ ξερά τὰ εὑρῆτε, så er det dog sandt og visst; τοὐλάχιστο εἶν᾽ ἡ ἀλήθεια νέττη-σκέττη· jeg har det just ej fra hans egen mund, ἐγὼ δὲν τὰ ἔχω ἀπὸ τὸ στόμα του ἴδιου μάθει, men vel fra hans nærmeste kreds, – μὰ τἆπαν ἄτομα πολύ κοντά του,.. fra dem, som stod hos i hans sidste stund ποὺ ἐστέκονταν ἐκεῖ τὴν ὕστατη τὴν ὥρα og lukked hans øjne til fredens blund, κ᾽ ἐσφάλισαν αὐτοῦ τὰ μάτια γιὰ ὕπνο εἰρήνης da han døde højt opp’i de treds. στὰ ἐξήντα του σὰν πέθανεν ἐκεῖνος. Σελ. 39.

Βιβλιογραφία

Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve

Digte ES

HISe TV

Samlede værker

Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904. Henrik Ibsen, Digte, Gyldendalske Boghandel, København 1871. Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909. Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Terje Vigen, tegninger av Christian Krohg, Gyldendal Norsk Forlag, 21η ἔκδ., Oslo 1962. Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.

Μεταφράσεις: From the Norse MultiIbsen

Translations from the Norse, by a B. S S., John Bellows-Steam Press, Cloucester [1880]. The Multilingual Ibsen, University of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Henrik Ibsen, Gedichte in deutschen Nachbildungen von Hermann Neumann, Zwißler Verlag, Wolfenbüttel 1886. PoemsIbsen᾽s Poems in versions by John Northam, Northam Norwegian University Press, Oslo-BergenStavanger-Tromsø 1986. [Ἀναθεωρημένη ἔκδ.: https://www.hf.uio.no/is/tjenester/virtuelleibsensenteret/ibsen-arkivet/tekstarkiv/oversettelser/ 34498.pdf] Passarge Henrik Ibsen, Gedichte, übertragen and erläutert von L. Passarge, Reclam, Leipzig [1889]. Sämtliche Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Werke Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903-4. Viking The works of Henrik Ibsen (Viking Edition), ed. Edition William Archer, τόμ. I-XII, Charles Scribner᾽s sons, New York 1911-2. ᾽Αγριόπαπια ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Γιορτὴ στὸ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, Σούλχαουγκ μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. ῞Ενας ἐχθρὸς ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, τοῦ λαοῦ εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. ᾽Ιωάννης Γα- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, βριὴλ Μπόρ- εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημηκμαν τρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Κατιλίνας ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Neumann

Τέριε Βίγκεν: Βιβλιογραφία

Λαίδη Ἴνγκερ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Μικρὸς Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφ῎Εγιολφ σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. Νόρμα ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. Νύχτα ῾Ερρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.τ᾽ Ἁγιαννιοῦ πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. ῾Ο ἀρχιμάστο- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, ρας Σόλνες εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. ῎Ολαφ Λίλιε- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὄλαφ Λίλιεκρανς, μτφ-ὑπ.-πρόκρανς λογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2020. ῞Οταν ξυπνή- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, σουμε ἐμεῖς οἱ εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημηνεκροί τρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Πέερ Γκύντ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016. ΠΧ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Οἱ πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2020. Tάφος τοῦ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφπολεμιστῆ ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. ῾Ιστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: Διέλευση http://dieleusi.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν ibsen.gr ῾Ιστότοπος γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἑρρίκου Ἴψεν.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Γιὰ τὸν Ἴψεν καὶ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Brandes Bryan

CCI

Clurman Eitrem Figueiredo Downs

Gosse Heiberg Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Iversen

KHI

Georg Brandes, Henrik Ibsen, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898. George B. Bryan, An Ibsen Companion: A dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984. The Cambridge Companion to Ibsen, edited by James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994. Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977. H. Eitrem, Ibsen og Grimstad, Aschehoug, Oslo 1940. Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen: Mennesket og masken, Aschehoug, Oslo 2010. Brian W. Downs, Ibsen: The Intellectual Background, Cambridge University Press, Cambridge 1948. Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Hodder & Stoughton, London 1907. Hans Heiberg, ”...født til kunst ner”: Et Ibsen portrett, Aschehoug, Oslo 1967. Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Ragnvald Iversen, Ibsen-Ordbok: ordforrådet i Henrik Ibsens samlede verker, Gyldendal Norsk Forlag, Oslo 1958. Konkordans over Henrik Ibsens dramaer og dikt, redaksjon: Harald Noreng, Knut Hofland, Kristin Natvig, τόμ. Ι-VI, Universetsbiblioteket in Oslo, 1993.

Τέριε Βίγκεν: Βιβλιογραφία

Koht

Meyer Μόσχος

Halvdan Koht, Henrik Ibsen: Eit diktarliv, τόμ. Ι-ΙΙ, Aschehoug, ny, omarbeidd utgåve, Oslo 1954. Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Harmondsworth 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.

Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp

GDO HaugenDictionary Lie NAOB

Winther ODS SNL

Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977. Hjalmar Falk - Alf Torp, Etymologisk Ordbog over det Norske og det Danske Sprog, τόμ. I-II, Aschehoug, Kristiania 1903-6. Gammeldansk Ordbog, Kjøbenhavn, https://gammeldanskordbog.dk/ Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1965. Hallvard Lie, Norsk Verslære, Universitetsforlaget, Oslo 1967. Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no Christian Winther, Digte gamle og nye, Reitzels Forlag, 7η ἔκδ., Kjøbenhavn 1877. Ordbog over det danske Sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods Store Norske Leksikon, https://snl.no

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Γενικώτερα: A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996. Wiktionary https://www.wiktionary.org Δημητράκος Δημητρίου Δημητράκου Μέγα Λεξικὸν ὅλης τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τόμ. Α΄-ΙΕ΄, Δομή, Ἀθῆναι 1964-6. Λογεῖον https://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σταύρου Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, ᾽Ινστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974 Σφίγξ http://sphinx.metameat.net LSJM

Γενικὲς σημειώσεις

῍Αν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, κυρίως ἡ ἴδια ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτος ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μεταφράσεως, ποὺ ἀκολουθεῖ ὅσο γίνεται κείνη τοῦ πρωτοτύπου, εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐργασίας αὐτῆς: δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, τρόπον ἀπαγγελίας. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, ἐκτὸς τῆς ἀμέσου ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς συνδέσεως μὲ τὴ συνόλη ἑλληνικὴ γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (ἴδ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὴ μετρικὴν ἀποτόνιση). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπὸ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σὲ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξιν ἀπόδοση. ῾Η μετάφραση ἠκολούθησε τὶς κριτικὲς ἐκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. ΙV, σελ. 310-27. Ἐχρησιμοποιήθησαν τὰ λεξικά: Haugen-Dictionary· NAOB· Wiktionary, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τά: GDO, ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Στὴν ἐργασία ἐβοήθησαν οἱ ἀγγλικὲς μτφ: Poems-Northam, σελ. 63-73· From the Norse, σελ. 42-54 κ᾽ οἱ γερμανικές: Sämtliche Werke, τόμ. I, σελ. 69-82 (τοῦ Christian Morgenstern)· Passarge, σελ. 57-70· Neumann, σελ. 15-29. Τὰ σχέδια τοῦ Χριστιανοῦ Κρὸγκ ἀναπαράγονται ἀπὸ τὴν ἔκδ. TV.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

῾Ο πρωτότυπος στίχος ἀπεδόθη δίχως ρῖμα κατὰ τὴ λογικὴ ποὺ διατυπώνεται στό: Περὶ τῆς μετρικῆς τοῦ ποιήματος, σελ. 73. Παρὰ ποὺ ἔγινε προσπάθεια συμπτώσεως τῶν μετεφρασμένων στίχων μὲ κείνους τοῦ πρωτοτύπου, ὅπου ἀντιμετατέθησαν λέξεις, σημαίνεται μὲ / τὸ τέλος τοῦ στίχου στὸ πρωτότυπο. Γιὰ τὴν τηρουμένη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης· Δημητράκος, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγξ. Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὴ μετρικὴν ἀποτόνιση,¹ ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸν στιχηρὸ λόγο. Τὰ πρόσωπα κάθε ἀναφερομένου θεατρικοῦ ἔργου τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ἀπὸ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται – παρὰ τὰ κεφαλαῖα – πρὸς διευκόλυνσιν τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τὰ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τῆς Λαίδης Ἴνγκερ, τῆς Γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ, τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς καὶ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ τὴ μτφ τοῦ ΘΑΠ (ἴδ. Βιβλιογραφία, σελ. 10-1). Γιά: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!· Σύλληψη κ᾽ ἔκδοση· Ἀνάλυση τοῦ ποιήματος καὶ ὑπ., ἴδ. κριτικὲς ἔκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. ΙV, σελ. xiii-iv, ἀγγλικὲς μτφ: From the Norse, σελ. 55-60· PoemsNortham, σελ. 63, γερμανικές: Sämtliche Werke, τόμ. Ι, σελ. xix-lix· Passarge, σελ. 57-70· Neumann, σελ. 15-29, τὰ ἄρθρα: CCI, σελ. 29· 205, ἐπιστολογραφία: Breve, ἰψενικὸ λεξικό: Bryan, βιογραφίες καὶ σχολιασμούς: Brandes· Downs· Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· Clurman, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL.

¹Σταύρου, σελ. 20-5 (ἐκεῖ ἀναφέρεται ὡς: χασοτόνισμα).

Συντμήσεις

αἰ. ἀρχαιοσκ. ἴδ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἄ. κ.ἑ. κεφ. κ.ο.κ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στ. στρ. τ. τόμ. ὑπ.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

αἰών ἀρχαιοσκανδιναυικός/ή/ό ἴδε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἄλλοι/ες/α καὶ ἑξῆς κεφάλαιο καὶ οὕτω καθ᾽ ἑξῆς λόγου χάριν μετάφραση/αφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίς/δες στίχος/οι στροφή/ές τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ειώσεις

Σύμβολα

Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· * πρὸ λέξεως, ἀμάρτυρο τύπο· / τὴν ἀλλαγὴ στίχου· // τὴν ἀλλαγὴ στροφῆς· → τὴν ἀντιλαβὴ στὸ στίχο· ,→, ←- ὁμοιοκατάληκτη σχέση μ᾽ ἑπόμενο ἢ προηγούμενο στίχο ἀντίστοιχα· xy , συνεκφώνηση ^ τῶν x καὶ y (λ.χ. κελάηδισμα). ^

Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!² Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ

At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες³ i hjertets og hjernens hvælv. σ᾽ τοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο. At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁴

Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Νορβηγία! ῾Η μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νὰ εἶναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοὶ χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νὰ ἔβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁵

²Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. ³Trolde (= τρόλλ): δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναυικῆς παραδόσεως. ⁴Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· ἴδ. HISe, Digte. ⁵Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

῾Ο Ἑρρῖκος Ἴψεν δέν εἰν᾽ ἕνας χαρούμενος ποιητής. Ἕνας χαρούμενος ποιητὴς νωρίς, ἂν ὄχι ἀμέσως, εὑρίσκει μέσα του μιὰν ἰδιόμορφη πηγὴ ὕλης, νέων θεμάτων, μιᾶς ὄμορφης καὶ καθαρῆς ἐκφράσεως ὅλων ὅσα δύναται νὰ ἐκφράσῃ κατὰ τὴ συγκεκριμένη φάση τῆς ἐξελικτικῆς του πορείας. Ἕνας τέτοιος ποιητὴς πιθανὸν θὰ παραγάγῃ κατὰ τὸ διάβα τοῦ χρόνου σημαντικώτερα ἔργα ἀπὸ τὸ πρῶτο καί, ἀναλόγως τῆς προόδου τῆς σκέψεώς του, θὰ φανῇ συχνὰ ἱκανὸς ν᾽ ἀλλάξῃ τὴ μορφὴ ἢ τὸ ὕφος τῆς τέχνης του· ἀλλὰ κάθε του ἔργο θὰ εἶναι τέλειο κατὰ τὸ εἶδος του, κι ὅλα τους — παρὰ τὶς διαφορές — θὰ ἔχουν δύο κοινὰ σημεῖα: τὸ ἀποτύπωμα τοῦ ὡραίου κ᾽ ἐκεῖνο τοῦ ἰδίου τοῦ πνεύματός του. Δέν συμβαίνει τοῦτο στὰ θεατρικὰ ἔργα τοῦ Ἴψεν καὶ στὰ ποιήματά του. Ξεκινάει ἐπανειλημμένως – κάθε φορά – ὡς νὰ ἔτρεχε πρὶν ἀπὸ τὸ ἅλμα ποὺ θὰ τὸν φέρῃ στὴν γῆ τῆς ἐπαγγελίας. Ὅμως, γιὰ πολύ καιρὸ φαίνεται ὡς ἂν τὸ ἅλμα δὲν θὰ ἐπιχειρηθῇ ποτέ. Ἡ ἰδιοφυΐα του δέν ἠρεμεῖ · συστρέφεται σὰν ἄρρωστο, ἀκάματο παιδί· κάποτε ἀναζητεῖ ἀνάμεσα στὰ ὄνειρα καὶ τὶς σκέψεις, ἀλλὰ δέν τὰ θεωρεῖ ἀρκετὰ εὐκρινῆ ἢ ἱκανὰ νὰ προβοῦν στὴ γύμνια τῆς ζωντάνιας τους· ἄλλοτε ἀναζητεῖ κ᾽ εὑρίσκει ἕνα ἀψεγάδιαστο ὕφασμα, καλύπτεται μὲ κεῖνο, ὥστε νὰ καταστῇ ἀγνώριστος σχεδόν· ἀποζητεῖ ὕφος -ὄχι, κάτι περισσότερο: γ λ ῶ σ σ α· ἔπειτα παρατάει κάθετί ποὺ ἀνεκάλυψε, συνειδητοποιεῖ πὼς ὅποιο δάνειο εἶναι σκέττη ζημία καὶ μοχθεῖ, ὡσότου εὕρῃ τὸν ἑαυτό του ἐν τέλει.⁶

⁶Μτφ ἀπὸ Brandes, σελ. 9-10.

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ τμῆμα τῆς Σκανδιναυικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του εὑρίσκεται πάνω ἀπὸ τὸν ᾽Αρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη διεθνῶς ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν θαλασσίων ἐσοχῶν στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθέα ὕδατα ἐντός: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδηρίτως τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ον -10ον αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη περιοχὴ ἀπετέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμικῶν, γενναίων καὶ ναυτικωτάτων Βίκινγκ πού, διασχίζοντες θάλασσες κι ἀνάποδα τοὺς ποταμούς, ἔφθασαν ἕως τὸ Κίεβο στὴ Ρωσία, ἱδρύοντες ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ συγχρόνου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κ᾽ ἕως τὴ Βινλανδία στὴ Βόρειο Ἀμερική. Μὲ τὸ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) ἔγιναν τὸ φόβητρο σὲ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες ἔμαθαν τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βαράγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐξεχριστιανίσθησαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπομένους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ἐποικισμένη μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσεως, περιεσώθησαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔδδες. Τὸν 19ον αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ καὶ μεσαιωνικὴ περίοδο, μελετοῦντες τὴν Παράδοση κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπὸ αὐτήν. ῾Η σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴν γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσας τῆς ἐπικρατείας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλυτέρας

Ἑρρῖκος Ἴψεν

τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, τὴ λογία μορφὴ τῆς ἐποχῆς του – ἐν μέρει παράλληλη τῆς ἡμετέρας Καθαρευούσης – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρειο Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τοῦ 19ου αἰῶνος: Ἡ οἰκονομία ἐβασίζετο στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (κυρίως ξυλείας), στὴ ναυτιλία καὶ τὴν ἁλιεία. ῾Η ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα πρακτικῶς τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί κατὰ τοὺς δημιουργοὺς καί κατὰ τὴν γλῶσσα καὶ τὶς δομές. Σὲ αὐτό τὸ περιβάλλον ἐγεννήθη ὁ Ἑρρῖκος Ἰωάννης Ἴψεν (Henrik Johan Ibsen), στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σίεν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (σημερινοῦ Ὄσλου). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπὸ τὰ ἕξι παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τὸ ὄνομα τῆς μεγαλύτερης ἀδελφῆς: Χέντβιγκ-Κατερῖνα, θὰ ἔμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σίεν ἦταν στὰ παιδικά μου χρόνια μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... ῞Εξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν ἐχρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια κατ᾽ ἀνάγκην μετεκόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, πλησίον τοῦ Σίεν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸν μικρὸν Ἑρρῖκο ποὺ ἔφερε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ἕως τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ ἐγέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφὲς ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων, καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

Μεγαλώνοντας (03/01/1844) καὶ νεαρὸς πλέον, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ὑπηρετήσῃ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. ᾽Εκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπὸ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Μελέτησε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτοεγνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ κατόπιν, ἐγέννησε τὸ νόθο παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Ἰωάννη Ἰάκωβο Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀπετυπώθησαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο υἱό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπὸ τὴ μητέρα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. ῏Ηλθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσεπάθει νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προητοιμάζετο γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε συνήντησε τὸν Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, καὶ συνάπτουν σχέση φιλική. Ἡ Ἄνοιξη τῶν Ἐθνῶν τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξηπλώθη ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε καίρια στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο ἀπεδείχθησαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, καθὼς καί στὸν Κατιλίνα, τὰ αἰτήματα αὐτὰ εἶναι εὐδιάκριτα.

⁷Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἐμπνεύσεως γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκανδιναυικὴ μυθολογία.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) ἐτύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες κ᾽ ἐπῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν ἐπέτυχε στὶς ἐξετάσεις τῆς ᾽Αριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· ἐπρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Ἐγνώρισε καὶ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβη στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου μιμεῖται τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶν τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκ· παράλληλα συνέγραψε τό: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (ἡμιτελὴς πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς ἀπὸ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς). ᾽Ηκολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Οὔλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στὰ Ἅπαντά του, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίσθη δραματουργὸς στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης· ἕνα ἀπὸ τὰ καθήκοντα κ᾽ ἡ διδασκαλία ρόλων. Τότε κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν πλαστουργικὴ τῶν προσώπων ἀπὸ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. ᾽Εταξίδευσε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιὰ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ

⁸Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ ῎Ιψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) τῆς Νορβηγικῆς λογοτεχνίας. ⁹Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. ¹⁰Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφεὺς κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν.

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ νύχτα τ᾽ ῾Αγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στὰ Ἅπαντά του. Τὸν ἐξέπληξε ἡ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἔχει ὡς κατακλεῖδα τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -κάτι σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς ᾽Αγριόπαπιας. ῞Ενα χρόνο μετά (02/01/1853) ἀνέβηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ: ἀποτυχία. ῎Εγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕνα ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα, αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ἐκτυλισσόμενες κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπὸ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. ῾Η ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγουμένη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπὸ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπὸ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ σχῆμα τῆς ἐρωτικῶς ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς γυναικός. Ἡ ἐπαφὴ μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναυικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικὰ δράματα ἡ, συχνὰ συγκεκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίδει ἄλλη διάσταση στὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωσιν τῆς Νεότητος, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.

¹¹Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· ἐπαγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (pièce bien faite· well-made play). Ὡς πρὸς τὸν Ἴψεν, ἴδ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. ¹²Camilla Collett (1813-95)· μικρότερη ἀδελφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

᾽Επὶ τέλους ἦλθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ (02/01/1856), ἐπίσης στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀνεπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα εἰργάσθη γιὰ τὸν῎Ολαφ Λίλιεκρανς κ᾽ ἐγνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τούρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρὴ ἐπιτυχία· τὸ ἴδιο τὸ ἔργο διακρίνεται γιὰ τὴ λυρικότητά του -στιχουργικὰ καὶ θεματολογικὰ προοιωνίζεται τὰ μεγάλα κατορθώματα στὸν Πέερ Γκύντ. Σύντομα (11/08/1857) προσελήφθη στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶν καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, ἀλλὰ δυστυχῶς διεψεύσθη οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπὸ τὸ Μπέργκεν ἐθεωρήθη ἀναξία ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο. Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) ἐνυμφεύθη τὴ Σουζάνα Τούρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοειργάσθη ἐπὶ πεζολογικῆς ἐκδοχῆς τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ, παρασταθέντων στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐκδοθέντων ἕνα χρόνο ἀργότερα. Τὸ δρᾶμα, μιὰ κατ᾽ οὐσίαν τραγῳδία, ἀντλεῖ ὑλικὸ ἀπὸ τὶς ἀρχαιοσκανδιναυικὲς σάγκες καὶ τὴ σκαλδικὴ ποίηση· ξανά δεσπόζει ἐντός του μιὰ ἀνυπότακτη γυναῖκα. Ἠκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. ᾽Εγεννήθη ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Συντάσσεται τὸ Πετροπούλι, ἕνα σχεδίασμα ρωμαντικῆς ὄπερας βασισμένης στὴν πλοκὴ τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς. Ξεκίνησε (1860-1), δίχως νὰ ὁλοκληρώσῃ, τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτῆρας ἀπὸ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρω-τα), διατυπώνων ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Ἔτη δυσπραγίας κι ἀπογνώσεως ἠκολούθησαν· ἐδέχετο δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Τὸ πατριωτικὸ ἀφηγηματικὸ ποίημα Τέριε Βίγκεν, ἐκτυλισσόμενο κατὰ τοὺς Ναπολεοντείους Πολέμους, τυπώνεται σὲ πρωτοχρονιάτικη ἔκδοση (1862) γιὰ τοὺς συνδρομητὲς τοῦ Illustreret Nyhedsblad. Ὕστερα ἀπὸ παλινῳδίες ἐξεδόθη Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ καταφέρῃ, ἐδέχθη μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπὸ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Ὡς νὰ μήν ἔφθαναν τὰ προσωπικά προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἐχρεοκόπησε· ἦλθαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, ἐξεδόθησαν Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσελήφθη λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό. Ἠκολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος ἐθεωροῦσε τὸ σημαντικώτερό του). Κατεπιάσθη μὲ τὸν Μπρὰντ ὑπὸ μορφὴν μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ ἐπῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπὸ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν ᾽Ιταλία, ὅπου παρέμεινε ἕως τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε ντροπιαστικὲς στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα τῆς περιόδου εὑρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. ῾Ο Μπρὰντ ἐξεδόθη ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -πρώτη μεγάλη ἐπιτυχία. Πῆρε, κατόπιν πολλῶν προσπαθειῶν, ἐτήσιο βοήθημα ἀπὸ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφὴ δι᾽ ἀλληλογραφίας μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς συνέδεσε τὸ μέχρι τότε ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ ῎Ιψεν ἠρνήθη τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ἀνάγεται σὲ προσωπικὲς ἐμπειρίες κι ἀτομικὴ πνευματικὴ ζύμωση.

¹³Ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ βοήθεια στὴ σκανδιναυικὴ Δανία. Ἴδ. ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πρ., Α΄ σκ. ¹⁴Δανὸς κριτικός (1842-1927). Μὲ τὰ Κυριώτερα ρεύματα τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰῶνος (Hovedstrømninger i det 19de Aarhundredes Litteratur) ἐθεμελίωσε τὴ σκανδιναυικὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud)· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸν Ρωμαντισμό. Εἰσηγήθη στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν (ἴδ. Brandes). Ἀπὸ τοὺς ἐπιμελητὲς τῶν: Sämtliche Werke (ἴδ. καὶ σελ. 31).

Ἑρρῖκος Ἴψεν

῾Ο Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, ἐτυπώθη ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν ἐννόησε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπαθείας.¹⁵ Τὸ 1868 κατεπιάσθη πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωσιν τῆς Νεότητος. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀποστάσεως ποὺ πιὰ τοὺς ἐχώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δύο νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. ῾Η Ἕνωσις τῆς Νεότητος ἐξεδόθη πραγματοποιῶντας καλὲς πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβη στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀπεδείχθη τελικῶς δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἠσχολήθη κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸν Δεκέμβριο ἐταξίδευσε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφεὺς κ᾽ ἐφρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπὸ τὶς νέες συνθῆκες! Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες, τὶς ἴντριγκες καὶ τὶς τρέλλες. ᾽Ακολούθως (1870), ἐπέστρεψε στό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. ῞Ενα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐξεδόθη συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σὲ τούτη τὴν ἔκδοση χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸν στίχο, περνῶντας πλήρως ἔπειτα στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Ἐσυνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἤρχισε ἡ ἐξακτίνωση στὸ ἐξωτερικό (1872) -μετεφράσθησαν στὴ

¹⁵Ἴδ. Brandes, σελ. 52.

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

γλῶσσα τὴ Γερμανικὴ τὰ ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ῞Ενωσις τῆς Νεότητος. Ἠσχολήθη μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρος (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). ᾽Εξεδόθη τό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν τῆς Παγκοσμίου Ἐκθέσεως τῆς Βιέννης. Ἀναθεωρῶν τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ἐζήτησε ἀπὸ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτουμένη δική του διασκευή (1874). Ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ἕως τὸν Σεπτέμβριο ἐταξίδευσε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεξεδόθη Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. Κατόπιν (1875) ἐπέστρεψε σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετεκόμισε ἀπὸ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ υἱοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανεξέδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. ῾Η ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες ἐσυνεχίσθη· πρωτοπαρεστάθη ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπὸ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. ᾽Ανέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοὺξ Γεώργιος Β΄ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸν θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διεκόπη γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. ᾽Εξεδόθη τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ λαμβάνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. ῎Εγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία ἐκφράζων βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). ᾽Επέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸν χειμῶνα μόνο, ἀλλὰ ἐν τέλει παρέμεινε ἕνα ἔτος. ᾽Εκυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν καὶ ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ ἀποτελῇ ἕνα ἀπὸ τὰ γνωστότερα θεατρικά του διεθνῶς. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς κεντρικῆς ἡρωίδος,

Ἑρρῖκος Ἴψεν

τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶναι ἄλλωστε τυχαῖο ποὺ πολλὲς φορὲς τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τὸ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Πέρασε τὸν χειμῶνα στὸ Μόναχο. ᾽Επέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ἌΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γόνου της ὌΣΒΑΛΤ, τῷ ὄντι μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τὰ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς νορβηγικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: ῞Ενας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ δημιουργὸς ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή λησμονῶν ὅμως νὰ σημειώσῃ τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροεπείας τοῦ κεντρικοῦ προσώπου. ῞Ολο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξειργάσθη τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐξεδόθη ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνουσα θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Κατόπιν περίπου εἴκοσι ἐτῶν ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παλαιὰ φιλία. Πρωτοεπεξειργάσθη τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸν Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν ᾽Οκτώβριο μετεκόμισε στὸ Μόναχο. Ἐτυπώθη τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴ στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). ᾽Εκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλὲς συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνον ἐσημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ἕως τὸν Ὀκτώβριο ἐπεσκέφθη τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀνεφέρθη καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Αὐγούστου Στρίντμπεργκ. ῾Η ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών του εἰς τὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανῆ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπὸ τὴν

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

᾽Αγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο πολὺ κατὰ τὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παρεστάθη στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο! Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν ἐγνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπὸ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τὴν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: ῾Η Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζουσα στοιχεῖα τῆς προσφάτου γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, ἐκτίθεται στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παρεστάθησαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδροτάτη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀνεχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ἕως τὸν θάνατό του. ᾽Εγνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ υἱός του, Σίγκουρντ, ἐνυμφεύθη τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέργκλιοτ (11/10/1892). ᾽Εξεδόθη ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας πρὸ τῆς ἐπελάσεως τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), ἐπανακαταδύεται στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μητέρας ποὺ συνεχίζει νὰ εἶναι ἐρωτευμένη κτητικῶς μὲ τὸν ἄνδρα της. ῾Ο Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶναι ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλοδόξoυ τραπεζίτου πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. ῾Ο ἑβδομηντάχρονος Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σὲ ὅλη τὴν Εὐρώπη· τιμᾶται στὶς τρεῖς Σκανδιναυικὲς πρωτεύουσες (1898). Ξεκινάει κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεπτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸν Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνήντησε κι ἀποκοντά. Ὁ ῎Ιψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴν Ἁγία Γραφή! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐξεμυστηρεύθη πὼς προσέτρεχε σὲ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη ἐπρόδωσε, γιὰ νὰ φθάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. ᾽Εξωμολογήθη στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν θὰ γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θὰ φέρω ν έ α ἐξάρτυση... ῞Ομως, προβάλλει ἀπειλητικῶς τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία· καὶ δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901) ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο. Σὲ μιὰν ἐπίσκεψη τοῦ ἐπιμελητοῦ Γιούλιους Ἐλίας (Sämtliche Werke), κατάφερε νὰ ψελλίσῃ τραγικώτατα: Δές! Δές τί κάμω! Κάθομαι δῶ καὶ μαθαίνω τὰ γράμματά μου -τὰ γράμματά μου! ᾽Εγὼ ποὺ ἤμουν κάποτε συγγραφέας...¹⁸

¹⁶Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition (1911-2). ¹⁷Ἴδ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σὲ αὐτὸ τὸ σημείωμα. ¹⁸Ἴδ. ὅ.π., σελ. 228.

Τέριε Βίγκεν: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

Στὶς 23/05/1906, ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν πεθαίνει σὲ ἡλικία 78 ἐτῶν. Θάπτεται μετὰ τιμῶν στὸ νεκροταφεῖο τοῦ Ἄρεσλοῦντεν τῆς Χριστιανίας (Vår Frelsers gravlund = Κοιμητήριον τοῦ Σωτῆρος), στὴν ὁμήγυρη ἄλλων σημαντικῶν Νορβηγῶν τοῦ Πνεύματος καὶ τῆς Πολιτικῆς.

Ὡσότου κουρασθῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. [] ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.

Σφυριὰ στὴ σφυριά, ξανά καὶ ξανά, ὡσότου φθάσῃ ἡ ὕστατη φορά. Πουθενά δὲ φαίνεται ἡ πρωινὴ ἡ ἀχτῖδα! Πουθενά τοῦ ἥλιου ἡ χρυσῆ ἡ ἐλπίδα! Τελευταία στρ. τοῦ λυρικοῦ ποιήματος: Ὁ μεταλλωρύχος (1851). Πάνω στὸν τάφο τοῦ Ἴψεν εἶναι χαραγμένο ἕνα σφυρί.

Τὸ χρονολόγιο ἀναπαράγεται μὲ πολυμεσικὸ ὑλικὸ στὴν ἱστοσελίδα: https://www.ibsen.gr

Τέριε¹⁹ Βίγκεν [Ἱστορικὸ σημείωμα: Οἱ Ναπολεόντειοι Πόλεμοι (1803-15), μετὰ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση, ἔθεσαν τὰ θεμέλια τῶν συγχρόνων ἐθνῶνκρατῶν κ᾽ ἐγκαθίδρυσαν ἐν πολλοῖς τὴ διεθνῆ τάξη ἕως τὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἡ Δανία ἀνῆκε στὸν συνασπισμὸ τοῦ Ναπολέοντος· ὁποὺ ἡ Νορβηγία τὴν ἠκολούθησε ἐπίσης ὡς κτήση της. Μόνος ἐχθρὸς τῆς Γαλλικῆς Αὐτοκρατορίας, ἔπειτα κιόλας ἀπὸ τὴν ἧττα τῆς Ρωσίας, τῆς Αὐστρίας καὶ τῆς Πρωσσίας, παρέμενε ἡ Ἀγγλία, ἀποκλείσασα τὴ Νορβηγία (1809) πρὸς ἀπάντησιν στὸν ἀντίστοιχον ἀποκλεισμὸ τῶν Βρεττανῶν ἀπὸ τὸν Αὐτοκράτορα. Τὸ 1815, ἡ ἡττημένη Δανία, ὡς συμμαχήσασα μὲ τὸν Ναπολέοντα λόγῳ τοῦ βομβαρδιμοῦ τῆς Κοπενχάγης τὸ 1807 (ἴδ. καὶ σελ. 75), παρέδωσε τὴ Νορβηγία στὸ σουηδικὸ στέμμα· εἶναι ἡ ἀρχὴ μιᾶς νέας ἐποχῆς γιὰ τὸ βορειοδυτικὸ ἄκρο τῆς Εὐρώπης. Τὸ ποίημα ἐκτυλίσσεται κυρίως στὸ Γκρίμσταντ τῆς Νοτίου Νορβηγίας, ὅπου ὁ νεαρὸς τότε ποιητὴς ὑπηρετοῦσε ὡς βοηθὸς φαρμακοποιοῦ (ἴδ. σελ. 23).]

¹⁹Πρωτ. (HISe): Terje < Torgeir < ἀρχαισκ. Þorgeirr < Þor-r (/Þunnar· ὁ θεὸς Θώρ) + geirr (= δόρυ)· ἴδ. de Vries, σελ. 618· 161-2.

Τέριε Βίγκεν

⟨1.⟩ Ζοῦσε παράξενος στὴν ὄψη ψαρομάλλης στὴν ἐρημιὰ τοῦ μακρυνοῦ τενάγους·²⁰ αὐτὸς ποτὲ δὲν ἔβλαψε ἄνθρωπο κανένα στὴ χώρα πέρα ὁλάκερη, τὸν πόντο· ἀλλὰ στιγμὲς τὰ μάτια του μυστήρια λάμπαν,.. ἀνήμερη σὰ ᾽ρχόταν καταιγίδα,.. κι ὁ κόσμος νόμιζε πὼς ἦταν τρελλαμένος· καὶ λίγοι ὑπῆρχαν ποὺ τὸν τρόμο δέν ἐνοιῶθαν τὴν ὥρα ποὺ πλησίαζε ὁ Τ έ ρ ι ε Β ί γ κ ε ν. ⟨2.⟩ ᾽Εγὼ κάποια φορὰ τὸν εἶδα χρόνους πίσω ἐκεῖνον μὲ ψαριὰ πά᾽ στὴν προβλήτα: Εἶχε λευκὰ μαλλιά, γελοῦσε-τραγουδοῦσε κ᾽ ἦταν σὰν ἕνα ζωηρό ἀγοράκι. Γιὰ τὶς κοπέλες εἶχε χωρατὰ νὰ λέγῃ, ἔσπαγε πλάκα μὲ τὰ πιτσιρίκια, κουνοῦσε τὸ καπέλλο, πήδουσε στὸ βρίκι, τὸ φλόκο σήκωνε καὶ τραύαγε στὸ σπίτι σὰ γέρος ἀετὸς²¹ μὲς στὴ λιακάδα.

²⁰Πρωτ. (HISe): ø· πρβλ øy (= νῆσος). Poems-Northam, σελ. 63: island (= νῆσος· διορθώνει κατόπιν: reef = ὕφαλος)· From the Norse, σελ. 42: shoal· Sämtliche Werke, τόμ. I, σελ. 69: Schärenreich (= ἐπικράτεια/περιοχὴ ἀπὸ ξέρες)· Passarge, σελ. 57: Klippe (= πλαγιά/ἐξόγκωμα)· Neumann, σελ. 15: Schär (ὑπ. 1: Klippe im Meer = ἐξόγκωμα στὴ θάλασσα· τὸ ὁμόρριζο νορβηγικό: skær < ἀρχαιοσκ. sker, ἀναφέρεται τέσσερεις φορὲς μές στὸ ποίημα). ῾Ο ποιητὴς ἀναφέρεται στὴν ὑφαλοειδῆ μορφολογία μετὰ ρηχῶν ὑδάτων, ἔξω ἀπὸ τὸ Γκρίμσταντ, κατέχον ἐκεῖνο κομβικὴ θέση στὴν πλοκὴ τοῦ ἔπους. ²¹Πρβλ ἀπὸ τὸ ποίημα: Ὁ ναύτης τοῦ Χριστιανοῦ Βίντερ (ἴδ. σελ. 75): Naa er du der, din gamle Ørn! (= Νά σε λοιπόν, γερο-ἀιτέ!, Winther, σελ. 160), καθὼς καὶ τὴν ὅλη εἰσαγωγὴ τοῦ ποιήματος ἐν σχέσει μὲ τὴν ἰψενική.

ibsen.gr

Καὶ τώρα ἐγὼ θένα σᾶς πῶ ὅσα ᾽χω ἀκούσει ἀπ᾽ ἀρχὴν ὥς τὸ τέλος γιὰ τὸν Τέριε, ἀλλ᾽ ἂν στιγμὲς κάπως αὐτὰ ξερὰ τὰ εὑρῆτε, τοὐλάχιστο εἶν᾽ ἡ ἀλήθεια νέττη-σκέττη· ἐγὼ δὲν τὰ ἔχω ἀπὸ τὸ στόμα του ἴδιου μάθει, μὰ τἆπαν ἄτομα πολὺ κοντά του,.. ποὺ ἐστέκονταν ἐκεῖ τὴν ὕστατη τὴν ὥρα κ᾽ ἐσφάλισαν αὐτοῦ τὰ μάτια γιὰ ὕπνο εἰρήνης στὰ ἐξήντα του σὰν πέθανεν ἐκεῖνος. Σελ. 39.