Μιχαὴλ Ψελλός
Γραμματικὴ διὰ στίχων πολιτικῶν
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2018
.
.
.
Γραμματική
ΕΞΩΦΥΛΛΟ: Ὁ εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος σὲ μικρογραφία ἀπὸ κώδικα μὲ τὰ τέσσερα εὐαγγέλια· μέσα 10ου αἰώνα· Ἀθήνα, Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη, cod. 56.
Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρά: Μεσαιωνικὰ κείμενα Ἁγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα Τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr Ἱστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2018 ISBN: 978-618-83939-7-4 Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότη-ἐπιμελητῆ καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότηἐπιμελητή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα.
Μιχαὴλ Ψελλός
Γραμματικὴ διὰ στίχων πολιτικῶν
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ:
Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος
Ἀθήνα 2018
.
Γραμματική
7
Εἰσαγωγικά Ὁ Μιχαὴλ Ψελλός (1018-96 μ.Χ.) ὑπῆρξε ἀπ᾽ τοὺς σημαντικώτερους λογίους τῆς ἐποχῆς του στὸν πολιτισμένο κόσμο. Ἀσχολήθηκε μὲ τὴν Πολιτική, τὴν Ἀστρονομία, τὴν Ἰατρική, τὴ Μουσικὴ Θεωρία, τὴ Θεολογία, τὴ Νομική, τὴ Φυσική, τὴ Γραμματική, τὴ Μαγεία καὶ τὴ Δαιμονολογία. Ἦταν γόνος ἀριστοκρατικῆς οἰκογένειας τῆς Κωνσταντινούπολης. Βαφτίστηκε Κωνσταντῖνος· ὅταν, ὄμως, εἰσῆλθε στὶς τάξεις τοῦ μοναστηρίου τῆς Βιθυνίας, ἐπέλεξε τ᾽ ὄνομα: Μιχαήλ -τοῦ ἀρχαγγέλου πού, κατὰ τὴν παράδοση, ἐλέγχει κ᾽ ὑποτάσσει τοὺς δαίμονες. Διετέλεσε σύμβουλος αὐτοκρατόρων [Κωνσταντῖνος Θ΄ ὁ Μονομάχος (1042-55), Θεοδώρα (1055-6), γιὰ τὴ μετάβαση ἀπ᾽ τὴ βασίλεια τοῦ Ἰσαὰκ Κομνηνοῦ σ᾽ ἐκείνη τοῦ Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (1059 -στὸν ὁποῖο ἀφιερώνεται ἡ μία ἐκ τῶν δύο σῳζομένων ἐκδοχῶν τῆς Γραμματικῆς), καθὼς κι ἀπ᾽ τοῦ Ρωμανοῦ Δ΄ τοῦ Διογένη στοῦ Μιχαὴλ Ζ΄ τοῦ Δούκα (1071)]. Ἐπειδὴ τ᾽ αὐτοβιογραφικὰ στοιχεῖα
8
Μιχαὴλ Ψελλός
σταματοῦν γύρω στὰ 1075, ὡρισμένοι μελετητὲς πιστεύουν πώς, μᾶλλον, πέθανε λίγο μετὰ τὴν πτώση τοῦ Μιχαὴλ Ζ΄ τὸ 1078. Εἶχε δάσκαλο τὸν ὑμνογράφο καὶ ρήτορα Ἰωάννη Μαυρόποδα. Ἔγινε πρῶτος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κωνσταντινούπολης (Πανδιδακτήριον τῆς Μαγναύρας -ἱδρύθηκε ἀπ᾽ τὸ Θεοδόσιο Β΄ τὸ 425 μ.Χ.) ἐπὶ Κωνσταντίνου Μονομάχου, ὕστερ᾽ ἀπ᾽ τὴ μεταρρύθμιση ποὺ πρότασσε τὶς ὁμηρικὲς καὶ νεοπλατωνικὲς σπουδές, ἀντὶ γιὰ τὴ Χριστιανικὴ Θεολογία κι Ἀπολογητική. Ὑπηρέτησε κι ὡς δικαστής. Ἡ παραγωγή του περιλαμβάνει: ἱστορικὰ συγγράματα· ἐπιστημονικὲς διατριβές· φιλοσοφικὲς καὶ θεολογικὲς μελέτες· δικονομικὲς καταγραφές· ρητορικοὺς λόγους· σατιρικά, ἐπιγραμματικὰ καὶ διδακτικὰ ποιήματα (ὅπως αὐτή ἡ Γραμματική)· ἐγκυκλοπαιδικὰ λήμματα· παραφράσεις ἀρχαίων ἔργων· ἐπιστολές. Ἡ Γραμματικὴ σῴζεται σὲ δύο ἐκδοχές: τῶν 490 στ. πρὸς τὸν Μιχαὴλ Δούκα· τῶν 481/3 στ. πρὸς τὸν Κωνσταντῖνο Μονομάχο. Ἐδῶ τυπώνεται ἡ ἐκτενέστερη μορφὴ τοῦ κειμένου.
Γραμματική
9
Ἡ σύνθεσή της δέν φτάνει στὸ ὕψος τοῦ εὐσύνοπτου, ἐστενωμένου, σαφοῦς, καθαροῦ, εὐκρινοῦς τῆς ΓΤ τοῦ Διονυσίου Θρᾳκός,¹ παρὰ ποὺ ἀντλοῦνται στοιχεῖα ἀποκεῖ, ὅπως κι ἀπ᾽ τὰ σχετικὰ ἀρχαῖα καὶ μεσαιωνικὰ σχόλια. Τὸ μεγαλύτερο μέρος τῶν Λεξικολογικῶν ἔχει ληφθῆ ἀπ᾽ τὴ Συναγωγὴ τοῦ Ἡσυχίου· ἕτερη πηγή, τὸ λεξικὸ τοῦ Σουΐδα. Παραταῦτα, ἡ Σύνοψη εἶναι σημαντικὴ γιὰ τοὺς ἑξῆς λόγους: (α) Βεβαιώνεται ἡ ὑψηλὴ ἑλληνομάθεια κι ἀρχαιογνωσία τῆς αὐλῆς καὶ τῶν λογίων τοῦ 11ου αἰώνα· (β) ἡ ἐπιλογὴ τῶν δεκαπεντασυλλάβων γιὰ τὴ σύνθεση τοῦ διδακτικοῦ ποίηματος φανερώνει τὴν ἤδη σημαντική του παρουσία στὸ στόμα τοῦ λαοῦ καὶ προοιωνίζει τὴ μετέπειτα κυριαρχία στὰ δημοτικὰ τραγούδια καὶ τὴ λογία δημιουργία· (γ) μαρτυρεῖ ἐκείνη τὴν περίοδο τῆς Μεσαιωνικῆς Ἑλληνικῆς, καθώς – τοὐλάχιστο στὰ Λεξικολογικά – ὁ ἀρχαϊσμὸς ὑποχωρεῖ, σὲ σημεῖα, πρὸς ὄφελος μιᾶς εὐληπτότερης διατύπωσης· (δ) ὡς στιχούργημα, βοηθάει στὴν ἀπομνημόνευση κανόνων, τρόπων καὶ λεξιλογίου.
1. Βλ. ΓΤ, σελ. 14 κι ὀπισθόφυλλο.
10
Μιχαὴλ Ψελλός
Ἐκδοτικά Ἡ ἐπιμέλεια (πλάγια, ἔντονα στοιχεῖα, ἀ ρ α ι ώ σ ε ι ς, στίξη, χωρισμὸς σὲ στροφικὲς ἑνότητες -μεταξὺ ἄλλων) ἔδωσε μορφὴ στὸ πρωτότυπο, ἀνάλογη σύγχρονης γραμματικῆς, ὥστε ἡ γνώση νὰ λειτουργήσῃ καὶ σήμερα π α ιδ ε υ τ ι κ ά. Στὸ νεοελληνικὸ κείμενο χρησιμοποιήθηκαν ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοί, γιὰ τὴ δήλωση τοῦ ἐπιτονισμοῦ καὶ τοῦ μετρικοῦ χασοτονίσματος. Ὁ εἰδικός (φιλόλογος, γλωσσολόγος) μπορεῖ νὰ συμβουλευθῇ τὶς ἱστορικοκριτικὲς ἐκδόσεις τοῦ πρωτοτύπου, γιὰ τὰ περαιτέρω ἀναγκαῖα. Τὰ ἑρμηνευτικὰ σχόλια καλύπτουν τὴν ἐξήγηση εἰδικῆς ὁρολογίας, τὶς δύσκολες καὶ μή ἄμεσα κατανοητὲς λέξεις γιὰ τὸν Νεοέλληνα, τὴ σχέση μὲ τὴν κρατοῦσα ὁρολογία, ὡρισμένα ζητήματα πραγματολογικὰ καὶ κάποια ἀξιολογικά.
Γραμματική
11
Εὐχαριστίες στὸ δασκαλό μου φιλόλογο, ἱστορικό, θεολόγο καὶ νομικὸ Παναγιώτη Νταβαρῖνο γιὰ τὴν ἀρχικὴ ἐπισήμανση· στὴν Ἐπίκουρο Καθηγήτρια ΠΑΠΕΛ Θεώνη Κολλυροπούλου μὲ γνωστικὸ ἀντικείμενο τὴ Βυζαντινὴ Φιλολογία (Ποιητικὰ Κείμενα), γιὰ τὴ βοήθεια της στὴν εὕρεση τῆς κριτικῆς ἔκδοσης τοῦ Westerink.
.
Γραμματική
13
Συντμήσεις Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ ἐπιμελητῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα. αἰτ.: αἰτιατική· ἀόρ.: ἀόριστος· ἀπαρ.: ἀπαρέμφατο· ἀποσπ.: ἀπόσπασμα/ἀποσπάσματα· ἀτ.: ἀττικός· βλ.: βλέπε· Γ: Γραμματική· γεν.: γενική· ΓΤ: Γραμματικὴ Τέχνη (Διονυσίου Θρᾳκός, στὴν ἔκδ. Θ.Α.Π., βλ. Βιβλιογραφία)· διάθ.: διάθεση· δοτ.: δοτική· δυϊκ.: δυϊκός· δωρ.: δωρικός· ἔκδ.: ἔκδοση· ἐκδ.: ἐκδόσεις· ἑν.: ἑνικός· ἐνερ.: ἐνεργητικός· ἐνεστ.: ἐνεστώς· εὐκτ.: εὐκτική· Θ.Α.Π.: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος· λ.χ.: λόγου χάριν· μέλ.: μέλλων· μέσ.: μέσος· μετ.: μετοχή· μτφ: μετάφραση· ὀνομ.: ὀνομαστική· ὁρ.: ὁριστική· παθ.: παθητικός· παρακ.: παρακείμενος· παρατ.: παρατατικός· πληθ.: πληθυντικός· πρβλ: παράβαλε· προσ.: πρόσωπο· προστ.: προστακτική· πρόφ.: πρόφερε· σελ.: σελίδα/ες· στ.: στίχος/οι· τόμ.: τόμος· ὑπ.: ὑποσημείωση· ὑπερ.: ὑπερσυντέλικος· ὑποτ.: ὑποτακτική· – : θέσει μακρὰ συλλαβὴ
14
Μιχαὴλ Ψελλός
γιὰ τὰ προσῳδιακὰ μέτρα, ἄτονη γιὰ τὰ ἐντατικά· −̇: τονισμένη συλλαβὴ γιὰ τὰ ἐντατικὰ μέτρα· ∪: βραχεία συλλαβή· ×: ἀδιάφορη θέση στὸ μέτρο· |: χωρισμὸς ποδῶν ἢ μέτρων· ||: μετρικὴ τομή.
Γραμματική
15
Βιβλιογραφία Ἔγινε ἀντιβολὴ τοῦ κειμένου μὲ τὴν ἔκδ.: Michaelis Pselli Poemata, recensuit L. G. Westerink, Stutgardiae et Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, 1992. Γιὰ τὰ βιογραφικά: Michael Psellus, Dialogue on the operation of daemons, translated by M. Collisson, edited by St. Skinner, Golden Hoard Press, Singapore 2010. Γιὰ τὴ Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς: Διονύσιος Θρᾷξ, Γραμματικὴ Τέχνη, ἐπιμ.-σχόλια: Θ.Α.Π., ἐκδ. Θ.Α.Π., Ἀθήνα 2018· P. Chantraine, Ἱστορικὴ Μορφολογία τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας, μτφ Ν. Γκ. Ἀγκαβανάκη, Ἰνστιτοῦτο τοῦ Βιβλίου-Ἀ. Καρδαμίτσα, 2η ἔκδ., Ἀθήνα 1998· J. D. Denniston, The Greek particles, Clarendon Press, 2η ἔκδ., Oxford 1954· E. Schwytzer, Griechische Grammatik, auf der Grundlage von Karl Brugmanns Griechische Grammatik, τόμ. I-IV, C. H. Beck, München 1939-71· H. Rix, Historische Grammatik des Griechischen, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2η ἔκδ., Darmstadt 1992. Γιὰ τοὺς ὅρους τῆς Θεωρητικῆς Γλωσσολογίας: J. Lyons, Εἰσαγωγὴ στὴ θεωρητικὴ γλωσσολογία, Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2002· Ντ. Κρύσταλ, Λεξικὸ γλωσσολογίας καὶ φωνητικῆς, μτφ Γ. Ξυδόπουλος, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2000· Εἰρ. Φιλιππάκη-Warburton, Εἰσαγωγὴ στὴ θεωρητικὴ γλωσσολογία, Νεφέλη, 8η ἔκδ., Ἀθήνα 1992.
16
Μιχαὴλ Ψελλός
Γιὰ τ᾽ ἀρχαιογνωστικὰ ζητήματα: Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Metzlerscher Ver.-Al. Drückenmüller Ver., Stuttgart-München 1894-1980. Γιὰ λεξικολογικὰ κ᾽ ἐτυμολογικά: R. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, with the assistance of L. Beek, Brill, Leiden-Boston 2010· H. G. Liddell-R. Scott, A GreekEnglish Lexicon, revised and augmented by H. S. Jones, Clarendon Press, 9η ἔκδ., Oxford 1996. Γιὰ τὰ ζητήματα Μετρικῆς: M. L. West, Introduction to Greek Metre, Clarendon Press, Oxford 1987· Nomenclator metricus graecus et latinus, curavit G. Morelli, Olms-Weidmann, Hildesheim-Zürich-New York 2006. Ὅπου ἀναφέρονται οἱ σύγχρονοι ὅροι τῆς Μορφολογίας πρὸς διευκόλυνση τοῦ μέσου ἀναγνώστη, ἀκολουθεῖται ὁ τρόπος τοῦ Ἀχ. Τζαρτζάνου Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσας, ΟΕΔΒ, Ἀθῆναι 1967· Μιχ. Χ. Οἰκονόμου, Γραμματικὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, ΟΕΔΒ, Ἀθήνα. Χρησιμοποιήθηκαν τὰ διαδικτυακὰ ἐργαλεῖα: Λογεῖον: logeion.uchicago.edu· Σφίγξ: sphinx.metameat.net· The Chicago Homer: homer.library.northwestern.edu
Γραμματική
5
Τοῦ αὐτοῦ Ψελλοῦ Σύνοψις διὰ στίχων σαφῶν καὶ πολιτικῶν περὶ πασῶν τῶν ἐπιστημῶν γενομένη πρὸς τὸν εὐσεβέστατον βασιλέα κῦριν Μιχαὴλ τὸν Δούκαν ἐκ προστάξεως τοῦ πατρὸς αὐτοῦ καὶ βασιλέως, ὥστε διὰ τῆς εὐκολίας καὶ ἡδύτητος ἐνεχθῆναι τοῦτον εἰς τὴν μάθησιν τῶν ἐπιστημῶν.
2 πολιτικῶν: Στίχοι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἰαμβικοὶ δεκαπεντασύλλαβοι -τὸ μέτρο τοῦ Διγενῆ Ἀκρίτα καὶ τῶν Δημοτικῶν Τραγουδιῶν τῆς Νεοελληνικῆς πιὰ Παράδοσης. 3 Μιχαὴλ τὸν Δούκαν: Μιχαὴλ Ζ΄ (1071-78). 4 βασιλέως: Ὁ Κωνσταντῖνος Ι΄ Δούκας (1059-67). 5 ἐνεχθῆναι: Ἀπαρ. παθ. ἀορ. τοῦ φέρω.
Γραμματική
19
[Ἡ σημασία τῆς Γραμματικῆς καὶ τῆς Ὀρθογραφίας] Μελετῶ σοι Γραμματικῆς καὶ τῆς Ὀρθογραφίας [Μετρικὴ ἀνάλυση στ.: – – | −̇ – | – – | – −̇ || – – | – – | – −̇ | – ἰαμβικὸς δεκαπεντασύλλαβος μὲ δύο τροχαϊκοὺς πόδες στὴν ἀρχὴ καὶ τομὴ μετὰ τὴν ὄγδοη συλλαβή.]
πρῶτος αὕτη θεμέλιος καὶ βάσις μαθημάτων.
[Οἱ διάλεκτοι τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς] Οὐκ ἔστι δὲ μονότροπος οὐδὲ κοινὴ καὶ μία, ἀλλ᾽ ἔχει γλώσσας καὶ φωνὰς καὶ πέντε διαλέκτους: Αἰολικήν, Ἰωνικήν, Ἀτθίδα καὶ Δωρίδα καὶ τὴν συνήθη καὶ κοινὴν καὶ κατημαξευμένην. ῾Εκάστη δὲ διάλεκτος ἔχει φωνὰς ἰδίας. ῾Η δὲ κοινή, κἂν πέφυκεν ἄθροισμα τῶν τεσσάρων, ἀλλ᾽ ἔστι καὶ μονότροπος, ἄλλη παρὰ τὰς ἄλλας. 5 Ἀτθίδα: Ἀττική 6 κατημαξευμένην: Μετ. παθ. παρακ. τοῦ καθαμαξεύω = τρίβω/φθείρω μὲ τροχούς· συνεπῶς, ἡ τετριμμένη. Πρβλ ἑλληνίζειν γιὰ τὴν Ἑλληνιστικὴ Κοινὴ καὶ ἀττικίζειν γιὰ τὴ χρήση τῆς Ἀτ. ὡς λόγιο ἰδίωμα, ἀπ᾽ τοὺς Ἀττικιστὲς καὶ πέρα. 8 πέφυκεν: Γ. προσ. ὁρ. ἐνεργ. παρακ. τοῦ φύω = παράγω· ἐδῶ, παθ. διάθ. 9 παρά: δίπλα
5
20
Μιχαὴλ Ψελλός
᾽Αλλ᾽ ὡς ἐν παραδείγματι δεικτέον σοι τὰς πέντε: Τὸ μὲν γὰρ Πέρσης Πέρσεω τυγχάνει τῆς Ἰάδος (ἣν εἶπον γὰρ Ἰωνικὴν καλῶ σοι νῦν Ἰάδα Ἰὰς γὰρ ἀπὸ Ἴωνος, διώνυμος ἡ κλῆσις). ῝Ως δὲ τὸ Δημοσθένεος γενικῶς τῆς Ἰάδος 15 καὶ τὸ Περσέων γενικῶς, ὣς δὲ καὶ τὸ νυμφέων· εἰ δέ τις μεταλλάξειε καὶ λέξειε νυμφάων, Αἰολικὴν διάλεκτον εἶπεν -οὐ τὴν Ἰάδα. Εἰ δέ τις εἴποι θάλατταν ἢ τεῦτλον, ἀττικίζει. Εἰ δέ τις ὀνομάσειε τὰς Μούσας Μώσας πάλιν, 20 ὑποδωρίσας εἴρηκε Δωρίδι διαλέκτῳ. ⟨Δίγαμμα [ϝ]⟩ ἡ δ᾽ Αἰολὶς διάλεκτος τῷ ῥῷ ⟨Ρ, ρ⟩ [] προσνέμει, ϝράκος τὸ ῥάκος λέγουσα, ϝρυτῆρα τὸν ῥυτῆρα. 10
13 Ἴωνος: Ὁ Ξοῦθος (πρβλ ξανθός), τοῦ Ἕλληνος καὶ τῆς νύμφης Ὀρσηίδος μ᾽ ἀδέλφια τὸν Αἴολο καὶ τὸ Δῶρο (βλ. Ἡσιόδου Κατάλογοι, ἀποσπ. 28), νυμφεύθηκε τὴν Ἀθηναία Κρέσουα, τοῦ Ἐρεχθέως καὶ τῆς Πραξιθέας· εἶχε μείνει ἐκείνη ἔγκυος ἀπ᾽ τὸν Ἀπόλλωνα στὸν Ἴωνα (βλ. Εὐριπίδου Ἴωνα). 13 διώνυμος: μὲ δυό ὀνόματα 14 Δημοσθένεος: Συνηρημμένο ἀτ.: Δημοσθένους. 18 ἀττικίζει: Ἡ Ἀτ. στέκει πολύ κοντὰ στὴν Ἰωνική. 22 ϝράκος: Πρόφ.: βράκος. Τὸ δίγαμμα σιγήθηκε στὴν Ἀτ.Ἰωνική. 22 ϝρυτῆρα: Πρόφ.: βρυτῆρα 22 ῥυτῆρα: σωτῆρα/προστάτη
.
Μελετῶ cοι Γραμματικῆc καὶ τῆc Ὀρθογραφίαc πρῶτοc αὕτη θεμέλιοc καὶ βάσιc μαθημάτων.