Research Development - Ανάπτυξη Έρευνας

θαλεια - μαρια μπιθα αναπτυξη ερευνασ

α π ο το 1922 μ ε χ ρ ι σ η μ ε ρα : π ο λ ι τ ι κ η αφ ι σ α & ι σ το ρ ι κ η ε ξ ε λ ι ξ η του ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ου κ ρατου σ 2017 – 2018

Master of arts in design

α κ το

Middlesex University Δ ι α κ λ α δ ι κ ο μ ε τα π τ υ χ ι α κ ο π ρ ο γ ρα μ μ α

module Ανάπτυξη έρευνας R e s e a r c h d e v e lo p m e n t module leader π α σ χ α λ ι δ ου μ α ρ ι α ό ν ο μ α σ π ου δ α σ τ ή θαλεια - μαρια μπιθα mode pa r t t i m e όνομα supervisor μ π οτ σο σ γ ε ω ρ γ ι ο σ θεμα μελετησ α π ο το 1922 μ ε χ ρ ι σ η μ ε ρα : πολιτικη αφισα & ιστορικη εξελιξη του νεοελληνικου κρατουσ

αριθμοσ λεξεων 8225 2 0 1 7 – 2018

a n t i π ρ ο λ ο γ ο υ

06

co n ce p t m a p

08 10

Λ έ ξ ε ι ς - Κ λ ε ι διά ε ρ ω τ ή μ α τα Έ ρευνας

11

Α πο σ α φ ή ν ι σ η Β ασ ικών ε ν νοιών & Συ ν το μ ο γρ αφίες

12

ε ι σ α γω γ ή

13

θ έ μ α & κ ε ν τρ ική ι δέα

15

01

Μ έ ρ ο ς π ρ ωτο πολιτική αφίσα & π ρ ο π α γά ν δ α

Περιεχό μενα

ε ισαγωγή - Α’ παγκόσμιος πόλ εμος

16

Αφίσα και Προπαγάνδα

19

Οπ τική ανάλυσ η αφισών

20

Ρώσ ικη Πρωτοπορία

26

Σύγχρονες πολιτικές αφίσες

28

Η αφίσα ως μέσο επικοινωνίας σ ήμερα

32

Ε λληνικές πολιτικές αφίσες

34

Προεκλογικές

35

Πολιτική γε λοιογραφία

38

Αν τισ τασ ιακές

40

Αν τιδικτατορικές

45

02 Μέρος δευτερο νεοελληνικη ι σ το ρ ι α & ν ο ο τ ρ ο π ι α τ ης κρισησ

ΧΡΟΝΟΛΟΓ ΙΟ

48

Κρίσ η εθνικής ταυτότητας & αν τιδρασ τική εποχ ή

54

Ε πικοινωνία της κρίσ ης

56

Νοοτροπία της κρίσ ης

60

Ε λληνικός Εθνικισμός

60

Ε μφυλιοπολ εμική νοοτροπία

63

Πολιτικά Κόμματα & Αναξιοκρατία

66

Οικονομική Κακοδιαχείρισ η πόρων

69

Ε κ παίδευσ η & ψηφιακή εποχ ή

76

03 04

Μεθοδολογία

78

Συμπεράσματα / Ε πίλογος

80

Βιβλιογραφία

82

π α ρα ρ τ ημ α

4.1

4.2

90 Σ υ ν ε ν τ έύ ξ ε ι ς τ ε κ μηρ ι α

Αντί Προλόγου Γιατί περάσαν τόσα και τόσα μπροστά στα μάτια μας που και τα μάτια μας δεν είδαν τίποτε, μα παραπέρα και πίσω η μνήμη σαν το άσπρο πανί μια νύχτα σε μια μάντρα που είδαμε οράματα παράξενα, περισσότερο κι από σένα, να περνούν και να χάνουνται μέσα στο ακίνητο φύλλωμα μιας πιπεριάς· γιατί γνωρίσαμε τόσο πολύ τούτη τη μοίρα μας στριφογυρίζοντας μέσα σε σπασμένες πέτρες, τρεις ή έξι χιλιάδες χρόνια ψάχνοντας σε οικοδομές γκρεμισμένες που θά ηταν ίσως το δικό μας σπίτι προσπαθώντας να θυμηθούμε χρονολογίες και ηρωικές πράξεις· θα μπορέσουμε; γιατί δεθήκαμε και σκορπιστήκαμε και παλέψαμε με δυσκολίες ανύπαρχτες όπως λέγαν, χαμένοι, ξαναβρίσκοντας ένα δρόμο γεμάτο τυφλά συντάγματα, βουλιάζοντας μέσα σε βάλτους και μέσα στη λίμνη του Μαραθώνα, θα μπορέσουμε να πεθάνουμε κανονικά; Μυθισ τόρημα ΚΒ ’ Γ. Σεφέρης από την έκδοση “Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα”, Ίκαρος, 1989

Το Εθνικό Θέατρο κατεστραμμένο. Αθήνα, Δεκέμβριος 1944 / Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου

8

ανάπτυξη ερευνας

διαδραση & ψηφιακη εποχη ελλειψη ιστορικησ γνωσησ

εκπαιδευση

Εθνικισμοσ εμφυλιοπολεμικη νοοτροπια πολιτικα κομματα & αναξιοκρατια οικονομικη κακοδιαχειριση νοοτροπια τησ κρισησ κριση εθνικησ ταυτοτητασ αντιδραστικη εποχη επικοινωνια τησ κρισησ πολιτικη επικοινωνια

ν ε ο ε λ λ ην ι κη ι στο ρ ι α

Concept Map

π ολ ι τ ι κ ή αφ ί σα & ι στο ρ ι κη ε ξ ε λ ι ξ η του ν ε ο ε λ λη ν ι κου κ ρατου ς

9

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

τεχνικεσ προπαγανδασ π ρ ο π α γα ν δ α ναζιστικη γερμανια σοβιετικη ενωση β’ παγκοσμιοσ άλλεσ χωρεσ πολεμοσ

Α’ παγκοσμιοσ πολεμοσ εννοιολογικη τεχνη Συγχρονεσ πολιτικεσ αφισεσ κοινωνικη διασταση αφισασ Ρωσικη πρωτοπορια

πολιτικη αφισα

ελληνικεσ πολιτικεσ αφισεσ

αντιστασιακεσ αντιδικτατορικεσ προεκλογικεσ πολιτικη γελοιογραφια

ανάπτυξη ερευνας

10

ανάπτυξη ερευνας

Λέξεις

I l lu s t r at i o n

Κλειδιά Οικονομία Οικονομική Κρίση Πολιτικ ά κόμματα

Νοοτροπία

Διάδραση

Νεοελληνικό Κράτος

Πολιτική Επικοινωνία Ιστορία Πολιτική αφίσα Π ρ ο π α γά ν δ α Εκπαίδευση

Ελλάδα

Θαλεια - μαρια μπιθα

Ερωτήματα έρευνας 01 Πώς ανιχνεύουμε τους διαμορφωτικούς παράγοντες που επηρέασαν την σημερινή νοοτροπία της κοινωνίας της Ελλάδας μέσα από την ανάλυση της νεότερης ελληνικής ιστορίας;

02 Με ποιόν τρόπο μπορεί η πολιτική αφίσα να ενημερώσει το κοινό για ιστορικά γεγονότα και πως θα πρέπει να δίνονται οπτικά οι πληροφορίες;

03 Πως μπορώ να χρησιμοποιήσω τη διάδραση και user interface (γραφικό περιβάλλον) προσβάσιμο διαδικτυακά ώστε ο χρήστης να μπορεί να ενημερωθεί για την ιστορία της νεότερης Ελλάδας; Πώς μπορεί η περιήγηση του στην εφαρμογή να είναι ενδιαφέρουσα;

11

12

ανάπτυξη ερευνας

Μ.Μ.Ε.

δ . ν . τ.

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

Ε.Ε.

Αποσαφήνιση βασικών εννοιών & Συντομογραφίες

Η.Π.α.

Ευρωπαϊκή Ένωση

Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής

Ε . κ . Τ.

Ο. ν . ε .

Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

Ν . Δ ‘Ιδρυση 1974

Ευρωζώνη

Οικονομική και Νομισματική Ένωση

Α.ε.π.

Νέα Δημοκρατία - Πολιτικό Κόμμα

Π α . σο. κ ‘Ιδρυση 1974 Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα - Πολιτικό Κόμμα

ε . ρ. ε . 1956 - 1967 Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις - Πολιτικό Κόμμα

δ η . κ . κ ι . Ίδρυση 1995 Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα - Πολιτικό Κόμμα

κ . κ . ε . Ίδρυση 1918 Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας - Πολιτικό Κόμμα

ε . δ . α . 1951 - 1989 Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά - Πολιτικό Κόμμα

ε . α . μ . - ε . λ . α . σ . 1951 - 1989 Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ακτο master of arts in design

Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

Αντιστασιακό μέτωπο κατά την διάρκεια της Κατοχής

Θαλεια - μαρια μπιθα

Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν

13

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

ε ι σ α γω γ ή Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Gadamer η ιστορία αποτελεί μέρος της καθημερινότητας μας, ακόμα και όταν δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή (1979). Η μνήμη διαμορφώνει και παρέχει το κοινωνικο-πολιτικό υπόβαθρο της σύγχρονης κοινωνίας και αποτελεί περιουσία του κάθε λαού. Ανέκαθεν υπήρχε το ενδιαφέρον για το παρελθόν, το οποίο πηγάζει από την έμφυτη επιθυμία κατανόησης της ανθρώπινης φύσης. Η ουσιαστική γνώση της ιστορίας είναι το κλειδί που συνδράμει στην συνειδητοποίηση αυτής της κληρονομιάς στο σήμερα (Kalin, 2015). Στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας συναντάμε αρκετές περιόδους κρίσης και έντασης που τροφοδοτούνται κάθε φορά από ιδιότυπες αλληλουχίες παραγόντων. Από το 2009 ξεκινά μια θυελλώδης περίοδος οικονομικής κρίσης που φαίνεται να επιβαρύνει όχι μόνο την ελληνική οικονομία, η οποία είναι οικοδομημένη σε σαθρές και μη στέρεες βάσεις, αλλά και την κοινωνία της χώρας. Η κρίση που βιώνει η Ελλάδα σήμερα είναι μια κρίση σχέσεων κοινωνίας και κράτους, μια κρίση του πολιτικού συστήματος, εκφραζόμενη μέσα από την ίδια την καθημερινότητα. Η καρδιά του ελληνικού προβλήματος βρίσκεται στην σύγχυση της εθνικής ταυτότητας. Επικαλούμενη ένα κοινό όραμα ανεξαρτησίας, η συλλογική ταυτότητα σημαδεύτηκε ήδη από την αφετηρία της από 400 χρόνια υποταγής, ενώ στην συνέχεια υπέστη αναταράξεις λόγω αλλεπάλληλων εδαφικών και πληθυσμιακών μεταβολών, με αποτέλεσμα να βρίσκεται πάντα σε αναζήτηση (Γλύκατζη-Αρβελέρ, 2016).

ανάπτυξη ερευνας

14

ανάπτυξη ερευνας

Τίθεται θέμα ελλιπούς ιστορικής γνώσης, καθώς σε μια καταλυτική περίοδο της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας, η χώρα επαναπαύεται στην λήθη, και φαίνεται να μην είναι ικανή να διαχειριστεί την ιστορία της. Σε επίπεδο δημόσιας συζήτησης το θέμα αυτό δε θίγεται, το εκπαιδευτικό σύστημα δεν συμβάλλει στην ουσιαστική μελέτη της ιστορίας και έτσι, δε μπορεί να αναδειχθεί το ιστορικό μας πρόσωπο. Οι πολίτες όμως θέλουν να μάθουν, καθώς βιώνουν μια κοινωνική κρίση άνευ προηγουμένου, και υφίσταται όχι μόνο ο απόλυτος κατακερματισμός του πολιτικού σκηνικού αλλά και η έντονη προπαγάνδα μέσω αυτού, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μια ολιστική προσέγγιση του ζητήματος (Τσιολχά, 2016). Η γνώση των ιστορικών γεγονότων αποτελεί τον αναγκαίο πυρήνα για να κατανοήσει κανείς την κοινωνική πραγματικότητα και να ξεπεράσει τη λήθη του ιστορικού γίγνεσθαι. Η εργασία μου επιχειρεί να σκιαγραφήσει ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που προηγήθηκαν της κρίσης, ώστε να παρουσιαστούν με τον βέλτιστο τρόπο για την καλύτερη πληροφόρηση του κοινού. Σκοπός είναι να δώσει το απαραίτητο έναυσμα για περαιτέρω έρευνα και ανάλυση της κατάστασης, κατανόηση ανάλογων λανθασμένων χειρισμών του παρελθόντος, και στην ανάπτυξη ενός δημοσίου διαλόγου που θα συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας, και εν τέλει ίσως στη διαχείριση της κοινωνικής κρίσης.

Στην έρευνα αυτή εξερευνούνται κάποια χαρακτηριστικά της σημερινής κρίσης στην Ελλάδα, καθώς και στοιχεία που συνέβαλαν στην διαμόρφωση της. Δε θα κρίνω σε βάθος την ιστορία. Αυτό θα το κάνουν άλλοι πιο σχετικοί από εμένα, με την απαραίτητη νηφαλιότητα και με περισσότερες πληροφορίες στη διάθεση τους. Όμως θα προσπαθήσω να προσεγγίσω αυτό το πολυδιάστατο ζήτημα, ώστε να μπορέσει να επιτευχθεί μια καλύτερη διαπραγμάτευση του ιστορικού μας παρελθόντος, ανοίγοντας μια συζήτηση για την αξιολόγηση και την διαχείριση της παθογενούς αυτής κατάστασης. Η έρευνα πραγματεύεται γεγονότα που αφορούν τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, που δε θα εξετάσω, υφίσταντο διαφοροποιήσεις, όπως για παράδειγμα σε μειονότητες που δεν ακολουθούν την γενικότερη πορεία της χώρας, τη μειονότητα της Δυτικής Θράκης και άλλες συντηρητικές κοινωνίες απομακρυσμένες από τα κέντρα των γεγονότων.

Θαλεια - μαρια μπιθα

θ έμ α & κ ε ν τ ρ ι κ ή ι δ e a

Θα ξεκινήσω από το 1922,τη μικρασιατική καταστροφή, και θα συνεχίσω μέχρι και τη σημερινή κρίση. Μέσω πολιτικών illustration (εικονογραφήσεων) θα αναδείξω κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα, πρόσωπα και καταστάσεις που επηρέασαν την πορεία του νεοελληνικού κράτους. Αυτά θα είναι ενταγμένα σε θεματικά τεύχη που θα διηγούνται διαφορετικές πτυχές της ιστορίας, ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης να έχει μια σφαιρική θεώρηση των γεγονότων. Το τελικό αποτέλεσμα θα λειτουργεί σαν ένας ιστορικός οπτικός οδηγός, ο οποίος θα απεικονίζει κοινωνικο-πολιτικά γεγονότα με αλληγορικό τρόπο και θα αναδεικνύει κρίσιμες ιστορικές περιόδους του τελευταίου αιώνα, εμπλέκοντας το κοινό στην ανάλυσή τους και την σύνδεση τους με το σήμερα. Παράλληλα, θα αναπτύξω μια πρότυπη διαδραστική εφαρμογή, η οποία θα πλαισιώνει τα έντυπα αυτά και θα προσφέρει στον χρήστη άμεση πρόσβαση σε περισσότερες πληροφορίες και ιστορικές πηγές. Τα δύο κομμάτια θα συμπληρώνουν το ένα το άλλο και θα προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εμπειρία στο κοινό.

15

ε ι σ α γω γ η α’ π α γ κ ο σ μ ι ο σ π ο λ ε μ ο σ

01

Μ έ ρ ο ς π ρ ωτο πολιτική αφίσα & π ρ ο π α γά ν δ α

17

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Στη πορεία της ιστορίας, υπήρχαν πάντοτε τρόποι να εκφράσει το κοινό την άποψη του για κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα. Μέχρι τις αρχές του 20ου αι. η πολιτική αφίσα περιλάμβανε μακροσκελή κείμενα και ελάχιστες περιείχαν εικόνα (Υanker, 1970). Με την αρχή του Α’ παγκοσμίου πολέμου, έρχεται στο προσκήνιο η πλέον οργανωμένη μορφή του πολιτικού illustration, αφενός ως μέσο στρατολόγησης και χρηματοδότησης του στρατού, και αφετέρου για να δικαιολογήσει η εκάστοτε κυβέρνηση την εμπλοκή της στον πόλεμο (Aulich, 2007). Μια πολιτική αφίσα είναι μια εικόνα που ενημερώνει, ειδοποιεί και απευθύνεται στο ευρύ κοινό με σκοπό να παρακινήσει τον θεατή να δράσει ή απλώς να πάρει θέση ως προς κάποιο ζήτημα της επικαιρότητας (Υanker, 1970). Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με κάθε κοινωνική αλλαγή σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, και αποτελεί μέρος πολλών κινημάτων της τέχνης. Για αυτόν τον λόγο, σήμερα αντιμετωπίζονται σαν αντικείμενα τέχνης, μέρη της κουλτούρας και του πολιτισμού, και θεωρούνται τεκμήρια της κάθε εποχής, αντιπροσωπεύοντας αξίες, τάσεις και ιστορικά γεγονότα (Schwendener, 2015).

J. M. Flagg, 1917 Alfred Leete, 1914

Ludwig Hohlwein, 1914

Charles Livingston, 1917

Κυβερνητική Αφίσα,1915

ανάπτυξη ερευνας

18

ανάπτυξη ερευνας

Η αφίσα, μετά το τέλος του Α’ παγκοσμίου πολέμου, πέρασε από την δικαιοδοσία των κυβερνήσεων στα χέρια των πολιτών ως μέσο ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης. Αφίσες αρχίζουν να εμφανίζονται σε περίοπτα σημεία των πόλεων, σε τοίχους κατοικιών, κυβερνητικών κτιρίων και ιστορικών μνημείων, δημιουργήματα συνήθως ανώνυμων δημιουργών και τοιχοκολλημένα στη διάρκεια της νύχτας (Schwendener, 2015). Από τότε χρησιμοποιούνται ως μέσα διάδοσης πολιτικού μηνύματος, για να εκφράσουν απόψεις, να κινητοποιήσουν το κοινό, να εκφράσουν την οργή των μαζών και τη κοινωνική δυσαρέσκεια. Μια εικόνα ήταν και παραμένει το κύριο μέσο επικοινωνίας ανθρώπων με τα ίδια πιστεύω. Γραφίστες και εικονογράφοι πολιτικοποιούν την τέχνη για να παρακινήσουν κοινωνικές δράσεις και υποθέσεις άρσης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κατάχρησης εξουσίας και λανθασμένων πρακτικών που πραγματοποιήθηκαν στο βωμό της διαφθοράς.

Μπορεί όμως μια πολιτική αφίσα να αλλάξει τον κόσμο; Sébastien Thibault, 2016

Η πολιτική αφίσα ανάγεται στην εννοιολογική τέχνη, στην οποία η ιδέα έχει τον ουσιαστικό ρόλο για κάθε καλλιτεχνική δημιουργία και αποτελεί τη κινητήρια δύναμη που δημιουργεί τέχνη και εκφράζει κοινωνικές αξίες. Το concept (ιδέα) οδηγεί τον σχεδιασμό ανεξαρτήτως τα μέσα που θα χρησιμοποιήσει ο δημιουργός για το τελικό αποτέλεσμα (Alberro και Stimson, 1999).

ακτο master of arts in design

Η εννοιολογική τέχνη πραγματεύεται κοινωνικά ζητήματα, για να αλλάξει υπάρχουσες ιδεολογίες και να ανοικοδομήσει την κοινωνία, έχοντας τη δύναμη να αλλάξει τον τρόπο που βλέπει κάποιος μια κατάσταση (Alberro και Stimson, 1999). Συνδυάζει συχνά λογοπαίγνια, οπτικούς συνειρμούς, καθώς και σύμβολα άμεσα αναγνωρίσιμα, ώστε να κάνει τον θεατή να αναλογιστεί το μήνυμα που θέλει να μεταδώσει (Goodson, 2017). Για τον λόγο αυτό, η πολιτική αφίσα συνδέεται άμεσα και με τον τομέα της διαφήμισης καθώς χρησιμοποιούν και οι δύο τις ίδιες τεχνικές χειραγώγησης του κοινού μέσω μηνυμάτων (Dyer, 1982).

Θαλεια - μαρια μπιθα

Θαλεια - μαρια μπιθα

Στη πορεία της ιστορίας, η αφίσα έχει χρησιμοποιηθεί ως κύριο μέσο μετάδοσης προπαγάνδας. Μέσω ψυχολογικών χειρισμών η προπαγάνδα έχει σκοπό να επηρεάσει τη κοινή γνώμη και τις πράξεις ατόμων και ομάδων (Bernays, 1928). Είναι ένα φαινόμενο συνυφασμένο με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αι, όμως η μάχη για τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης αποτελεί καθοριστικό στοιχείο ακόμα και σε δημοκρατικές κοινωνίες (Lasswell, 1927). Η προπαγάνδα δεν είναι αυτή που δημιουργεί απολυταρχικά καθεστώτα, όμως μπορεί να ενθαρρύνει υπάρχοντα συναισθήματα και επιδιώξεις. Ο προπαγανδιστής είναι αυτός που αξιοποιεί ένα ήδη υπάρχον ρεύμα και “σκάβει επί ματαίω σε μια χώρα που δεν υπάρχει νερό” (Huxley, 1936). Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις προπαγάνδας που παραμένουν άγνωστες και “σιωπηλές”. Ο Du Bois (1966) υποστηρίζει ότι ακόμα και σήμερα γνωρίζουμε μια τροποποιημένη έκδοση της ιστορίας και ότι η προπαγάνδα ήταν αυτή που οδήγησε στο να αποτελεί η ιστορία μια σειρά από συγκαλυμμένες ανακρίβειες και ψέματα.

προπα γάνδα

τ ε χ ν ι κ ε σ π ρ ο π α γα ν δ α σ

19

20

ανάπτυξη ερευνας

Τον 20ο αιώνα όμως, αναπτύχθηκε η αποτελεσματικότερη μορφή του φαινομένου, με άρτια και επιστημονικά τεκμηριωμένη μεθοδολογία για τη χειραγώγηση του κοινού που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα ως μέρος της πολιτικής επικοινωνίας και των ΜΜΕ (Clark, 1997). Η προπαγάνδα δε θα πεθάνει ποτέ γιατί “είναι το εργαλείο επιβολής της τάξης μέσα στο χάος” (Bernays, 1928). Η επιτυχία της ιδεολογίας του Χίτλερ και της ναζιστικής παράταξης βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον εφησυχασμό του κοινού. Σκοπός τους ήταν η παραπλάνηση του για τις βαρβαρότητες που υφίσταται η “ανεπιθύμητη” πλευρά του πληθυσμού, ιδιαίτερα το μαζικό έγκλημα των στρατόπεδων συγκέντρωσης. Γι’ αυτό δημιούργησαν μέσω της εικόνας προσεκτικά επιλεγμένα και κατασκευασμένα στερεότυπα, και παράλληλα χρησιμοποιήθηκαν μορφές ψυχολογικής τρομοκρατίας ώστε να ελέγξουν την ατομική πολιτική δραστηριότητα (Clark, 1997). Τα άτομα αντιδρούν στα ερεθίσματα που δέχονται από το περιβάλλον τους, επομένως το σχέδιο δράσης τους εξαρτάται από αυτά (Narayanaswami, 2015). Μέσω μιας οπτικής ανάλυσης θα εξετασθεί η συμπεριφοριστική χειραγώγηση και οι προσπάθειες διαφόρων κινημάτων στη προπαγάνδα. Τρία σημεία που επικεντρώνονται οι στρατηγικές της προπαγάνδας είναι: 1) Η θεοποίηση του ηγέτη, 2) Ο προσδιορισμός, η δαιμονοποίηση του εχθρού και διαστρέβλωση συμβόλων, και 3) Η επίκληση στο συναίσθημα των μαζών.

Οπτική Ανάλυση

Αφίσα Δικτατορίας Μεταξά

21

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

1. Θ ε ο π ο ίη σ η το υ η γ έ τ η

Ο ηγέτης απεικονίζεται ως ο “ποιμένας” που οδηγεί τον λαό και συσχετίζεται με μία “πατρική φιγούρα” που προστατεύει τους πολίτες/παιδιά του. Το κοινό τείνει να εμπιστεύεται περισσότερο άτομα σε θέση ισχύος (authority bias), και η στάση του σώματος υποδηλώνει μια ηγετική προσωπικότητα, που πλαισιώνεται συμπληρωματικά με λευκό φως γύρω από τη μορφή του (Narayanaswami, 2015). Κάθε αφίσα αποτελείται από λίγα στοιχεία, ώστε η οπτική πλοήγηση να είναι σαφής, με φόρμες και σχήματα που δημιουργούν αντιθέσεις και προσελκύουν το μάτι.

“Η Γερμανία ζει!”

Σοβιετική Προπαγάνδα Ν. Dolgorukov,1939 / N. Vatolina, 1940

Ναζιστική Προπαγανδιστική Αφίσα K. Stauber, 1930

ανάπτυξη ερευνας

22

ανάπτυξη ερευνας

2. Π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μός κ α ι δ α ι μ ο ν ο π ο ίη σ η το υ ε χ θ ρ ο ύ Οι “εχθροί” πάντα απεικονίζονται με άξεστα χαρακτηριστικά, να διαπράττουν εγκλήματα και άνομες πράξεις. Φαίνονται να είναι άπληστοι, απεριποίητοι και βρώμικοι, κατασκευάζοντας μια αρνητική εικόνα βάση υπεραπλουστευμένων στερεότυπων. Δημιουργούνται έτσι προκαταλήψεις υπεροχής (superiority bias), αποστασιοποιόντας τον πληθυσμό από τους “ανεπιθύμητους” (Clark, 1997). Η δυσφήμιση που δέχεται ο αντίπαλος έχει σκοπό να παραπλανήσει και να διεγείρει αισθήματα φόβου και αγωνίας στο κοινό. Παρόμοια λειτουργεί και η αρνητική διαφήμιση, αδιάσπαστο πλέον κομμάτι της πολιτικής επικοινωνίας, καθώς είναι πολύ πιο αποτελεσματική από τη θετική ή ουδέτερη διαφήμιση. Αποτελεί ένα ειδικά καίριο εργαλείο όταν απευθύνεται σε μη επαρκώς ενημερωμένους ανθρώπους, στερεί την ικανότητα δράσης και προβάλει τον συντηρητισμό σε μια κοινωνία (Γιαχανάτζης, 1998).

Ναζιστική Προπαγάνδα στην Ελλάδα Στοχοποιούσε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τους συμμάχους. Ο αντάρτης παρουσιάζεται ως κτήνος, χωρίς ίχνος πατριωτισμού, που θέλει να επιβάλει με τη βία την εξουσία του.

“Πίσω από τις δυνάμεις του εχθρού: Ο Εβραίος” 1942

“Ο Αιώνιος Εβραίος” 1938

Θαλεια - μαρια μπιθα

23

Υπάρχει ένα μοτίβο στις προπαγανδιστικές εικόνες, και η απόδοση τερατώδους και παραμορφωμένης μορφής στον αντίπαλο είναι κάτι κοινό σε πολλές περιπτώσεις. Η ψυχολογική τρομοκρατία που δέχεται ο αποδέκτης μέσα από τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας ενισχύεται όσο επαναλαμβάνονται αυτά τα μοτίβα. Δημιουργείται ένα περιβάλλον το οποίο απορρίπτει οποιαδήποτε πληροφορία που διαφοροποιείται από τα ήδη καθιερωμένα στερεότυπα (semmelweis reflex). Με τον αντίπαλο ήδη προσδιορισμένο είναι πιο εύκολο να απευθυνθείς στη μάζα.

1950 1938

1958

Το ναζιστικό κόμμα απεικονίζει το κομμουνιστικό ”τέρας” ως μια πολύποδη αράχνη που εξαπλώνει την επιρροή της σε όλο τον κόσμο. Αργότερα, η καθολική βιβλιοθήκη εκδίδει το τεύχος με τίτλο ”πως δουλεύει ο κομμουνισμός” με ένα πολύποδο τέρας και το κεφάλι του Στάλιν. Στην Ελλάδα, η προεκλογικές αφίσες ενάντια στην ΕΔΑ, παρουσιάζουν πάλι το τερατώδες χταπόδι του κομμουνισμού.

24

ανάπτυξη ερευνας

3. ε π ι κ λ η σ η σ το σ υ ν α ί σθ ημ α

Οι συναισθηματικές επικλήσεις είναι αρκετά αποτελεσματικές σε εθνοτικό και φυλετικό επίπεδο, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, όταν προϋπάρχουν αρνητικές πεποιθήσεις και η υποβολή μιας επαυξημένης απειλής. Πολιτικοί ακόμα και σήμερα προκαλούν σκόπιμα τα συναισθήματα για να αυξήσουν τη δεκτικότητα για τα επιχειρήματα τους και τις ιδεολογίες τους (Crawford, 2002). Τα κύρια συναισθήματα είναι συνήθως: φόβος

άγχος

δέος

ανησυχία

Κάθε εθνικιστικό κίνημα προωθεί το φόβο για το ξένο και την αγάπη για την πατρίδα, στοχεύοντας νεαρά άτομα, το θεσμό της οικογένειας και την πίστη στη θρησκεία, ή σε ένα κόμμα ή σκοπό. Ο συνδυασμός φόβου και δέους είναι η στερεότυπη τεχνική που χρησιμοποιείται για να πειστεί το κοινό ότι μόνο ο “μεγάλος ηγέτης” μπορεί να τους βοηθήσει (Narayanaswami, 2015).

Η ιδανική γερμανική οικογένεια

Αφίσα της “Νεολαίας Χίτλερ” “Νίκη ή Μπολσεβικισμός” 1943

25

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

“Μη μιλάς! Με βάζεις σε κίνδυνο!” Προπαγανδιστικές Αφίσες του 1941

Ο φόβος πάντα εξοντώνει την λογική (Burke, 1909) και η συνεχής παρουσία κινδύνου παράγει ένα γενικευμένο κλίμα απροσδιοριστίας και υποτακτικής συμπεριφοράς (Chomsky, 1997). Με αυτό τον τρόπο παρακινείται η προστασία των παραδοσιακών αρχών και η υιοθέτηση συντηρητικών, φαινομενικά ασφαλέστερων, συμπεριφορών για την εξάλειψή της υποτιθέμενης απειλής (Crawford, 2002).

V. Koretsky, 1947

Η επίκληση στο συναίσθημα ως χειραγώγηση είναι δηλητηριώδης για τη δημοκρατική απόφαση, καθώς δημιουργεί μια παράλογη στάση στη μάζα (Kamber, 1997). Η μάζα κρίνεται εξαιρετικά επηρεάσιμη, λειτουργεί με παρορμητισμό (herd mentality), και σκέφτεται συνειρμικά, γι’ αυτό προβάλλοντας το “πλήθος” επιβάλλεται η άποψη ότι το σύνολο συμφωνεί με τον προπαγανδιστή (bandwagon effect). Η συναίνεση της κοινής γνώμης δεν κερδίζεται, απλά κατασκευάζεται. Δεν έχει σημασία πως δρουν τα μεμονωμένα κύτταρα γιατί συμπεριφέρονται εντελώς διαφορετικά σαν κύτταρα ενός οργανισμού (Le Bon, 1895). Αυτοί που δεν ενστερνίζονται τις επιβληθέντες ιδεολογίες καταλήγουν να παραμένουν σιωπηλοί, “αόρατοι” (McDougall, 1920).

Προπαγανδιστικό αερομεταφερόμενο φυλλάδιο

ανάπτυξη ερευνας

ανάπτυξη ερευνας

Ρώσικη Πρωτοπορία

Η ρώσικη πρωτοπορία είναι από τα κύρια καλλιτεχνικά ρεύματα που θα επηρεάσουν την εργασία μου, καθώς είναι ένα γενικευμένο σχήμα που αναδύθηκε μέσα από οξείες κοινωνικές αλλαγές, χαρακτηρίζοντας μια μεταβατική περίοδο ριζικής αλλαγής του πολιτικού καθεστώτος: από την κατάλυση της τσαρικής μοναρχίας στην εγκαθίδρυση μια κυβέρνησης “για τους ανθρώπους”, πρακτικά άγνωστη στην εφαρμογή της (Gray, 1987).

Αναφέρεται στα καλλιτεχνικά κινήματα που εμφανίστηκαν στη Ρωσία ανάμεσα στο έτος 1910 και 1930 και χαρακτηρίζεται από έντονη απόρριψη παλαιάς τάξης πραγμάτων και καλλιτεχνικών πρακτικών, συνθέτοντας ένα κεφάλαιο της ιστορίας όπου υφίσταται πλήρης πολιτικοποίηση της τέχνης, απόλυτα συνυφασμένη με την ιστορία της χώρας (Bonnell, 1999).

Russian Avant Garde

26

V. Kulagina, 1930 A. Strakhov, 1926

Η κοινωνική δυσαρέσκεια που έφερε η ήττα της χώρας στον ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο του 1905, όπως και η οικονομική και διοικητική κρίση λόγω του Α’ παγκοσμίου πολέμου, καλλιέργησαν μια επαναστατική νοοτροπία και ανέπτυξαν ένα εύφορο έδαφος συγκρότησης εναλλακτικών ομάδων αναζήτησης καινοτόμων μέσων καλλιτεχνικής έκφρασης (Gray, 1987). Αναδύθηκε με την Οκτωβριανή επανάσταση και τον κονστρουκτιβισμό και κορυφώθηκε μετά τα μέσα του 1920, ώσπου υποχώρησε το 1934, με την έλευση του “σοσιαλιστικού ρεαλισμού” και την απολυταρχική δικτατορία του Στάλιν.

Θαλεια - μαρια μπιθα

27

Οι καλλιτέχνες της ρώσικης πρωτοπορίας ενέργησαν ως οι κύριοι υποστηρικτές του νέου καθεστώτος, οργανώνοντας λαϊκές συγκεντρώσεις και συμμετέχοντας σε εκστρατείες προπαγάνδας υπέρ της πολιτικής των Μπολσεβίκων. Τα κινήματα αυτά αποτέλεσαν το μοχλό για την ενημέρωση του κοινού, προσπαθώντας παράλληλα να ενσωματώσουν την τέχνη στην καθημερινή ζωή (Bonnell 1999, Gray 1987). Η πολιτική αφίσα αποτελεί αυτή την περίοδο εκφραστής του οράματος μιας νέας κοινωνίας. Τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα των κινημάτων αυτών με τις δυναμικές και γεωμετρικές μορφές, τα έντονα χρώματα, και την ιδιαίτερη τυπογραφία αποτελούν πηγές έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες και designers (σχεδιαστές) του σημερινού πολιτικού illustration.

Gustav Klucis, 1924

1925

Dmitri Moor , 1920

Stenberg brothers, 1928

28

αναπτυξη ερευνας

Sébastien Thibault, 2013

καθώς οι νέες τεχνολογίες εξελίσσονται ραγδαία και τα μέσα επικοινωνίας αλλάζουν, επαναπροσδιορίζονται το περιεχόμενο και η μορφή της πολιτικής αφίσας. εν μέσω της ψηφιακής εποχής που διανύουμε, τα πολιτικά illustration συνοδεύουν τη δημοσιογραφία και την επικαιρότητα ως editorials (δημοσιογραφικές συμπληρωματικές εικόνες) ή χρησιμοποιούνται σε κοινωνικές διαφημιστικές καμπάνιες. τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται και με ψηφιακή μορφή, ενσωματώνοντας animation και κίνηση.

ςυνεχίζουν να είναι σημαντικά μέσα της ελεύθερης έκφρασης, και λειτουργούν ως μηχανισμός επηρεασμού της κοινής γνώμης μέχρι και σήμερα. ςκοπός τους παραμένει η ενημέρωση, προάγουν τη μεταρρύθμιση και προτρέπουν το κοινό να δει την ανάγκη για αλλαγή σε μία υπάρχουσα κατάσταση (goodson, 2017). Χρησιμοποιούνται οπτικά λογοπαίγνια και συνδυάζουν διαφορετικά θέματα και σχήματα για τη σύνθεση της εικόνας, εκφράζοντας πολλά επίπεδα επικοινωνίας. οι καλλιτέχνες ενεργούν σαν δημοσιογράφοι και είναι πολιτικά ενεργοί, καθώς αναλύουν και μελετούν την επικαιρότητα με κριτικό ύφος.

Σύγχρονες πολιτικές αφίσες

οι εικονογράφοι που θα επηρεάσουν τον σχεδιασμό μου είναι οι:

Adam Quest, 2016

Sebastien Thibault, Adam Quest, Davide Bonazzi, Pawel Kuczynski και John Holcroft.

29

John Holcroft, 2015

Adam Quest, 2014

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Sébastien Thibault, 2015

ανάπτυξη ερευνας

30

ανάπτυξη ερευνας

“G estapo” Sébastien Thibault , 2017

“S e p a rate E nt i t i e s”

ακτο master of arts in design

John Holcroft, 2013

Θαλεια - μαρια μπιθα

31

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

“ H o p e fo r m i gra nt s” Davide Bonazzi, 2016

“Disposal ” Davide Bonazzi, 2015

“ Lo o p” pawel Kuczynski, 2012

αναπτυξη ερευνας

32

ανάπτυξη ερευνας

Sophie Brakha, 2016

The Comeback Project, 2013 Massimo Dezzani, 2016

Η αφίσα ως μέσο επικοινωνίας κοινωνικών κινημάτων

σήμερα

Η εικόνα χρησιμοποιείται ως ένα μέσο που κρατάει ζωντανή τη μνήμη και μεταδίδει απόψεις και πληροφορίες. Σήμερα υπάρχουν πολλές κινήσεις που αποσκοπούν στην ενημέρωση και την αφύπνιση των πολιτών σε παγκόσμιο επίπεδο. Η 4tomorrow, μια μη κυβερνητική οργάνωση διοργανώνει κάθε χρόνο διαγωνισμό με σκοπό την προτροπή ανθρώπων απ’ όλα τα σημεία του πλανήτη ώστε να εκφραστούν μέσω της αφίσας. Ο διαγωνισμός θίγει διάφορα κοινωνικά ζητήματα που διέπουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και χρειάζεται η συμμετοχή του κοινού ώστε να εμπλακεί σε μια δημόσια συζήτηση (4tomorrow, 2009).

33

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Το θέμα του 2016 αφορούσε την εξάλειψη των εξτρεμιστικών πρακτικών και των ακραίων κινημάτων που ταλανίζουν την κοινωνική ελευθερία και το δημοκρατικό καθεστώς (4tomorrow, 2016). Ανάλογο εγχείρημα και η ελληνική πρωτοβουλία “Crisis is a Greek Word” όπου οι έλληνες σχεδιαστές αποτυπώνουν την κατάσταση της Ελλάδας μέσω εικονογραφήσεων, με αφορμή την οικονομική κρίση (Susurrus, 2014). Είναι σημαντικό να δούμε την κρίση ως ευκαιρία για επανεκκίνηση και αλλαγή. Μια οικονομική ύφεση δεν αποτελεί απαραίτητα έναν φθοροποιό παράγοντα για την δημιουργική έκφραση, καθώς ανέκαθεν οι καλλιτέχνες έβρισκαν τον τρόπο να αναδείξουν τα ποικίλα κοινωνικά προβλήματα.

Στόχος όλων των κινημάτων αυτών είναι μέσω του δημιουργικού έργου να αυξηθεί η συμμετοχή της πολιτείας σε καίριας σημασίας ζητήματα έτσι ώστε να σχηματιστεί μια κοινότητα προώθησης και επικοινωνίας των κοινωνικών δράσεων.

ανάπτυξη ερευνας

34

ανάπτυξη ερευνας

Ελληνικές Πολιτικές Αφίσες Η πολιτική αφίσα στην Ελλάδα είχε μια έντονη παρουσία και υπήρξε καθοριστική σε περιόδους κρίσης και, ιδιαίτερα, σε συνθήκες δημοκρατικού ελλείμματος. Ο όρος έχει συνδεθεί κατά κύριο λόγο με την “προεκλογική” αφίσα , η οποία αποτελεί μια υποκατηγορία της πολιτικής αφίσας, από τη στιγμή που χρησιμοποιείται για να ενημερώσει, και συνθέτει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της εκάστοτε ιστορικής περιόδου.

προεκλογικες αφισεσ

Στις εκλογές του 1961, τα κόμματα του κέντρου συσπειρώνονται σε μια ενιαία ένωση κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου και βρίσκονται αντιμέτωποι με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Για πρώτη φορά οι πολιτικοί αρχηγοί επενδύουν μεγάλα ποσά για την προεκλογική τους διαφήμιση και για τις αφίσες που θα τυπωθούν.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Προεκλογική Αφίσα ΕΡΕ, 1961, και αντίστοιχες του Kennedy και του Nixon, 1960

Επηρεασμένοι από αντίστοιχες προεκλογικές αφίσες στις ΗΠΑ, ο Κων/νος Καραμανλής εμφανίζεται σαν πατρική φιγούρα με νικητήριο χαιρετισμό και με τον χαρακτηρισμό του “εθνικού ηγέτη”. Με εξαιρετικά πολωτική κατάσταση και εκτεταμένα επεισόδια βίας εναντίον κεντροαριστερών, η ΕΡΕ κατάφερε να κερδίσει απόλυτη πλειοψηφία, δεχόμενη τις καταγγελίες για νοθεία του αποτελέσματος (Βούλγαρης και λοιποί, 2011).

35

36

αναπτυξη ερευνας

Προεκλογικές Αφίσες Πα.Σο.Κ και Ν.Δ.,1989

αργότερα, επί πρώιμης μεταπολίτευσης, τα κόμματα χρησιμοποιούν την αφίσα ως μέσο επικοινωνιακής έκφρασης, με σχήματα που είναι συναισθηματικά φορτισμένα και προβάλουν την πολιτική ζωή. ιδιαίτερα σε προεκλογικές αναμετρήσεις και συγκεντρώσεις, επιστρατεύεται η αρνητική διαφήμιση ως μέσο “επίθεσης” στον πολιτικό αντίπαλο, όπως συνήθως γίνεται στην εμπορική διαφήμιση προϊόντων (dyer, 1982).

ακτο master of arts in design

η “μάχη” αυτή των πολιτικών κομμάτων κορυφώνεται το 1990, όπου αλλάζει το πολιτικό σκηνικό και εκτονώνεται με τον καιρό ο ενθουσιασμός του δημοκρατικού πλαισίου στο οποίο εισήλθε η χώρα μετά τη χούντα (ςαρρής και λοιποί, 2015).

Θαλεια - μαρια μπιΘα

37

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

οι προεκλογικές αφίσες σήμερα λειτουργούν συμπληρωματικά, καθώς την πρωτοκαθεδρία στην ενημέρωση την κατέχει η τηλεόραση και τα τηλεοπτικά σποτ. ςυνυπάρχουν με το νέο επικοινωνιακό σύστημα καθώς παρατηρείται μια αλλαγή στον πολιτικό λόγο με την προώθηση θετικών μηνυμάτων και μη ιδεολογικά φορτισμένων κειμένων στις αφίσες (Βαμβακάς 2006, Δεμερτζής 2002). παράλληλα, εμφανίζονται ψηφιακά επεξεργασμένες προεκλογικές αφίσες, πολλές από αυτές με υπερβάλοντα ζήλο και ιδιάζουσα αισθητική, με σκοπό την βελτίωση της εικόνας των πολιτικών προσώπων ώστε να είναι πιο συμπαθείς στο κοινό (ςαρρής και λοιποί, 2015).

Προεκλογικές Αφίσες Πα.Σο.Κ, Ν.Δ. και ΔΗ.Κ.ΚΙ, 2000

παρόλο τον εφήμερο χαρακτήρα τους, οι προεκλογικές αφίσες παραμένουν ιστορικά γνωρίσματα, και μπορούν να θεωρηθούν τεκμήρια πολιτικής κουλτούρας.

αναπτυξη ερευνας

38

αναπτυξη ερευνας

πολιτική γ ε λ ο ι ο γ ρα φ ι α ςε κοινωνικό επίπεδο όμως, η πολιτική γελοιογραφία πλησιάζει πιο πολύ την έννοια μιας πολιτικής αφίσας, απεικονίζοντας την κωμική πλευρά ενός γεγονότος ή μιας μορφής για να υποβάλλει μια ιδέα στο κοινό. μέσω της σάτιρας καταφέρνει να οπτικοποιεί και να θίγει πολιτικά ήθη, σκάνδαλα και πρόσωπα της επικαιρότητας.

για το δημοψήφισμα του 1973 Γελοιογραφία του Β. Χριστοδούλου, 1973

ςε αντίθεση με μια αφίσα, η γελοιογραφία καταφέρνει να παρουσιάζεται ως μια πιο ελεύθερη και αυθόρμητη έκφραση, με απλές γραμμές και καθαρά περιγράμματα. Όπως και στο πολιτικό illustration, ο καλλιτέχνης παίρνει τον ρόλο του σχολιαστή και κριτή των γεγονότων, συνδυάζοντας οπτική και ρηματική ακολουθία νοημάτων (παπαδανιήλ, 2003).

ςτην ελλάδα υπήρξε πολύ πιο διαδεδομένη, και θεωρώ αρκετά σημαντικό το κομμάτι της πολιτικής γελοιογραφίας για την έρευνα μου καθώς η εικόνα αποδίδεται με ευφάνταστους τρόπους. ο τρόπος παραγωγής της ιδέας είναι όμοιος με αυτόν της πολιτικής αφίσας, αν και δεν μοιράζονται το ίδιο εκφραστικό μέσο.

Γελοιογραφία του Μποστ, 1972

Γελοιογραφία του Κ. Μητρόπουλου, 1965

39

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

“ Ιταλικό Ανακοινωθέν: Η Βροχη και η κακοκαιρία μας ημποδισε την προέλασιν.”

Γελοιογραφία του Ν. Καστανάκη, 1940

Γελοιογραφίες του Κ. Μητρόπουλου, 1965

ανάπτυξη ερευνας

40

ανάπτυξη ερευνας

ακτο master of arts in design

Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος

α ν τ ι σ τα σ ι α κ ε σ αφισεσ

Και στην Ελλάδα, όπως είδαμε και σε χώρες του εξωτερικού, οι πολιτικές αφίσες αντιπροσωπεύουν τον αγώνα της αντίστασης σε πολυτάραχες περιόδους. Στη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου Πολέμου, σπουδαστές σχολής της καλών τεχνών οργανώνουν το πρώτο συνεργείο για τη δημιουργία και διανομή παράνομων αντιστασιακών εντύπων και αφισών (Μαχαιράς, 2008).

Η στρατευμένη τέχνη στη διάρκεια της κατοχής απέκτησε καθολική διάσταση καθώς εκτός από αφίσες περιλαμβάνει έντυπα, προκηρύξεις και συλλογικά λευκώματα. Ένα μεγάλο κομμάτι της τέχνης προέρχεται από την χαρακτική.Ιδανική στο τύπωμα, λόγω του λιγοστού κόστους παραγωγής και της γρήγορης επεξεργασίας της, και το μεγαλύτερο μέρος των καλλιτεχνών συμμετέχουν σχεδιάζοντας και τυπώνοντας έργα συνδεδεμένα με τον πολιτικό αγώνα (Μαχαιράς, 2008). Αφίσες και έντυπα αποτελούν ελεύθερες εκφράσεις ενιαίας προπαγανδιστικής τέχνης εναντίον της τρομοκρατίας των κατακτητών, πειστικά και άμεσα ως προς το περιεχόμενο τους. Πέραν της πολιτιστικής τους προσφοράς, η συμβολή τους στον ευρύτερο πληθυσμό είναι ανεκτίμητη καθώς όλα τα πολιτικά αιτήματα και τα συνθήματα των οργανώσεων της αντίστασης περνούν μέσα από τις αφίσες, μεταφέροντας τις συνθήκες της κατοχής και του αγώνα. Ταυτόχρονα, καταφέρνουν να δίνουν δύναμη στον καταπιεσμένο λαό της Ελλάδας, να τον κατατοπίζουν ως προς την κατάσταση και να ενισχύουν την αντιστασιακή διάθεση.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Χαρακτικό της Β. Κατράκη

Θαλεια - μαρια μπιΘα

Χαρακτικό του Τάσσου για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αφίσα του ελασ

ςτα χαρακτικά και στα συνοδευτικά κείμενα βλέπουμε τις πολύνεκρες μάχες, τις μαζικές εκτελέσεις, τους ανάπηρους πολέμου, αλλά και τις επιτυχίες του αγώνα. Έχουν άμεση σχέση με τον τομέα της πολιτικής αφίσας καθώς αποτελούν για την προκειμένη χρονική περίοδο ισχυρά οπτικά ντοκουμέντα. το “περιεχόμενο” είναι αυτό που καθοδηγεί τον δημιουργό, ώστε να περάσει το επιθυμητό μήνυμα στο κοινό.

Αφίσα κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο

αφίσα α’ παγκοσμίου πολέμου, Jules Abel Faivre, 1916

41

42

αναπτυξη ερευνας

από τα σημαντικότερα έργα ήταν και το λεύκωμα του εαμ - ελας που κυκλοφόρησε το 1943 με αφορμή την επέτειο της 25ης μαρτίου, εν μέσω μιας εποχής που οι συγκεντρώσεις κατέληγαν σε αιματηρά και βίαια επεισόδια και την ώρα που κορυφωνόταν ο επαναστατικός αγώνας. περιελάμβανε χειρόγραφα κείμενα δημοτικών τραγουδιών, ποιήματα, και ξυλογραφίες από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της αντίστασης διακοσμημένα με ενδιαφέρουσα γραφιστική επιμέλεια πρωτογραμμάτων και υποσέλιδων (μαχαιράς, 2008).

ΛΕΥΚΩΜΑ ΕΑΜ - ΕΛΑΣ

43

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

ανάπτυξη ερευνας

44

ανάπτυξη ερευνας

Έχω φυλάξει κάτι αποκόμματα με κάποιον που λέγανε πως είσαι συ. Ξέρω πως λένε ψέματα οι εφημερίδες, γιατί γράψανε πως σου ρίξανε στα πόδια. Ξέρω πως ποτέ δε σημαδεύουνε στα πόδια. Στο μυαλό είναι ο Στόχος, το νου σου ε;

Γ Ω ΓΟΥ Κ ΑΤΕΡΙΝΑ “Τρία Κλικ Αριστερά”, 1978

Εικόνα του Πολυτεχνείου την επόμενη ημέρα το πρωί, 1973

Άρματα μάχης στην οδό Πατησίων μετά την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου

Θαλεια - μαρια μπιΘα

45

α ν τ ι δ ι κ τατο ρ ι κ ε σ αφισεσ ςε περιόδους αναστολής των δημοκρατικών λειτουργιών, ο χαρακτήρας και η μορφή της αφίσας ανασκευάζεται. υπάρχει ένα μικρό σώμα εξουσίας και ανύπαρκτη πολιτική αντιπαράθεση. αυτό έχει ανυπολόγιστες συνέπειες σε επικοινωνιακό επίπεδο, όταν ειδικά συνοδεύεται από τις “επιτροπές λογοκρισίας” όμοιες με αυτές του Χίτλερ και του ςτάλιν, με σκοπό να ελέγξουν τον τύπο και τα καλλιτεχνικά έργα, επιβάλλοντας την δική τους ιδεολογική προπαγάνδα (αργυρίου, 2008).

η κατάρρευση της πολιτικής δομής και η έκδηλη δυσαρέσκεια του κοινού προσέφερε το έδαφος για το πραξικόπημα του 1967 και την κατάληψη της εξουσίας από μια ομάδα κατώτερων αξιωματικών. αυτή η απροκάλυπτη στρατιωτική επέμβαση στην πολιτική, ακολουθώντας τον αυταρχισμό της δικτατορίας του μεταξά, ναι μεν επέβαλε λογοκρισία σε οποιαδήποτε μορφή καλλιτεχνικής και δημοσιογραφικής έκφρασης και εξουδετέρωσε την αντιπολίτευση, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να προσελκύσει την λαϊκή βάση (Βούλγαρης και λοιποί, 2011). αντίθετα επέτρεψε την επικοινωνία και τη στράτευση κομματικών αντιπάλων σε ένα κοινό μέτωπο, σχηματίζοντας μια δυναμική αντιπαράθεση στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της χώρας, από πολιτικούς εξόριστους, με σκοπό την ενημέρωση και την κινητοποίηση της κοινής γνώμης (Βούλγαρης και λοιποί, 2011). οι έλληνες καλλιτέχνες για άλλη μια φορά λειτουργούν ως φορείς της ενημέρωσης, τώρα με περισσότερα εκφραστικά μέσα στην διάθεσή τους

αυτοκόλλητο της οργάνωσης “ρήγας Φεραίος”

46

αναπτυξη ερευνας

Δημήτρη Σαπρανίδης, 1968

ακτο master of arts in design

Αντιδικτατορική αφίσα του Γιώργου Αργυράκη

Χαρακτικό του Γ. φαρσακίδη

Θαλεια - μαρια μπιΘα

Αφίσα της Ελληνικής Αντιδικτατορικής Επιτροπής στη Δανία, 1969

47

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

αφίσα της οργάνωσης “ρήγας Φεραίος”

οι αντιδικτατορικές αφίσες είναι έντονα προκλητικές και υποστηρίζουν την πλήρη αποτίναξη του καθεστώτος της χούντας. Χρησιμοποιούν δυναμικό σχεδιασμό με ιστορικά σύμβολα (αρχαιοελληνικά μνημεία κυρίως) και σύμβολα ελευθερία, προσδίδοντας τους διαστρεβλωμένη νοηματοδότηση. με αυτό τον τρόπο θέλει να τονιστεί η μη-κανονικότητα του καθεστώτος. οι περισσότερες είναι σκουρόχρωμες και χρησιμοποιούν δι-χρωματικές παλέτες, ενώ ο λόγος τους είναι ειρωνικός και καταγγελτικός. ςε κάθε αφίσα επικρατούν μόνο τα στοιχεία που χρειάζονται για την επικοινωνιακή αποδοτικότητα, ενώ προσπαθούν να δηλώσουν “ηχηρότητα” με στοιχεία που υποδηλώνουν κίνηση και ήχο, συμβάλλοντας στην μεγαλύτερη αλληλεπίδραση της αφίσας με το θεατή (Βαμβακίδου και λοιποί, 2012).

αναπτυξη ερευνας

02

Μέρος δευτερο νεοελληνικη ι σ το ρ ι α & νοοτροπια τ ης κ ρ ι σ η σ

Χρονο λόγιο

διαχωρισμοσ περιοδων

π ρ ωτ η π ε ρ ι ο δ ο σ

1922

Μεσοπόλεμος

1940

δευτερη περιοδοσ β’ παγκοσμιοσ πολεμοσ

1950

1940

ε μ φυλ ι ο σ

τριτη περιοδοσ

1967

ε λ ε γ χ ο μ ε ν η δ ημ ο κ ρ α τ ι α

στ ρατ ι ωτ ι κ η χουντα 1974 τεταρτη περιοδοσ

πεμπτη περιοδοσ

1974 π ρ ω ι μη μεταπολιτευση

1990

1949

1990

υστερη 2008 μεταπολιτευση

εκτη περιοδοσ

ε β δ ο μη π ε ρ ι ο δ ο σ

2008

σ ημ ε ρ α

π ρ ωτ η π ε ρ ι ο δ ο σ Συν θήκη Σεβρών - Ελληνικός σ τρατός α ποβιβάζεται σ τη Σμύρνη έ ν αρ ξη ε λληνοτουρκικού πολ έμου

Συν θήκη Ειρήνης με Τ ουρκία - Κατάργησ η Μ οναρχίας - κυβερνητική ασ τάθεια

1925

Δ ι κτατοριά Πάγκαλου

1928

Κ υβέρνησ η Βε νιζέ λου - πολιτική ομαλότητα

1929

Δ ι εθνής Χρηματισ τηριακή Κρίσ η - οικονομική ύφεσ η - αν τικομμουνισ τική ν ομοθεσ ία

1931

Ε γ κατάληψη κανόνα χρυσού - 94% υποτίμησ η δραχμής - 5η π τώχευσ η

1933

Πολιτική ασ τάθεια - Επαναφορά Γεωργίου Β’ - 3 σ τρατιωτικά κινήματα

1936

Δι κτατορία Μεταξά

1940

1936

1924

1931

Στρατιωτική δικτατορία - Εκτέ λ εσ η των έξι - μαζικές διαδηλώσεις

1928

1923

1922

Κ ατάρρευσ η ε λληνικού μετώπου - Μικρασ ιατική κατασ τροφή - 4η π τώχευσ η

1920

1922

1940

1920

Β’ Π αγκόσμιος Πόλ εμος - Ελληνοιταλικός πόλ εμος - Γερμανική εισ βολή 6η π τώχευσ η

1941

Λιμός με 100.000 θύματα - υπερπληθωρισμός - οργάνωσ η Αν τίσ τασ ης “Κυβέρνησ η του Βουνού”

1944

Αποχώρησ η Γερμανών - Κατασ τολή Κομμουνισ τικής εξέ γερσ ης α πό βρετανικό σ τρατός και ασ τυνομία - Αρχ ή ε λληνικού εμφυλίου πολ έμου

1947

Έναρ ξη Ψυχρού πολ έμου - Σχέδιο Μ άρσαλ - ταχεία οικονομική ανά π τυξη ριζική αλλαγή ε λληνικής οικονομικής δομής

1949

Λήξη Εμφυλίου - Συμμετοχ ή σ το ΝΑΤΟ

δευτερη περιοδοσ

τριτη περιοδοσ

1955

Αν θε λληνικό Π ογκρόμ σ τη Ελληνική κοινότητα της Κων/πολης - κατάρρευσ η Ε λληνοτουρκικών σ χέσεων

1956

Κ υβέρνησ η Καραμανλή - ό ξυνσ η κυπριακού και ε λληνοτουρκικών σ χέσεων δ ιαδηλώσεις και συγκρούσεις με ασ τυνομία - πόλωσ η μεταξύ Ε Ρ Ε και ΕΔΑ

1963

1965

Κ υβέρνησ η Πα πάγου - νομισματική και οικονομική σ ταθεροποίησ η - διώξεις ε ναν τίον αρισ τεράς - υποτίμησ η 50%

1955

1952

1949

Κ υβέρνησ η Πλασ τήρα - Συμμετοχ ή σ τον Πόλ εμο της Κορέας

1944

1951

1961

“ Εκλογικό Πραξικόπημα ” - Υ λοποίησ η σ χεδίου “ Περικλής” ε κτεταμέ να επεισόδια βίας

1963

Δ ολοφονία Λ αμπράκη - Κρίσ η Ανακτόρων και Π ρωθυπουργού - Παραίτησ η Καραμανλή

1965

Κ υβέρνησ η Γ. Π α πανδρέου και Ένωσ η Κε ν τρώων - Φήμες για συνομωτική οργάνωσ η ΑΣΠΙΔΑ και εμπλοκή Α. Πα πανδρέου - Αποσ τασ ία Βουλ ευτών - Διάσ πασ η Ε . Κ . Α ποπομπή Γ. Πα πανδρέου - πολιτική κρίσ η

τ ε τα ρ τ η π ε ρ ι ο δ ο σ 1967

Στρατιωτική Δικτατορία - Αποτυχ ημέ νο βασ ιλικό πραξικόπημα - αρχ ή πληθωρισ τικού κύκλου

1969

Α ποπομπή Ελλάδας α πό το Συμβούλιο της Ευρώπης - Διακοπή δια πραγμάτευσ ης Ε ΟΚ - Οικονομική κρίσ η

1973

Πετρε λαϊ κή Κρίσ η - Ελληνοτουρκική Κρίσ η για το καθεσ τώς Αιγαίου - Κ ατάληψη Π ολυτεχνείου - επέμβασ η σ τρατού - ανατροπή Πα παδόπουλου α πό Ι ωαν νίδη

1974

Πραξικόπημα σ τη Κύπρο - Τούρκικη Εισ βολή - Πτώσ η Δικτατορίας Επισ τροφή Καραμανλή και ανάληψη διακυβέρνησ ης Σχ ηματισμός Κυβέρνησ ης Εθνικής Ενότητας - Διεθνής οικονομική κρίσ η έ ν τονος κρατικός παρεμβατισμός - αναδιάρθρωσ η ε λληνικής οικονομίας Κρίσ η Σίσμικ 1 - υπέρογκοι οικονομικοί πόροι σ τις έ νοπλ ες δυνάμεις

1981

Έν ταξη σ την Ε ΟΚ - Πρώτη Κυβέρνησ η Π ασόκ - κατάργησ η συμβόλων εμφυλίου επεκτατική δημοσ ιονομική πολιτική

1985

Συν ταγματική κρίσ η - διεύρυνσ η δημοσ ίου τομέα - ο ξυμέ να οικονομικά/ θεσμικά/εθνικά προβλήματα

1988

Κίνδυνος ανοιχ τού πολ έμου με Τ ουρκία - Συμφωνία “μη πολ έμου” “ Κυβέρνησ η Φάξ ” - Οικονομικά Σκάνδαλα

1989

Ηθικοπολιτική Κρίσ η - Σκάνδαλα - Π αραίτησ η Κυβέρνησ ης - Πολιτική Ασ τάθεια Κατάρρευσ η Σοβιετικής Ένωσ ης

Ο ι κο ν ο μ ι κές Κ ρίσεις Π ολ ι τ ι κ ή ασ τάθεια Π ολ ε μ ι κές συγκρούσεις

1974

1967

πεμπτη περιοδοσ

1981

1976

εκτη περιοδοσ 1990

Κυβέρνησ η Μ ητσοτάκη - ανησυχ ητική οικονομική κατάσ τασ η - Διάσ πασ η Γιουγκοσλαβίας - Μ ακεδονικό ζήτημα

1992

Συν θήκη Μ άασ τριχ - Επιδοτήσεις - Εσωτερική κρίσ η ΝΔ

1993

Επάνοδος Πασόκ - επιδείνωσ η ε λληνοαλβανικών και ε λληνοτουρκικών σ χέσεων Κρίσ η σ τα Ίμια - έ ν τασ η σ το εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ - αναζωπύρωσ η κυπριακού

1996

Παραίτησ η Πα πανδρέου - κυβέρνησ η Σημίτη - 10ετές πρόγραμμα εκσυγχρονισμού α περγείες και αναταραχές λόγω μεταρρυθμίσεων

2002

Έν ταξη σ την Ευρωζώνη - εσωτερικές διαρθρωτικές αλλαγές σ την οικονομία και τη διοίκησ η - υπέρογκες δα πάνες

2004

Κυβέρνησ η ΝΔ - Δ ιόγκωσ η χρέους

2008

ε β δ ο μη π ε ρ ι ο δ ο σ 2008

Παγκόσμια Ο ικονομική Κρίσ η - εκτροχιασμός ε λληνικής οικονομίας 7 η π τώχευσ η

2010

Υποτίμησ η πισ τοληπ τικής ικανότητας οικονομίας και προσφυγή σ την ΕΕ και το ΔΝΤ - Υπογραφή Συμφωνίας Μ ηχανισμού Στήριξης - Κοινωνικοπολιτική κρίσ η

σ ημ ε ρα

2010

2008

2002

1996

1989

2016

54

ανάπτυξη ερευνας

Η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίση. Από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους η χώρα έχει εμπλακεί σε 11 εγχώριες και εξωτερικές συγκρούσεις, 7 πτωχεύσεις, πολλές οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις, ενώ παράλληλα αποτέλεσε έρμαιο πολιτικής τρίτων.

Με βάση το χρονολόγιο αντιλαμβάνεται εύκολα κάποιος, ότι οι αλλεπάλληλες κοινωνικές αναταραχές που υπέστη η χώρα είχαν βαρύτατες οικονομικές συνέπειες. Αυτές ήταν και οι κυριότερες αιτίες για τις έξι πρώτες πτωχεύσεις, και επηρέασαν κατά πολύ και τη σημερινή. Τα γεγονότα έχουν περάσει στη λήθη και χρειάζεται να αναλογιστούμε τί έχει μείνει από αυτά σήμερα, πώς η Ελλάδα είναι προϊόν της ιστορίας της, πώς έχουν ενσωματωθεί αυτά στην κοινωνία μας ή πώς έχουν εξελιχθεί.

H σημερινή κρίση είναι εξωτερικά δημοσιονομική και υπάγεται στην παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007 που επηρέασε την οικονομία πολλών χωρών (Στραντζάλης, 2010). Βιώνουμε παράλληλα όμως μια κρίση εθνικής ταυτότητας , και μια σύγχυση σε σχέση με το πού ανήκουμε και το ποιοί είμαστε σαν κοινωνικό σύνολο (Ξυδάκης 2014, Γλύκατζη-Αρβελέρ 2016).

ακτο master of arts in design

Υπάρχει ζήτημα έλλειψης ιστορικής γνώσης, ενώ αντιμετωπίζουμε την ιστορία μας με διστακτικότητα, δείχνοντας να μην μπορούμε να την διαχειριστούμε. Σήμερα που υφίσταται ο κατακερματισμός του πολιτικο-κοινωνικού συστήματος που μέχρι τώρα γνωρίζαμε, πάγιες συμπεριφορές του κοινωνικού συνόλου μεταβάλλονται και καταρρέουν, εν μέσω μάλιστα μιας διαφαινόμενης παγκόσμιας κρίσης αξιών.

Θαλεια - μαρια μπιθα

55

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Διανύουμε τη λεγόμενη “αντιδραστική εποχή ”, μια εποχή με έντονα ιστορικά κατάλοιπα, εποχή άκρων και πολιτικής αποσύνθεσης. Χαρακτηρίζεται από νοσταλγία για το “ένδοξο παρελθόν” και αλλοτριωμένες σύγχρονες ιδέες αμφισβήτησης της παγκοσμιοποίησης και διεκδίκησης του εθνικού στοιχείου (Lilla, 2016). Αντίστοιχα τον 20ο αιώνα τα απολυταρχικά καθεστώτα προέκυψαν ως αντιδράσεις στην επεκτατική πολιτική της αποικιοκρατίας του 19ου αι., η οποία κατέστρεψε παγιωμένες ισορροπίες και επέφερε κοινωνικές αντιθέσεις (Polanyi, 1944). Παρόμοιο περιβάλλον παρατηρείται εκ νέου σήμερα. Πληθαίνουν τα ρεύματα μισαλλοδοξίας και οργής, συντελώντας στη διολίσθηση της δημοκρατίας. Ακόμα και αν δεν καταφέρουν να παράξουν κάποιο καθεστώς, έχουν ήδη επιβάλλει το απαραίτητο ψυχολογικό υπόβαθρο (Θεοδωρόπουλος, 2015). Αντιθέτως, η Ελλάδα αναζητάει το κοινωνικό και ψυχολογικό ζήτημα της ένταξης και του “ανήκειν ”. “Ανήκομεν εις την Δύσιν” είχε πει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής από το βήμα της βουλής όταν συζητιόταν η συμφωνία ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. “Προτιμούμε να ανήκουμε εις τους Έλληνες”, αμέσως απάντησε ο Παπανδρέου (1977). Μετά από τόσα χρόνια, μήπως οι Έλληνες βρίσκονται ακόμα στο μεταίχμιο;

ανάπτυξη ερευνας

ανάπτυξη ερευνας

Επικοινωνία της κρίσης

56

Ο λόγος είναι η σκέπη του “είναι” και ο διχαστικός λόγος διαιωνίζει την διαίρεση στον ψυχισμό της κοινωνίας (Heidegger, 1947). Τα ΜΜΕ διαδραματίζουν έναν κρίσιμο ρόλο σε μια πολιτική κρίση, ως ένας αόρατος μηχανισμός εξουσίας της μάζας. Ο τρόπος που μπορεί να προβληθεί κάτι μπορεί να διαμορφώσει την αντίληψη της κοινής γνώμης για αυτό, ακόμα και για ένα ολόκληρο έθνος (Prabhash και Kaustubh, 2009).

Η γνωστοποίηση της κρίσης δεν έγινε μόνο μέσω των ΜΜΕ.Υπήρχαν διάσπαρτες ενδείξεις αλλά, ο κόσμος δεν προειδοποιήθηκε και δεν γνώριζε ακριβώς τι συνέβαινε με την οικονομία και το χρέος της χώρας.

Με τις εκλογές του 2009, ο Γ. Παπανδρέου προαναγγέλλει ότι “λεφτά υπάρχουν”, όμως παράλληλα συνεχίζεται ο εκτροχιασμός του ελληνικού χρέους και, καθώς αρχίζουν τα προβλήματα δανεισμού έρχεται στο προσκήνιο ένα πρόγραμμα “διάσωσης” για το οποίο δεν γνωρίζει το κοινωνικό σύνολο τι ακριβώς είναι (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου).

ακτο master of arts in design

Η δημοσιογραφική κάλυψη του “ελληνικού ζητήματος” συγκεντρώνει από το 2010 το ενδιαφέρον της διεθνούς επικαιρότητας. Η παρουσίαση του θέματος στο εξωτερικό και στο εσωτερικό της χώρας επιδεικνύει προπαγανδιστικά στοιχεία, μέσα σε ένα πλαίσιο θυμικού περιεχομένου που κλιμακώνεται όσο συνεχίζεται η ύφεση, υποβάλλοντας έμμεσα τη χώρα σε μια εμπόλεμη κατάσταση (Στουρνάρας και λοιποί, 2011). Από την αρχή αυτού του ζητήματος, δημιουργήθηκε ένα κλίμα έντονου αρνητισμού από τον ευρωπαϊκό τύπο προς την Ελλάδα και τον “διεφθαρμένο” Νότο που χρειάζεται να αποπεμφθεί από την ουμανιστική ευρωπαϊκή κοινότητα (Godin, 2015).

γερμανικοσ τυποσ

45%

αρνητικα σχολια

39%

ο υδ ε τ ε ρα σ χ ο λ ι α

16%

θετικα σχολια Παράρτημα 4.2

Θαλεια - μαρια μπιθα

Θαλεια - μαρια μπιθα

Η πάγια πολιτική των ΜΜΕ βασίστηκε σε παγιωμένα στερεότυπα και επικεντρώθηκε στην εύρεση αποδιοπομπαίων τράγων για την οικονομική κρίση (Στουρνάρας και λοιποί, 2011). Στο εσωτερικό της χώρας, η ξαφνική εισαγωγή σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης προκάλεσε σοκ και ανέδειξε τις χρόνιες παθογένειες κοινωνίας και κράτους (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου). Ο στιγματισμός που δέχθηκε η Ελλάδα ανέπτυξε σε πρώτη φάση απαξιωτικά και ενοχικά συναισθήματα, τα οποία προωθούσαν την ένοχη παραδοχή του λαού ότι αυτός και η “καλοπέρασή” του ευθύνονται για την κατάσταση (Φραγκούλη-Αργύρη, 2016).

Τα νέα, 03.02.2010 Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 14.02.2010 Η Καθημερινή, 15.05.2011 Αυτά τα σχόλια αξιοποίησαν το ήδη υπάρχον ρεύμα της μη ένταξής μας. Σαν λαός αποστασιοποιούμαστε από την ευρύτερη κοινότητα και αυτό φαίνεται και στην καθημερινότητα μας όταν γίνεται λόγος για την Ευρώπη σαν να είναι μια διαφορετική ήπειρος. Η συνεχής σύγκριση με το “ξένο”, καθορίζει τι άποψη έχουμε για τον εαυτό μας. Ο δυτικός πολιτισμός για πολλά χρόνια εξιδανικεύεται και υποδηλώνει κάτι το οποίο εμείς δε μπορούμε να φτάσουμε. Ο δικός μας πολιτισμός φαντάζει υποδεέστερος, χωρίς την απαραίτητη οργάνωση και πειθαρχία, και όλα τα προβλήματα μας προέρχονται από την ανικανότητά μας να “συμμορφωθούμε”.

57

58

ανάπτυξη ερευνας

Τα ΜΜΕ και ο εκφερόμενος πολιτικός λόγος χρησιμοποίησαν αυτή την ιδεολογία ενώ ταυτόχρονα ο λαϊκισμός και η καταστροφολογία ενέτειναν την ανασφάλεια (Τσιολχά, 2016). Η ενημέρωση για τον μηχανισμό διάσωσης υπήρξε επιφανειακή και αποσκοπούσε στον επηρεασμό του κοινού και όχι στην αντικειμενική πληροφόρηση (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου). Τα περισσότερο λογικά επιχειρήματα αναδεικνύονται για να τονίσουν την ετοιμότητα της ευρωπαϊκής ένωσης να παράσχει υποστήριξη, καθώς και όλων των οργανισμών που συνδέονται με τον μηχανισμό δανεισμού (Πουλακιδάκος, 2013). Η θεωρία του “αναγκαίου κακού” χρησιμοποιείται για να στηρίξει το δανεισμό ως τη μοναδική λύση στο αδιέξοδο της οικονομίας, παραπέμποντας σε μελλοντικές καλύτερες μέρες που θα έρθουν σύντομα, μιας και το πρόγραμμα διάσωσης αφορά 2 χρόνια (Πουλακιδάκος, 2013).

Οι ευθύνες για την πορεία της οικονομίας και την εισαγωγή σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης μεταθέτονται σε αγνώστους Χ, προνομιούχους, και πολιτικούς αντιπάλους. Η αμαύρωση του αντιπάλου είναι μια πρακτική της προπαγάνδας που στοχεύει στον αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης. Στη διάρκεια της κυβέρνησης Σαμαρά, παρατηρείται η αναβίωση της θεωρίας των “δύο άκρων”, προσπαθώντας να εξισώσουν την ακροδεξιά παράταξη με την αριστερά, πράγμα που αποδεικνύεται αρκετά βολικό εν μέσω της παγκόσμιας αντιδραστικής εποχής (Δοξιάδης, 2013). Η ένταξη του κοινού φαίνεται να αποσκοπεί στη συναίνεση για τις ενέργειες της κυβέρνησης, παρόλο που το φημισμένο “μαζί τα φάγαμε” προκάλεσε μια γενικευμένη οργή, δημιουργώντας έναν ταξικό διαχωρισμό (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου).

44.9% “αναγκαιο κακο” 8% αποδοκιμαστικα σχολια π α ρ ο υ σ ι α σ η τ η σ π ο λ ι τ ι κ η σ τ η σ λ ι το τ η τα σ α π ο το ν ε λ λ η ν ι κ ο τ υ π ο

2010 – 2013

Παράρτημα 4.2

Η Ευρώπη πείστηκε ότι η Ελλάδα είναι υπεύθυνη για την κρίση ενώ στο εσωτερικό ξέσπασε μια πρωτοφανής κοινωνική κρίση (Δημούδη, 2015).

59

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Η κλιμάκωση της έντασης συνέβη στο δημοψήφισμα του 2015 , το οποίο διεξήχθη στις 5 Ιουλίου, μετά από μία βδομάδα από την προκήρυξή του. Ως ερώτημα τίθεται η αποδοχή ή όχι του σχεδίου συμφωνίας των θεσμών της ΕΕ, ΕΚΤ και ΔΝΤ και το αποτέλεσμα ήταν η απόρριψη της πρότασης με το ποσοστό του 61,3% (Υπουργείο Εσωτερικών, 2015).

δ ημ ο ψ η φ ι σ μ α κ α ι μμ ε

Η περίοδος του δημοψηφίσματος κρίνεται ιδιαίτερα καθοριστική και ταραχώδης γεμάτη ψυχολογική τρομοκρατία, προπαγάνδα και καταστροφολογία. Το μεγαλύτερο μέρος των ΜΜΕ και των πολιτικών κομμάτων τάχθηκαν υπέρ του “ναι” και συστημικοί δημοσιογράφοι μεταδίδουν ψευδείς ή κατασκευασμένες ειδήσεις ώστε να επηρεάσουν το κοινωνικό σύνολο (Σαραντής και Τζιαντζή, 2015).

Παράρτημα 4.2

μ ε σο σ Χ ρ ο ν ο σ κ α λυ ψ η σ Σ τα κ ε ν τ ρ ι κ ά δ ε λτ ί α ε ι δ ή σ ε ω ν

1:53 λεπτα

συγκεντρωση υπερ του “οχι”

8:09 λεπτα

συγκεντρωση υπερ του “ναι”

Παράρτημα 4.2

Δημιουργήθηκε ένα επικοινωνιακό περιβάλλον μέσα από το οποίο αναδύθηκε ο ευρωσκεπτικισμός, και το “όχι” συνδέθηκε με την εθνική υπερηφάνεια (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου). Η επικράτηση του “όχι” μπορεί να μην είχε κάποιο πρακτικό αντίκτυπο αλλά κατάφερε να δημιουργήσει το πολιτικό ρήγμα με την ΕΕ και την πολιτική ηγεσία. Ήταν μια πολιτική έκπληξη που πυροδότησε μια έντονη αντίδραση, ανατρέποντας την παραδοσιακή λογική. Παρατηρούνται εθνικιστικές εκδηλώσεις οι οποίες είναι λογικές εντός πολυτάραχων περιόδων, αλλά και τάσεις ξενοφοβίας, ρατσισμού και αντίδρασης στο “ξένο” (Θεοδωρόπουλος, 2015).

ανάπτυξη ερευνας

60

ανάπτυξη ερευνας

Νοοτροπία της κρίσης χρονιεσ ελληνικεσ νοοτροπίεσ

Εδώ θα χρειασ τεί να αναφερθούμε σ τις μεταμορφώσεις του ε λληνικού εθνικι σμού μέσα στον χρόνο. Στη διάρκεια της επανάστασης του 1821, ο ελληνικός εθνικισμός θεμελίωσε την εθνική συνείδηση του πληθυσμού στο νεαρό ελληνικό κράτος και κατάφερε να αναπτύξει το φιλελληνικό κίνημα στην Ευρώπη με επιτροπές στήριξης και χρηματοδότησης του απελευθερωτικού αγώνα (Clogg, 2003).

ελληνικοσ εθνικισμος

Η προοπτική αποτίναξης του Οθωμανικού ζυγού μέχρι και τον 18ο αι. εθεωρείτο αποτέλεσμα θείας παρέμβασης και χρειάστηκε η κινητήρια δύναμη του εθνικισμού για τη συγκρότηση ενός ενιαίου πληθυσμού που ως κοινό στοιχείο είχε μόνο τη θρησκεία.

ακτο master of arts in design

Αναφέρεται στην εμμονική προσήλωση στο “ένδοξο” παρελθόν και παρουσιάζει τους έλληνες ως κληρονόμους ενός αρχαίου, θαυμαστού παγκοσμίως, πολιτισμού. Σχηματίστηκε, έτσι, μια εξιδανικευμένη εικόνα θεώρησης της αρχαίας Ελλάδας, απόλυτη όσον αφορά τις αρχές της και αρνητική σε οτιδήποτε παρέκκλινε από αυτές (Clogg, 2003).

Θαλεια - μαρια μπιθα

Θαλεια - μαρια μπιθα

Παράλληλα, για την οικοδόμηση του κράτους καταλυτικό ρόλο είχε και η θεωρία της “Μεγάλης ιδέας”, όπως και η υιοθέτηση μιας “καθαρής” γλώσσας που προσέγγιζε το γλωσσικό ιδανικό των αρχαίων ελληνικών. Όμως αυτό λειτουργούσε πάντα ως “δίκοπο μαχαίρι” για τη χώρα. Σε περιόδους κρίσης, η κεντρομόλος τάση γύρω από τις έννοιες “έθνος” ή “πατρίδα” αποτελεί αμυντικό μηχανισμό για την επιβίωση ενός λαού (Doxiadis και Matsaganis, 2012). Στο πλαίσιο ενός γενικευμένου εθνικιστικού κλίματος του 20ου αι., παράχθηκαν δικτατορίες και καθεστώτα που προήγαγαν την ιδεολογική προπαγάνδα. Η “μεγάλη ιδέα” έχει καταρρεύσει και η καθαρεύουσα αντικαταστάθηκε από μια απλοποιημένη μορφή της, αλλά οι εκδηλώσεις εθνικισμού, πρόδηλου ή άδηλου, εμφανίζονται κατά καιρούς.

61

62

ανάπτυξη ερευνας

Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, μπόρεσε να επηρεάσει καθοριστικά την πορεία της χώρας. Ο δημαγωγικός χαρακτήρας της πολιτικής του Έτος 1883 Δηλιγιάννη, τη δεκαετία του 1880, διοχέτευσε έναν έντονο φανατιΠαράρτημα 4.2 σμό στην κοινή γνώμη και επιβάρυνε τη δυσμενή οικονομική κατάσταση με στρατιωτικές δαπάνες και υπερχρεώσεις που θεωρήθηκαν σ τ ρατ ι ωτ ι κ ε σ απόδειξη πατριωτισμού για τη χώρα (Δερτίλης, 2016).

70% δαπανεσ

30%

Η λαϊκιστική δημαγωγία συνεχίστηκε και από τα κόμματα της μεταπολίτευσης, τα οποία καλλιέργησαν μια εθνοκεντρική ιδεολογία στην λ ο ι π ε σ δ ημ ο σ ι ε σ εκπαίδευση, στα ΜΜΕ και την πολιτεία. δαπανεσ Η άνοδος του Πα.Σο.Κ. στην εξουσία χαρακτηριζόταν από έντονο λαϊκισμό και εθνικιστικές θέσεις, υιοθετώντας μέχρι και τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του μια αδιάλλακτη στάση “εθνικής υπερηφάνειας” που επηρέασε την εξωτερική πολιτική (Δασκαλάκης, 2014).

Το μακεδονικό ζήτημα, έφτασε στο χείριστο σημείο τη δεκαετία του 1990, δημιουργώντας μια επιθετική και αθέμιτη πίεση απέναντι σε ένα ανίσχυρο κράτος. Το 2000, το ζήτημα των ταυτοτήτων αποτέλεσε μια άνευ σημασίας αφορμή που πυροδότησε εκ νέου μια εθνικιστική κρίση που έθεσε σε σοβαρή αντιπαράθεση την κοινωνία (Doxiadis και Matsaganis 2012, Clogg 2003). Σήμερα, η ανάδειξη της ακροδεξιάς στη χώρα υποδεικνύει ότι ο εθνικισμός είναι ένα φαινόμενο που υποβόσκει. Η ταυτότητα του “έλληνα” εκφράζεται με πολυδιάστατο τρόπο είτε ως αμυντική ψυχολογία ώστε να ανταπεξέλθει η πολιτεία στα αποτελέσματα της κρίσης, είτε ως ένας καθαρόαιμος εθνικισμός που μπορεί να εκδηλωθεί ακόμα και παθητικά (Δασκαλάκης, 2014).

ακτο master of arts in design

Αφίσα του Πα.Σο.Κ.

1977

Οι έλληνες παρά τις δυσμενείς συνθήκες αντιδρούν με μια παθητικότητα στα γεγονότα της κρίσης, δείχνοντας να αναμένουν και να προσμένουν την αναστήλωση του “μύθου” της Ελλάδας (Αξιώτη, Ξανθή και Στρίγκος, 2017, προσωπική συνέντευξη, 30 Νοεμβρίου).

Θαλεια - μαρια μπιθα

63

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Οδοφράγματα στα Δεκεμβριανά

Αθήνα, Δεκέμβριος 1944 / Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου

Παράλληλα, σημειώνεται επαναπροσδιορισμός διαφόρων συμπεριφορών των Ελλήνων, καθώς διαφοροποιούνται από εκφράσεις που υφίστανται αρκετά χρόνια. Η κατάρριψη του δικομματισμού και η αποχή από εθνικές εκλογές σηματοδοτούν τη ρήξη με το υπάρχον πολιτικό καθεστώς και της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς αντιπροσώπους.

ε μ φυλ ι ο π ο λ ε μ ι κ η νοοτροπια

Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης μπορεί να μην συγκρίνεται με προγενέστερες συγκρούσεις όμως δε μπορεί να αγνοηθεί η καθοριστική σημασία της στην πορεία της χώρας. Υφίσταται μια κοινωνικοπολιτική διαίρεση και μια αντιευρωπαϊκή στάση που δημιουργεί μια τομή της χώρας έναντι των ευρωπαίων εταίρων (Μαραντζίνης, 2017). Στους δύο αιώνες νεότερης ελληνικής ιστορίας παρατηρούμε πως υπήρχε ανέκαθεν η απειλή και η ανασφάλεια μιας κοινωνικής ή και οικονομικής κρίσης. Ιδιαίτερα επώδυνες υπήρξαν οι πολεμικές συγκρούσεις και οι εμφυλιοπολεμικές διαιρέσεις στην κοινωνία.

ανάπτυξη ερευνας

64

ανάπτυξη ερευνας

Η εμφυλιοπολεμική νοοτροπία, αναφέρεται στην συνειδητή καταστολή ενός εσωτερικού εχθρού και προϋποθέτει αμοιβαία συναισθήματα διχόνοιας. Για αρκετά χρόνια υπήρξε μια πάγια μορφή συμπεριφοράς και αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας (Δερτιλής, 2016).

Πριν συγκροτηθεί το ελληνικό κράτος, ο επαναστατικός αγώνας του ‘21 χαρακτηρίζεται από ένα εμφυλιοπολεμικό παρασκήνιο που πήρε τη μορφή διαμάχης ανάμεσα στο 1823 και 1825. Ο λόγος ήταν το ζήτημα διακυβέρνησης των απελευθερωμένων περιοχών ανάμεσα στους κοτζαμπάσηδες και τους οπλαρχηγούς. Οι συνέπειες αυτής της διαμάχης είχαν τη δυνατότητα να καταστείλουν όλη την απελευθερωτική κίνηση, καθώς οι Οθωμανοί βρήκαν την ευκαιρία να επιτεθούν (Clogg, 2003). Σχεδόν εκατό χρόνια μετά, σε ένα ιδιαίτερα πολωμένο πολιτικό περιβάλλον, η κόντρα ανάμεσα στον πρωθυπουργό Ε. Βενιζέλο και βασιλιά Κωνσταντίνο επεκτάθηκε, δημιουργώντας δύο αντίπαλα στρατόπεδα και ένα αγεφύρωτο χάσμα στην κοινωνία το οποίο θα φτάσει να διαμορφώσει την πολιτική του μεσοπολέμου (Δερτιλής, 2016). Ο τελευταίος καταγεγραμμένος εμφύλιος της χώρας, αυτός του ‘44, θεωρείται ως η πρώτη πράξη του ψυχρού πόλεμου και η σύγκρουση με τις μεγαλύτερες απώλειες που γνώρισε η χώρα από την επανάσταση του 21’. Όπως και ο εθνικός διχασμός, κατάφερε να διαστρέψει την μετέπειτα πολιτική, καθώς όλες οι μετεμφυλιακές κυβερνήσεις είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την εξουδετέρωση της κομμουνιστικής απειλής, παρά την ανασυγκρότηση της κοινωνίας (Βούλγαρης και λοιποί, 2011). Η αντίσταση στον “ΕΑΜικό κίνδυνο” ενίσχυσε την κρατική εξουσία και εδραίωσε την πολιτική κυριαρχία της Δεξιάς μέχρι το 1960 (Τσουκαλάς, 1986).

Κυβέρνηση Παπάγου

5000 π ο λ ι τ ι κ ο ι

κ ρατο υ μ ε ν ο ι

1000

ε ξ ο ρ ι σ το ι

Κατεστραμμένα κτίρια Αθήνα, Δεκέμβριος 1944 / Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου

65

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

Η αρχή του Εμφυλίου Πολέμου Αθήνα, 1944 / Dmitri Kessel

οικοδομήθηκε ένα μονοκομματικό κράτος και μια “ελεγχόμενη” δημοκρατία που απέβλεπε στην “εκκαθάριση” ανεπιθύμητων προσώπων, διώξεις εναντίον αριστεράς και συλλήψεις μελών του κ.κ.ε. με βάση νόμου “περί κατασκοπείας”. αν και η αριστερά βγήκε από την πολιτική απομόνωση επί καραμανλή, συνεχίστηκαν οι διώξεις και οι συλλήψεις μελών της καθώς και οι μηχανορραφίες για την διατήρηση της υφιστάμενης κοινωνικής τάξης στην εξουσία λόγω “φόβου” μιας ενδεχόμενης κομμουνιστικής απειλής (Βούλγαρης και λοιποί, 2011). το θεσμικό τέλος του εμφυλίου συνέβη το 1981 επί κυβέρνησης παπανδρέου, όμως μπορούμε να ανιχνεύσουμε ίχνη και αργότερα (Δερτιλής, 2016).

ο κατακερματισμός ενός χρόνια καθιερωμένου πολιτικού σκηνικού, επηρεάζει σήμερα την έκβαση της κοινωνικής κρίσης, υποδηλώνει την ωρίμανση του δημοκρατικού πολιτικού περιβάλλοντος και μια πρωτοφανή εκδήλωση μεταστροφής μιας πάγιας νοοτροπίας.

αναπτυξη ερευνας

66

ανάπτυξη ερευνας

Δημ α γω γ ι α

Πολιτικά Κόμματα

Δ ι α φ θ ο ρα Α ν α ξ ι ο κ ρατ ι α

Η κρίση του 2009 ανέδειξε όχι μόνο τις αδυναμίες της οικονομίας της χώρας, αλλά και την ανεπάρκεια των θεσμών, δηλαδή των κανόνων που προσδιορίζουν τις σχέσεις μεταξύ κοινωνίας και κράτους (Ράπανος, 2013). Το πολιτικό σύστημα σήμερα παραλύει, καθώς η πλειοψηφία των πολιτών το καθιστά υπεύθυνο για τη σημερινή κατάσταση.

99%

Παράρτημα 4.2

πιστεουν οτι η διαφθορα ειναι διαδεδομενο προβλημα στη χωρα

63%

δηλωνουν οτι την εχουν αντιμετωπισει στη καθημερινοτητα

Για πολλά χρόνια, κυριαρχούσε στην Ελλάδα υπερβάλλων κομματισμός, προσωποπαγής χαρακτήρας των κομμάτων, πρακτικές δημαγωγίας, πελατειακες σχέσεις, οικογενειοκρατία και έλλειψη αξιοκρατίας. Με κάθε ευκαιρία, οι πολιτικοί έβρισκαν πρόσφορο έδαφος για επηρεασμό της κοινής γνώμης προς ατομικό και κομματικό τους όφελος. Οι ιδιότυπες φθοροποιές δημαγωγικές σχέσεις μεταξύ κόμματος και ψηφοφόρων πάντα προκαλούσαν ένα άκρως πολωτικό κλίμα και φανατισμό στην κοινωνία, με έντονη λασπολογία και προπαγάνδα (Δοξιάδης, 2013).

Ακόμα και σήμερα, επικρατεί ένας υπέρμετρος ατομικισμός, περιφρόνηση νόμων, και το αέναο “παιχνίδι” επίρριψης ευθυνών στον αντίπαλο (Καπογιαννόπουλος, 2017). Στοιχεία της συλλογικής μας μνήμης που πολλές φορές δε γράφονται στη διάρκεια της ιστορίας, καθώς η διαφθορά είναι μια διαδεδομένη κατάσταση, υπαγόμενη σε κάθε μορφή εξουσίας.

Ενθουσιώδης υποδοχή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στο αεροδρόμιου του Ελληνικού 1974

Οι πελατειακές σχέσεις είναι μια μόνιμη βάση της κοινωνικής κρίσης σήμερα, και μια νοοτροπία βαθιά ριζωμένη στην ελληνική πραγματικότητα. Στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ήταν ζωτικής σημασίας η εξασφάλιση της “προστασίας” από υψηλά ιστάμενους. Επί Όθωνα και Γεωργίου Α’, αναπτύχθηκε ένα πελατειακό δίκτυο και ένα ρευστό πολιτικό σύστημα που επιζητούσε το αξίωμα και την ικανοποίηση των ψηφοφόρων (Clogg, 2003). Μέσα στην πενταετία 1870 - 1875 υπήρξαν 9 κυβερνήσεις, 4 εκλογικές αναμετρήσεις και η αδυναμία σχηματισμού μιας σταθερής κυβέρνησης γιατί “όλοι επιθυμούν να τρέφονται εις βάρος του Δημοσίου” (Ροΐδης, 1875).

67

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

π ε λ ατ ε ι α κ ε σ σχεσεισ

Παράρτημα 4.2

Ρουσφετολογικά σημειώματα Ανδρέα Τσουδερού, ως ειδικός σύμβουλος του υπουργείου Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων, 1964, και Ιωάννη Δημητρακόπουλου, ως αρχηγός του Εθνικού Κόμματος Ελλάδος, 1945.

“Να με συγχωρήτε δια τας συχνάς ενοχλήσεις μου, ευρίσκομαι εις την ανάγκην, ο κόσμος είναι απαιτητικός, η πολιτική αυτά έχει”.

Οι βουλευτές αποτελούν το επίκεντρο των πελατειακών σχέσεων στο νέο κράτος, οι οποίοι με αντάλλαγμα την άνοδο τους και την παραμονή τους στην εξουσία, φροντίζουν να “βολέψουν” τους ψηφοφόρους τους. Η διόγκωση του δημόσιου τομέα οφείλεται κυρίως στα “ρουσφέτια”, αυξάνοντας τους μισθούς και τις συντάξεις, οδηγώντας σε υπερχρέωση του κράτους (Clogg, 2003). Σε συνδυασμό με μια δύσκαμπτη γραφειοκρατία, κάθε αναπτυξιακό έργο ασφυκτιά κάτω από τη δυσκίνητη κρατική μηχανή.

ανάπτυξη ερευνας

68

ανάπτυξη ερευνας

Με παρόμοιο τρόπο, ο νεποτισμός μαστίζει την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Το προνόμιο της εξουσίας μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, και ανεξαρτήτως της ιστορικής σκοπιάς καίριες διοικητικές θέσεις καλύφθηκαν από άτομα δίχως τα απαραίτητα προσόντα, για το λόγο ότι προέρχονταν από τον κομματικό περίγυρο.

ο ι κ ο γ ε ν ε ι ο κ ρατ ι α

Η μαγική λέξη “κονέ” δημιούργησε μια διαστρεβλωμένη λογική που εξασθένισε το σεβασμό στην ιεραρχία και το κύρος των νόμων, προκάλεσε ανοχή στη φοροδιαφυγή, με ένα κράτος που εξυπηρετεί πρωτίστως επιμέρους συμφέροντα (Κάρουλας 2014, Σωτηρόπουλος 2001).

O Ελευθέριος Βενιζέλος με τον ανιψιό του Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, Χανιά, 1927.

δ ι α φ θ ο ρα Η κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού, το τέλος του “διπολικού” κόσμου, και οι δέκα μήνες αστάθειας του 1990 προκάλεσαν μια ηθικο-πολιτική κρίση που αφήνει τα σημάδια της έως και σήμερα. Η λαϊκιστική υποτροπή της πολιτικής και η σκανδαλολογία δημιούργησαν ένα κλίμα πολιτικής παρακμής και ανασφάλειας στην κοινωνία, η οποία επιζητούσε “κάθαρση” σκανδάλων με οποιονδήποτε τρόπο. Ακόμα και μετά το τέλος του δεκάμηνου, απουσίαζε μια σταθερή πολιτική κατεύθυνση και εσωτερική συνοχή στα κοινοβουλευτικά κόμματα, καθιστώντας την Ελλάδα ως ένα “προβληματικό” μέλος των Βαλκανίων (Βούλγαρης και λοιποί, 2011).

ακτο master of arts in design

Πολιτικές ευθύνες και δικαιοσύνη αποδόθηκαν σε κάποιο μικρό ποσοστό των εμπλεκομένων, ενώ ήρθε στο προσκήνιο μια ανησυχητική οικονομική ύφεση και εσωτερικές κομματικές αντιθέσεις που βιώνει και η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Θαλεια - μαρια μπιΘα

Οικονομική κακοδιαχείρηση πόρων κάθε κρίση φέρνει στο προσκήνιο όλες τις παθογένειες και τους λανθασμένους μηχανισμούς μιας κοινωνικής δομής, αλλά ταυτόχρονα συμβάλλει στην θεμελίωση νέων θεωριών, θέτοντας τις βάσεις για μελλοντική ανάπτυξη. η σημερινή κοινωνική κρίση είναι απόρροια της αντίστοιχης οικονομικής, η οποία ξεκίνησε από μια διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση που μεταφέρθηκε στην ευρώπη. η έκθεση στον διεθνή ανταγωνισμό και η εισαγωγή μας σε ένα ενιαίο νόμισμα επέφερε αλλαγές και συνέβαλε στο να εμπλακεί και η δική μας οικονομία (τσιολχά, 2016).

69

70

ανάπτυξη ερευνας

Ο όρος οικονομία προέρχεται από το:

Οικοσ + νεμομαι

και περιλαμβάνει: την διαχείριση της οικίας, το σύνολο των συνειδητών και συστηματικών ενεργειών του ανθρώπου που διέπουν μια κοινωνία, και την παραγωγή, τη διανομή και την κατανάλωση κάθε προϊόντος ή υπηρεσίας (James, 2014). Καταλαβαίνει κάποιος πως αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι μιας κοινότητας, επηρεάζει όλους τους τομείς της και επηρεάζεται από τα γεγονότα της κάθε περιόδου. Για παράδειγμα, η επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους και η μικρασιατική καταστροφή επέφεραν οικονομικές επιπτώσεις σε συνδυασμό με τη διεθνή οικονομική κρίση του 1929. Για πρώτη φορά στην κρίση του 2009, οι πολίτες αντιλαμβάνονται αυτό το γεγονός με το ζήτημα του δημοσίου χρέους. Η τελική εργασία θα συμπεριλαμβάνει αρκετά οικονομικά στοιχεία. Θεωρώ τον τομέα της οικονομίας αρκετά σημαντικό για την ερευνά μου, γιατί κάθε παθογένεια του κράτους αποκαλύπτεται μέσα από την οικονομία του. Μπορούμε να αντιληφθούμε πώς η διακυβέρνηση της Ελλάδας και οι αποφάσεις της διαμόρφωσαν τη σημερινή πραγματικότητα.

28% 20%

10% 5%

1960

π ο σο σ το π λ η θ ω ρ ι σ μ ο υ πηγη: Business Insider

1970

1980

1990

2000

ε π ι το υ α ε π

71

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Είναι φυσικά δύσκολο να υποστηρίξουμε πως η κατάσταση της οικονομίας οφείλεται σε λάθη διακυβέρνησης που συνέβησαν αρκετές δεκαετίες πίσω, αλλά σίγουρα υπήρχε ορισμένη επιβάρυνση καθώς η Ελλάδα χαρακτηριζόταν πάντα από υπέρμετρο δανεισμό και δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, αλλά και ένα δημόσιο χρέος πάντα υψηλό για τα δεδομένα της κάθε εποχής (Δερτίλης, 2016).

Η σημερινή οικονομική κατάσταση όμως διαμορφώνεται και συνδέεται στενά με τη μεταπολίτευση. Η οικονομία της Ελλάδας αποτελείται από χρόνιους υφεσιακούς παράγοντες, εισοδηματική ανισότητα, πελατειακή διόγκωση του δημοσίου τομέα και δημόσιο χρέος που εξυπηρετείται με διαρκώς νέα δάνεια (Λειβαδάρος και Γαργαλιάνος, 2014).

Η κατάρρευση της δικτατορίας άφησε ένα πιθανά διαχειρίσιμο χρέος, το οποίο αυξήθηκε μέσα στη δεκαετία του ‘70 λόγω κοινωνικών δαπανών και δανείων που διατέθηκαν στην ανασυγκρότηση της χώρας και στα ελλείμματα των προϋπολογισμών (Bryant, Γκαργκάνας και Ταβλάς, 2002).

δεκαετια ‘70

Από τη δεκαετία του ‘80 και μετά, αυξάνονται οι δαπάνες χωρίς αντίστοιχη αύξηση των εσόδων, όπως και τα δημοσιονομικά ελλείμματα με αποτέλεσμα να εισέλθει η οικονομία σε ύφεση. Τηρώντας τις προεκλογικές του υποσχέσεις, το κόμμα του Πα.Σο.Κ. διπλασιάζει μισθούς και συντάξεις ενώ επιβαρύνει τον τομέα της δημόσιας διοίκησης μέσω προσλήψεων και διορισμών που εξυπηρετούν κομματικά συμφέροντα. Τα προβλήματα διαχείρισης του χρέους ξεκινάνε από εδώ, καθώς υπάρχουν αυξημένες ανάγκες δανεισμού και δάνεια με βραχυπρόθεσμες εξοφλήσεις, και κατ’ επέκταση απαιτητικούς όρους αποπληρωμής (Κορρές, 2011).

δεκαετια ‘80

ανάπτυξη ερευνας

Ελλην ι κ η ο ι κονομ ι α

330.372

2010

ε κ ατομμύρ ι α ε υ ρ ώ

Χ ρ ε οσ γ ε ν ι κ ησ κ υ β ε ρνησησ

146% ε π ι του α ε π

- 5.4% ποσοσ το μ ε ταβολησ α ε π 12.7% ποσοσ το αν ε ργ ι ασ

311.763

2015

ε κ ατομμύρ ι α ε υ ρ ώ

176% ε π ι του α ε π

- 5.7% ποσοσ το μ ε ταβολησ α ε π 25% ποσοσ το αν ε ργ ι ασ

Π Η γή : υ π . Ο ι κονομ ι κ ων , E u r o s tat

% ε π ι του α ε π

100%

50%

10% 0

1970

1975

1980

1985

1990

Π Η γή : ε υ ρωπα ϊ κ η ε π ι τ ροπη , 2 0 0 9

1995

2000

2005

εΛΛειΜΑ / ΠΛεΟΝΑΣΜΑ

-11.2%

15%

-13.2%

10%

2010

73

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

2013

-5.7% 2015

5% 0

0.5% 2016

1960

1 9 80

1990

2004

κ ΑθΑ Ρ Ο Σ δ Α Ν ε ι Σ Μ Ο Σ ε Π ι τΟυ Α ε Π

ςτον απόηχο της δεκαετίας του ‘80, η νέα κυβέρνηση της νΔ επιχειρεί να εφαρμόσει διορθωτικές αλλαγές στον προβληματικό δημόσιο τομέα και στις επιχειρήσεις, αντιμετωπίζοντας όμως σφοδρές αντιδράσεις και απεργίες από συνδικαλιστές. το χρέος εκτινάσσεται για να αποπληρωθούν τα δάνεια της προηγούμενης δεκαετίας και να καλυφθούν τα ελλείμματα που παρουσιάζονται (Clogg, 2003).

η συνθήκη του μάαστριχ το 1992 βρίσκει την ελλάδα ως το φτωχότερο μέλος της ευρώπης με μια ανησυχητική οικονομική και πολιτική κατάσταση. Όμως υπόσχεται σημαντικές επιδοτήσεις και προνόμια. εφαρμόζεται πολιτική μείωσης χρέους για την προετοιμασία εισόδου στη νομισματική και οικονομική ένωση μέχρι το 2001, και εθνικός στόχος προβάλλεται ο “εκσυγχρονισμός” της χώρας (Βούλγαρης και λοιποί, 2011).

δεκαετια ‘90

η συμμετοχή στην ονε επέφερε μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και τη δημόσια διοίκηση, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και πόρους από τα ευρωπαϊκά διαρθρωτικά ταμεία, αλλά και για πρώτη φορά την αντίληψη ενός διεθνούς περιβάλλοντος. τα στατιστικά στοιχεία όμως του χρέους ως προς το αεπ και τα στοιχεία των ελλειμμάτων των προϋπολογισμών ήταν πλασματικά, η ελλάδα δεν ικανοποιούσε ποτέ τα κριτήρια σύγκλισης της συνθήκης. το χρέος φτάνει στο υψηλότερο επίπεδο της μεταπολεμικής περιόδου και η οικονομία αρχίζει να υποβαθμίζεται και να εκτροχιάζεται (λειβαδάρος και Γαργαλιάνος, 2014).

2000 σ ή Μ ε ρα

αναπτυξη ερευνας

ανάπτυξη ερευνας

μ υ θ ο ι μμ ε περι οικονομιασ

74

Grexit

Βρισκόμαστε στον 8ο χρόνο εφαρμογής προγραμμάτων στήριξης και τα ΜΜΕ έχουν δημιουργήσει όλα αυτά τα χρόνια “μύθους” γύρω από τον τομέα της οικονομίας. Οι μύθοι αυτοί επιμένουν εμμονικά στη βιωσιμότητα του χρέους, στην περίπτωση του “grexit” και τη νοσταλγία του νομίσματος της δραχμής (Κατσάμπας 2016, Σπινθουράκης 2012).

Η Καθημερινή, 07.07.2015 και 08.07.2015 Τα θέματα αυτά προβλήθηκαν από κάθε μέσο με παραπλανητικά στοιχεία που δεν υποστηρίζονται από το υπάρχον θεσμικό και νομικό πλαίσιο. Λόγω της έλλειψης οικονομικών γνώσεων του ευρύτερου πληθυσμού όσα παρουσιάστηκαν εκπίπτουν σε βαθμό συνωμοσιολογίας που ουδέποτε μπορεί να παραπέμψει σε μία σωστή πληροφόρηση. Παρόλα αυτά προκάλεσαν ανησυχία στους πολίτες και κατάφεραν να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητα και να παραπληροφορήσουν το κοινό με αποτέλεσμα την εξαγωγή επικίνδυνων συμπερασμάτων για το μέλλον της χώρας.

ακτο master of arts in design

Εθνος, 08.07.2015 και 24.10.2012 Η Καθημερινή, 03.03.2010 Τα Νεα, 05.10.2012

Θαλεια - μαρια μπιθα

75

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιΘα

(Carville, 1992)

I T ’ S T H E E C O N O M Y, S T U P I D !

Κρίση

η ένταση της ύφεσης που βιώνουμε σήμερα οφείλεται στη σαθρή βάση στην οποία αναπτυσσόταν η οικονομία του κράτους για αρκετό καιρό. οι παθογένειες της οικονομίας έχουν να κάνουν με την ανεργία, τη φοροδιαφυγή, το ασφαλιστικό σύστημα, τη γραφειοκρατία, την αναξιοκρατία και τη χαμηλή παραγωγικότητα (λειβαδάρος και Γαργαλιάνος, 2014).

το ύψος του δημοσίου χρέους δεν είναι από μόνος του ένας απαγορευτικός παράγοντας για τη λειτουργικότητα μιας οικονομίας και θεωρώ πολύ σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε και να διορθώσουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύστημα παρά να εστιάζουμε σε πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς. Διαφορετικά, όποια ανάκαμψη και να ακολουθήσει τα επόμενα χρόνια πιθανώς να μην επηρεάσει την γενικότερη πορεία της χώρας.

αναπτυξη ερευνας

76

ανάπτυξη ερευνας

Ελλειψη ι σ το ρ ι κ η σ γνωσησ

Εκπαίδευση Το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα προάγει μια εθνοκεντρική ιδεολογία στην προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων και στηρίζεται σε υπερβολικό βαθμό στο “ένδοξο” μας παρελθόν και στην “αρετή” των ελλήνων (Δασκαλάκης, 2014). Βασίζεται στο μοντέλο του “nation-building”, το οποίο στόχευε στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, για αυτό και πολλά εκπαιδευτικά συστήματα, ειδικότερα χωρών των Βαλκανίων, βασίστηκαν σε αυτό (Mylonas, 2013). Κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα φτάνει σε αδιέξοδο, καθώς παρεμποδίζεται από συντηρητικά στοιχεία (Παναγιωτόπουλος, 2013).

Σημειώματα κρατουμένων στον τοίχο του γερμανικού κρατητηρίου της οδού Μέρλιν. Αθήνα, 1944 / Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου

Το μάθημα της ιστορίας με τη σημερινή του μορφή αναπαράγει μύθους και στερεότυπα που είναι επιβλαβή για την συνοχή της κοινωνίας. Η επανάληψη των ιστορικών περιόδων που γίνεται σε κάθε σχολική βαθμίδα δεν προσφέρει ούτε καλύτερη γνώση ούτε δυνατότητα εμβάθυνσης και κατανόησης των ιστορικών γεγονότων (Βασιλοπούλου και Βατιανού, 2017, προσωπική συνέντευξη, 2 Νοεμβρίου). Αντιθέτως, η ιδεολογικά φορτισμένη προσέγγιση της ιστορίας διαμορφώνει μια εύθραυστη εθνική ταυτότητα, όντας οχυρωμένη πίσω από μια φαινομενικά αδιάσπαστη συνέχεια του έθνους και απειλούμενη από καθετί αλλοεθνές και διαφορετικό. Κατά τον “λαό” η έννοια της “Ελλάδας” δεν μπορεί να αλλάξει στο πέρασμα του χρόνου (Σωτηρόπουλος, 2013).

77

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Κρίνεται απαραίτητη η συνειδητοποίηση της υφιστάμενης διαιώνισης επιβλαβών στερεοτύπων για την συνοχή της κοινωνίας και της ευρύτερης κοινωνικής μας ενσωμάτωσης. Θα πρέπει να προσεγγιστούν θέματα του 20ου αιώνα, τα οποία τώρα βρίσκονται είτε εκτός σχολικής ύλης, ή δεν αναλύονται αρκετά. Το μάθημα της ιστορίας θεωρείται από πολλούς αμετάβλητο, σαν ένας “κατάλογος” με ασύνδετα ονόματα και ημερομηνίες (Strauss, 2013).

Ένας πιο άμεσος και κατανοητός τρόπος θεώρησης θα βοηθούσε στο να γίνει η ιστορία πιο προσιτή, με μια αναλυτική και κριτική προσέγγιση που θα δημιουργήσει μια δυναμική εμπειρία στο κοινό. Θα χρειαστεί να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε την ιστορία, καθώς όσο μεταβάλλεται η κοινωνία καταλαβαίνει κάποιος πως υπάρχουν ποικίλες και διαφορετικές ερμηνείες για το παρελθόν (Bόγλης, 2017).

ψηφιακη εποχη

Όποια προσπάθεια και να γίνει από εδώ και πέρα, δεν ακυρώνει το γεγονός ότι η σημερινή και πλέον παραγωγική γενιά της χώρας, όπως και προηγούμενες, χαρακτηρίζονται από έλλειψης ιστορικής γνώσης και μνήμης. Η στεγνή εκμάθηση πλέον δεν αρκεί. Ζούμε σε μια εποχή που λειτουργεί εξ’ ολοκλήρου με εικόνες και η οπτική επικοινωνία αναπτύσσεται σε όλους τους τομείς. Η εργασία μου θα προσπαθήσει να εμπλέξει το κοινό, να δει πως γεγονότα που συνέβησαν μπορούν να επαναληφθούν, να αναγνωρίσουν μοτίβα στη συλλογική μας συμπεριφορά, και εν τέλει να μπορέσουν να κατανοήσουν καλύτερα το σήμερα.

Παράλληλα, εν μέσω της ψηφιακής εποχής, η διάδραση αποτελεί τον πλέον αποτελεσματικότερο τρόπο επικοινωνίας με τον χρήστη και εξερευνούνται νέα μέσα ενημέρωσης και εκπαίδευσης μέσω αυτής (Sims, 2014). Η εφαρμογή που θα δημιουργήσω θα έχει στόχο την πλαισίωση του οπτικού έντυπου υλικού και θα αποσκοπεί σε μια άκρως δημιουργική εμπειρία, με την ιστορία να γίνεται άμεσα προσβάσιμη στο κοινό.

ανάπτυξη ερευνας

ανάπτυξη ερευνας

Μεθοδολογία

78

Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε περιλαμβάνει γενικότερα μια εκτενή μελέτη της νεότερης ελληνικής ιστορίας από ποικίλες και διαφορετικές πηγές, σε κάποιες περιπτώσεις με διαμετρικά αντίθετες απόψεις, ώστε να εξασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή αντικειμενικότητα της έρευνας. Χρησιμοποιήθηκαν βιβλία γενικής ιστορίας, πολιτικής ιστορίας, δημοσιογραφικά και ερευνητικά άρθρα, έρευνες σχετικές με την ψυχολογία της κρίσης και της κοινωνίας από τμήματα πολιτικής επιστήμης κ.ο.κ.

Έγινε εκτεταμένη παρατήρηση και καταγραφή των τεχνασμάτων της προπαγάνδας και της διαφήμισης σε διάφορες ιστορικές περιόδους του 20ου και 21ου αιώνα, μέσω της αφίσας και άλλων οπτικών μέσων. Μελετήθηκαν πολιτικές αφίσες, ιδιαίτερα της Σοβιετικής Ένωσης και της Ναζιστικής Γερμανίας, κατά τη διάρκεια του Α’ και Β’ παγκοσμίου πολέμου, και ύστερα σύγχρονα παραδείγματα. Παρατήρησα διεξοδικά τις μεταβολές στην απεικόνιση και στις τεχνικές παρουσίασης του θέματος των αφισών, καθώς και τις ελληνικές εκφράσεις πάνω στην πολιτική ενημέρωση με εντυπωμένο υλικό σε περιόδους αναστολής της δημοκρατίας, και πως αυτό διαφοροποιείται σε αντίστοιχες περιόδους δημοκρατικής ομαλότητας.

Στο κεφάλαιο της οικονομίας εξετάστηκαν δημοσιευμένα οικονομικά στοιχεία και αναλύσεις οικονομολόγων, όπως και σχετικά άρθρα στα μέσα επικοινωνίας. Όσον αφορά το επικοινωνιακό κομμάτι της σημερινής οικονομικής κρίσης χρησιμοποιήθηκαν δημοσιεύματα της περιόδου από τον ελληνικό και ξένο τύπο, μελέτες τμημάτων δημοσιογραφίας και προσωπικές συνεντεύξεις με δημοσιογράφους (παράρτημα 4.1). Ταυτόχρονα, επιτεύχθηκε μελέτη του τομέα της εκπαίδευσης με τη βοήθεια ειδικών επί του θέματος (παράρτημα 4.1).

ακτο master of arts in design

Μέρος της έρευνάς μου στηρίζεται και στη δική μου παρατήρηση και εξέταση των γεγονότων της επικαιρότητας.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Ως επόμενο βήμα, επιβάλλεται η καλύτερη κατανόηση και λεπτομερής ανάλυση των ιστορικών γεγονότων από το 1922 μέχρι σήμερα, για την δημιουργία των πολιτικών illustrations και των εντύπων. Θα συγκεντρώσω επιπλέον υλικό της εποχής και θα μελετήσω την εκάστοτε περίοδο διεξοδικά.

79

2017 - 2018

Θαλεια - μαρια μπιθα

Ταυτόχρονα, θα ασχοληθώ και με τη μελέτη του τεύχους και layout (σελιδοποίηση) και διάφορες μεθόδους εικονογράφησης. Θα μελετήσω οπτικά τεχνάσματα και τεχνικές της οπτικής επικοινωνίας για την βέλτιστη απεικόνισης των γεγονότων και την πληροφόρηση του κοινού. Απαιτείται επίσης μελέτη διάφορων διαδραστικών application (εφαρμογών) και user interface (γραφικό περιβάλλον) για τη δημιουργία της πρότυπης εφαρμογής ώστε να ανταποκρίνεται σε μια λειτουργική προσέγγιση σχεδίασης.

Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας “ΑΘΗΝΑΪΚΗ” στις 24 Ιουλίου 1974: “Μετά 2.285 ημέρες σκότους, Πρώτον βήμα στην Ελευθερία” Ο Βασιλιάς Παύλος στη Βουλή ανακοινώνει την προσάρτηση των Δωδεκανήσων

ανάπτυξη ερευνας

80

ανάπτυξη ερευνας

Η σημερινή οικονομική κρίση αποτελεί μια ιδιαίτερη περίοδο για το σύνολο της κοινωνίας και για την ελληνική ιστορία. Το κλίμα έντονης ανασφάλειας που δημιουργείται ενισχύεται από μια ρευστή πολιτική διακυβέρνηση, ενώ υφίσταται αναθεώρηση αρχών και μετασχηματισμός της κοινωνικής δομής (Τσιολχά, 2016). Η Ελλάδα σαν κράτος που απέκτησε οντότητα μόλις το 1834, πάντα αντιμετώπιζε δυσκολίες, αντίξοες συνθήκες και μια συνεχή εξωτερική επέμβαση στις εσωτερικές της υποθέσεις. Η υπέρμετρη εθνική υπερηφάνεια και η συνεχής αίσθηση μιας απειλής, στοιχεία της μαζικής ψυχολογίας, οδήγησαν στην υιοθέτηση μίας αμυντικής στάσης που εκδηλώνεται ακόμα και παθητικά (Δασκαλάκης, 2014).

Συνοψίζοντας την παρούσα εργασία, είναι προφανές ότι η εκλαΐκευση της επικοινωνίας και η έλλειψη ιστορικής γνώσης προκαλούν μια διαστρεβλωμένη πραγματικότητα της κρίσης, με στοιχεία υστερίας και έντονο συναισθηματισμό. Ο ανορθολογισμός και η απουσία ουσιαστικού δημοσίου διαλόγου εκδηλώνονται ακόμα και με βίαιες ή εγκληματικές πράξεις που δε θα υπήρχαν κανονικά σε ένα ομαλό πλαίσιο. Η οπτική επικοινωνία παίζει σημαντικό ρόλο και κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία οπτικών μηνυμάτων με στόχο να καθοδηγήσουν τις κοινωνικές ομάδες στην επικράτηση εκλογικευμένων θεωρήσεων για τη διαχείριση και την αντιμετώπιση της σημερινής κοινωνικής κρίσης.

ακτο master of arts in design

Η εργασία μου στοχεύει σε αυτό το σκοπό, στην κινητοποίηση του κοινού, την ανάγκη για περαιτέρω έρευνα, στην κατανόηση και τη διαχείριση της κοινωνικής κρίσης που διανύουμε.

Επί λογος Θαλεια - μαρια μπιθα

Θαλεια - μαρια μπιθα

συνεχίζεται

81

82

ανάπτυξη ερευνας

χρησησ βιβλια Βαμβακάς, Β. (2006) Εκλογές και επικοινωνία στη μεταπολίτευση: πολιτικότητα και θέαμα. Αθήνα: Σαββάλας. Βούλγαρης, Γ., Νικολακόπουλος, Η., Ρίζας, Σ., Σακελλαρόπουλος, Τ. and Στεφανίδης, Ι. (2011). Ελληνική Πολιτική Ιστορία 1950 - 2004. 2η εκδ. Αθήνα: Θεμέλιο. Γιαχανάτζης, Γ. (1998). Η Παραπλάνηση στη Διαφήμιση και στην Πολιτική. Αθήνα: Κάκτος. Δεμερτζής, Ν., (2002) Η πολιτική επικοινωνία στην Ελλάδα. Αθήνα: Παπαζήσης. Δερτιλής, Γ.Β. (2016). Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις. 1η εκδ. Αθήνα: Πόλις. Μαχαιράς, Ε. (2008). Η Τέχνη της Αντίστασης. Προσκήνιο. Παπαδανιηλ, Α. (2003). Ελληνικη Πολιτικη Γελοιογραφια: Η Σοβαρή Πλευρά μιας “Αστείας” Τέχνης. Ιδιωτική. Σωτηρόπουλος, Δ. (2001) Η κορυφή του πελατειακού κράτους: Οργάνωση, στελέχωση και πολιτικοποίηση των ανώτερων βαθμίδων της Κεντρικής Διοίκησης στην Ελλάδα, 1974-2000. Αθήνα: Ποταμός. Τσουκαλάς, Κ. (1986). Κράτος, Κοινωνίας, Εργασία στη Μεταπολεμική Ελλάδα. Αθήνα: Θεμέλιο.

Alberro, A., και Stimson, B. (1999). Conceptual art: a critical anthology. Mit Press.

Βιβλιογραφία

Aulich, J. (2007). War posters: weapons of mass communication. Thames and Hudson.

Bernays, E. (1928). Propaganda. Brooklyn: Ig Publications.

Bonnell, V. E. (1999). Iconography of power: Soviet political posters under Lenin and Stalin (27).

University of California Press.

Bryant, R., Γκαργκάνας, N., και Ταβλάς, Γ. (2002) Οικονομικές Επιδόσεις και προοπτικές της Ελλάδος. Τράπεζα της Ελλάδος. The Brookings Institution.

Chomsky, N. (1997). H χειραγώγηση των μαζών. Αθήνα: Scripta.

Clark, T. (1997). Art and propaganda in the twentieth century: the political image in the age of mass culture. Νέα Υόρκη: Harry N. Abrams.

Clogg, R. (2003). Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας. 2η εκδ. Αθήνα: Κάτοπτρο.

Crawford, N. (2002). Argument and change in world politics: Ethics, decolonization, and humanitarian intervention.

Cambridge University Press.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Du Bois, W. E. B. (1966). Black reconstruction in America: an essay toward a history of the part which black folk played in the attempt to reconstruct democracy in America, 1860-1880. 18η εκδ. London, Cass.

Dyer, G. (1982). Η διαφήμιση ως επικοινωνία. 1η εκδ. Πατάκης.

Gray, G. (1987). Η Ρωσική Πρωτοπορία: Προεπαναστατική και επαναστατική τέχνη στη Ρωσία, 18631922. Αθήνα:Υποδομή.

Kamber, V. (1997). Poison politics: are negative campaigns destroying democracy?. Νέα Υόρκη: Insight Books, Plenum Press.

Le Bon, G. (1996). Ψυχολογία των Μαζών. Αθήνα: Ζήτρος.

McDougall, W. (1920). The group mind: a sketch of the principles of colletive psychology, with some attempt to apply them to the interpretation of national life and character. G.P. Putnam’s Sons.

Mylonas, H. (2013) The Politics of Nation-Building: Making Co-Nationals, Refugees, and Minorities.

Cambridge: Cambridge University Press (Problems of International Politics).

Polanyi, K. (1944). The Great Transformation: The political and economic Origins of Our Time. Βοστώνη: Beacon Press.

α ρ θ ρα Βόγλης, Π. (2017). Στη διδασκαλία της Ιστορίας δεν πρέπει να υπάρχουν θέματα-ταμπού. Συνέντευξη από Δημοσθένη Γκαβέα. Η Εφημερίδα των συντακτών. [Online] Διαθέσιμο στο: efsyn.gr/ arthro/sti-didaskalia-tis-istorias-den-prepei-na-yparhoyn-themata-tampoy [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Νοε. 2017]. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ε. (2016). Αφιέρωμα στην Ελληνική Ταυτότητα. Συνέντευξη από Δημοσθένη Γκαβέα.

Huffington Post Greece. [Online] Διαθέσιμο στο: projects.huffingtonpost.gr/elliniki-tayftotita/ [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Δεκ. 2017]. Θεωδορόπουλος, Τ. (2015). Η ψυχολογία του Ολοκληρωτισμού. H Καθημερινή. [Online]Διαθέσιμο στο: kathimerini.gr/826364/opinion/epikairothta/politikh/h-yyxologia-toy-oloklhrwtismoy [Ημερομηνία Πρόσβασης 15 Οκτ. 2017]. Καπογιαννόπουλος, Σ. (2017). Ελληνική νοοτροπία: Κρίσεις και οράματα. Το Βήμα. [Online] Διαθέσιμο στο: tovima.gr/opinions/article/?aid=854753 [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Δεκ. 2017]. Κατσάμπας, Θ. (2016). Πέντε μύθοι και πέντε αλήθειες για την ελληνική οικονομική κρίση. Η Καθημερινή. [Online] Διαθέσιμο στο: kathimerini.gr/852855/opinion/epikairothta/politikh/pentemy8oi-kai-pente-alh8eies-gia-thn-ellhnikh-oikonomikh-krish [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Ιαν. 2018].

83

84

ανάπτυξη ερευνας

Μαραντζίδης, Ν. (2017). Η οικονομική κρίση και το μνημόνιο έφεραν στο φως τις “δύο Ελλάδες”. Η Καθημερινή. [Online]Διαθέσιμο στο: kathimerini.gr/899088/article/epikairothta/ellada/h-oikonomikh-krishkai-to-mnhmonio-eferan-sto-fws-tis-dyo-ellades [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017]. Ξυδάκης, Ν. (2014). Ανάκτηση εθνικής Ταυτότητας – ποιας όμως;. Η Καθημερινή. [Online] Διαθέσιμο στο: kathimerini.gr/754104/opinion/epikairothta/politikh/anakthsh-e8nikhs-taytothtas--poias-omws [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Δεκ. 2017]. Σαράντης, Τ. και Τζιαντζή, Α. (2015). Η μηχανική του φόβου σταθερά στην υπηρεσία του “Ναι σε όλα”. Η Εφημερίδα των Συντακτών. [Online] Διαθέσιμο στο: efsyn.gr/arthro/i-mihaniki-toy-fovoy-stathera-stinypiresia-toy-nai-se-ola [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017]. Σπινθουράκης, Μ. (2012). Μυστικά και ψέματα για τη δραχμή και το ευρώ. Το Βήμα. [Online] Διαθέσιμο στο: tovima.gr/finance/article/?aid=458593 [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Νοε. 2017].

Godin, R. (2015). Grèce : quand la presse allemande dérape. La Tribune. [Online] Διαθέσιμο στο: latribune. fr/economie/union-europeenne/grece-quand-la-presse-allemande-derape-484327.html [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Δεκ. 2017].

Goodson, A. (2017). Conceptual illustration: When the idea counts. [Blog] Anna Goodson Illustration Agency. Διαθέσιμο στο: agoodson.com/conceptual-illustration-when-the-idea-counts/ [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017].

Kalin, I. (2015). Reconciling with history. Daily Sabah. [Online] Προσβάσιμο στο: dailysabah.com/columns/ ibrahim-kalin/2015/01/06/reconciling-with-history [Ημερομηνία Πρόσβασης 24 Οκτ. 2017].

Lilla, M. (2016). Our Reactionary Age. The New York Times. [Online] Προσβάσιμο στο: nytimes. com/2016/11/07/opinion/our-reactionary-age.html [Ημερομηνία Πρόσβασης 20 Οκτ. 2017].

Schwendener, M. (2015). Seeing the Power of Political Posters. The New York Times. [Online] Διαθέσιμο στο: nytimes.com/2015/07/31/arts/design/seeing-the-power-of-political-posters.html [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017].

Sims, Z. (2014). Education Needs to Change as Fast as Technology. Forbes. [Online] Διαθέσιμο στο: forbes. com/sites/techonomy/2014/05/23/education-needs-to-change-as-fast-as-technology [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017].

Strauss, V. (2013). How to teach history (and how not to). The Washington Post. [Online] Διαθέσιμο στο: washingtonpost.com/news/answer-sheet/wp/2013/05/16/how-to-teach-history-and-how-not-to [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017].

βιντεο Καραμανλής, Κ. and Παπανδρέου, Α. (1977). Oμιλία στη Βουλή. Κωνσταντίνος Καραμανλής και Γεώργιος Παπανδρέου. [Βίντεο] Διαθέσιμο στο: youtu.be/YWDV9oriE6U [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Δεκ. 2017].

Θαλεια - μαρια μπιθα

περιοδικεσ εκδοσεισ reports Βαμβακίδου, I., Κυρίδης, A., Τζιαμτζή, Χ., Ζάγκος, Χ., Καληράντη, E., και Γώγου, E. (2012). Posters as a Form of Political Discourse: Posters of the Communist Youth of Greece in the Dictatorship Era (1967-1974).

International Journal of the Image, 2(2). Κορρές, Γ. Μ. (2011). Μια Διαχρονική Και Δια-Συγκριτικη Ανάλυση του Δημοσίου Χρέους και ελλειμμάτων για την Ελληνική Οικονομία: Προτάσεις Και Προοπτικές. Κείμενα Περιφερειακής Επιστήμης, 2(1). Ροΐδης, Ε., και Άννινος, Θ. (1875). Πολιτικόν Δελτίον. Εφημερις Σατυρική Ασμοδαίος, [Online] (22). Διαθέσιμο στο: xantho.lis.upatras.gr/kosmopolis/index.php/asmodaios/issue/archive [Ημερομηνία Πρόσβασης 20 Νοε. 2017] Burke, E. (1909). On the sublime and beautiful, 1756. The Harvard classics, 14.

Capuzzi, F. and Heidegger, M. (1947). Letter on Humanism. Pathmarks, σελ.239-276.

Doxiadis, A., και Matsaganis, M. (2012). National populism and xenophobia in Greece. Populist Fantasies: European revolts in context, 31-98.

Gadamer, H. and Fantel, H. (1975). The Problem of Historical Consciousness. Graduate Faculty Philosophy Journal, 5(1), σελ.8-52.

Huxley, A. (1936). Notes on propaganda. Harper’s monthly magazine, [Online] (174). Διαθέσιμο στο: harpers. org/archive/1936/12/notes-on-propaganda/ [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Σεπ. 2017].

Lasswell, H. D. (1927). The theory of political propaganda. The American Political Science Review, 21(3), 627-631.

Narayanaswami, K. (2015). Analysis of Nazi Propaganda: A Behavioral Study. Harvard Law, [online]. Διαθέσιμο στο: blogs.law.harvard.edu/karthik/files/2011/04/HIST-1572-Analysis-of-Nazi-Propaganda-KNarayanaswami. pdf [Ημερομηνία Πρόσβασης 3 Ιου. 2017].

Yanker, G. (1970). The political poster: a worldwide phenomenon. World Affairs, [Online] (133). Διαθέσιμο στο: jstor.org/stable/20671215 [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017].

k e i m e n a ε ρ γα σ ι α σ Δοξιάδης, Κ. (2013). Ο Πολιτικός Λόγος στη Σύγχρονη Ελλάδα. [Online]. Κείμενα Εργασίας. Αθήνα: Δίκτυο Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου. Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης. Διαθέσιμο στο: democritics.net/ discourse-analysis/σχετικά-με-τα-κείμενα-εργασίας/ [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017]. Σαρρής, Α., Κοσκολέτου, Τ., Μαρασλής, Χ., Τσερώνης, X., Τζαναβάρης, Α. and Ρούσσος, Α. (2015). Το αρχείο του Εργαστηρίου Πολιτικής Αφίσας. [online] Αθήνα: Εθνικό και καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Δημόσιας Διοίκησης. Διαθέσιμο στο: lab-com.pspa.uoa.gr/1967-2000.html [Ημερομηνία Πρόσβασης 28 Δεκ. 2017].

85

86

ανάπτυξη ερευνας

ερευνητικα κειμενα Δασκαλάκης, Ν. (2014). Η Ριζοσπαστικοποίηση του Εθνικισμού στην Ελλάδα της Κρίσης. [Online]. Ερευνητικό Κείμενο. Αθήνα: ΕΛΙΑΜΕΠ. Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής. Διαθέσιμο στο: crisisobs. gr/2014/04/i-rizospastikopiisi-tou-ethnikismou-stin-ellada-tis-krisis [Ημερομηνία Πρόσβασης 12 Οκτ. 2017]. Δημούδη, Μ. (2015). Η χρήση του φόβου ως εργαλείου πολιτική κυριαρχίας. Η περίπτωση της Ελλάδας 20102015. Μεταπτυχιακή Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Καρούλας, Γ. (2014). Πολιτικά κόμματα και ανάδειξη των πολιτικών ελίτ στο ελληνικό κομματικό σύστημα 1989 – 2011: Παράγοντες συνδιαμόρφωσης των ηγετικών κομματικών ομάδων. Διδακτορική μελέτη. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης Λειβαδάρος, Π., και Γαργαλιάνος, Γ. (2014). Η οικονομική κρίση και οι παθογένειες της Ελληνικής οικονομίας. Πτυχιακή Εργασία. Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα. Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας. Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων. Πουλακιδάκος, Σ. (2013). Η προπαγάνδα ως θεμελιώδες συστατικό του δημόσιου λόγου: η παρουσίαση του «μνημονίου» από τα ελληνικά ΜΜΕ. Διδακτορική Διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Στραντζάλης, Δ. (2010). Η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση και η επίδραση της στις ελληνικές τράπεζες. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Τμήμα Λογιστικής και χρηματοοικονομικών. Τσιολχά, Α. (2016). Κοινωνική Διάσταση της οικονομικής Κρίσης και Μ.Μ.Ε. στην Ελλάδα. Διδακτορική μελέτη. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας

διαλεξεισ ομιλιεσ Παναγιωτόπουλος, Β. (2013). Παρουσίαση του Βιβλίου της Άννας Φραγκουδάκη: “Ο εθνικισμός και η άνοδος της ακροδεξιάς”. Ράπανος, Β. (2013). Η οικονομική κρίση και οι πολιτικές για την ανάπτυξη. Στουρνάρας, Γ., Knapp, M., Τζογόπουλος, Γ., Χούκλη, Μ. and Κεφαλά, Α. (2011). ΜΜΕ και εθνική εικόνα στην ώρα της οικονομικής κρίσης. In: ΜΜΕ και εθνική εικόνα στην ώρα της οικονομικής κρίσης. [Online] Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής. Διαθέσιμο στο: eliamep.gr/european-integration/ekdilosi-mme-keethniki-ikona-stin-ora-tis-ikonomikis-krisis-31052011/ [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Ιαν. 2018]. Φραγκούλη-Αργύρη, Ι. (2016). Η οικονομική κρίση της Ελλάδας και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Στο: International Press Coverage of the Greek Debt Crisis. Αθήνα: Huffington Post.

Prabhash, D. and Kaustubh, M. (2009). Role of Media in a Political Crisis. Στο: 7th AMSAR Conference on Roles of Media during Political Crisis of Bangkok. Ράιπουρ: Hidayatullah National Law University.

ι σ το σ ε λ ι δ ε σ Υπουργείο Εσωτερικών (2015). Αποτελέσματα Εκλογών [Online]. Διαθέσιμο στο: ekloges.ypes.gr [Ημερομηνία Πρόσβασης 10 Οκτ. 2017]

Θαλεια - μαρια μπιθα

87

εικονεσ σελ. 7 Φωτογραφικό Αρχείο Μπενάκη σελ. 17 Harry Ransom Center hrc.contentdm.oclc.org. σελ. 18 sebastienthibault.com σελ. 19 The Sergo Grigorian Collection redavantgarde.com σελ. 20 - 21 metaxas-project.com Boston College Poster Archive - bc.edu The Sergo Grigorian Collection redavantgarde.com σελ. 22 Palestine Poster Project Archive palestineposterproject.org σελ. 23 Boston College Poster Archive - bc.edu kokkinosfakelos.blogspot.gr σελ. 24 German Propaganda Archive - Calvin College research.calvin.edu Boston College Poster Archive - bc.edu σελ. 25 www.sovietposters.com Boston College Poster Archive - bc.edu PsyWar Leaflet Archive - psywar.org σελ. 26 - 27 expositions.nlr.ru propagandahistory.ru The Sergo Grigorian Collection redavantgarde.com σελ. 28 - 31 sebastienthibault.com behance.net/AdamQuest johnholcroft.com pictorem.com/profile/Pawel.Kuczynski σελ. 32 - 33 posterfortomorrow.org crisisisagreekword.gr σελ. 35 Η Ελλάδα μέσα από τη διαφήμιση 1940-1989 Παπαπολύζος Φ. και Μαρτζούκος Κ. (1997) cowanauctions.com

σελ. 36 - 37 Αρχείο Πολιτικών Αφισών Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών σελ. 38 - 39 Αρχείο Ν. Σαραντάκος - sarantakos.gr Ελληνικη Πολιτικη Γελοιογραφια Παπαδανιηλ Α. (2003) σελ. 40 Η Ελλάδα μέσα από τη διαφήμιση 1940-1989 Παπαπολύζος Φ. και Μαρτζούκος Κ. (1997) σελ. 42 - 43 Λεύκωμα του Αγώνα - ΕΑΜ - ΕΛΑΣ 19411945 Μεγαλίδης Δ. (1964) σελ. 44 Αρχείο ΕΡΤ - Συλλογή Σαρρηκώστα - ert.gr σελ. 45 - 47 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας Συλλογή Εθνικού Ιστορικού Μουσείου - nhmuseum.gr Αρχείο Πολιτικών Αφισών Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών σελ. 57 frontpages.gr σελ. 62 Αρχείο Πολιτικών Αφισών Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών σελ. 63 - 64 Φωτογραφικό Αρχείο Μπενάκη - benaki.gr σελ. 65 gettyimages.com σελ. 66 Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής - ikk.gr σελ. 68 sansimera.gr σελ. 71 e-daily.gr σελ. 74 frontpages.gr σελ. 76 Φωτογραφικό Αρχείο Μπενάκη σελ. 79 frontpages.gr royalchronicles.gr σελ. 89 gettyimages.com λοιπεσ εικονεσ Creative Commons Zero (CC0) license pexels.com - unplash.com

88

ανάπτυξη ερευνας

Βιβλιογραφία προτεινομενη

Αργυρίου, Α. (2008). Για τη λογοκρισία στη δικτατορία. Αθήνα: Καστανιώτη Γιαννοπούλου, Δ. (2014). Η Μάχη της Προπαγάνδας: Τα Δεκεμβριανά του 1944 μέσα από τον Αθηναϊκό Τύπο. Αθήνα: Ασίνη. Δημητρέλης, Λ. Δ. (1994). Η αφίσα. Οργανισμός Δημητρέλη Καλλιβρετάκης, Λ. (2017). Δικτατορία και Μεταπολίτευση. Αθήνα: Θεμέλη. Κανελλόπουλος Α. Π. (1986). Παραπολιτικά ή ύθος και το ύψος. Αθήνα: Εκδοτική Εστία. Νικολακόπουλος, Η. (2001). Η Καχεκτική Δημοκρατία: Κόμματα και Εκλογές 1946 - 1976. Αθήνα: Πατάκης. Παπαπολύζος, Φ. και Μαρτζούκος, Κ. (1997). Η Ελλάδα μέσα από τη διαφήμιση 1940-1989. Όμικρον. Συλλογικό (1977). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. 1η εκδ. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Συλλογικό (2012). Το Βήμα: 90 Χρόνια - Ειδική Ιστορική Έκδοση. Αθήνα: Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη. Τζιρτζιλάκης, Γ. (2014). Υπονεωτερικότητα και Εργασία του Πένθους,. 1η Εκδ. Καστανιώτης. Τσαούσης, Δ. (2006). Η Κοινωνία του Ανθρώπου. 19η Εκδ. Gutenberg.

Aulich, J., & Sylvestrová, M. (1999). Political posters in Central and Eastern Europe, 1945-95: signs of the times.

Manchester University Press.

Clogg, R. (1987). Parties and elections in Greece. 1η Εκδ. Λονδίνο: C. Hurst.

Furedi, F. (2009). Politics of fear. Λονδίνο: Continuum.

Kaid, L. L., και Holtz-Bacha, C. (2007). Encyclopedia of political communication. SAGE publications.

Jowett, G. S., & O’donnell, V. (2014). Propaganda & persuasion. Sage.

Ogilvy, D. (1983). Ogilvy on advertising. 1η Εκδ. Νέα Υόρκη: Crown Panofsky, Ε. (1983). Meaning in the Visual Arts. University of Chicago Press, Phoenix Ed edition Seidman, S. A. (2008). Posters, propaganda, and persuasion in election campaigns around the world and through history. Peter Lang.

Shabo, M. (2008). Techniques of propaganda and persuasion. Prestwick House Inc.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Η Ελληνική σημαία μεταφέρεται για να υψωθεί στην Ακρόπολη μετά την απελευθέρωση της Αθήνας Οκτώβριος / 1944

89

04

Παράρτημα Συνεντευξεισ μ ε δ ημ ο σ ι ο γ ρα φ ο υ σ

4.1

με εκπαιδευτικουσ

τεκμήρια πολιτικα δ ρα γ ρα μμ ατα

4.2

92 98

92

ανάπτυξη ερευνας

Λέ ν α Ξ α ν θ ή Δημοσιογράφος στο Pints.gr, υποψήφια διδάκτορας του τμήματος επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών

Κ υ ρ ι α κ ή Α ξ ι ώτ η Δημοσιογράφος στην Huffington Post Greece

Μ ίμης Σ τ ρ ί γ κ ο ς Δημοσιογράφος στο Pints.gr

Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε σε προσωπική συνάντηση στις 30 Νοεμβρίου 2017, ξεκίνησε στις 8μμ. και ολοκληρώθηκε στις 10 μμ. Τα ερωτήματα και το θέμα της συνέντευξης είχαν να κάνουν με το πώς αποτυπώθηκε η κρίση μέσα από τα μέσα ενημέρωσης και ποια ήταν η αντίδραση της κοινής γνώμης.

Κάθε μέσο αντιμετώπισε την κρίση με διαφορετικό τρόπο και υπήρξαν διάσπαρτες ενδείξεις για την ύφεση που διένυε η χώρα. Όμως οι πολίτες δεν προειδοποιήθηκαν για την οικονομική κρίση και δεν γνώριζαν την γενική κατάσταση της οικονομίας και του δημοσίου χρέους. Σταμάτησαν επί Κώστα Καραμανλή οι αυξήσεις στους μισθούς, και έπειτα επί Γιώργου Παπανδρέου υποστήριξε η κυβέρνηση ότι “λεφτά υπάρχουν“, ενώ συνέχιζε ο εκτροχιασμός του χρέους. Τα ΜΜΕ στράφηκαν εναντίον της Ελλάδας. Υπήρχαν πολλά δημοσιεύματα που παρουσίασαν και αναπαρήγαγαν στερεότυπες αντιλήψεις σχετικά με τη νοοτροπία του ελληνικού λαού, με αναφορές σε δημόσια σκάνδαλα, υπεξαιρέσεις δημοσίου χρήματος και ακραίες περιπτώσεις φοροδιαφυγής. Παράλληλα, συστημικοί δημοσιογράφοι προσπάθησαν να επηρεάσουν το κοινό με εσκεμμένη αποσιώπηση γεγονότων.

4.1

Συν έντ ευξη

μ ε δ ημοσ ι ογραφ ου σ

Θαλεια - μαρια μπιθα

Κ άποια σ τιγμή ο κόσμος κατάλαβε ότι το έχουμε πάει όλο λάθος. Η προσφυγή στο ΔΝΤ, συνέβη έπειτα από αλλεπάλληλες υποβαθμίσεις της οικονομίας της Ελλάδας που οδήγησαν σε προβλήματα δανεισμού. Το πρόγραμμα διάσωσης, υπολογισμένο για 2 χρόνια, αντιμετωπίσθηκε με γενικολογίες και προπαγανδιστικά στοιχεία, με στόχο τον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Ο τύπος δεν ενημέρωσε αρκετά για τον μηχανισμό διάσωσης και υπήρξε μεγάλη ανησυχία και αβεβαιότητα για το μέλλον της χώρας.

Ο ευρωπαϊκός τύπος πρόβαλε μια άκρως αρνητική εικόνα για την Ελλάδα και τους πολίτες της, με αποτέλεσμα να διακατέχονται από μια εσωστρέφεια και την εντύπωση ότι η “καλοπέραση“ τους φταίει για την κατάσταση της οικονομίας. Αργότερα, το “μαζί τα φάγαμε“ του Θεόδωρου Πάγκαλου, αντιμετώπισε μια γενικευμένη οργή για την πολιτική ηγεσία που μαζί με την αντίδραση στο δημοψήφισμα του 2015 προκάλεσε έναν ταξικό διαχωρισμό στην κοινωνία. Οδεύουμε στο τέλος του προγράμματος στήριξης και ο τύπος έχει αλλάξει στάση απέναντι στη χώρα και προβάλει πιο θετικά σχόλια. Παρόλα αυτά, επιμένει μια κρίση ταυτότητας ως αποτέλεσμα της κοινωνικής διάστασης της οικονομικής κρίσης.

93

94

ανάπτυξη ερευνας

4.1

Συν έντ ευξη

μ ε ε κ πα ι δ ε υ τ ι κου σ

Ε υα γ γ ε λ ι α β ατ ι α ν ο υ Συνταξιούχος εκπαιδευτικός δημοσίου δημοτικου σχολείου

Μ α ρ ι α β α σ ι λ ο π ο υλ ο υ Εκπαιδευτικός σε ιδιωτικό κέντρο μελέτης

Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε σε προσωπική συνάντηση στις 2 Νοεμβρίου 2017, ξεκίνησε στις 10 πμ. και ολοκληρώθηκε στις 11:30 μμ. Τα ερωτήματα και το θέμα της συνέντευξης πραγματεύονταν το μάθημα της ιστορίας στο Δημοτικό και τα σχολικά εγχειρίδια, όπως και την συμπεριφορά των μαθητών στα θέματα της ιστορίας. Υπάρχουν 3 περίοδοι που επαναλαμβάνονται στη κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης: Η Αρχαία Ελλάδα: η ελληνική μυθολογία, η Μινωική, η Μυκηναϊκή εποχή και ο κυκλαδικός πολιτισμός Η Βυζαντινή εποχή Η επανάσταση του 1821 Ο 20ος αι. βρίσκεται στο τέλος του βιβλίου της 6ης Δημοτικού και είναι εκτός ύλης. Στιγμές από τον Β’ παγκόσμιο Πόλεμο, και την εξέγερση του Πολυτεχνείου αναφέρονται στις σχολικές εκδηλώσεις.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Είναι στην ευχέρεια του κάθε δασκάλου να αναφέρει και να διδάξει θέματα εκτός της προβλεπόμενης ύλης, αλλά συνήθως δεν υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος και μπορεί ο δάσκαλος να μην κατέχει το απαραίτητο γνωστικό υπόβαθρο. Οι περισσότεροι έχουν τη δυνατότητα να διδάξουν τα απαραίτητα για την ολοκλήρωση της ύλης που προβλέπεται από το υπουργείο. Το μάθημα της ιστορίας έχει ταυτιστεί με την στεγνή αποστήθιση και την “παπαγαλία”. Γενικά χαρακτηρίζεται “βαρετό”, με τον τρόπο διδασκαλίας και τον τρόπο εξέτασης να μην προσφέρουν στον μαθητή την απαραίτητη γνώση, και να δημιουργούν μια αρνητική στάση απέναντι στο μάθημα.

ω ς δ ι α γώ ν ι σ μ α σ το μ ά θ η μ α Έ να χ α ρακ τ η ρ ι σ τ ι κό μ ι α δ α σ κ ά λ α α π λ α ε κ τ ύ π ω σ ε τ η σ ε λ ί δ α το υ μ α θ ή μ ατο ς , έ σ β η σ ε κ ά π ο ι ε ς λ έ ξ ε ι ς , κα ι έ β α λ ε σ το υ ς μ α θ η τ ές να σ υμ π λ η ρ ώ σο υ ν τα κ ε νά . αναφέρει η κ. Βασιλοπούλου, που δουλεύει σε κέντρο μελέτης, και έρχεται σε επαφή με μαθητές από διάφορα σχολεία.

Ο τρόπος εκμάθησης δεν έχει αλλάξει εδώ και χρόνια. Το μάθημα είναι περίπου 45 λεπτά, 2 φορές τη βδομάδα, και συνήθως μπαίνει στις τελευταίες ώρες. Χάνεται αρκετός χρόνος στην εξέταση του προηγούμενου μαθήματος, ο χρόνος που απομένει για τη παράδοση του νέου και για τυχόν ερωτήσεις είναι μηδαμινός. Σε σχέση με το περιεχόμενο του μαθήματος, είναι αλήθεια ότι υπάρχουν στοιχεία εθνοκεντρικά, προάγοντας τον ηρωισμό των Ελλήνων, χωρίς να υπάρχει αρκετή αντικειμενικότητα στα γεγονότα.

95

96

ανάπτυξη ερευνας

Έ να π α λ α ι ότ ε ρ ο π α ρά δ ε ι γμ α δ α σ κ ά λ ο υ: ή θ ε λ ε τα π α ι δ ι ά σ τ η ν ε ξ έ τα σ η το υ μ α θ ή μ ατο ς να μ η ν κ ο μ π ι ά ζ ο υ ν . Κ άτ ι π ο υ ε ί να ι α δ ι α ν όη το, ι δ ι αί τ ε ρα σ ε δύ σ κ ο λ α μ α θ ή μ ατα . Κ ά θ ε φ ο ρά π ο υ κό μ π ι α ζ ε κα π ο ι ο π α ι δ ί , σ τα μ ατο ύ σ ε η ε ξ έ τα σ η κα ι α υ τό ε π η ρ έα ζ ε τ η ν α π ό δ ο σ η το υ. αναφέρει η κ. Βατιανού, για έναν πρώην συνάδελφό της. Συμπερασματικά, το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών δεν θέλουν πλέον να διαβάσουν και να ασχοληθούν με την ιστορία. Ένα μικρό ποσοστό κάθε φορά (1 στα 25 παιδιά) τους αρέσει σαν μάθημα και ερευνούν από μόνα τους παραπάνω. Όμως αυτά τα παιδιά συνήθως ακολουθούν το παράδειγμα από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Το μάθημα της ιστορίας είναι αρκετά δύσκολο ζήτημα, εμπεριέχει πολύπλοκα νοήματα και πρέπει και ο εκπαιδευτικός να τα παρουσιάζει με τον κατάλληλο τρόπο. Χρειάζεται να εμπλέκει τον μαθητή στην πορεία της ιστορίας και να την συνδέει με το σήμερα, καθώς όταν δεν υπάρχει η σύνδεση για το πώς μπορεί το παιδί να εφαρμόσει αυτή τη γνώση στην καθημερινότητά του, το ξεχνάει πολύ γρήγορα. Ακόμα όμως και αν μπορέσει να καινοτομήσει ο δάσκαλος, από τη μία υπάρχει μια διδακτέα ύλη που πρέπει να ολοκληρωθεί και από την άλλη δημιουργούνται προβλήματα με διάφορους σχολικούς συμβούλους και γονείς.

Θαλεια - μαρια μπιθα

Υ π ή ρ χ α ν γο ν ε ίς π ο υ κ ά θ ε φ ο ρά π ο υ π α ρ ε κκ λ ί να μ ε α π ό τ η ν π α ρα δ ο σ ι ακ ή μ έ θ ο δ ο δ ι δ α σ κα λ ίας , ώ σ τ ε να κ ά ν ο υμ ε τ η ν ι σ το ρ ία π ι ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α , δ ι α μ α ρ τ ύ ρ ο ν τα ν γ ι ατ ί ή θ ε λ α ν το π α ι δ ί το υ ς να μ ά θ ε ι να α π ο σ τ η θ ί ζ ε ι . αναφέρει η κ. Βατιανού.

97

98

ανάπτυξη ερευνας

1945

Ιωάννης Δημητρακόπουλος ως αρχηγός του Εθνικού Κόμματος Ελλάδος

4.2 πολ ι τ ι κ α

Τεκμήρια Απο το συλλογή “ρουσφετολογικά σημειώματα” του Αργύρη Βούρνα

σελ. 67

Θαλεια - μαρια μπιθα

1960

κωνσταντινοσ μητσοτακησ ως βουλευτησ χανιων

1964

Ανδρεασ τσουδεροσ ωσ ειδικοσ συμβουλοσ του υπουργειου παιδειασ και θρησκευματων

99

100

ανάπτυξη ερευνας

1955 κωνσταντινοσ καραμανλησ ως υπουργοσ προεδριασ κυβερνησεωσ

1958

Αλεκοσ καραμανλησ ως γενικοσ γραμματεασ της εθνικησ ριζοσπαστικησ ενωσησ (ερε)

Θαλεια - μαρια μπιθα

101

Τεκμήρια 4.2

δ ι αγραμματα

Απο την Διδακτορική Διατριβή τησ Αναστασίασ Τσιολχά

σελ. 58 παρουσιαση τησ πολιτικησ τησ λιτοτητασ απο τον ελληνικο τυπο 2010 - 2013 50%

10% αποδοκιμαστικα σχολια αρθρα

”Αναγκαίο κακο” 1258

215

Η πρώτη κατηγορία αφορά στα δημοσιεύματα στα οποία θίγονται τα ζητήματα σχετικά με την Απασχόληση, την Κοινωνική Ασφάλιση, την Υγεία, την Παιδεία και την Κοινωνική Πρόνοια και στα οποία αποδοκιμάζεται η πολιτική ”περικοπών”, σχετικά με τους παραπάνω κοινωνικούς τομείς. Ως αποδοκιμαστικό σχόλιο ορίζεται κάθε αναφορά που καταγγέλλει την κυβερνητική πολιτική ως: κοινωνικά άδικη

α τ ε λ έ σ φ ο ρ η ω ς π ρ ο ς προσδοκώμενα αποτελέσματά της

τ α

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα σχόλια τα ”θετικά” ως προς την λιτότητα. Συγκεκριμένα τα μέτρα λιτότητας παρουσιάζονται ως: ”αναγκαίο κακό”

”μονόδρομος”

η εναλλακτική του ”μη χείρον βέλτιστο”

πηγη: Ευρωπαϊκή επιτροπή, 2014 6 12

Πόσοι πιστεύουν οτι η διαφθορά έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις, % Πόσοι δηλώνουν ότι ήρθαν αντιμέτωποι με τη διαφθορά, % 7 9 3

6

9 12

16

14

20

29

22

26

44 42

36

πορτογαλια σλοβακια ουγγαρια βουλγαρια λεττονια μαλτα πολωνια ιρλανδια κυπροσ ε.ε. 28 γαλλια βελγιο αυστρια εσθονια βρετανια ολλανδια γερμανια σουηδια λουξ/ργο φιλανδια δανια 27 27

38

19 21 20 29

28 29

σλοβενια

ρουμανια

ελλαδα ιταλια τσεχια λιθουανια ισπανια κροατια

40

42

59

61

63

68 67 66 65 64

57

57

55

63%

83 83 82 81 78 76

84

90 90 89

91

98 97 95 95 94 93

99%

102 ανάπτυξη ερευνας

σελ. 66

Θαλεια - μαρια μπιθα

103

σελ. 59 Τα δυο συλλαλητηρια στα κεντρικα δελτια ειδησεων πηγη: news247, 2016 0:00

σκαϊ Η χρονομέτρηση έγινε στα WebTV των σταθμών. Στη χρονομέτρηση δε περιλαμβάνονται τα συνεχή πλάνα από τη συγκέντρωση της 30/06. Οι χρόνοι αφορούν τις συνδέσεις και τα ρεπορτάζ.

7:15

0:40

Mega

ant1

8:10 1:30

alpha

14:30

1:12

7:18

συνολικοσ χρονοσ στουσ 6 σταθμουσ 29/06/2015

eρτ 1

30/06/2015

star

8:33

46:83

4:50 4:39 1:01

5:41

σελ. 56 γερμανικά ΜΜΕ kai h αντικειμενικothta τουσ για την οικονομική κρίση στην Ελλάδα πηγη: huffingtonpost Greece, 2016

αρθρα με αρνητικο σχολιασμο

Bild

100%

Die Welt

60%

Süddeutsche Zeitung

49%

Spiegel Online

35%

Frankfurter Allgemeine Zeitung

33%

Σε βάθος ανάλυση περιείχαν μόνο λίγα άρθρα, και το 45% των περιπτώσεων τοποθετούνταν αρνητικά απέναντι στην ελληνική κυβέρνηση. Μόνο το 16% εκφράσθηκε θετικά και το 39% ουδέτερα.

Εξέτασ τηκαν συνολικά 1.142 δημοσιεύ ματα διαφόρων γερμανικών εφημερίδων του πρώτου εξαμήνου του 2015. Οι αρθρογράφοι ασχολήθηκαν πρωτίστως γενικά με το πρόγραμμα βοήθειας και με το θέμα της διεκδίκησης των πολεμικών αποζημιώσεων της Ελλάδας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

104

ανάπτυξη ερευνας

Ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας της Ελλάδας ήταν αρκετά υψηλός μέχρι και την δεκαετία του ‘80. Η αύξηση του χρέους δεν επηρέασε αρνητικά την πορεία της οικονομίας. Στη συνέχεια μπαίνει σε ύφεση, με εσωτερικό και εξωτερικό δανεισμό υψηλών επιτοκίων και βραχυπρόθεσμων δεσμεύσεων.

σελ. 69 - 75 ετησια μεταβολή του αεπ ΠΗγη: Διεθνεσ νομισματικο ταμειο, 2017

10%

10%

0

-5%

- 10% 1980

1 985

1995

2005

ε υ ρ ώ πη ε λλα δ α Βλέπουμε στο διάγραμμα πως κυμάνθηκε το ΑΕΠ σε σχέση με τον μέσο όρο των ευρωπαϊκών χωρών και στη τελευταία οικονομική κρίση πόσο επηρεάστηκαν.

2015

Θαλεια - μαρια μπιθα

105

βασικα μεγεθη οικονομιασ ΠΗγη: Διεθνεσ νομισματικο ταμειο, 2017

30

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας ήταν πάντα ο πληθωρισμός. Ως πληθωρισμό εννοούμε τη συνεχή άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών. Συνεπώς, κάθε θετικός πληθωριστικός ρυθμός αυξάνει το επίπεδο των τιμών σε όλα τα προϊόντα.

20

10

0

- 10% 1980

1985

1995

2005

2015

πλη θ ωρ ι σμοσ , δ ε ι κ τ ησ τ ι μων κ αταναλωτ η ε τ ησ ι α μ ε ταβολη του α ε π

το βιβλιο του Δ.Β. Δερτιλη σελ. 62 Απο σχεση στρατιωτικων προσ συνολικεσ

δαπανεσ, 1833 - 1997

αναπτυξη ερευνασ θαλεια - μαρια μπιθα 2017 – 2018