W.B. ten Brinke e.a.
1
lesboek vwo aardrijkskunde voor
de onderbouw
1
lesboek vwo aardrijkskunde voor
de onderbouw
Auteurs / redacteuren drs. W.B. ten Brinke drs. Chr. de Jong drs. J.H.A. Padmos
2
Inhoud Leerlijnoverzicht Regio en inhoud
1
2
Canada: dichtbij en veraf Start
Landschapszones op aarde 6 Start
§1 Canada: een groot en leeg land §2 Inzoomen op Calgary §3 Bronnen: De ligging van Calgary §4 Land van immigranten §5 Canada in de atlas
3 Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling 24 Start
§1 Leven in het 8 Amazonegebied 10 §2 Leven in een droog gebied: Mali 12 §3 De Inuit op Groenland 14 §4 Rusland: natuur en 16 afstanden §5 Bewoonbare aarde
4
26 28 30 32 34
Je eigen omgeving in beeld
42 Start
§1 Thailand: een andere wereld 44 §2 De cultuur van Zuidoost-Azië 46 §3 Arm en rijk in Zuidoost-Azië 48 §4 De Mekong 50 §5 Bronnen: Regio in beeld Indonesië 52
§1 De inrichting van een wijk §2 De Kinkerbuurt: inrichting en bewoners §3 Stad of platteland? §4 Wijken in Den Haag §5 Bronnen: Onderzoek je eigen buurt
60
62 64 66 68 70
Anders actief • Zoom in: Route naar school • Keuzemenu
Anders actief Anders actief Anders actief • Zoom in: De bergen in! 36 • Zoom in: Regio in beeld 54 • Zoom in: Een rapportcijfer 18 • Keuzemenu 38 • Keuzemenu voor je buurt! 72 56 20 • Keuzemenu 74
Finish
22 Finish
40 Finish
58 Finish
• • •
Landschapszones op aarde Klimaatgebieden op aarde Bewoonbaarheid van landschapszones
• •
Cultuur, volk en staat Verschillen tussen arme en rijke landen Hoe meet je de ontwikkeling?
• •
Beschrijven en verklaren: waar liggen de landschapszones en waarom daar? Wisselen van schaalniveau: vanuit regio’s uitzoomen naar wereldschaal
• •
Regio in beeld Regio’s vergelijken: overeenkomsten en verschillen Kaartvaardigheden
•
76
Thema’s • •
Introductie van aardrijkskundige werkwijzen en vaardigheden Aardrijkskundig beeld van Canada
•
•
Buurtprofiel - woningkenmerken Buurtprofiel - bewonerskenmerken Stad en platteland
Vaardigheden en werkwijzen • • • •
Kaartlezen: titel, legenda, schaal, noordpijl Wisselen van schaalniveau: Calgary, Canada, wereld Werken met de atlas Zelf een kaart maken
•
•
•
•
Aardrijkskundig onderzoek met bronnen (eigen omgeving) Aardrijkskundige informatie verzamelen: veldwerk (bewonersenquête)
Projecten
Ontwerp je eigen buurt! 150 Basisboek | DeGeopedia B2, B3, B7, B14, B33, B38, B39, B40, B41, B42, B48, B50, B51, B63, B97, B98, B99, B101, B102, B103, B104, B105, B106, B246 www.degeo-online.nl
B4, B17, B50, B63, B120, B150, B151, B152, B211, B229, B230
Uitgebreide leerlijnen en leerroutes klas 1, 2 en 3
B13, B15, B22, B23, B28, B31, B32, B136, B137, B159, B162, B173, B177, B201, B202
3
Inhoud | Leerlijnoverzicht
Regio en inhoud
5
6
Klimaat en natuurlandschap in Europa
7
Nederland in de wereld
Natuurrampen in Japan 96 Start
8 Spanje: land en bevolking
Start
78 Start
114 Start
§1 De invloed van de Golfstroom §2 Reliëf en klimaat §3 Europa: klimaten en begroeiing §4 Bronnen: In de Alpen het dal van de Rhône §5 Klimaatverandering in Europa
§1 Op reis: buitenland 80 en Nederland 82 §2 Internationale contacten 84 §3 Mainport Schiphol §4 De haven van 86 Rotterdam §5 Grote havens in 88 Europa
§1 Japan: land in de Ring van Vuur 116 §2 De grote Oost-Japanse ramp 118 100 120 102 §3 De Aso-vulkaan §4 Talas raast over Japan 122 104 §5 Bronnen: Omgaan met rampen 124 106
Anders actief • Zoom in: Het klimaat van Nederland • Keuzemenu
Anders actief • Zoom in: Op reis in 90 Nederland 92 • Keuzemenu
Anders actief Anders actief • Zoom in: Mysterie op • Zoom in: Agua para Sulawesi 126 todos 108 128 • Keuzemenu 110 • Keuzemenu
144 146
Finish
94 Finish
112 Finish
148
98
132
§1 Bronnen: Spanje in beeld §2 Viva España §3 Te heet en te droog §4 De stad van Gaudí §5 Pais Vasco of Euskal Herria
130 Finish
134 136 138 140 142
Thema’s • •
Klimaten in Europa Landschappen in Europa
• • • •
Vakantiebestemmingen in Europa Globalisering Europese Unie Mainports (mensen, goederen)
• • •
Platentektoniek: aardbevingen, tsunami’s, vulkanisme Tropische stormen Hazard management
• • •
Relatie mens-natuur in Spanje Toeristische ontwikkeling van Spanje Opbouw van een Spaanse stad
Vaardigheden en werkwijzen • •
• •
Een klimaatdiagram maken Weer en klimaat in eigen omgeving onderzoeken
Kaartvaardigheden Wisselen van schaalniveau
• •
Wisselen van schaalniveau: verspreiding tsunami over zee Invalshoeken (dimensies): gevolgen van de tropische storm Talas
• • •
Regio in beeld: gebiedskenmerken en bevolkingskenmerken Absolute en relatieve afstand Waarderen: stappenplan eigen mening Projecten
De Tour de France
Casestudy Sandy
152
154 Basisboek | DeGeopedia
B7, B22, B23, B38, B39, B41, B43, B44, B45, B49, B63, B77, B87, B100, B101, B102, B103, B104, B125, B126
B7, B8, B176, B181, B188, B190, B206, B207, B209, B214, B218, B219
B7, B8, B22, B24, B52, B57, B58, B59, B66, B67, B68, B69, B70, B71, B73, B74, B76
B4, B5, B6, B11, B15, B17, B22, B23, B25, B113, B114, B136, B137, B150, B151, B160, B163, B176, B181, B182, B183, B207, B208, B245 www.degeo-online.nl
4
Aan de leerling Vijf paragrafen Elk hoofdstuk heeft vijf paragrafen. In de paragrafen zitten verschillende onderdelen.
Lesboek
Wereldbolletje: over welk gebied gaat het?
Het lesboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vijf paragrafen, Zoom in, Keuzemenu en Finish. 26 §
Landschapszones op aarde
Ontbossing
Waar liggen tropische regenwouden en waarom liggen ze daar? Dat ga je bekijken in het Amazonegebied.
De naam zegt het al, de bossen liggen in de tropen. Dat is het gebied dicht bij de evenaar, tussen 23½° N.B. en 23½° Z.B. Het is er altijd warm: overdag ruim 30 graden, ’s nachts een paar graden minder. Ook regent het veel, gemiddeld meer dan 2.000 mm per jaar (De Bilt: 800 mm). Bijna elke dag valt er wel een stevige regenbui. Vandaar de naam regenwouden. In de warme en vochtige omgeving is er een weelderige, dichte begroeiing. Er zijn bomen van 10 tot 15 m hoog, maar ook van 20 tot 35 m. Andere bomen steken daar weer bovenuit. Zo ontstaan er verschillende verdiepingen (etages) van bomen in het bos. Door de boomkruinen boven elkaar is er veel schaduw en is het in het bos altijd schemerig. Vele soorten planten en bomen groeien door elkaar. Ook leven er veel dieren in het oerwoud. De variatie aan levensvormen is enorm. Anders gezegd: de biodiversiteit is groot (bio = leven, diversiteit = verschillend).
Amazonegebied
Het Amazonegebied
Tropische regenwouden
Natuurrampen
in
Japan
Op de foto zie je Kazuo. Hij zit op de Kama-basisschool in Ishinomaki, een stad met 160.000 inwoners aan de noordoostkust van Japan. Meer dan dertig kinderen in de leeftijd van 8 tot 12 jaar leven al meer dan een week op de derde verdieping van het gebouw. Ze wachten op hun ouders die hen zeven dagen geleden zouden komen ophalen, maar tot op heden is er niemand geweest. Onderweg naar school werden hun vaders en moeders verrast door de tsunami. De kinderen weten wel dat hun ouders worden vermist en dat ze hen waarschijnlijk nooit meer zullen zien. Maar volgens de leraren beseffen ze nog niet hoe erg het is. De kinderen zitten stilletjes in een hoekje van het lokaal te lezen of ze doden de tijd met spelletjes. ‘De tsunami sloeg toe toen de ouders van de kinderen op weg waren naar school om ze op te halen. Gelukkig konden wij de kinderen in veiligheid brengen,’ zegt leraar lichamelijke opvoeding Masami Hoshi.
In de school verblijven nu bijna zevenhonderd mensen. Ze leven in de gangen en lokalen tussen de modder en het puin dat de tsunami heeft achtergelaten. Er is geen stromend water, geen elektriciteit en geen verwarming. De school ligt anderhalve kilometer achter de dijk die de tsunami had moeten tegenhouden.
Het Amazonegebied bestaat uit dichte, ondoordringbare bossen. Dat zijn de tropische regenwouden.
De digitale Geo
0 1990
1995
2000
2005
2010 jaar
FIGUUR 2 FIGUUR 3
Indische Oceaan
0
3.000
6.000 km
1 : 300.000.000
De bossen in het Amazonegebied zijn
belangrijk. Ze zijn het leefgebied van de oorspronkelijke bewoners, de indianen (zie Leven in het oerwoud). Ook zijn de tropische bossen ‘de longen van de aarde’: de bomen en planten ‘produceren’ veel zuurstof. Verder is de enorme biodiversiteit van grote waarde. Veel dagelijkse producten komen oorspronkelijk uit het regenwoud, zoals bananen, kaneel en medicijnen. Veel mensen willen daarom een duurzaam gebruik van het bos. Duurzaam wil zeggen: ervoor zorgen dat iets altijd blijft bestaan. In de bosbouw kun je ook duurzaam werken. Het bos herstelt zich snel als je weinig kapt en direct weer jonge bomen laat groeien (herbebossing). Ook worden er nieuwe stukken bos aangeplant. Door alleen ‘goed’ (= duurzaam) hout te gebruiken, help je dus mee aan het behoud van het Amazonegebied.
Veehouderij in Brazilië.
Zwart begrip: herhaald begrip uit lesboek of Basisboek
Ligging van tropische regenwouden tropisch regenwoud: huidige omvang
tropisch regenwoud: oorspronkelijke omvang
FIGUUR 4
Leven in het oerwoud
hoogte in meters 50
In het Amazonegebied wonen zo’n 200.000 indianen verspreid in het regenwoud. Ze leggen akkers aan door een klein stukje bos in brand te steken. Op zo’n platgebrand stuk verbouwen ze wat groenten, fruit of granen. ‘Dat is net genoeg voor ons eigen levensonderhoud,’ zegt Canare. ‘We hebben geen grote akkers nodig, het oerwoud is onze winkel. Daar halen we alles wat we nodig hebben: vlees, vis, bosvruchten en medicinale planten.’ Canare woont in een dorp aan de rivier de Amazone. De bewoners verdienen wat bij in het toerisme. Zelf is Canare kok in een klein restaurant, maar er zijn ook mensen die als ober, chauffeur of natuurgids werken. ‘Voor ons is het toerisme goed, we leven niet meer in armoede. Ook voor de natuur is het goed. Er mogen in ons gebied geen bomen worden gekapt. Zo blijft het tropische regenwoud bewaard.’
boomtoppen 45
40
35 gastplanten die op bomen groeien 30 dichtste bladerdek (veel dierenleven)
25
20 lianen 15 jonge bomen
10
5 weinig lichtval, weinig begroeiing
0
FIGUUR 5 De etages in het tropische regenwoud.
B3
B 38
B 48
B 105
B 50
Vaardigheid in Basisboek: wat moet je kunnen?
Structuurtekens: Hoofdzaak: waar gaat het stukje over? Bijzaak of opsomming van verschillende punten Voorbeeld of extra uitleg
Basisboeknummers bij deze paragraaf
Zoom in In de Zoom in ga je dieper op een bepaald gebied of onderwerp in. Daarbij ga je actief aan de slag, meestal in een groepje.
18
Canada: dichtbij en veraf
1
19
Anders actief | Zoom in Route naar school
Zoom in Route naar school Overal in Canada kom je ze tegen, de gele schoolbussen. Ze halen leerlingen op uit het dunbevolkte platteland. Desiree reist ook elke dag met de big yellow bus, samen met tien andere leerlingen. Ze vertelt: ‘Ik vind het altijd heel gezellig in de bus. Even bijpraten, nog wat huiswerk maken, of gewoon, langzaam wakker worden. De busreis duurt bijna een uur. Als er veel sneeuw is gevallen, zijn we veel langer onderweg. De wegen zijn dan slecht begaanbaar, of de bus wil niet meer starten. Ook moeten we soms omrijden om andere leerlingen op te halen, bijvoorbeeld als er een bus is uitgevallen, of in een greppel is gereden. Als je elke dag met zo’n klein groepje in de bus zit, leer je elkaar goed kennen. We maken veel lol met elkaar. Ook de buschauffeur is heel grappig. Het is bijna jammer als het weer vakantie is!’
Busroute van huis naar school
Township Road 283A
water overige wegen
overige wegen
w
Rive
r
BRON 9 BRON 8
ey
e riv
Su n t
D r i ve
22
Cochrane Highschool Bow Valley Trail
Bow
Bow Va
COCHRANE Ra il w ay
Ri
ve
r
BRON 10
ad Ro ra
Cochrane Highschool
Chiniki Drive
rive wD Glenbo
Bo
Cochrane 6 km
gl
N
Qu i
Va lle le y Tr ai l
e 4 t h Avenu
W
Bo w
gal Road Dou Mc
Horse Creek Road
3
22
busroute
kaart Busroute in Cochrane 766
1 : 375.000
500 m
int
Drive
spoorlijn
busroute
0
Suns et
hoofdweg
spoor
Cochrane Lake
Sunset Po
bos
water
250 1 : 25.000
bebouwing
bos hoofdweg
22
0
Busroute in Cochrane
bebouwing
huis van Desiree
1A
Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je op www.degeo-online.nl iets kunt of moet doen, zoals een opdracht of oefentoets maken of een animatie bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.degeo-online.nl. Je kunt er alle opdrachten maken. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het lesboek en De Geopedia die je voor die opdracht nodig hebt. Je kunt je werk nakijken en opslaan. Handig voor als je soms (of misschien wel altijd) met de computer werkt.
5
Leertekst
Duurzaam gebruik
VAARDIGHEID B 2
Een jaar later bleek dat in Ishinomaki 20% van de 4.700 slachtoffers nog steeds spoorloos is.
Foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied
10
Oceaan
D
18 maart 2011
20 15
Grote
er
Start
Het Amazonegebied is 170 keer zo groot als Nederland. Het ligt in ZuidAmerika en is genoemd naar de rivier de Amazone. Dat is de op één na langste rivier in de wereld. De Amazone ontspringt in het Andesgebergte in Peru en mondt na 6.525 km in Brazilië uit in zee.
25
At la n
evenaar
Ch ino ok
115
Start
30
o
231/2 N.B.
23½° Z.B.
1A
7
574
Natuurrampen in Japan
Ontbossing in het Amazonegebied x 1.000 km² 35
27
Leven in het Amazonegebied
567
114
Het Braziliaanse regenwoud verdwijnt in snel tempo. Dat komt door het kappen van bossen (ontbossing). Sinds 1970 is al een vijfde deel van het bosoppervlak verdwenen. Dat is dertig keer de oppervlakte van Nederland! De ontbossing heeft te maken met een ongelijke bevolkingsspreiding in Brazilië: het oosten is dichtbevolkt, het westen is leeg. De regering wil de mensen beter verspreiden over het land. Dat doen ze door het bewoonbaar maken van het Amazonegebied. Dwars door het bos zijn wegen aangelegd, zoals de 4.000 km lange Trans-Amazoneweg. Het bos wordt gebruikt voor de winning van natuurlijke hulpbronnen. Dat zijn producten uit de natuur die mensen goed kunnen gebruiken, zoals goud, uranium, rubber en hout. Tropisch hout
§1
is populair, omdat het hard is en niet rot. Veel deuren, raamkozijnen en tuinmeubelen zijn ervan gemaakt. Langs de wegen door het Amazonegebied is al veel bos verdwenen. Arme, landloze boeren mogen er gratis een stukje grond in gebruik nemen. Ook vind je er grootschalige veebedrijven (ranchos) die runderen houden voor de uitvoer van vlees. Op enorme akkers wordt soja verbouwd. Soja dient als veevoer, bijvoorbeeld voor koeien, varkens en kippen in Nederland.
an ea Oc
Toeristen op de rivier de Amazone.
FIGUUR 1
Tekst: verhaal bij de foto
Titel: het onderwerp en het gebied
2
1 Leven in het Amazonegebied
e ch tis
Start Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen. In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld. De tekst vertelt het verhaal bij de foto.
Blauw begrip: nieuw begrip Begintekst: waarover gaat de paragraaf?
1A
Dit is het lesboek 1 vwo. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.
1s Str ee
tS tre et
tW
lley Trail
5
Aan de leerling
Werkboek
Keuzemenu In het keuzemenu staan vier of vijf onderwerpen. Je kiest zelf wat je wilt gaan doen. Daarbij werk je alleen, samen of in groepjes.
92
Klimaat en natuurlandschap in Europa
93
Anders actief | Keuzemenu
5
Keuzemenu
C Bewoonbaarheid van berggebieden 0
A Reliëf en klimaat in de Alpen München DUITSLAND
Garmisch Partenkirchen
Zugspitze
0
125
250 km
1 : 25.000.000
Grote Oceaan
1 : 4.000.000
250 km
hoogte in meters
C Landschappen Bolivia
B Bevolkingsdichtheid Bolivia aantal inwoners per km2
bodemgebruik
200 - 500
lager dan 500
1
minder dan 1
1
bos- en weidegronden
500 - 1.500
500 - 3.000
2
1 - 10
2
akkers
1.500 - 3.000
hoger dan 3.000
3
10 - 50
3
tropisch regenwoud
stad met meer dan 100.000 inwoners
4
hooggebergteplanten
hoger dan 3.000
stad met meer dan 100.000 inwoners
stad met meer dan 100.000 inwoners
doorsnede München-Milaan
50 km
Oceaan
25
Grote
0
Milaan
A Hoogteligging Bolivia
0 - 200
ITALIË
a
Lecco
125
Sucre
Oceaan
Dwars door de Alpen hoogte in meters
St. Moritz
dal van de Ad d
0
1 : 25.000.000
Cochabamba Santa Cruz
Potosi
Grote
Silvretta ZWITSERLAND
Monte Disgrazia
250 km
La Paz Oruro
OOSTENRIJK Landeck
LIECHTENSTEIN
125
1 : 25.000.000
De Alpen zijn een hooggebergte met veel bergtoppen die hoger zijn dan 3.500 m. ‘Hooggebergte’ wil niet zeggen dat het overal even hoog is. Dalen en bergtoppen wisselen elkaar af. Die afwisseling ga je in dit menu in kaart brengen. Ook onderzoek je hoe de verschillen in hoogteligging invloed hebben op het klimaat.
Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opgaven. Die gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het lesboek. Je moet heel vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen maken. Je ziet in het boek vaak het symbool staan. Bijvoorbeeld in een paragraaf, of bij Zoom in en Keuzemenu. staat voor Anders actief. Dat betekent dat je op een andere manier dan in de gewone opdrachten aan de slag gaat. Meestal door zelf actief iets te maken of te onderzoeken. Soms kun je dan een aantal ‘gewone’ opgaven overslaan.
BRON 14
BRON 12
Een deel van Bolivia is heel bergachtig, met toppen boven de 6.000 m. Een ander deel van het land ligt laag, op ongeveer 200 tot 500 m. Je zoekt uit waar de bevolking
B 49
woont: in het hoge of het lage deel van Bolivia. Is er een verschil met Zwitserland?
D Quiz: klimaten en landschappen in Europa
Welk klimaat is daar? zee
60º N.B.
De foto van bron 15 is gemaakt in Zuid-Europa. Dat kun je zien aan het mediterrane landschap met sinaasappelbomen en een palm. Zo’n landschap heeft het Middellandse Zee-
overheersende windrichting stad
400 m
hoogtelijn
800
Anders actief
Vragen over de figuren in het lesboek en/of Basisboek
B Welk klimaat is daar? Het eiland in bron 13 is ongeveer 1.500 km in de breedte en 1.100 km in de lengte. Midden op het eiland ligt een berg van 1.600 m hoogte. Vanaf dat punt neemt de hoogte in alle richtingen af. Punten van dezelfde hoogte worden verbonden door hoogtelijnen. Zes plaatsen staan er op de kaart, en allemaal hebben ze hun eigen klimaatkenmerken. Weet jij welke dat zijn?
klimaat. Europa kent meer klimaten en landschappen. Ken jij ze allemaal? Test je kennis in de quiz op www.degeo-online.nl.
m
1.200
m
Herhaling
1.600 m
58
Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling
3
§4
De Mekong
59
50º N.B.
e In welke maand heeft het Tonle Sap zijn kleinste omvang? Waarom dan?
BRON 13
b Kleur in W13 de delta. c Beschrijf twee belangrijke functies van het Tonle Sap.
d Waarom heeft Thailand zoveel elektriciteit nodig?
BRON 15
B 38
B 39
B 43
B 44
B 45
B 49 W15
6
Het Tonle Sap. 0
40
80 km
1 : 4.000.000
Bekijk in het Basisboek figuur 3.26 op bladzijde 62 en 63.
c Beschrijf de stand van zaken met betrekking tot de stuwdammen in figuur 18. Dammen in de hoofdrivier
a Zoek de stuwdam en beschrijf de vorm en het materiaal waarvan die is gemaakt. Dammen in de zijrivieren b Hoe heet het water dat achter de dam wordt vastgehouden?
Omschrijvingen 1 Houdt het rivierwater tegen, en je kunt er elektriciteit mee opwekken. 2 De grens tussen twee stroomgebieden. 3 Het zout rukt op. 4 Krijgt water van smeltend ijs en sneeuw. 5 Het geheel van beekjes, zijrivieren en hoofdrivier. 6 Akkers nathouden. 7 Het water wordt er achter de dam vastgehouden. 8 Klimaat dat altijd warm is, veel neerslag. 9 De hoeveelheid water op een bepaald moment. 10 De wisselingen in de afvoer. 11 Een natuurlijke waterloop. 12 Krijgt alleen water van neerslag. 13 Voert smeltwater en regenwater af. 14 Vertakt zich in vele waterlopen.
Geplande dammen 11
c Van welke soort rivier is dat water afkomstig? Phnom Penh
Finish Aan het eind van het hoofdstuk is de Finish. Daar staan alle begrippen met definitie op een rij.
........................................................ Tonle Sap Rivier
........................................................ tijd
overige rivieren het meer in de droge tijd het meer in de regentijd
........................................................ tijd
5
d In figuur 3.26 stroomt een rivier naar de zee. Welke monding in figuur 3.26 lijkt op die van de Mekong?
Lees in je lesboek Vis en rijst en Wel of geen stuwdammen. Bekijk ook de figuren.
a Waarom passen de foto’s uit §4 goed bij de tekst Vis en rijst? Geef een toelichting op je antwoord.
7
Lees nogmaals in je lesboek Wel of geen stuwdammen en bekijk figuur 18.
a Maak in W16 een overzicht van de voor- en nadelen van de aanleg van stuwdammen. b Vul het overzicht aan door zelf een nadeel en een voordeel te bedenken. Gebruik eventueel internet om informatie over stuwdammen te vinden.
a Maak het uittreksel van §4 op www.degeo-online.nl. b Maak de proeftoets van §4 op www.degeo-online.nl.
Anders actief
8
In deze opdracht ga je de aanleg van een grote dam in de rivier de Mekong onderzoeken. Ga naar www.degeo-online.nl en maak de opdracht die daar staat.
Herhaling 9 Maak de puzzel in W17. Een grijs vakje geeft aan dat de oplossing uit twee woorden bestaat. W17
W16
Voor- en nadelen van stuwdammen.
Voordelen
Nadelen
2
58
Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling
3
Wat moet je kennen? analfabetisme Het percentage van de bevolking ouder dan 15 jaar dat niet kan lezen en schrijven. artsendichtheid Het aantal artsen per duizend inwoners. basisbehoefte Iets wat iedereen echt nodig heeft om redelijk te kunnen leven (voedsel, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. bnp per inwoner Het gemiddelde inkomen per inwoner, berekend door het bnp te delen door het aantal inwoners van een gebied. bruto nationaal product (bnp) Het geld dat alle inwoners van een land samen verdienen. container Laadkist waarin goederen worden vervoerd per schip, trein of vrachtauto. continentaal plat Het deel van de zeebodem dat bij een land hoort. cultuur Alles wat je hebt aangeleerd. cultuurgebied Gebied met overeenkomsten in de cultuur. debiet De hoeveelheid water die op een bepaald punt door de rivier stroomt. delfstof Grond- en brandstof die je uit de aarde haalt. delta Monding van een rivier in meerdere waterlopen. diffusie De verspreiding van cultuurelementen van het ene naar het andere cultuurgebied. etnische groep Deel van een volk dat in een ander land bij elkaar woont. evenaar De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. exploitatiekolonie Kolonie die door Europeanen werd gebruikt om er zelf voordeel van te hebben.
59
Finish
3
Finish gemengde rivier Rivier die smeltwater van gletsjers en regenwater afvoert. gletsjerrivier Rivier die smeltwater van gletsjers afvoert. infrastructuur Alle voorzieningen die nodig zijn om personen, goederen of informatie te vervoeren. irrigatie Het kunstmatig nathouden van landbouwgronden. kolonie Gebied in een ander werelddeel dat in het bezit is van (meestal) een Europees land. koopkracht Het aantal goederen of diensten dat je van je geld kunt kopen. kunstmatige grens Een grens die door mensen is bepaald en die is aangegeven met borden en grenspalen. moessonklimaat Tropisch klimaat met een kort droog seizoen. multicultureel Mensen uit verschillende culturen die met elkaar samenleven. natie Een volk dat in één staat woont. natiestaat Een staat waar één volk woont. natuurlijke grens Een grens langs een natuurlijk obstakel, zoals een rivier of een gebergte.
ontwikkelingskenmerk Een kenmerk waarmee je de armoede of de rijkdom in een gebied kunt meten. ontwikkelingspeil Het niveau van de rijkdom of de armoede in een land. plantage Landbouwonderneming waar op grote schaal één bepaald gewas wordt verbouwd. regenrivier Rivier die helemaal afhankelijk is van regenwater. regiem De schommelingen in de waterafvoer door het jaar heen. rivier Natuurlijke waterloop die water afvoert uit een gebied. savanneklimaat Tropisch klimaat met een droge winter. sawa Rijstakker die onder water staat met behulp van irrigatie. schiereiland Een gebied dat aan drie kanten is omringd door de zee. staat Een gebied met duidelijke grenzen en een bestuur dat eigen baas is (soeverein). stijgingsregen Regen bij de evenaar. Ontstaat door opwarming van de lucht, waardoor die lucht gaat stijgen. Koelt dan af, waardoor het gaat regenen. stroomgebied Het gebied dat afwatert op de hoofdrivier van een stroomstelsel. stroomstelsel Alle waterlopen in een stroomgebied. stuwdam Een dam die in een rivier is gebouwd, bedoeld om water tegen te houden.
tropen Warme luchtstreek bij de evenaar tussen 23½° N.B. en 23½˚ Z.B. tropisch klimaat Warm, vochtig klimaat met een gemiddelde temperatuur die altijd hoger is dan 18 °C. tropisch regenwoud Dicht, ondoordringbaar bos in de warme en vochtige tropen. verzilting Als er te veel zouten in de bodem komen. vestigingskolonie Overzees gebiedsdeel waar Europeanen zich blijvend gingen vestigen. volk Een groep mensen die al eeuwenlang samenwoont en dezelfde cultuur heeft. waterscheiding Grens tussen twee stroomgebieden. wereldhaven Belangrijke haven in de wereldhandel, waar goederen aankomen uit of worden vervoerd naar andere werelddelen. zuigelingensterfte Het aantal kinderen dat in het eerste levensjaar sterft (per duizend levendgeborenen). FIGUUR 22 Petronas Twin Towers in Kuala Lumpur, Maleisië.
FIGUUR 21 Phnom Penh, Cambodja.
2
S T U W A 4 G L E T 5 S E T R 8 T R O P I S O C O H M E S I T D E I L N 13 S G 14 D E L T A L
1
4
WB • W13: een rivier • W14: regiem van de Rijn en de Mekong • W15: het Tonle Sap • W16: de voor- en nadelen van stuwdammen
Kruiswoordpuzzel.
1
3
D A M S J E R
V E R Z I L T I N G
I V I E R 6 I 7 S R I M A A T R U I W G M A 10 11 R E I E M E T E I I 12 R E G E N R I V I E R V I E M E N G D E R I V I E R R
C H 9
K
D E B
Wat moet je leren? LB • wat de kenmerken van de Mekong zijn • waardoor de afvoer van de Mekong sterk wisselt • wat de betekenis is van het meer Tonle Sap • waarom de Mekong voor miljoenen mensen belangrijk is • wat de voor- en nadelen zijn van de aanleg van stuwdammen
E T
Vragen over een tekst uit het lesboek en/of Basisboek
BB • figuur 3.26 • B120 Rivieren Begrippen Lesboek: debiet, delta, gemengde rivier, gletsjerrivier, irrigatie, regiem, stroomgebied, stuwdam, tropisch klimaat, verzilting Basisboek: debiet, regenrivier, regiem, rivier, stroomgebied, stroomstelsel, waterscheiding www.degeo-online.nl
Leeroverzicht
Wat heb je nodig Lesboek
Basisboek
Atlas
Computer
Overige symbolen Vaardigheid
Samenwerking
Basisboek Begrippen van het hoofdstuk
Foto’s met kijkvragen in het werkboek
Projecten Achter in het lesboek staan drie projecten. Daarin ga je een onderzoek doen. Meestal in meerdere lessen. Je kunt ook samenwerken met andere vakken.
Het Basisboek heb je drie jaar nodig. Het is dus ook voor klas 2 en 3. In het Basisboek staat alles wat belangrijk is bij aardrijkskunde. Je vindt er alle begrippen. Maar ook leer je hoe je een kaart maakt. Of hoe een vulkaan werkt. En waarom het zo koud is bij de Noordpool. Bovendien vind je er veel ideeën en informatie voor een werkstuk of een verslag. Het Basisboek is er ook digitaal: De Geopedia. Daar vind je alle Basisboeknummers met animaties en filmpjes.
6
Canada: dichtbij en veraf
Start
Canada:
dichtbij en veraf
1
7
Start
Wonen in Canada ‘Hoi, mijn naam is Desiree van der Westen. Ik ben 12 jaar oud en woon in Canada. Mijn ouders zijn als kind vanuit Nederland naar Canada verhuisd. Ze woonden in de stad Calgary, waar mijn broer Logan (14 jaar) en ik zijn geboren. Ik heb dus Nederlandse roots en ook een Nederlandse achternaam. Mijn moeder heet Froukje, maar noemt zich Kathleen. De Canadezen kunnen haar Nederlandse naam bijna niet uitspreken.’ ‘Op de grote foto zie je Calgary, waar ik tot het einde van de basisschool heb gewoond. Vorig jaar zijn we verhuisd naar een huis buiten de stad. Het ligt aan de rand van een bos, op 75 km afstand van Calgary. Ik ga nu naar school in Cochrane, een stadje dat hier 35 km vandaan ligt. Elke ochtend stap ik rond 8 uur op de schoolbus en een uur later ben ik op school. In het begin moest ik erg wennen; ik miste mijn vriendinnen heel erg. Ook vond ik het saai en eenzaam op het platteland. Maar algauw ontmoette ik nieuwe vriendinnen: in de bus, op school en ook hier in de buurt.’
Desiree van der Westen.
‘Canada is een heel groot land. De provincie waar ik woon, is al vijftien keer groter dan Nederland! Er is hier dus veel meer ruimte. Ook is er veel meer natuur. In het weekend kunnen we gaan wandelen of skiën in de Rocky Mountains. Of gaan paardrijden in de bossen achter ons huis. Onderweg kun je elanden, herten, bevers en stinkdieren tegenkomen. Ook hebben we al twee keer een grizzlybeer gezien. Dat is best eng, want het is een enorm groot beest. Als hij op z’n achterpoten staat, is hij 3 m lang! Een bergleeuw heb ik nog nooit gezien, maar die zijn er soms ook. Ze besluipen hun prooi heel stilletjes van achteren. Je moet hier dus altijd wel goed uitkijken!’
8
Canada: dichtbij en veraf
§
0
1
1 Canada: een groot en leeg land 250
500 km
1 : 50.000.000
ee Noordelijk IJsz
Be a
Baf fin b
ufortzee
hoogteligging (in meters)
i aa
Alaska (V.S.)
0 - 200
Whitehorse Ala sk a
200 - 500 Northwest Territories
way gh Hi
British Columbia Mount Waddington +4.012 m
Gro
Vancouver Victoria
Iqaluit
Nunavut
Lab
Yellowknife Mackenzie Highway Alberta
Mount Robson +3.954 m
500 - 1.000
CANADA
Newfoundland en Labrador
Regina
VERENIGDE
overige St. John's
Québec
Manitoba
Prince Edward Island Charlottetown Winnipeg Tran Québec s-Cana dian Fredericton Halifax Hig Montréal hw Lake Nova ay Scotia Superior Lake he Ottawa Huron isc Lake Lake nt aan Toronto a Ontario e Michigan Kitchener S TAT E N c Hamilton London Windsor Lake Erie
Saskatoon Calgary
hoger dan 3.000 bergtop
Hud sonbaai
Saskatchewan Edmonton
1.000 - 3.000
radorzee
Ontario
(auto)snelweg belangrijke spoorweg grens provincie of territorium Ottawa
hoofdstad
noordpijl
At l O
Yukon Territory Mount Logan +5.959 m
te Ocea n a
IJSLAND
Groenland DEN.
Canada plaatsen minder dan 100.000 inwoners 100.000 - 500.000 inwoners 500.000 - 1 miljoen inwoners meer dan 1 miljoen inwoners
FIGUUR 1
Hoe ziet Canada eruit op foto’s en kaarten? Daarover gaat deze paragraaf. Je ziet waar de meeste mensen wonen en waarom ze daar wonen. En je leert hoe je kaarten moet lezen.
Een groot land Canada
Aardrijkskunde gaat over gebieden. Een gebied (of regio) is een bepaald stuk van het aardoppervlak. Zo’n gebied kan klein zijn, maar ook heel groot, zoals Canada. Dat is na Rusland het grootste FIGUUR 2
land ter wereld. In figuur 1 en 3 zie je kaarten van Canada. Een kaart is een verkleinde tekening van een gebied. Figuur 1 is een overzichtskaart van Canada. Zo’n kaart vertelt je al veel over een gebied. De namen van steden, rivieren, zeeën en bergen staan erop. Ook kun je zien welke wegen en spoorlijnen er zijn. Zo’n beschrijving van plaatsen en gebieden noem je topografie (topo = plaats, grafie = beschrijven).
Moraine Lake in de Rocky Mountains.
§1 0
9
Canada: een groot en leeg land 250
500 km
1 : 50.000.000
IJ s Noordelijke
Bevolkingsdichtheid in Canada aantal inwoners per km2
Groenland DEN.
zee
minder dan 1 1 - 3,5 3,5 - 20
Alaska (V.S.)
20 - 50 50 - 150
met naaldbomen. Nog noordelijker is het zelfs te koud voor boomgroei. Er groeien alleen nog mossen en grassen. Als het nog kouder is, bestaat het landschap uit sneeuw en ijs.
150 of meer plaats met meer dan 1 miljoen inwoners
CANADA
Atlantische Oceaan
Hudson ai ba
Edmonton Vancouver
Calgary
Ottawa
V E R E N I G D E S TAT E N
Montréal
Toronto
FIGUUR 3
Een dunbevolkt land Canada is 240 keer groter dan Neder-
land. Toch wonen er maar 35 miljoen mensen. Dat zijn ongeveer 3,5 inwoners per vierkante kilometer. In Nederland is dat aantal veel hoger: ruim 400. Het aantal inwoners per vierkante kilometer (km2) noem je de bevolkingsdichtheid. De bevolkingsdichtheid in Canada kun je zien in figuur 3. Dat is een thematische kaart: een kaart met een bepaald onder-
werp (thema = onderwerp). De kaart laat zien dat de meeste Canadezen in het zuiden van het land wonen. Het noorden is leeg. De bevolkingsspreiding is dus ongelijk. Je kunt de ongelijke bevolkingsspreiding gemakkelijk verklaren. Verklaren betekent dat je gaat uitleggen hoe iets komt. In dit geval speelt het klimaat een grote rol. In het noorden is het veel te koud. Er groeien alleen dichte bossen
Kaartvaardigheden Om een kaart te begrijpen, moet je kunnen kaartlezen. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de schaal en de noordpijl. De titel vertelt over welk onderwerp en/of gebied de kaart gaat. In dit lesboek staat de titel altijd boven de legenda. In de legenda staat de betekenis van de kleuren en de symbolen op de kaart. Een voorbeeld van symbolen zijn de stippen en de vierkantjes van de steden op de kaart. Zonder legenda kun je zo’n kaart niet lezen. De schaal laat zien hoeveel dat gebied op de kaart is verkleind. Dan staat er bijvoorbeeld: 1 : 200.000 (spreek uit: 1 op 200.000). 1 cm op de kaart is dan in werkelijkheid 200.000 cm. Omgerekend is dat 2.000 m of 2 km. Dus haal vijf nullen van het schaalgetal af en je weet het aantal kilometers. Als je de schaal weet, kun je de afstanden uitrekenen. Op een kaart staat soms een noordpijl. Als er geen noordpijl staat, is de bovenkant van de kaart het noorden.
Susie the bear ‘Afgelopen zomer zaten we op de veranda voor ons huis,’ vertelt Desiree. ‘Plotseling begon ons paard Lilac angstig te brullen en te briesen. Toen we gingen kijken, zagen we een enorme grizzlybeer met twee jongen. Ze hadden de lama van onze buren aangevallen en sleepten het dode dier het bos in. Mijn ouders renden het huis in om een geweer te halen. Ze schoten in de lucht om de beer bang te maken en voor eens en altijd te verjagen. “Dat was Susie,” zei de man van Wildlife Alberta later door de telefoon, “die dwaalt rond in de bossen.” M’n buurman was niet blij; de lama had 1.000 euro gekost. Maar hij zei: “What can ya do, you can’t blame the bear.” We hebben het dode dier weggebracht, diep de bossen in, ver weg van de bewoonde wereld. Daar is het opgegeten door wolven, coyotes, of misschien wel ... door Susie zelf.’ FIGUUR 4
10 §
Canada: dichtbij en veraf
1
2 Inzoomen op Calgary Schaalniveaus
FIGUUR 5
De winkelstraat Stephen Avenue in downtown Calgary.
Calgary is met ruim 1 miljoen inwoners de grootste stad van Alberta. Je gaat onderzoeken hoe die stad eruitziet. Ook maak je een wandeling door de straten van Calgary.
Downtown als middelpunt
Buitenwijken: laagbouw
De skyline van Calgary is al van grote
Buiten het centrum liggen woonwijken
afstand te zien. Sommige wolkenkrabbers zijn meer dan 200 m hoog. Ze staan in het stadscentrum van Calgary, of in het Engels: downtown. Downtown Calgary bestaat uit dicht op elkaar gebouwde kantoren, hotels en winkels. De straten zijn lang en recht. Ze hebben geen namen, maar nummers, te beginnen met nummer 1. De noord-zuid lopende straten heten ‘Street’ en de oost-west lopende straten ‘Avenue’. Zo kun je heel makkelijk de weg vinden. In figuur 8 zie je een kaart van een deel van downtown Calgary. Alle straten en gebouwen staan erop. Zo’n kaart noem je een plattegrond.
met bijna alleen laagbouw. Ze nemen veel ruimte in, doordat de meeste huizen in Calgary vrijstaand zijn. De straten zijn meestal niet recht, maar slingerend. Ook zijn er grote parken, zoals Nose Hill Park. Dat is een natuurpark met graslanden en eeuwenoude indianenpaden (figuur 7). Hoe verder je van het centrum komt, hoe ruimer de wijken zijn opgezet. Een Engelse naam voor een buitenwijk is suburb (voorstad). De buitenwijken beslaan met elkaar een enorme oppervlakte. Het stadsgebied van Calgary is tweeënhalf keer zo groot als Amsterdam! Toch wonen er bijna evenveel inwoners.
Bij aardrijkskunde maakt het veel uit op welke schaal je werkt. Kijk je naar de wereld als geheel of ga je inzoomen? Inzoomen doe je als je de aarde dichterbij haalt. Je gaat dan van een groot gebied, zoals Canada, naar een kleiner gebied, zoals Calgary. Met Google Earth kun je zelfs zover inzoomen dat je de huizen, wegen en auto’s ziet. Uitzoomen is precies het omgekeerde van inzoomen: je gaat van een klein gebied naar een groter gebied. Dan ga je dus steeds verder van de aarde af. Als je helemaal bent uitgezoomd, is alleen nog de stip van Calgary te zien. Zoom je in op een stad als Calgary, dan werk je op lokale schaal (lokaal = plaatselijk). Zoom je uit naar de wereld als geheel, dan werk je op mondiale schaal (mondiaal = wereld). Daartussenin zijn nog drie andere schaalniveaus. Die staan in figuur 6. In figuur 7 zie je de ligging van downtown in Calgary. De cartograaf (= kaartenmaker) heeft veel dingen weggelaten. Alleen de belangrijkste straten en namen staan erop. Dat moet ook wel, want het gebied op de kaart is veel groter dan in figuur 8. Dingen weglaten op de kaart noem je generaliseren.
Schaalniveaus inzoomen
• lokale schaal (plaats) • regionale schaal (streek, provincie, landsdeel) • nationale schaal (land) • continentale schaal (landen, werelddeel)
uitzoomen
FIGUUR 6
• mondiale schaal (wereld)
11
Inzoomen op Calgary
1A
w
e
i ve r
e l Driv oria em M
2
Cr ee k
201
Calgary International Airport
w Bo
Stephen Avenue SW
Centre Street
Olympic Plaza
MacLeod Trail
Ave nue
Glenbow Museum
9th Avenue
Calgary Tower 2
5 km
0
11th Avenue
1 : 350.000
200
400 m
1 : 20.000
12th Avenue
Calgary
Downtown Calgary
downtown
bedrijven, industrie
snelweg
winkelpromenade
+15 Skywalk
woonwijk
park, bos
overige wegen
park
C-train
winkels
water
spoorlijn
water
spoorlijn
figuur 8
huis Desiree
FIGUUR 7
bezienswaardigheden
FIGUUR 8
Desiree in Calgary ‘In Calgary woonden we op 26 Martha’s Haven Place. Ik ging er elke dag lopend naar school. Alleen als het kouder was dan −30 graden, kregen we vrij. Vlak bij huis was ook een park waar je kon honkballen, hockeyen en voetballen. Alles was dus heel dichtbij, ook een grote shopping mall met 150 winkels op een afstand van 5 km. In downtown kwamen we bijna nooit – veel te druk en te duur.’ Nu woont Desiree al een jaar op het platteland. Dat is een groot verschil. Alles is nu ver weg – de school, de winkels en haar vriendinnen uit Calgary. ‘Soms komen ze nog bij ons logeren. Dat is altijd heel leuk. Op een kampvuur roosteren we dan hotdogs en S’mores. Dat zijn crackers met zoete spekjes en chocolade. En we slapen met z’n allen in een blokhut achter in de tuin. Best spannend met al het wild in het bos!’
FIGUUR 9
1st street SE
Macleod Tra il
C-train
fron t
Chinatown 1st Street SW
4th Street SW
6th S treet SW
6th Avenue
2nd Street SW
CALGARY
4th Avenue
Fish Creek Park
Rive r
DOWNTOWN
3rd Street SE
2nd Avenue
er Riv
F i s h C re e k
Me
mo rial Bo Dr i v wR e ive r
Trans-Canadian an Highway
8
2,5
Prince's Island Park
Eau Claire Market 1
El
b ow
Calgary
Trail erfoo t De
1A
Glenmore Reservoir
0
r ve Ri
Rotary Park
R
Trans-Canadian Highway
os
Nose Hill Park
Bo 1
N
Centre Street
W es t
201
7th Street SW
§2
Het huis van Desiree in Calgary.
Het schaalniveau is van belang als je iets wilt verklaren. Kijk je op lokale schaal naar de bevolkingsdichtheid in Calgary, dan zie je grote verschillen tussen de wijken in downtown en de woonwijken eromheen. Dat heeft te maken met verschillen in ruimtegebruik: in de suburbs is er veel laagbouw en staan de huizen meer uit elkaar. Maar kijk je op nationale schaal (nationaal = land), dan is daar niets meer van te zien (figuur 1 op bladzijde 8). Dan gaat het om iets heel anders: de ongelijke bevolkingsspreiding in Canada. Dat heeft alles te maken met het klimaat.
12
1
3 Bronnen: De ligging van Calgary
In welk landschap ligt Calgary? Wat zijn de afstanden naar andere steden? En wat is het verschil tussen afstanden in kilometers en in reistijd? Daarover gaat deze paragraaf.
Landschap rond Calgary
In kaart A zie je de ligging van Calgary in West-Canada. De cirkels geven de afstand in een rechte lijn (hemelsbreed) vanuit Calgary aan, ook wel de absolute afstand genoemd. Kaart B laat de afstanden hemelsbreed en over de weg zien naar verschillende plaatsen in Noord-Amerika. A 750 km
C K R O
Mount Waddington
+3.954 m
+4.012 m
Edmonton 250 km
Jasper Banff Calgary
b Vancouver
Victoria
S T A I N U N M O
Seattle
Gr ote O
CANADA
500 km
Mount Robson
Y
De hoogteligging van Calgary is 1.048 m boven zeeniveau. De stad ligt op de grens van twee landschappen. Oostelijk van de stad ligt er een hoogvlakte: een vlak of zachtgolvend gebied op een hoogte van meer dan 500 m. Oorspronkelijk was het een grasvlakte met lange grassen (prairie), maar nu liggen er akkers en weilanden. Je kunt er heel ver kijken, de horizon is oneindig. Ten westen van de stad is er meer reliëf: hoogteverschillen in het landschap. Er is steeds zicht op de Rocky Mountains. Dat is een hooggebergte: een gebied met toppen hoger dan 1.500 m. In het heuvelige gebied vóór het gebergte zijn er veel bossen, maar ook akkers.
Afstanden vanuit Calgary
ceaan
§
Canada: dichtbij en veraf
Portland
VERENIGDE STATEN
Absolute afstanden vanuit Calgary hoogteligging in meters 0
250
500 km
0
1 : 25.000.000
200
500
1.000
3.000
3.500 m
Groenland Ligging Calgary in Noord-Amerika
B
afstand hemelsbreed in km afstand over de weg in km
Alaska (V.S.) Whitehorse
80
1.6
BRON 1
km
971 km Vancouver 672 km
2.712
4. 01 3k
23 1.9
c O
BRON 2
Los Angeles
te Gro
De absolute afstand tussen twee plaatsen blijft altijd gelijk. Maar de relatieve afstand is voor iedereen anders. De een fietst, de ander gaat met de auto. En als het rustig op de weg is, ben je er sneller dan met files. De relatieve afstand kan ook veranderen in de tijd. In de negentiende eeuw reisden de eerste Europeanen met hun huifkarren over hobbelige zandwegen en steile bergpaden. Nu zijn er goede wegen en bruggen aangelegd. Ook zijn er auto’s, treinen en vliegtuigen. Dat gaat veel sneller.
ea
0
500
an
1.000 km
1 : 80.000.000
BRON 3
St. John’s 4.340 km
Calgary
km
Relatieve afstand: altijd anders
CANADA 2.287 km
km
6.061 km Toronto 3.403 km
m
2.526 km VERENIGDE STATEN
4.789 km
an G olf v c o M e xi
At la n O c t is c h e ea an Miami
§3
13
Bronnen: De ligging van Calgary 0
Cochrane
Y
ver
Banff
K
w
Ri
C
+ 2.998 m
Mount Rundle
20 km
1 : 1.250.000
O
Bo
10
Bow Valley Trail
R
Cascade Mountain
Canmore
Calgary (of: ‘Cowcity’) is nog maar ruim honderd jaar oud. Het was een kleine nederzetting in het ‘wilde westen’ – het gebied waar cowboys hun kuddes op de prairies lieten grazen. Pas na de vondst van aardolie in het begin van de twintigste eeuw groeide de stad snel. Tegenwoordig herinnert alleen de jaarlijkse rodeo aan het wilde westen. Cowboys strijden dan met elkaar wie het best koeien kan vangen of het langst op wilde paarden en stieren kan blijven zitten.
M
+ 2.948 m
Calgary in het ‘wilde westen’
Calgary
100 km O
U
Banff National Park
Trans-Canadian Highway
N
7 uur
128 km
1,5 uur
S I N T A
139 km
Bow Ri ve
r
Afstanden in reistijd Met de auto duurt een reis van Calgary naar Banff anderhalf uur. Op de fiets doe je er veel langer over. Het is een zware fietstocht waarin je bijna 500 m klimt. Je mag blij zijn als je er in zeven uur bent. Dat kan alleen als je goed getraind bent. De afstand in reistijd noem je de relatieve afstand. Relatief wil zeggen: in relatie (verband) met iets anders. Dus in dit geval: met het gebruikte vervoermiddel. BRON 4
Op familiebezoek Canadezen leggen enorme afstanden af. Desiree vertelt: ‘We gaan soms naar familie in de provincie Manitoba. Dat is meer dan twaalf uur rijden. Het landschap onderweg is eentonig: vlak, leeg en kaal. Ze noemen het wel “the gap”: het gat, het grote niets. Ook gaan we soms naar familie op Vancouver Island. De reis door de bergen duurt zo’n twaalf uur en dan nog anderhalf uur met de ferry naar het eiland. Maar dat heb ik er graag voor over. Op zee kun je orka’s en walvissen spotten.’ BRON 5
BRON 7
Gemiddelde temperatuur in De Bilt en Calgary ºC 25 De Bilt
20
Calgary 15 10 5 0 –5 –10
j
f
m
a
m
j
j
a
s
o
n
d
maand
Klimaat van extremen Calgary heeft een droog en zonnig klimaat. ’s Zomers is het warm, overdag zo’n 20 tot 25 °C in juli. Maar ’s winters is het ijzig koud. Temperaturen van 20 tot 30 graden onder nul zijn heel normaal. Gelukkig duurt de extreme kou nooit erg lang. Ongeveer om de 14 dagen waait er een warme wind uit de bergen: de chinook. chinook Dan kan de temperatuur in een paar uur oplopen van −20 °C naar +15 °C! De sneeuw smelt weg en de winterjassen kunnen uit. Even in je T-shirt naar buiten. BRON 6
14 §
1
Canada: dichtbij en veraf
4 Land van immigranten Kolonisatie van Canada De eerste immigranten in Canada waren Europeanen. Vooral de Fransen speelden een belangrijke rol bij de kolonisatie. Dat is het bewoonbaar maken en inrichten van een gebied. De Fransen woonden in het oosten van het land, vooral in Québec. Daar spreekt de meerderheid van de bevolking Frans. Canada is officieel een tweetalig land met bijna een kwart Franstaligen. Het is een jong land. In 1867 verenigden Québec, Ontario, Nova Scotia en New Brunswick zich in de Dominion of Canada. De nieuwe hoofdstad Ottawa lag precies op de grens van de Engelse provincies en de Franse gebieden. In de jaren daarna sloten andere provincies zich aan. Canada bestaat nu uit tien provincies en drie territoria.
FIGUUR 10 Inuit: de oorspronkelijke bewoners van Canada.
Vanuit alle delen van de wereld zijn mensen naar Canada verhuisd. Waar komen ze vandaan en waar wonen ze in Canada?
Immigratie naar Canada Canada is een land van migranten:
1 op de 5 mensen is in het buitenland geboren. Een migrant is iemand die verhuist naar een plek buiten zijn eigen woonplaats. Dat kan in eigen land zijn, maar ook in het buitenland. Als een migrant het land uit gaat, is hij een emigrant. Als hij in een ander land aankomt, is hij een immigrant. De meeste Canadezen zijn óf immigrant, óf afstammeling van immigranten die vanaf de negentiende eeuw naar Canada zijn verhuisd. De oorspronkelijke bewoners – de indianen en de Inuit (spreek uit: ie-nwiet) – vormen nog maar een kleine minderheid: nog geen 5% van de bevolking. Inuit betekent ‘mensen’ of ‘volk’. Ze zijn de bewoners van het kustgebied van de Noordelijke IJszee in Canada, op Groenland en in Rusland. Ze wonen vooral in Nunavut, waar ze meer zelfbestuur hebben gekregen.
A
Immigratie en emigratie x 1.000 mensen
B
Aandeel immigranten in 2010 Ontario
300
British Columbia Alberta
250
Manitoba
200
Québec
150
Yukon Territory Northwest Territories Saskatchewan
100
Nova Scotia New Brunswick Prince Edward Island Newfoundland en Labrador Nunavut
50 0 1970
1980
1990
immigratie
2000
2010 jaar
C
Herkomstgebieden immigranten overig 5% Afrika 3%
5
10
Europa 15%
Europa 54%
Latijns-Amerika 9%
1970
20 25 30 % immigranten
Verenigde Staten 4%
Latijns-Amerika 11% Azië 57%
Verenigde Staten 15%
15
overig 1%
Afrika 12%
Azië 14%
FIGUUR 11
0
emigratie
2010
§4
15
Land van immigranten
North Vancouver Coquitlam
downtown
Vancouver er Rive r ras
F
Surrey Langley
0
5
0
10 km
er Rive r ras
Surrey
Richmond
Langley
a rgi
10 km
Richmond
Burnaby
Geo
5 1 : 850.000
Vancouver er Rive r ras
a rgi
a rgi 0
Langley
Burnaby
Geo
Geo
Surrey
Richmond
Coquitlam
downtown
Straat van
F
Burnaby
Coquitlam
downtown
Straat van
Straat van
Vancouver
North Vancouver
F
North Vancouver
5
10 km
1 : 850.000
1 : 850.000
A Chinezen in Vancouver aandeel in de bevolking:
B Zuid-Aziaten in Vancouver aandeel in de bevolking:
C Nederlanders in Vancouver aandeel in de bevolking:
laag
laag
laag
hoog (meer dan 80%)
hoog (tot 70%)
hoog (tot 13%)
FIGUUR 12
Canada is vanuit het oosten gekoloniseerd. Bij de kolonisatie ging het vooral om de tweehonderd kilometer brede strook langs de grens met de Verenigde Staten. Het noordelijke deel van het land bleef vrijwel onbewoond. Nog altijd is er in de binnenlandse migratie een trek vanuit het oosten naar het westen. Vooral de prairieprovincie Alberta is favoriet, maar ook British Columbia heeft een vestigingsoverschot: er vestigen zich meer mensen dan dat er vertrekken.
Etnische verschillen In de buitenlandse migratie ging
het in het begin vooral om Europeanen. Maar dat is veranderd. Nu komen er vooral mensen uit Azië en andere herkomstgebieden (figuur 11). Door de FIGUUR 13 Chinatown in Vancouver.
grote immigratie verandert de samenstelling van de bevolking in Canada snel. De 6,8 miljoen Canadese immigranten wonen niet gelijk verspreid over het land. Vier provincies zijn heel populair: Ontario, British Columbia, Québec en Alberta. Binnen die gebieden wonen de immigranten vooral in de grote steden. De bewoners uit de verschillende herkomstgebieden wonen vaak bij elkaar in bepaalde wijken. In figuur 12 staat de spreiding van immigranten over de stad Vancouver. Je ziet dat Chinezen in andere buurten wonen dan bijvoorbeeld immigranten van Nederlandse afkomst. Er is zelfs een wijk in Richmond met meer dan 80% Chinezen. Een wijk met veel bewoners uit een bepaalde bevolkingsgroep, noem je een etnische wijk (etno = volk).
De roots van Desiree Desiree is in Canada geboren, maar haar (groot)ouders zijn ‘echte’ immigranten. Ze vertelt over haar opa en oma van haar moeders kant. ‘Mijn opa zag als klein jongetje de intocht van de Canadese soldaten bij de bevrijding van Nederland. Dat maakte een enorme indruk op hem. “Als ik later groot ben, ga ik naar Canada,” zei hij, “ik wil in het Canadese leger.” And he did! Met alleen wat kleingeld op zak vertrok hij met de boot naar Canada, alles achterlatend. Eerst werkte hij een paar jaar op ranches tot hij een baan in het leger kreeg. Via bases in Europa en de Verenigde Staten kwam hij in Calgary terecht. Mijn oma is van Ierse afkomst. Zij is opgegroeid op een ranch in de buurt van Edmonton, in een immigrantengezin met acht kinderen. In die tijd mocht je een stuk land houden, als je erin slaagde binnen twee jaar tijd alle bomen te kappen en er een akker aan te leggen. Dat is gelukt, maar ze zegt er altijd bij: “I tell you, it was a hard life.”’
16
1
Canada: dichtbij en veraf
§
5 Canada in de atlas
In deze paragraaf leer je hoe je een atlas kunt gebruiken. Je oefent met het opzoeken van kaarten. Ook leer je hoe je plaatsen en landen kunt vinden in de atlas.
150°
120°
90°
60°
30°
114° W.L.
0°
30°
60°
60°
e
k l ij
ha
on lf r
d
Noordpool 90° N.B. 60° N.B.
51° N.B.
Calgary
Tokyo Hongkong
evenaar
Rio de Janeiro
30°
0 60°
150°
120°
90°
60°
30°
0°
30°
60°
30°
8.000 km 60°
90°
120°
150°
180°
FIGUUR 14
(= Z.B.). Calgary ligt bijvoorbeeld op 51° N.B. Als een plaats dicht bij de evenaar ligt, dan zeg je: die plaats ligt op lage breedte (minder dan 30°). Een ver van de evenaar gelegen plaats ligt op hoge breedte (meer dan 60°). Lengte De aarde kun je ook indelen met behulp van lengtegraden. Op elke lengtegraad kun je een halve cirkel trekken, de meridiaan. Dat zijn lijnen die van pool naar pool lopen. De 0 staat bij de lijn die over Greenwich (bij Londen) loopt. Dat is de nulmeridiaan. Noordpool
60° O.L. 30° W.L.
30° O.L.
0°
we ste lijk halfr ond
Zuidpool
Geografische lengte
n
NG LE
id i
aan
TE
jk oosteli d h a l f ro n
ER
m
ul
W
30° Z.B.
er
TER LEN GTE
0° evenaar
ST
DTE
Met de lengtegraden meet je hoe ver een plaats van de nulmeridiaan ligt. Dat is de lengteligging van zo’n plaats. De plaatsen ten oosten van die lijn liggen op oosterlengte (O.L.) en ten westen van die lijn liggen ze op westerlengte (W.L.). In beide richtingen zijn er 180 meridianen. Calgary ligt bijvoorbeeld op 114° W.L. Je kunt nu precies zeggen waar Calgary ligt. De coördinaten op aarde zijn: 51° N.B. en 114° W.L.
Tijdzones Als jij tussen de middag je boterhammen opeet, zitten mensen in Canada net aan hun ontbijt, terwijl Australiërs alweer FIGUUR 16 Een andere tijdzone.
ES
FIGUUR 15
4.000 1 : 350.000.000
Plaatsbepaling Calgary en Jakarta
150° W.L.
no zuide lijk halfron d
Geografische breedte
Sydney
Kaapstad
60° W.L.
90° Z.B. Zuidpool
evenaar
Jakarta
6° Z.B.
30° N.B.
ZU IDE RBR EED TE
30°
Dubai
90° W.L.
NO OR DER BRE E
180°
New York
120° W.L.
or
d
op aarde ligt, moet je kijken naar de absolute ligging. Daarvoor heb je twee dingen nodig: de breedte en de lengte van die stad. Breedte De aarde is een bol met in het midden de evenaar. De evenaar verdeelt de aardbol in twee helften: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. In het uiterste noorden ligt de Noordpool, in het uiterste zuiden de Zuidpool. De twee halfronden kun je indelen in breedtegraden. Bij de evenaar staat een 0. Bij de twee polen staat 90. Op elke breedtegraad kun je een cirkel trekken, de breedtecirkel (of parallel). Al die cirkels lopen evenwijdig (= parallel) aan de evenaar. Met de breedtegraden kun je precies meten hoe ver een plaats van de evenaar ligt. Dat is de breedteligging van zo’n plaats. Op het noordelijk halfrond spreek je van noorderbreedte (= N.B.). Op het zuidelijk halfrond van zuiderbreedte
150°
60°
Mexico-stad
Als je precies wilt weten waar Calgary
120°
106° O.L.
Amsterdam
30°
Ligging van Calgary op aarde
90°
Murmansk
Reykjavík
OO
§5
17
Canada in de atlas
80
°
Noordpool
.L. °W 1 80
°
80 20 °
W.L .
°
70
Groenland
70
°
No ord poo Alaska lcirkel 66½ ° 60°
°
60
°
50
CANADA 50°
Calgary Vancouver 40°
0
750
1.500 km
1 : 110.000.000 30°
FIGUUR 17 Nederzetting aan bevroren zeewater in Nunavut, vlak bij de Baffinbaai.
bijna naar bed gaan. Die verschillen in tijd hebben te maken met de zon, die altijd maar één helft van de aardbol verlicht. Op de verlichte helft van de bol is het dag, op de donkere helft nacht. Door de draaiing van de aarde in 24 uur kent elk deel van de aarde verschil tussen dag en nacht. De wereld is ingedeeld in 24 tijdzones van één uur. Elke tijdzone komt overeen met vijftien meridianen. De tijd op de nulmeridiaan noem je GMT (Greenwich Mean Time), bijvoorbeeld 12.00 GMT. Dat is de centrale tijd op aarde. In de tijdzones ten westen ervan is het vroeger en ten oosten later. In Calgary is het bijvoorbeeld − 7 uur, in Sydney + 11 uur.
Hoe gebruik je de atlas? Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. Op school gebruik je meestal de Grote Bosatlas. Bij het werken met de atlas zijn vier onderdelen heel belangrijk. Bladwijzer Als je snel een kaart wilt zoeken, is een bladwijzer handig. Die vind je achter in de atlas, aan de binnenkant van de kaft. Het is een kaart met vakken waarin de nummers van de kaartbladen staan. De bladwijzer gebruik je als je al ongeveer weet waar een plaats of gebied ligt. Algemene inhoud Kaarten kun je ook zoeken met de inhoud. De inhoud staat voor in de atlas. Daarin staan de nummers en de titels
FIGUUR 19 Barre kou in de stad Yellowknife.
Toronto
Montréal
40°
V.S.
Breedte- en lengteligging Canada
30°
FIGUUR 18
van alle atlaskaarten. Ze zijn ingedeeld in gebieden: Nederland, Europa, Azië, enzovoort. Register Achter in de atlas vind je het register van topografische namen. Dat is een alfabetische lijst van alle plaatsen, rivieren en bergen in de atlas. Achter elke naam staat eerst de bladzijde van de kaart en daarachter het kaartvak. Bijvoorbeeld: Calgary 186-187 I4. Dat betekent dat je Calgary kunt vinden op kaartblad 186187 in kaartvak I4. Het register gebruik je als je geen idee hebt waar een plaats of een gebied ligt. Heel handig is ook het trefwoordenregister achter in de atlas. Dat is een lijst met onderwerpen. Bij elk onderwerp staat welke kaarten in de atlas daarover gaan. Legenda Alle kaarten in de atlas hebben een legenda. Die staat er vaak direct bij. Maar soms is die legenda niet volledig. Dan moet je voor in de atlas kijken. Daar staan legenda’s voor verschillende soorten kaarten, bijvoorbeeld van alle overzichtskaarten en van de thematische kaarten in de atlas.
18
Canada: dichtbij en veraf
Zoom in Route naar school Overal in Canada kom je ze tegen, de gele schoolbussen. Ze halen leerlingen op uit het dunbevolkte platteland. Desiree reist ook elke dag met de big yellow bus, samen met tien andere leerlingen. Ze vertelt: ‘Ik vind het altijd heel gezellig in de bus. Even bijpraten, nog wat huiswerk maken, of gewoon, langzaam wakker worden. De busreis duurt bijna een uur. Als er veel sneeuw is gevallen, zijn we veel langer onderweg. De wegen zijn dan slecht begaanbaar, of de bus wil niet meer starten. Ook moeten we soms omrijden om andere leerlingen op te halen, bijvoorbeeld als er een bus is uitgevallen, of in een greppel is gereden. Als je elke dag met zo’n klein groepje in de bus zit, leer je elkaar goed kennen. We maken veel lol met elkaar. Ook de buschauffeur is heel grappig. Het is bijna jammer als het weer vakantie is!’
Busroute van huis naar school bebouwing
574
Township Road 283A
bos
huis van Desiree
water hoofdweg overige wegen spoor busroute kaart Busroute in Cochrane
22
Cochrane Lake
567
766
Horse Creek Road
w
Riv
er
Cochrane 0
3 1 : 375.000
BRON 9 BRON 8
6 km
Cochrane Highschool Bow Valley Trail
1A
1A
Bo
1
19
Anders actief | Zoom in Route naar school
0
Busroute in Cochrane
250
500 m
1 : 25.000
bebouwing
int Sunset Po
bos water
Suns et
hoofdweg overige wegen
Drive
22
spoorlijn
Qu i
gl
ey
w
ve
r
BRON 10
Cochrane Highschool
Chiniki Drive
Drive Bow Va
COCHRANE Ra il w ay
Ri
ad Ro ra
er
D Va lle y Tr ai l
w Glenbo
D r i ve 22
Bo
Ch ino ok
Bo w
gal Road Dou Mc
Su n t
N
W
e riv
e 4 t h Avenu
1A
busroute
1s
Str ee
tS tre et
tW
lley Trail
20
Canada: dichtbij en veraf
Keuzemenu A Isla Bonita De stranden zijn er prachtig. De zee is helderblauw. Je kunt gaan diepzeeduiken, maar je kunt ook met een scooter het eiland rondrijden. Welk eiland zou dit zijn? Je gaat het zelf tekenen! BRON 11
Isla Bonita, het eiland van je dromen Isla Bonita ligt in de Stille Zuidzee. Het eiland is van de oostpunt naar de westpunt ongeveer 20 km. Van noord naar zuid is het op z’n breedst 15 km, maar er zijn ook smallere stukken.
Aan de zuidkust liggen brede palmstranden. In het zuiden ligt alleen een vakantiepark: Palmdorp. Het vakantiepark ligt tussen de akkers en de weilanden in de vlakke kuststrook.
Aan de noordkant is het eiland erg rotsachtig.
Vanaf Palmdorp lopen twee wegen: één gaat langs het strand naar de vuurtoren op de oostpunt van het eiland. De andere gaat door het akkergebied richting de Fugo. De weg gaat tegen de vulkaanhelling omhoog en eindigt bij het kratermeer.
In het oosten, op een paar kilometer van de kust, ligt de vulkaan Fugo. De vulkaan is 2.000 m hoog. De krater is volgelopen met water, zodat je bovenin een groot kratermeer kunt zien. Aan de voet van de Fugo liggen uitgestrekte bossen. In de bossen is een wildreservaat waar tijgers leven.
B Plattegrond van je slaapkamer In dit menu teken je een plattegrond van je slaapkamer. Wat is de lengte en de breedte van je kamer? En waar is de deur en het raam (of de ramen)? Dat ga je precies meten en op schaal tekenen. Ook laat je zien hoe je kamer is ingericht, dus waar je bed, bureau en andere dingen staan.
Aan de westkant liggen een paar kleine dorpjes.
C Afstanden op school Op school loop je soms honderden meters tussen de klaslokalen van aardrijkskunde, Nederlands, Engels en andere vakken. Ook ga je in de pauze naar de aula, of naar het sportveld voor de gymles. Wat is de afstand die je op een schooldag aflegt? Dat reken je uit in dit menu met behulp van de schoolplattegrond.
1
21
Anders actief | Keuzemenu
D De weg vinden met routeplanners Hoe reis je van oost naar west door Canada? En hoe lang doe je over die reis? Dat ga je uitzoeken met behulp van routeplanners op internet. Als je wilt, kun je zelf ook routes in Nederland of in andere landen uitstippelen.
BRON 12
E Australië op kaarten en foto’s In dit menu maak je kennis met Australië. Je bekijkt kaarten en foto’s van het land en vult de puzzel in. A
BRON 13
B
22
Canada: dichtbij en veraf
1
Finish Wat moet je kennen? absolute afstand De afstand die je meet langs een rechte lijn (hemelsbreed). absolute ligging De coÜrdinaten van een plaats (N.B./Z.B. en W.L./O.L.). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. binnenlandse migratie Migratie binnen het eigen land. breedtecirkel Cirkel die plaatsen van gelijke breedteligging verbindt. Ander woord: parallel. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. buitenlandse migratie Migratie uit en naar het buitenland. cartograaf Kaartenmaker. emigratie/emigrant Een land verlaten om ergens anders te gaan wonen. Als je dat doet, ben je een emigrant. etnische wijk Een wijk met veel bewoners uit een bepaalde bevolkingsgroep. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. gebied Een klein of groot stuk van het aardoppervlak. Ander woord: regio. generaliseren Dingen weglaten bij het maken van een kaart. hoge breedte De ligging van een plaats ver van de evenaar (meer dan 60°). hooggebergte Gebied met bergen die hoger zijn dan 1.500 m. hoogteligging De ligging van een gebied in meters onder of boven zeeniveau. hoogvlakte Vlak of zachtgolvend gebied dat meer dan 500 m hoog ligt.
immigratie/immigrant Een land binnenkomen om er te gaan wonen. Als je dat doet, ben je een immigrant. inzoomen De aarde dichterbij halen; het verkleinen van een gebied (van een groot gebied naar een kleiner gebied). kaart Een verkleinde tekening van een gebied. kaartlezen Begrijpen wat op een kaart staat. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. kolonisatie Het bewoonbaar maken en inrichten van een gebied. lage breedte De ligging van een plaats dicht bij de evenaar (minder dan 30°). legenda Uitleg van de betekenis van de kleuren en de symbolen op een kaart. FIGUUR 20
Finish
lengteligging De afstand van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan Cirkel die plaatsen van gelijke lengteligging verbindt. migratie/migrant Het verhuizen naar een plek buiten de eigen woonplaats. Als je dat doet, ben je een migrant. noordelijk halfrond De bovenste helft van de aardbol. noorderbreedte Breedteligging op het noordelijk halfrond. Noorderbreedte wordt afgekort als N.B. Noordpool De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan De lengtecirkel die over Greenwich (bij Londen) loopt. oosterlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten oosten ervan. Oosterlengte wordt afgekort als O.L. overzichtskaart Kaart met een overzicht van de topografie in een bepaald gebied: steden, rivieren, zeeën, bergen, wegen en spoorlijnen. Zie ook topografie.
23
parallel Zie breedtecirkel. plattegrond Een kaart van een wijk, een dorp of een stad met alle straten en huizenblokken erop. prairie Een grasvlakte met lange grassen (in Noord-Amerika). regio Zie gebied. relatieve afstand De afstand die je meet in reistijd. reliëf Hoogteverschillen in het landschap. schaal Geeft aan hoeveel een gebied op een kaart is verkleind. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. suburb Ruim opgezette buitenwijk (of voorstad) met veel vrijstaande huizen en tuinen, afgewisseld met parken. thematische kaart Kaart die over één onderwerp gaat. Bijvoorbeeld het klimaat of de bevolkingsdichtheid. tijdzone Een gebied op aarde met dezelfde tijd. Elke tijdzone komt overeen met vijftien meridianen. topografie Beschrijving van plaatsen of gebieden (steden, rivieren, zeeën, bergen, enzovoort). uitzoomen Steeds verder weg van de aarde. Het vergroten van een gebied (van een klein gebied naar een groter gebied). vestigingsoverschot Er vestigen zich meer mensen dan dat er vertrekken. voorstad Zie suburb. westerlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten westen ervan. Westerlengte wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond De onderste helft van de aardbol. zuiderbreedte Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Zuiderbreedte wordt afgekort als Z.B. Zuidpool De zuidelijkste plek op aarde.