Robert S. P. Beekes
Προελληνικά
Φωνολογία, Μορφολογία, Λεξικόν ἐπιμελείᾳ πρωτοτύπου: Stefan Norbruis ἐξηλληνίσθη ὑπὸ Γεωργίου Κ. Κατσιφάρα
γ βυθός ῆ δρόσος βάραθρον δνόφο νάρθηξ Ὀδυσσε
θάλασσα νῆσος σ
πη λ ά ος κ
ς θάλ
αμος ἴαμβ
ύς πέλεκ υς
γΕφυρα δΙψα Ελα
ον ι α λ πή
λος ῥάβδος σά
Ισαι νδακ ς λαιμΟς σκι
Ια Ηρ ω
ἐν Ἀνθούσῃ Μεσσηνίας ͵ΒΚΓ΄
.
.
.
Προελληνικά
Σειρά: Λεξικά Robert S. P. Beekes Προελληνικά: Φωνολογία, Μορφολογία, Λεξικόν Ἀγγλικὸν πρωτότυπον (Original English version): Pre-Greek: Phonology, Morphology, Lexicon by Robert Beekes (Brill, 2014), ISBN 9789004279384 © BRILL. All rights reserved. This Greek version is published by arrangement with BRILL.
ISBN: 978-618-5572-18-1 Σύνθεσις ἐξωφύλλου: Ἀριάδνεια κόμη
Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Ἀνθοῦσα Μεσσηνίας 240 02 τηλ.: 2724023594 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr Copyright © διὰ τὴν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2023 ( ͵ΒΚΓ΄) Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις, ἡ ἀναπαραγωγή – ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική – ἡ μετάφρασις ἢ ἡ ἀπόδοσις κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴν περιεχομένου τοῦ βιβλίου καθ᾽ οἱονδήποτε τρόπον – μηχανικόν, ἠλεκτρονικόν, φωτοτυπικόν, ἠχογραφήσεως ἢ ἄλλον – ἄνευ προηγουμένης γραπτῆς ἀδείας τοῦ ἐκδότου καὶ λεπτομεροῦς, δῆλα δὴ πλήρους, παραπομπῆς εἰς τὴν ἔκδοσιν ταύτην, ὡς σαφῶς περιγράφουσιν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 και ἅπαντες οἱ ἐν Ἑλλάδι ἰσχύοντες κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου.
Προελληνικά Φωνολογία, Μορφολογία, Λεξικόν ὑπὸ
† Robert S. P. Beekes Μέλους ἐν τῇ Βασιλικῇ Ἀκαδημείᾳ Τεχνῶν καὶ Ἐπιστημῶν τῆς Ὁλλανδίας Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τῆς Συγκριτικῆς Γλωσσολογίας ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ τοῦ Λουγδούνου τῶν Βατάβων
ἐπιμελείᾳ πρωτοτύπου ὑπὸ
Stefan Norbruis ἐξηλλήνισε
Γεώργιος Κ. Κατσιφάρας ἐπιμελείᾳ ἐξελληνισθέντος βιβλίου ὑπὸ
Θεοδοσίου Ἀγγ. Παπαδημητροπούλου
ἐν Ἀνθούσῃ Μεσσηνίας ͵ΒΚΓ΄
Προοίμιον
Ἐκ τῶν κυρίων σκοπῶν τοῦ Robert Beekes συγγράφοντος τὸ Ἐτυμολογικὸν αὑτοῦ Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης (EDG) ἦτο ἡ συλλογὴ καὶ ἡ ἀνάλυσις τῆς περιεχομένης ἐν τῷ λεξικῷ ἐκείνῳ προελληνικῆς ὕλης, ἐρειδομένου κυρίως ἐπί τε τῶν μελετῶν τοῦ F. B. J. Kuiper καὶ τοῦ E. J. Furnée, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν ἑαυτοῦ ἀνὰ δεκαετίας φιλοπονηθεισῶν μελετῶν. Ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας βιβλίῳ παρέχεται ἐπισκόπησις τῶν εὑρημάτων τοῦ Beekes καθ᾿ ἑνότητας περὶ τῆς Φωνολογίας, τῆς Μορφολογίας, τῆς γλωσσικῆς ἑνότητος καὶ συναφείας, ὡς καὶ λεξικὸν ἑλληνικῶν ἐτύμων, ἃ καθ᾿ ἑαυτὸν εἶνε προελληνικῆς ἀρχῆς (σημειούμενα διὰ τοῦ ⟨PG⟩ ἐν τῷ EDG). Συγγράφων τὴν βίβλον ταύτην ὁ Beekes ἐπεκουρήθη παρὰ τοῦ Alexander Lubotsky καὶ τοῦ Wouter Henkelman, τοῦ μὲν συμπληρώσαντος τοῦ δὲ κατατάξαντος τὴν λεξικὴν ὕλην καθ᾿ ὁμάδας. Ἄρρωστος ὢν ὁ Beekes, φεῦ, δὲν ἠδυνήθη νὰ περατώσῃ αὐτὸς τὴν συγγραφήν, τοῦτο δ᾿ ἐπειδὴ ἀπὸ τοῦ Φεβρουαρίου τοῦ 2010 ἦτο ἀδύνατον νὰ ἐργασθῇ. Ἔνια μέρη, ἰδίᾳ τοῦ λεξικοῦ, κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ἦσαν ὑποτυπωδῶς συνταχθέντα. Πρῶτον ἐπεχείρησε διορθώσεις ὁ Michaël Peyrot συμπληρώσας μέρος τοῦ λεξικοῦ δι᾿ ἀναφορῶν εἰς τὰ προηγούμενα κεφάλαια.
16
Προοίμιον
Τέλος δ᾿ ἐζητήθη παρ᾿ ἐμοῦ ἡ περάτωσις τῆς συντάξεως· χάριτας ὁμολογῶ τῷ Alexander Lubotsky ἐμπιστεύσαντί μοι τὴν βίβλον. Περὶ τῆς ὕλης τοῦ λεξικοῦ: τὰ σπουδαιότατα τῶν κειμενικῶν στοιχείων, ἅτινα ἀφορῶσιν εἰς τὴν Προελληνικήν, ἐλήφθησαν ἐκ τῶν ἀντιστοίχων λημμάτων τοῦ EDG. Ὅπου ἦτο ἀπαραίτητον ἀποκατεστησάμην τὴν συνοχήν, προσέθηκα πλείονας πληροφορίας ἐκ τοῦ EDG ἢ συνεπλήρωσα τὰ ἐπιχειρήματα. Προσετέθησαν παραπομπαὶ καθ᾿ ἅπαν τὸ λεξικόν. Ἐν τοῖς πρώτοις κεφαλαίοις διώρθωσα ἐνίας ἀντιφάσεις καὶ τυπογραφικὰ ἀβλεπτήματα, προσέτι διεσκεύασα καὶ προσέθηκα ἐνίας παραλλαγὰς καὶ ἐπιθήματα ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ λεξικοῦ. Ἐνιαχοῦ προσέθηκα εἴτε γνώμας μου εἴτε ἐπιπλέον νέαν ὕλην σημειουμένην διὰ τοῦ [SN]. Ἐπὶ τέλους, ἐκανόνισα τὸν τύπον τῶν εἰς τὴν βιβλιογραφίαν ἀναφορῶν, συνέταξα τὸν πίνακα τῶν βραχυγραφιῶν, τὴν βιβλιογραφίαν καὶ τὸ εὑρετήριον. Stefan Norbruis Κατ᾿ Ἀπρίλιον τοῦ ͵ΒΙΔ΄
[Προλεγόμενα τοῦ μεταφράστου]
Ἐν τῷ ἀνὰ χεῖρας βιβλίῳ, πρόθεσις ἦτο ὁ ἐξελληνισμὸς αὐτοῦ, οὐ μόνον ἡ μετάφρασις· διὸ καὶ ἐπελέγη ὁ ὅρος οὗτος ἐν τῇ ἐπιγραφῇ· ἐπεχειρήθη ἡ ὅσον οἷόν τε δυνατὸν δημιουργία ἐντυπώσεώς τινος ὅτι τὸ κείμενον ἀναγινώσκεται ὡσεὶ εἶχε γραφῆ ἐ ξ ὑ π α ρ χ ῆ ς ἑλληνιστὶ καὶ οὐχὶ ἀγγλιστί. Ἡ ὑπὸ τοῦ R. S. P. Beekes ἀρχικὴ συγγραφὴ τοῦ βιβλίου ἔμεινε ἀνεπιθεώρητος τῆς ἀδυναμίας αὐτοῦ ἕνεκα νὰ ἐργασθῇ, καθὰ καὶ ὑπὸ τοῦ κ. St. Norbruis ἐν τῷ προοιμίῳ γράφεται. Οὕτως ὁ λόγος τοῦ συγγραφέως εἶχέ τι τὸ ἀνεπιμέλητον καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔγεμε παντοίων ζητημάτων, εἴτε λογικῶν εἴτε συντακτικῶν εἴτε κυρίως ζητημάτων ἐπὶ τῶν εἰς τοὺς Ἀρχαίους παραπομπῶν. Ὡς πρὸς τὸ ἑλληνικὸν κείμενον: ἐγκατεσπάρησαν ὀλίγαι ἐπιπλέον τοιαῦται ἀναφοραί (ἐν ὀρθογωνίοις ἀγκύλαις), ὅπου ἐκρίθη σκόπιμον πρὸς πλουτισμὸν τῶν λημμάτων καὶ ἐλάχισται ἕτεραι – κυρίως – ἐκ τῆς ἑλληνογλώσσου βιβλιογραφίας, ἥτις φεῦ ἔτι καὶ νῦν παραμένει ἐν πολλοῖς ἄγνωστος τοῖς ξένοις ἐρευνηταῖς -αἱ ἀναφοραὶ αὕται διασαφοῦσιν ἢ προστιθέασι πληροφορίας εἰς τὸ ὑπὸ ἐξέτασιν λῆμμα. Τὰ Προελληνικὰ τοῦ μακαρίτου R. S. P. Beekes δὲν εἶνε τὸ πρῶτον ἐπὶ τοῦ θέματος βιβλίον, ἀλλὰ μόνον αὐτὸ τοῦτο σήμε-
18
[Προλεγόμενα τοῦ μεταφράστου]
ρον συστηματικῶς καὶ ἐνδελεχῶς πραγματεύεται τὸ ζήτημα τῆς γλώσσης (ἢ τῶν γλωσσῶν) τοῦ προελληνικοῦ ὑποστρώματος. Ὁ Beekes παρατίθεται οὐ μόνον τὰ ἐργαλεῖα ἀλλὰ καὶ τὴν μέθοδον, ἧς ὁ μέλλων ἐρευνητὴς πρέπει νὰ ποιηθῇ χρῆσιν. Οὕτως ἠνεῴχθησαν νέαι πλατεῖαι κέλευθοι ταῖς Ἑλληνικαῖς γλωσσικαῖς σπουδαῖς. Ἐπὶ τέλους, θὰ ἤμην παντελῶς ἀγνώμων, ἂν δὲν ὠμολογοῦσα χάριτας τῷ ἀγαπητῷ μοι φίλῳ κ. Iván Andrés-Alba, διδάκτορι τῆς Γλωσσολογίας ἐν τῷ Αὐτονόμῳ Πανεπιστημίῳ τῆς Μαδρίτης, διὰ τὴν ἀρωγὴν καὶ πολύτιμον βοήθειαν, ἃς ἀείποτε προσφέρει μοι (ἰδὲ ἰδίως τὸ κεφάλαιον περὶ Ἀνατομικῆς τοῦ Λεξικοῦ 6.7). Περαίνων τὰ προλεγόμενά μου ἀναφωνῶ αἰωνία ἡ μνήμη τοῦ ἀοιδίμου R. S. P. Beekes, ὅστις διὰ τῶν συγγραφῶν αὐτοῦ ἐς ἄκρον ἐξῆψε τὸ γλωσσικόν μου διαφέρον. Γεώργιος Κ. Κατσιφάρας ἱστορικός - φοιτητὴς Φιλολογίας ἔγραφον Ἀθήνησι Νοεμβρίου φθίνοντος ͵ΒΚΓ΄
Περιεχόμενα
405
Περιεχόμενα
Βραχυγραφίαι
7
Προοίμιον
15
[Προλεγόμενα τοῦ μεταφράστου]
17
1. Εἰσαγωγή
19
2. Φωνολογία
25 25
2.1. Τὸ φωνηματικὸν σύστημα τῶν Προελληνικῶν 2.2.2α΄) Χαρακτηριστικὰ Φωνήματα καὶ Φωνηματικὰ συμπλέγματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2β΄) Πῶς αἱ λέξεις ἐξελέγχονται ὡς προελληνικαί; . . . . .
2.3. Προθετικὸν φωνῆεν 2.4. Κινητὸν -s 2.5. Παραλλαγαὶ συμφώνων 2.5.1. Ἄηχα/Ἠχηρά/Δασέα κλειστά . . . . . . . . . . . . . 2.5.2. Προερρίνωσις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.3. Ἐρρίνωσις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.4. Χειλικὰ κλειστά/μ/u̯ . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36 41 43 44 45 45 46 46 46
2.5.5. Κλειστὰ ἐναλλασσόμενα μετὰ τοῦ σ(σ), μετὰ κλειστοῦ + σ/τ ἢ μετὰ τοῦ σ + κλειστῷ. . . . . . .
48
406
Περιεχόμενα
2.5.6. Ὑπερωικά/Χειλικά/Ὀδοντικὰ κλειστά/Χειλικοϋπερωικά .
54
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
2.5.8. Μονὰ σύμφωνα/Διττὰ σύμφωνα . . . . . . . . . . . .
56
2.5.9. σ/μηδενικὴ θέσις [Ø] . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
2.5.10. Ὑπερωικὸν ἢ Ὀδοντικὸν κλειστόν/μηδενικὴ θέσις [Ø] .
57
2.5.11. ν-, λ-/μηδενικὴ θέσις [Ø] . . . . . . . . . . . . . . .
58
2.5.12. Μετάθεσις, μετατόπισις τοῦ δασέως . . . . . . . . .
58
2.5.13. Δευτερεύουσαι φωνητικαὶ ἐξελίξεις . . . . . . . . . .
58
2.5.14. Ἕτεραι παραλλαγαί . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
2.6. Παραλλαγὴ ἐν τοῖς φωνήεσι
60
2.5.7. Ὀδοντικά/Ὑγρά
. . . . . . . . . . . . . . .
60
2.6.2. Μακρὰ φωνήεντα/Βραχέα φωνήεντα . . . . . . . . . .
63
2.6.3. Μονὸν φωνῆεν/Δίφθογγος . . . . . . . . . . . . . . .
64
2.6.4. Διφθόγγων ἀνάδυσις; . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
2.6.5. Δευτερεύοντα φωνήεντα (ἢ Ἔκθλιψις) . . . . . . . . .
65
3. Μορφολογία
67
3.1. Ἀναδιπλασιασμὸς
67
3.2. Τὰ ἐπιθήματα
69
3.2.1. Εἰσαγωγὴ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
3.2.2. Ἐπισκόπησις τῶν ἐπιθημάτων . . . . . . . . . . . . .
71
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
72
2.6.1. Μονὰ φωνήεντα (Χροιά)
3.2.3. Τὰ ἐπιθήματα
3.3. Καταλήξεις
90
3.3.1. Λέξεις λήγουσαι εἰς φωνῆεν . . . . . . . . . . . . . .
90
3.3.2. Λέξεις λήγουσαι εἰς -ρ . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
4. Ἡ ἑνότης τῶν Προελληνικῶν
93
5. Τὰ Προελληνικὰ δὲν εἶνε ἰνδοευρωπαϊκὴ γλῶσσα
95
Περιεχόμενα
407
6. Τὸ Προελληνικὸν Λεξικόν
97
6.1. Χῶρος καὶ Φαινόμενα
99
6.2. Ὀρυκτά
108
6.3. Χλωρίς
115
6.3.1. Δένδρα καὶ θάμνοι (καὶ οἱ ἐξ αὐτῶν καρποὶ καὶ τἀγαθά) 115 6.3.2. Ἄγρια καὶ ἥμερα λάχανα, καρποὶ καὶ ξηροὶ καρποί . . 124 6.3.3. Ἀρωματικαί, ἰαματικαί τε καὶ δηλητηριώδεις βοτάναι . . 135 6.3.4. Ἕτερα (πολυωφελῆ) φυτὰ καὶ ἄνθη . . . . . . . . . . 142 6.3.5. Μύκητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6.4. Πανίς
154
6.4.1. Οἰκόσιτα ζῷα καὶ τὰ αὐτῶν χαρακτηριστικά . . . . . 154 6.4.2. Ἕτερα θηλαστικά (καὶ ὑδρόβια) . . . . . . . . . . . . 158 6.4.3. Πτηνά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 6.4.4. Ἑρπετὰ καὶ ἀμφίβια
. . . . . . . . . . . . . . . . . 172
6.4.5. Ἰχθύες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 6.4.6. Μαλάκια, καρκινοειδῆ καὶ ἕτερα (θαλάσσια) ἀσπόνδυλα 183 6.4.7. Ἔντομα καὶ ἀρθρόποδα . . . . . . . . . . . . . . . . 189 6.4.8. Σκώληκες καὶ παράσιτα . . . . . . . . . . . . . . . . 196
6.5. Γεωργία
197
6.5.1. Δημητριακά
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
6.5.2. Οἰνοποιία
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
6.6. Τροφή
207
6.7. Ἀνατομική
212
6.7.1. Τὸ ἀνθρώπινον σῶμα . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 6.7.2. Νόσοι καὶ ἀσθένειαι . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 6.7.3. Ἀπόρρητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
6.8. Περιβολὴ καὶ Κοσμήματα
232
6.9. Οἰκιακὰ Σκεύη καὶ Ἔπιπλα
238
408
Περιεχόμενα
6.9.1. Ἔπιπλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 6.9.2. Δοχεῖα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 6.9.3. Ἐπιτραπέζια σκεύη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 6.9.4. Οἰκιακὰ καὶ χειροτεχνικὰ ἐργαλεῖα . . . . . . . . . . . 252 6.9.5. Κυνηγίου καὶ ἁλιείας σκευή . . . . . . . . . . . . . . 258 6.9.6. Ὅπλισις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 6.9.7. Ἱππικὴ σκευή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 6.9.8. Ὀχήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 6.9.9. Ἕτεροι τεχνικοὶ ὅροι . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
6.10. Οἰκοδομία
274
6.10.1. Ἀρχιτεκτονικὴ καὶ Κατασκευαστικὰ Μέρη
. . . . . . 274
6.10.2. Κατασκευαὶ καὶ Οἰκοδομήματα . . . . . . . . . . . . 280
6.11. Κοινωνία
284
6.11.1. Τάξεις ἀρχόντων καὶ διοίκησις . . . . . . . . . . . . 284 6.11.2. Στρατιωτικὴ γλῶσσα . . . . . . . . . . . . . . . . 289 6.11.3. Ἐπαγγέλματα καὶ ἕτεραι κοινωνικαὶ ἐπωνυμίαι . . . . 290
6.12. Πολιτισμός
296
6.12.1. Ἅμιλλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 6.12.2. Γλυπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 6.12.3. Μουσικὰ Ὄργανα καὶ Ὑπόκρισις
. . . . . . . . . . 300
6.12.4. Ἑορταστικὰ καὶ πανηγυρικά . . . . . . . . . . . . . 304 6.12.5. Θεῖα, δαίμονες, ἱερεῖς καὶ ἱερά . . . . . . . . . . . . 306
6.13. Ποιωτικὰ ἐπίθετα
310
6.14. Ἀφῃρημένα ὀνόματα
331
6.15. Ῥήματα
336
6.16. Ἐπιρρήματα
355
6.17. Ἦχοι καὶ ἐπιφωνήματα
357
6.18. Θεωνύμια, Ἐπίθετα Θεῶν, Ἥρωες
359
409 6.19. Τοπωνύμια καὶ Ἐθνωνύμια
366
7. Βιβλιογραφία 7.1 Βιβλίων Βραχυγραφίαι 7.2 Βιβλία καὶ Ἄρθρα
371 371 374
8. Εὑρετήριον τῶν προελληνικῶν λέξεων
381
[9. Πίναξ ὅρων]
401
ΤΑΠΡΟΕΛΛΗΝΙΚΑΤΟΥRO BERTSPBEEKESΕΞΗΛΛΗ ΝΙΣΘΗΣΑΝΥΠΟΤΟΥΓΕΩΡ ΓΙΟΥΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΚΑ ΤΣΙΦΑΡΑΚΑΙΕΣΤΟΙΧΕΙΟΘ ΕΤΗΘΗΣΑΝΜΕΤΕΠΙΜΕΛ ΕΙΑΣΥΠΟΤΟΥΘΕΟΔΟΣΙΟ ΥΑΓΓΕΛΟΥΠΑΠΑΔΗΜΗΤ ΡΟΠΟΥΛΟΥΚΑΤΑΤΟΝΜΗ ΝΑΔΕΚΕΜΒΡΙΟΝΤΟΥ͵ΒΚΓ΄ ΔΙΑΤΑΣΕΚΔΟΣΕΙΣΑΥΤΟΥ
customer: 11 Δεκεμβρίου 2023 10:46 106734271
customer: Γεώργιος Κατσιφάρας, gkkatsifaras@gmail.com 11 Δεκεμβρίου 2023 10:46 734030646
.
.
ISBN: 978-618-5572-18-1