Feniks onderbouw | 2 havo - Leerboek by ThiemeMeulenhoff

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

LEERBOEK 2 HAVO

Geschiedenis voor de onderbouw van havo en vwo

Leerboek 2 HAVO Naam

Beeld op het omslag

Klas In het maritiem museum in Greenwich, GrootBrittannië, wordt dit bijzondere instrument uit 1569 zorgvuldig bewaard. Het is een astronomisch compendium, gemaakt door Humfrey Cole, die in zijn tijd – de 16e eeuw – een van de beste makers van wetenschappelijke instrumenten in Engeland was. Dit compendium kun je vergelijken met een computertje of een Zwitsers zakmes. Het is van alles in één: een kompas, een kalender en een geometrisch vierkant, waarmee je van alles kon berekenen, zoals eb en vloed, maanstanden en de hoogte van een gebouw. Zonder dit soort slimme uitvindingen waren de grote zeereizen uit de Tijd van ontdekkers en hervormers misschien wel nooit zo goed ‘gelukt’. Er wordt beweerd dat de wijzerplaat van het compendium van de legendarische Sir Francis Drake was. Ontdek meer over Sir Francis Drake:

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

9 789006 860122

3677_TM_FENIKS_Leerboek_omslagen_DRUK.indd 1,3

26/02/20 12:05

FEN_e3_2HV_LB.indb 1

25/02/20 14:50

Geschiedenis voor de onderbouw Leerboek 2 havo

Auteurs

Frouke Schrijver Frank Tang

Idzard van Manen Anjo Roos

Cor van der Heijden Jos Venner

Eindredactie

Edith van Gameren

FEN_e3_2HV_LB.indb 1

25/02/20 14:50

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt.

Inhoud

Zo werk je met Feniks 4

TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl

1 Varen voorbij de horizon 6

ISBN 978 90 06 86012 2 3e druk, 1e oplage, 2020 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2020 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd. Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

3000 v. Chr.

FEN_e3_2HV_LB.indb 2

1.1 Oriëntatie Een nieuwe wereld gaat open 6 1.2 Op ontdekkingsreis 9 1.3 Het Portugese handelsrijk 12 1.4 Spanje verovert Amerika 14 1.5 De Nieuwe Wereld 17 1.6 Europa en de wereld 20 1.7 De expedities van Zheng He 22 1.8 Afsluiting 25 1.9 Keuzestof 27 TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS

2 De Opstand 30 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

Oriëntatie Tachtig jaar oorlog 30 Onrust in de Kerk 32 Onrust in de Nederlanden 35 De Opstand breekt uit 37 De breuk wordt definitief 40 De Republiek ontstaat 43 Het Osmaanse Rijk van Süleyman de Grote 45 Afsluiting 48 Keuzestof 50

voor Christus

na Christus

25/02/20 14:50

TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN

3 De Republiek in de Gouden Eeuw 52 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9

Oriëntatie Een tijd van voorspoed 52 Amsterdam stapelmarkt van de wereld 54 De Oost en de VOC 58 De WIC en Suriname 62 Geloof, tolerantie en onderzoek 66 Het goed hebben en goed doen 69 Blanke slaven in Barbarije 72 Afsluiting 75 Keuzestof 77 TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN

TIJD VAN BURGERS EN STOOMMACHINES

5 Fabrikanten en arbeiders 108 5.1 Oriëntatie Ellen Hootton en haar treurig lot 108 5.2 Grote veranderingen in Engeland 110 5.3 De fabriek met stoomkracht 115 5.4 Voor een handvol stuivers 118 5.5 Fabrikanten en politici zoeken het buiten Europa 122 5.6 De machtsstrijd tussen fabrikanten en arbeiders 126 5.7 Australië, een strafkolonie 130 5.8 Afsluiting 134 5.9 Keuzestof 137

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES

TIJD VAN REGENTEN EN VORSTEN

4 Verlichting en Revolutie 80 4.1 Oriëntatie Burgers in opstand 80 4.2 Lodewijk XIV, een absoluut heerser 82 4.3 Kritiek en idealen: De Verlichting 87 4.4 Het oude regime 90 4.5 De Franse Revolutie 93 4.6 Een buitenstaander grijpt de macht: Keizer Napoleon 97 4.7 Op zoek naar de vrijheid in Zuid-Amerika: Simón Bolívar 99 4.8 Afsluiting 102 4.9 Keuzestof 104

TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES TIJD VAN BURGERS EN STOOMMACHINES

6 Land of Hope and Despair 140 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9

Oriëntatie Een maaltijd uit dankbaarheid 140 Kolonisten vertrekken naar Amerika 142 Indianen en kolonisten 145 Onafhankelijkheid 148 Burgeroorlog 151 Economische grootmacht 154 Japan wordt imperialistisch 158 Afsluiting 162 Keuzestof 164

Vaardigheden 166 Begrippen 168 Illustratieverantwoording 173

500

FEN_e3_2HV_LB.indb 3

1000

1500

1600

1700

1800

1900

2000

25/02/20 14:50

Zo werk je met Feniks

Zo werk je met Feniks Je gaat werken met de geschiedenismethode Feniks, die bestaat uit een leerboek en een werkboek. De methode is een learnline methode. Dat betekent dat de methode ook een digitaal deel heeft. De digitale versie van een aantal opdrachten bevatten daarvoor filmpjes, geluidsfragmenten of bepaalde interactieve elementen.

Leerboek 2 De Opstand – 2.1 Oriëntatie

2 De Opstand – 2.1 Oriëntatie

2 De Opstand

Elk hoofdstuk begint met een oriëntatie-paragraaf. Je maakt hierin kennis met het tijdvak. Aan het begin van elke paragraaf vind je de leerdoelen. Dit zijn de vragen waar de paragraaf antwoord op geeft. Schuingedrukte teksten zijn verhaaltjes waarmee de sfeer van die tijd wordt opgeroepen. Hierdoor kun je een betere voorstelling maken van die tijd. Deze hoef je voor je toets niet te leren.

Onrust in de kerk Tegen het einde van de Middeleeuwen was er steeds meer kritiek gekomen op de katholieke kerk. Veel mensen vonden dat de paus, de bisschoppen, de priesters en monniken niet leefden op een manier die paste bij hun status van geestelijke. Ook waren mensen het niet eens met sommige ideeën van de kerk. Die kritiek werd versterkt door geleerden die de boeken van klassieke schrijvers en filosofen bestudeerden. Ze lazen niet alleen Griekse en Romeinse schrijvers, maar ook de Bijbel en de boeken van de kerkvaders. Zo kwamen ze tot de conclusie dat veel ideeën en gebruiken binnen de kerk niet hoorden bij het oorspronkelijke christendom, maar er in de Middeleeuwen ‘bij waren verzonnen’. Uiteindelijk leidde de kritiek tot een splitsing binnen de kerk. Een deel van de mensen bleef trouw aan het katholieke geloof, een ander deel ging het nieuwe protestante geloof aanhangen.

2.1 Oriëntatie Tachtig jaar oorlog • Hoe ontstond er tussen circa 1550 en 1650 een Nederlandse staat?

Onrust in de politiek In de Nederlanden zorgden de discussies over het geloof voor veel onrust. Tegelijkertijd bestond er veel ontevredenheid over het bestuur. In die tijd werden de Nederlanden geregeerd door de machtige familie van de Habsburgers, die ook over Spanje heerste. Edelen en burgers van steden vonden dat de Spaanse koning en zijn raadgevers te veel macht probeerden te krijgen. Ze waren bang hun eigen invloed te verliezen. De onrust werd zo groot dat er een opstand uitbrak.

Bron 1

Soldaten plunderen een boerderij. Geschilderd door Sebastiaen Vrancx omstreeks 1620.

Vergadering van de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de Ridderzaal op het Haagse Binnenhof. In de Staten-Generaal kwamen vertegenwoordigers van alle provincies bij elkaar. Schilderij door Bartholomeus van Bassen en Anthonie Palamedesz., rond 1651.

Bron 2

Chaos en paniek Soldaten zijn met geweld een boerderij binnengedrongen, grijpen alles van enige waarde of wat ze kunnen opeten. Ze slaan woest om zich heen en bedreigen en mishandelen de inwoners als die niet snel genoeg hun spullen willen afgeven. Een man ligt al gewond op de grond. Een andere man vecht voor zijn leven, terwijl twee vrouwen de soldaat die hem wil neersteken proberen tegen te houden. Het is een en al chaos en paniek. Taferelen als deze moeten zich in de tijd tussen 1568 en 1648 in de Nederlanden vaak hebben afgespeeld. Het was de tijd van de Opstand oftewel: de Tachtigjarige Oorlog.

3000 v. Chr.

voor Christus

Bron 3

De Ridderzaal nu: koning Willem-Alexander leest de troonrede voor op Prinsjesdag 2018.

TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS (1500-1600)

1000

500

na Christus

1500

1600

1700

1800

1900

2000

2 De Opstand – 2.4 De Opstand breekt uit

In elke paragraaf staan tekstbronnen en beeldbronnen. Elke bron heeft een nummer. In het werkboek vind je opdrachten over deze bronnen. Ook bronnen zijn geen leerteksten. De ‘gewone’ tekst is de tekst die je moet leren. Sommige paragrafen hebben een kadertekst over de historische vaardigheden of over staatsinrichting. Die moet je ook leren voor de toets. Met de tijdbalk kun je je oriënteren in de tijd.

MOTIEVEN Bij historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen zijn mensen betrokken die eraan deelnemen vanuit eigen motieven, beweegredenen. Het onderzoeken en herkennen van deze motieven geeft inzicht in de redenen waarom mensen doen wat ze doen. Dat helpt ook bij het beoordelen van de bronnen die mensen achterlaten. Mensen hadden bijvoorbeeld verschillende

motieven om te protesteren tegen het Bloedplakkaat, de strenge wet tegen ketters van Karel V. Sommige mensen hadden zelf protestantse ideeën, anderen hadden gewoon medelijden met de slachtoffers van de inquisitie. Bestuurders en edelen vonden dat de strenge straffen te veel onrust veroorzaakten. Hun motief om te protesteren was dat zij het land bestuurbaar wilden houden.

De komst van Alva

Bron 14

Margaretha gaf de stadhouders opdracht in hun gewesten een einde te maken aan de Beeldenstorm. Sommige stadhouders pakten de beeldenstormers hard aan, maar anderen gingen voorzichtiger te werk. Willem van Oranje, die stadhouder was in Holland, Zeeland en Utrecht, stond in sommige steden toe dat de protestanten een paar kerken kregen. Dat ging Margaretha veel te ver. Toen zij bijgekomen was van de schrik, begon ze de beeldenstormers aan te pakken. Ze schreef Filips dat alles weer onder controle was. Filips had echter besloten dat er een harde aanpak nodig was. Hij stuurde zijn beste generaal om een einde te maken aan de onrust. Vanuit Noord-Italië ging de hertog van Alva met een groot leger op weg naar de Nederlanden. Willem van Oranje wachtte samen met veel andere edelen en protestanten de komst van Alva niet af, maar vluchtte het land uit. In augustus kwam Alva met zijn leger aan in Brussel. Hij nam Margaretha’s taken als landvoogd over. Hij stelde de Raad van Beroerten in: een speciale rechtbank die de daders van de Beeldenstorm moest straffen. Alva wist de orde te herstellen, maar vanwege zijn harde optreden was hij bij veel mensen gehaat.

Beeldenstormers aan het werk. Prent van Frans Hogenberg, 1566-1570.

De Beeldenstorm Nadat Margaretha had beloofd de inquisitie voorlopig te matigen, kregen de protestanten meer moed. Tot dan hadden ze hun kerkdiensten in het geheim moeten houden. Nu kwamen ze openlijk samen. Omdat ze geen kerkgebouwen hadden, deden ze dat in de openlucht, buiten de stadsmuren. Sommige predikanten riepen tijdens zulke hagenpreken de aanwezige mensen op katholieke kerken over te nemen. Die kerken stonden vol met beelden van heiligen. Volgens de predikanten leek dat veel op afgoderij: het aanbidden van andere goden. Om de kerken voor hun eigen diensten te kunnen gebruiken moesten de beelden worden verwijderd, samen met alle andere voorwerpen die volgens de protestanten overbodig waren in een kerk. Zo brak in de zomer van 1566 de Beeldenstorm uit. Vanuit Vlaanderen verspreidde die zich in korte tijd over de hele Nederlanden.

Bron 16

aan diggelen in de kelders. Men zag arme nonnen vermomd hun kloosters ontvluchten. Sommigen moesten zich half ontkleed in de woningen van hun familie of vrienden in veiligheid brengen. Priesters en monniken renden alle kanten op om te ontkomen aan de klauwen van de hervormde oproerkraaiers, die de hele nacht doorgingen met hun goddeloze daden. Met fakkels in de hand trokken ze van kerk naar kerk.

Een koukleumende hertog Ik logeer nu in het paleis van Uwe Majesteit, omdat ik hier alle bestuursraden in de buurt heb. De Raad van Beroerten is gevestigd op de bovenverdieping. Zo kan ik bij de vergaderingen aanwezig zijn. Ik ga naar boven via de trap van het verwarmde kamertje, waar ik nu zit te schrijven met een flinke stapel hout in de kachel. Maar het is niet genoeg. Vanwege Uwe Majesteit neem ik geen rust, ondanks de kou. Ik verwachtte al geen vorst meer, omdat het zulk zacht weer was. Maar vijf dagen geleden begon het te vriezen.

Naar: Pontus Payen, Memoires, tussen 1581 en 1609.

Naar: een brief van Alva aan Filips II, 20 januari 1568.

Bron 15

Een verslag van een katholiek over de Beeldenstorm in Antwerpen De altaren werden vernield en de graftomben van vorsten, ridders en edellieden kapotgeslagen. De prachtige perkamenten boeken met hun rijke illustraties werden verscheurd. De overvloedige voorraden van de geestelijken werden geplunderd en opgevreten. De vaten wijn en bier die ze niet ter plekke konden opdrinken of meenemen sloegen de ketters barbaars

1567 1568

Alva arriveert in de Nederlanden Smeekschrift en beeldenstorm

1520

1540

Willem van Oranje begint de oorlog tegen Alva 1572

1566

1560

Bron 17 In 1571 liet Alva in Antwerpen dit standbeeld van zichzelf oprichten. De figuren onder zijn voeten stellen ketterij en rebellie voor. Prent door Philips Galle, tussen 1571 en 1600.

Den Briel wordt ingenomen door de watergeuzen

1580

1600

1620

1 Varen voorbij de horizon – 1.7 De expedities van Zheng He

1.7 De expedities van Zheng He

De paragraaf Wereldgeschiedenis gaat over een ander deel van wereld, in de tijd waar het hoofdstuk over gaat.

W E R E L DGE S C HI E D E N I S • Hoe ontwikkelde de overzeese handel zich in China in de 15e en 16e eeuw?

De vloot van Zheng He

1 Varen voorbij de horizon – 1.8 Afsluiting

Aan het begin van de 15e eeuw stuurde de Chinese keizer Yongle zijn admiraal Zheng He op een expeditie over zee. Met een gigantische vloot van honderden schepen verkende Zheng He in zeven reizen de Stille en Indische Oceaan en bereikte onder andere Taiwan, de Perzische golf en Afrika. De keizer wilde hiermee de handel in de Indische Oceaan controleren, piraterij tegengaan, buitenlandse vorsten imponeren en het ‘tribuutstelsel’ uitbreiden. In dit handelssysteem wisselden buitenlandse heersers (verplicht) geschenken uit met de keizer en erkenden ze hem als hun meerdere. Dat werkte goed. Als Zheng He met zijn imposante schepen bij een buitenlandse vorst aankwam, bood hij zijde, porselein en andere luxegoederen aan en kreeg exotische nieuwigheden als ivoor, kamelen, struisvogels en zebra’s ervoor terug. Ook nam Zheng He onder dwang gezanten mee terug uit meer dan dertig overzeese koninkrijken. Door deze expedities bloeide de zeehandel tussen keizerlijk China en veraf gelegen gebieden.

1.8 Afsluiting

FEN_E3_2HV_LB_H01_039.pdf 1 11/5/2019 10:55:11 AM

KENMERKENDE ASPECTEN

•

Het begin van de Europese expansie in overzeese gebieden. Op zoek naar specerijen en natuurlijke hulpbronnen verkenden de Portugezen als eersten de kusten van Afrika en vonden zo een zeeroute naar India. De Spanjaarden ontdekten Amerika, waar ze kolonies stichtten. Deze ontdekkingen waren het begin van een uitwisseling van goederen en personen tussen Europa en andere werelddelen.

In de afsluiting staan alle belangrijke gebeurtenissen, begrippen en kenmerkende aspecten van het hoofdstuk bij elkaar.

1480

1490 1492 1494

Columbus ontdekt Amerika Verdrag van Tordesillas

1498

Vasco da Gama ontdekt zeeroute naar India

1519

Karel V keizer Duitse keizerrijk

1500

LEERDOELEN

2 3 4 5 6

7 8

Bron 26

Je kunt beschrijven hoe de Europese maatschappij veranderde door de ontdekking van Amerika en de vestiging van een handelsrijk in Azië. Je kunt uitleggen waarom Europeanen nieuwe handelsroutes overzee zochten. Je kunt beschrijven hoe de Portugezen een winstgevend handelsrijk stichtten. Je kunt uitleggen hoe Spanje Amerika in bezit nam. Je kunt beschrijven hoe Spanje de maatschappij in Amerika veranderde. Je kunt uitleggen welke gevolgen de ontdekking van Amerika en de handelscontacten in Azië hadden voor Europa en het wereldbeeld van de Europeanen. Je weet hoe de overzeese handel zich ontwikkelde in China, in de 15e en 16e eeuw. Je kunt verandering en continuïteit herkennen in de geschiedenis.

1510

1520

1530

1540

1500 - 1600

Tijd van ontdekkers en hervormers

1550

1560

Feestelijke opening van de replica van het schip van Zheng He (1371-1435) in Nanjing in 2006.

1405

eerste reis Zheng He 1431-1433

1400

Chinese privehandel overzee weer toegestaan

laatste reis Zheng He

1450

1500

1550

1570

1567

1600

1580

20 1590

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 4

25/02/20 14:50

Zo werk je met Feniks

2 De Opstand – 2.9 Keuzestof

Na de afsluiting volgt nog een paragraaf met keuzestof.

2.9 Keuzestof • Hoe hervormde stadhouder Maurits het leger van de Staten-Generaal? • Waarom leidde de Slag bij Nieuwpoort tot ruzie tussen de stadhouder en de raadspensionaris? Bron 32

voor wel 1000 gulden aan spullen meegenomen, zoals sieraden, juwelen, metalen kandelaars en potten, lood en andere goederen. Op 16 juli heeft Giorgio Rinaldino met ongeveer 500 soldaten zijn kamp opgeslagen bij Oisterwijk. Ze lieten zich niet alleen goed onderhouden, maar ook geld geven met de smoes dat ze buskruit moesten kopen. Dit gebeurde met medeweten van hun commandant.

De opstandelingen en de Spaanse en Italiaanse troepen van de hertog van Parma voeren oorlog in Brabant Op 9 juni 1581 is de heer de la Garde met een geuzenleger naar Oisterwijk gekomen. De soldaten hebben niet alleen de inwoners vreselijk afgeperst en uitgeplunderd, maar ook zware schade aangericht in de Grote Kerk. Ze hebben alle beelden, altaren, schilderijen en andere zaken stukgeslagen. Bovendien hebben ze

Naar: Lambrecht van den Hoevel, Beschrijving en kroniek van Oisterwijk, 1609.

Bron 34

In het legerkamp van Prins Maurits De soldij is laag, maar wordt elke week netjes uitbetaald. Het kamp is overvloedig van alles voorzien, zodat de soldaat, met de goede orde die er heerst, best kan leven en aan niets gebrek lijdt. Bovendien hebben de mannen de zekerheid niet voor niks opgeofferd te zullen worden of door de prins al te zeer te worden afgemat. Om die reden vereren ze hem als een verstandige bevelhebber, die hen niet aan gevaar zal blootstellen zonder dat er ook voordeel te behalen valt. Ze hebben daarom een onbeperkt vertrouwen in hem. De inrichting van het legerkamp, de bewaking en alle andere zaken die komen kijken bij een goede discipline, zijn voortreffelijk geregeld. De uitvoering is zelfs nog beter, aangezien de prins in dit opzicht met de meest stipte nauwkeurigheid wil worden gediend. Naar: Anonieme Italiaanse reiziger, 1622.

Bron 33

‘Stap 17: Voeg het buskruit toe.’ Een tekening door Jacob de Gheijn uit een boek met instructies voor het gebruik van wapens, dat in opdracht van Maurits is geschreven, 1607.

De legerhervorming van Maurits In het begin van de Opstand maakten bevelhebbers als Willem van Oranje gebruik van huursoldaten. Deze soldaten dienden onder hun eigen commandanten, die hele legers compleet met wapens, paarden en andere uitrusting aanboden aan de hoogstbiedende partij. Zulke legers werden voor de duur van een veldtocht ingehuurd. Na afloop werden ze weer afgedankt. Het zal je niet verbazen dat deze huurlegers niet erg betrouwbaar waren. Omdat de soldaten vaak niet goed werden betaald, plunderden ze bovendien de bevolking uit om hun soldij aan te vullen. Stadhouder Maurits hervormde het leger. De soldaten kwamen in dienst van de StatenGeneraal en werden na afloop van de veldtocht gewoon doorbetaald. De soldaten van dit Staatse leger werden eindeloos gedrild en getraind. Het Staatse leger was vergeleken met andere legers uit die tijd erg gedisciplineerd.

Bron 35

In 1589 plunderen soldaten een dorp. Schilderij door Sebastiaen Vrancx, rond 1620.

Simon Stevin De legerkampen van Maurits waren volgens een strak patroon ingericht. Alles had er zijn vaste plaats. Je kon zonder problemen het hoofdkwartier vinden, evenals de voorraadkamers, de kruitkamers en de verblijven van de soldaten en marketentsters. Marketentsters waren vrouwen die voor de was, het eten en drinken, en de andere behoeften van de soldaten zorgden. Deze indeling was bedacht door Simon Stevin. Deze wiskundige en ingenieur was door Maurits in dienst genomen. Stevin schreef ook boeken over de krijgskunde en de bouw van forten en vestingsteden. Veel oude vestingsteden in Nederland zijn gebouwd volgens de principes die hij bedacht.

Ruzie over Nieuwpoort De Staten-Generaal gingen officieel over de verdediging van de Republiek, maar als aanvoerder van het staatse leger wilde Maurits in de oorlog zoveel mogelijk zelf de beslissingen nemen. Volgens hem hadden de meeste bestuurders te weinig verstand van oorlogvoering. Soms leidde dit tot wrijvingen. In 1600 bijvoorbeeld wilde de raadspensionaris van het gewest Holland, Johan van Oldenbarnevelt, een veldtocht ondernemen tegen het piratennest Duinkerken in het uiterste zuidwesten van Vlaanderen. Maurits twijfelde aan de zin van de onderneming, die in zijn ogen ook te riskant was. Van Oldenbarnevelt zette zijn zin door en vanuit Vlissingen begon het Staatse leger aan de tocht naar Duinkerken. Het leger kwam nooit in zicht van de stad, 0 20 40 km want onderweg, bij de Vlaamse kustplaats Nieuwpoort, werd het onderschept door REPUBLIEK ee dz or troepen van de vijand. In de veldslag die Vlissingen No volgde, scheelde het weinig of Maurits was met zijn soldaten de zee ingedreven. Het Staatse Philippine Oostende Antwerpen leger leed zware verliezen. De stadhouder zou Brugge dit de landsadvocaat nooit vergeven. Tijdens Nieuwpoort SPAANSE NEDERLANDEN het Twaalfjarig Bestand kwam het smeulende Duinkerken conflict tussen beide mannen tot uitbarsting. Er volgde een openlijke strijd om de macht. De Bron 36 De route van het leger van Maurits naar Duinkerken. oude Van Oldenbarnevelt verloor. Hij eindigde zijn leven op het schavot.

Slim studeren! Bij Feniks werk je vanuit de opdrachten. Zo ben je actief met de stof bezig en word je geholpen de hoofdzaken uit de tekst te halen.

Werkboek 1 Varen voorbij de horizon – 1.3 Het Portugese handelsrijk

1 Varen voorbij de horizon – 1.3 Het Portugese handelsrijk

1.3 Het Portugese handelsrijk • Hoe stichtten de Portugezen een winstgevend handelsrijk?

Wat weet je al?

....................................................................................................

33 Welk land begon met de ontdekkingsreizen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

....................................................................................................

34 Noem twee gevaren die de eerste Europese ontdekkingsreizigers zouden kunnen tegenkomen.

....................................................................................................

35 Welk product wilden de Europeanen graag goedkoop verkrijgen in Indië? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hendrik de Zeevaarder

De leerdoelen uit het leerboek staan ook in het werkboek aan het begin van elke paragraaf. Vragen die bij elkaar horen, staan onder dezelfde titel. Aan het begin van een opdracht, staat een gekleurde instructieregel over de tekst of bronnen die je moet gebruiken. Heeft een opdracht geen gekleurde instructieregel? Dan geldt de instructie van de vorige opdracht ook voor deze opdracht. Goed lezen is bij elk vak belangrijk. Sommige opdrachten zijn speciaal bedoeld om dat te oefenen. Je herkent ze aan het icoon.

Lees: bron 10. Lees: Portugezen in India. 42 De vloot van Vasco da Gama is aangekomen in India en heeft specerijen ingeslagen. Nu staan ze op het punt te vertrekken. Schrijf een brief over Vasco da Gama’s komst naar India vanuit het standpunt van de handelaar uit Tunis. De brief richt je aan je collega’s in Tunis.

Lees: bron 10. Bekijk bron 11. 43 Van welke zin uit bron 10 is bron 11 een goede illustratie?

Lees: Hendrik de Zeevaarder.

....................................................................................................

36 Welke twee doelen had Hendrik de Zeevaarder bij het financieren van de eerste ontdekkingsreizen? 1 .................................................................................................. 2 ..................................................................................................

Lees: Portugezen in India. 44 Noem vier redenen waarom de handelsreis van Vasco Da Gama geen succes was. Geef ook twee redenen waarom de handelsreis van Vasco da Gama wel een succes was. Geen succes: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 Waarom wilden de Portugezen Pape Jan vinden? ....................................................................................................

.................................................................................................... Wel een succes: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38 Beschrijf de tactiek die de Portugezen gebruikten bij hun eerste ontdekkingen.

....................................................................................................

.................................................................................................... Gebruik bron W6. Gebruik bron 9. 39 Er zijn verschillende ontdekkingsreizen gemaakt. In bron 9 zie je de belangrijkste. Wat hebben Magellaes en Cabral ontdekt? .................................................................................................... ....................................................................................................

Aankomst in Calicut Gebruik bron 10. 40 Waarom denk je dat Vasco da Gama een veroordeelde crimineel met de inheemse bevolking mee naar Calicut stuurde? .................................................................................................... .................................................................................................... 41

Noem twee redenen waarom de Portugezen blij zijn met het nieuws dat hun gebracht wordt.

45 Zet de nummers van de volgende onderdelen op de plek waar ze thuishoren: 1 voorkasteel 2 achterkasteel 3 boegspriet 4 kanonnen 5 ankers 6 ruim 7 kraaiennest 8 fokkemast 9 grote mast 10 kruismast 11 zeilen 12 vlag En kleur de tekening in.

1 .................................................................................................. 2 ..................................................................................................

Bron W6

Tekening van de beroemde kraak Flor de la Mar. Dit schip is in 1512 met een grote buit aan 13 vlak bij Malakka. boord vergaan

2 De Opstand – 2.5 De breuk wordt definitief

Het werkboek heeft ook tekstbronnen en beeldbronnen. Bij een kaartopdracht werk je meestal in de kaart. Aan het einde van de paragraaf vind je vaak een samenvatopdracht. Dat helpt je om de paragraaf te leren. Tot slot zie je wat voor soort opdrachten je gemaakt hebt in deze paragraaf. Dan kun je voor jezelf nagaan in welke opdrachten je goed bent, en welke je extra moet oefenen.

Unie van Utrecht Unie van Atrecht

oo rd ze e

Alkmaar

Amsterdam

Haarlem

Rotterdam Dordrecht Breda

Samenvatten

Antwerpen

Brugge Ieper

2 De Opstand – 2.5 De breuk wordt definitief

Utrecht

Den Haag Brielle

Vlissingen

Gent

Lier Brussel

Je oefent: oorzaak en gevolg. Maastricht

83 Zet eerst de gebeurtenissen op de juiste plek in de tijdbalk: Oprichting Unie van Atrecht en Unie van Utrecht – Spaanse Furie – Plakkaat van Verlating – Pacificatie van Gent – vogelvrijverklaring van Willem van Oranje

Atrecht

1500 0

1550

1600

1650

1600

50 km

Bron W10 De Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht.

Willem van Oranje vogelvrij Lees: De Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht. Gebruik bron 19 en 20. 74

Leg uit dat bron 20 een motief weergeeft voor de vogelvrijverklaring. .................................................................................................... ....................................................................................................

75 Wat was geen gevolg van de vogelvrijverklaring van Willem?  Degene die hem doodde, zou een beloning krijgen.  Hij mocht niet meer in de landen van Filips II komen.  Hij mocht nu overal gaan waar hij wilde, want hij was zo vrij als een vogel.  Onderdanen van Filips II mochten geen enkel contact meer met hem hebben.

84 Schrijf boven het onderstaande schema de deelvraag van de paragraaf. 85 Zet nu de woorden op de juiste plek in het schema. De pijlen wijzen van oorzaak naar gevolg. Unie van Utrecht – Unie van Atrecht – Spaanse Furie – Plakkaat van Verlating – Pacificatie van Gent – vogelvrijverklaring – godsdienstige tegenstellingen – Apologie deelvraag:

Bron W11

Een incestueuze moordenaar Hij is met zijn eigen nicht getrouwd. Om met haar te kunnen trouwen heeft hij zijn eerdere vrouw, een dochter van de koning van Frankrijk, wreed vermoord. We hebben gehoord dat men daar in Frankrijk meer over weet. Behalve deze verschrikkelijke misdaad heeft hij nog een andere vreselijke moord gepleegd: hij heeft zijn eigen zoon en erfgenaam op een onmenselijke manier omgebracht. Want pas daarna had de paus een mooie smoes om toestemming te geven voor dat weerzinwekkende huwelijk met zijn nicht. Wie kan het mij kwalijk nemen dat ik niet wens te worden geregeerd door zo’n koning? Naar: Willem van Oranje, Apologie, 1581.

Onthouden: 68, 70, 79, 83, 84 Toepassen: 69, 71, 72, 73, 75, 77, 81, 85 Analyseren: 74, 76, 78, 80 Evalueren: 82

FEN_e3_2HV_LB.indb 5

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.1 Oriëntatie

1 Varen voorbij de horizon 1.1 Oriëntatie Een nieuwe wereld gaat open • Hoe veranderde de Europese maatschappij door de ontdekking van Amerika en de vestiging van een handelsrijk in Azië?

Bron 1

Schepen vertrekken vanuit Lissabon naar de Nieuwe Wereld. Gravure van Theodoor de Bry, 1592.

FEN_E3_2HV_LB_H01_003.pdf 1 9/2/2019 3:58:00 PM

3000 v. Chr.

voor Christus

na Christus

FEN_e3_2HV_LB.indb 6

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.1 Oriëntatie

Fernão gaat op wereldreis De zee kabbelt mild, de zon staat fel boven de horizon, tijd om te vertrekken! Ik roei met de laatste ton scheepsbeschuit richting de São Jerónimo. We moeten veel voedsel meenemen, vooral gedroogde peulvruchten en granen, scheepsbeschuit, gezouten vlees en gedroogde vis. Het is genoeg om een jaar van te eten. Zie je hoe de wapenmeester aan boord gehesen wordt? Hij zal elke dag de kanonnen en de musketten controleren. Deze wapens zullen we wel nodig hebben tegen de onwillige samorijn van Calicut. In het scheepsruim staan ook kisten met snuisterijen gemaakt van glas, ijzer en koper, om te ruilen. Ik hoop dat we de kisten weer met veel specerijen en goud kunnen vullen!

Portugees handelsrijk in Azië Portugal wat het eerste land dat begon met het verkennen van de wereld buiten Europa. Portugezen zochten zeeroutes naar India om er specerijen te kopen. Dan konden ze de Arabische handelaren omzeilen. Toen ze de route naar India hadden gevonden, moesten de Portugezen in Azië een plek veroveren in een bestaand handelsnetwerk. Een heel gebied onderwerpen was vaak niet mogelijk, maar ook niet nodig. Het lukte de Portugezen wel om handel te drijven met de landen rond en eilanden in de Indische Oceaan. Met geweld wisten zij handelscontacten af te dwingen met lokale heersers. Om hun handel te beschermen, stichtten de Portugezen bewaakte handelsposten langs de kust. Zo ontstond een Portugees handelsrijk in Azië.

Bron 2

Vier ontdekkingsreizigers rondom een kaart van Amerika, of de Nieuwe Wereld. Van linksboven met de klok mee: Christoffel Columbus, Amerigo Vespucci, Francisco Pizarro en Ferdinand Magellaes. Afbeelding door Theodoor de Bry, 1596.

Bron 3

Astronaut Scott Kelly maakt op 12 juli 2015 een selfie vanuit het internationaal ruimtestation ISS. Na 342 dagen in de ruimte keerde hij terug op aarde, die je door het raampje ziet.

TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS (1500-1600)

500

1000

1500

1600

1700

1800

1900

2000

FEN_e3_2HV_LB.indb 7

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.1 Oriëntatie

Ontdekking van een Nieuwe Wereld De vestiging van het Portugese handelsrijk in Azië is een voorbeeld van het begin van de Europese expansie in overzeese gebieden. Een ander voorbeeld hiervan is de uitbreiding van de Spaanse macht in Amerika. Dat begon met de ontdekkingsreis van Christoffel Columbus. In augustus 1492 vertrok hij met drie schepen vanuit Spanje. Columbus dacht Azië te kunnen bereiken door alsmaar naar het westen te varen, iets wat tot dusver nog niemand gelukt was. Na zeventig dagen varen kreeg hij land in zicht... zou dit China zijn, of India? Hij ging aan land, plantte de Spaanse vlag en maakte kennis met de bevolking. Hij noemde deze mensen indianen. Pas later, toen Columbus en andere ontdekkingsreizigers vaker naar het westen gevaren waren, werd duidelijk dat dit Azië niet was, maar een ander, nog niet eerder ontdekt werelddeel.

Spaans Amerika Nadat Columbus in 1492 Amerika ontdekt had, wilden de Spanjaarden dit gebied in bezit nemen. Ze hadden in Amerika goud en andere waardevolle goederen gevonden en konden de bevolking tot het christendom bekeren. Spanje plande nieuwe expedities en nam bewapende soldaten mee om de indianen te verslaan, zoals de Azteken, die in MiddenAmerika leefden. De Azteken moesten zich met eenvoudige wapens verdedigen tegen de ijzeren zwaarden en vuurwapens van de Spanjaarden. In 1521 versloegen de Spanjaarden de Azteken en verwoestten hun hoofdstad. De Inca’s in Zuid-Amerika wachtte hetzelfde lot. Rond 1540 waren de Spanjaarden heer en meester in Midden- en Zuid-Amerika. De Spanjaarden bestreden de indiaanse cultuur en hun geloof in vele goden. In plaats daarvan namen de indianen, al dan niet gedwongen, het geloof van de Spanjaarden over. De Spaanse veroveraars veranderden de Amerikaanse maatschappij. Ook Europa veranderde, door de toestroom van goud en zilver en de nieuwe handelsmogelijkheden. Jaarlijks brachten schepen waardevolle ladingen naar Spanje. De Spanjaarden gebruikten dit geld voor Europese oorlogen tegen de Republiek der Nederlanden, de Fransen en het Osmaanse Rijk.

Het belang van Europese expansie Dankzij de ontdekkingen van de Portugezen en de Spanjaarden vormden de oceanen geen hindernis meer. Het werden toegangswegen tot nieuwe markten en andere culturen. Er was nu regelmatig contact mogelijk tussen Europa en volken in de rest van de wereld. De Europese expansie leidde ertoe dat de Portugezen en de Spanjaarden, en later ook de Engelsen, de Fransen en de Nederlanders, bezittingen (kolonies) verwierven in Azië en Amerika. Er ontstond wereldhandel: West-Europese schepen haalden kruidnagels uit Azië, brachten Afrikaanse slaven naar Amerika en zeilden de Europese havens binnen met goud en zilver. Ze boorden nieuwe rijkdommen aan, ontdekten andere volkeren en buitten deze soms uit of bestreden hen. De kennis van de wereld en de scheepvaart nam snel toe. Door de contacten veranderde ook het wereldbeeld van de Europeanen. Niet alleen letterlijk, omdat zij door hun reizen de wereld beter in kaart wisten te brengen (bron 2), maar ook de manier van denken in Europa veranderde. Mensen begonnen te twijfelen aan de zekerheden van voorheen. Wat wisten ze eigenlijk van de wereld? In het denken stond niet langer het wereldbeeld uit de Bijbel en dat van de kerk centraal. De mens zélf als kritisch denkend wezen werd steeds belangrijker.

FEN_e3_2HV_LB.indb 8

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.2 Op ontdekkingsreis

1.2 Op ontdekkingsreis • Waarom zochten Europeanen nieuwe handelsroutes overzee?

Bron 4

Een karavaan op de zijderoute, afgebeeld op de Catalaanse Atlas uit 1375-1377.

Peperdure handel Europa had in de Middeleeuwen rond de Middellandse Zee handelscontacten met kooplieden uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Deze kooplieden handelden in producten als zijde, edelstenen, suiker (verkregen uit suikerriet) en ook specerijen, die erg populair waren. Specerijen werden gebruikt bij het bereiden van eten; men bracht graag gerechten op smaak met bijvoorbeeld peper, kaneel, gember, nootmuskaat en kruidnagelen. Specerijen en andere exotische waren werden ook gebruikt om de gezondheid te verbeteren en voor het maken van parfum en medicijnen. Bovendien konden mensen met het gebruik van specerijen laten zien hoe rijk ze waren. Een pond peper was namelijk net zo duur als een heel varken. Peperduur dus.

verovering Constantinopel door Osmaanse Rijk

1400

1420

1463-1479

1453

1440

1460

oorlog Venetië - Osmaanse Rijk

1480

1500

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 9

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.2 Op ontdekkingsreis

Karavanen uit het Oosten Specerijen en goederen als zijde en suiker kwamen uit Oost-Azië en waren erg kostbaar. Karavanen voerden de handelswaar over land aan. Een beroemde handelsroute was de zijderoute, die vanuit China naar het Midden-Oosten liep. Op zo’n route verzorgde een handelaar telkens een etappe van de handelsreis. Als hij zijn gedeelte van de route had voltooid, verkocht hij zijn producten aan een volgende handelaar. Die verkocht het weer aan een volgende handelaar, net zolang tot de producten Europa bereikten. Hierdoor stegen de prijzen, want elke handelaar moest eraan verdienen. Omdat Europeanen zelf niet direct handelden met Oost-Azië, profiteerden vooral kooplieden uit het MiddenOosten van deze tussenhandel. Bron 5

Een recept tegen de pest Tegen de pestlucht kunnen welgestelde heren profijt hebben van een parfum gemaakt van de volgende ingrediënten: agarhout en amber (elk 2 drachme), de beste kwaliteit mirre en olibanum (1 ons), kamfer, storax, gedroogde rozenblaadjes (2 drachme), sandelhout uit Makassar, blaadjes van eucalyptus (1 ons). Maal deze samen met hars of met rozenwater van Damascus waar kamfer in opgelost is. Hiervan kunnen pillen gemaakt worden of tabletten. Naar: Regiment de preservació de la pestilència, 1348.

Bron 6

Marco Polo

Van nootmuskaat wordt een geneeskrachtige drank gemaakt. Miniatuur uit Tacuinum Sanitatis, eind 14e eeuw.

Slechts enkele Europeanen durfden het aan Bron 7 om zelf oostwaarts te reizen. De gebroeders Kooplieden in Bagdad Niccolò en Maffeo Polo, kooplieden uit Venetië, In Bagdad maken ze zijden en goudbrokaten stoffen besloten bijvoorbeeld rond 1270 de Zwarte Zee met geborduurde vogels en andere dieren erop. Het over te steken om zaken te doen. Daarvandaan is de grootste stad van die streek. Midden door de trokken ze verder, totdat ze na een lange reis stad stroomt een enorme rivier waarover je helemaal aankwamen bij Koeblai Khan, de Mongoolse naar de Indische Zee kunt varen, en dus is het er een vorst van een uitgestrekt rijk. Ze werden met komen en gaan van kooplieden met hun handelswaar. veel eerbetoon ontvangen, want de khan had De kooplieden die naar Indië reizen, bevaren die rivier nog nooit een westerling gezien. De broers tot aan een stad die Khism heet, en daar bereiken vertelden honderduit over Europa, over de ze de Indische Zee. Tussen Bagdad en Khism ligt de paus en over het christendom. Twee jaar later stad Basra en bij die stad groeien de beste dadels ter ondernamen de broers nogmaals dezelfde wereld. reis. Ditmaal ging Marco mee, de zoon van Naar: Marco Polo, De wonderen van de Oriënt (Il Milione), rond 1298-1299. Niccolò. Bij aankomst werden de Venetianen als gezanten van de Koeblai Khan in dienst genomen. In die hoedanigheid verbleven ze nog vele jaren aan het hof en maakten ze reizen door Azië. Met zijn reisverslag, dat bol staat van wonderlijke verhalen over vreemde plaatsen en volkeren, is Marco Polo erg beroemd geworden, maar voor zijn tijdgenoten was hij nauwelijks geloofwaardig.

FEN_e3_2HV_LB.indb 10

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.2 Op ontdekkingsreis

Rond de Middellandse Zee In het Oostelijk Middellandse Zeegebied was in de 14e en 15e eeuw een machtig Turks rijk ontstaan, het Osmaanse Rijk. Terwijl de Osmaanse vloot de Middellandse Zee domineerde, breidde de sultan zijn rijk uit op de Balkan en in Noord-Afrika. Ook beheersten de Osmanen de handelsroutes die luxegoederen uit Azië aanvoerden. Na de vergroting van het grondgebied, brak in het Osmaanse rijk een periode van vrede en voorspoed aan. Voor de Europeanen was deze ontwikkeling goed, maar ook bedreigend. Aan de ene kant betekende de vestiging van het Osmaanse Rijk dat het rustig was rondom de Middellandse Zee en in het Midden-Oosten. Dat was gunstig voor de handel. Er konden veel producten worden aangevoerd. Vooral Venetië, de belangrijkste havenstad in de Middellandse Zee, profiteerde hiervan. Aan de andere kant moesten de Europeanen strijd leveren tegen de oprukkende Osmaanse legers en betaalden Europese handelaren hoge prijzen voor de exotische goederen. Daarom hoopten Europese kooplieden zelf nieuwe handelsroutes te vinden.

Op zoek naar Indië In hun zoektocht naar nieuwe handelscontacten, specerijen en andere luxegoederen probeerden Europeanen Indië te bereiken. Indië was een vage verzamelnaam voor het gebied ver ten oosten en zuidoosten van Europa: het huidige Azië, met name ZuidoostAzië. Over land kon Indië niet bereikt worden; de Osmanen zouden de Europeanen tegenhouden. Daarom gingen de Europeanen op zoek naar een zeeroute. Ze maakten hiervoor gebruik van een nieuw soort schip. Tijdens de strijd tegen de Osmanen op de Middellandse Zee was in Genua namelijk een slagvaardig schip ontworpen, de kraak. Dit schip kon op het voor- en achterkasteel worden uitgerust met kanonnen en was bovendien geschikt om over lange afstanden mee te zeilen. Ook kon je er veel goederen in meenemen. Handelaren dachten dat ze met deze kraak Indië wel zouden kunnen bereiken. Daarnaast was de kennis over de zeevaart toegenomen dankzij contacten met Arabische zeelieden. Op schepen werden nu instrumenten als het astrolabium en het kompas gebruikt om aan de hand van de sterrenhemel en windrichtingen te kunnen navigeren. En men wist dat de wereld rond was en dat werelddelen waren omgeven door zeeën, dus Indië bereiken over zee moest mogelijk zijn...

Bron 8

Zeelieden navigeren met behulp van een kompas op de Indische Oceaan. Miniatuur uit de 15e eeuw.

FEN_e3_2HV_LB.indb 11

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.3 Het Portugese handelsrijk

1.3 Het Portugese handelsrijk • Hoe stichtten de Portugezen een winstgevend handelsrijk?

RUSLAND NOORDAMERIKA

Canarische Eilanden

AFRIKA Mombosa Zanzibar

aa ce

ZUIDAMERIKA

Quelimane

Kaap Kruis

2.000

4.000 km

Oceaan ische Ind

Kaap de Goede Hoop

Kaap Hoorn

AUSTRALIË

Por tu Spa gees h al ans half frond ron d

ti s ch

nd fro hal d ees alfron tug Por aans h Sp

Filipijnen

aan

Atla n n

INDIA Goa Calicut

Kaapverdische Eilanden Trinidad

Oce

La Navidad

Oc ea a

CHINA ARABIË

Santo Domingo

Gro te

o te Gr

EUROPA Lissabon Lagos Cádiz

reizen van Christoffel Columbus (Spanje) Diogo Cão 1482 - 1485 (Portugal)

Pedro Cabral 1500 - 1501 (Portugal)

1492 - 1493

1498

Bartholemeu Diaz 1487 - 1488 (Portugal)

Fernão Magalhães 1519 - 1522 (Portugal)

1493 - 1496

1502 - 1504

Vasco da Gama 1497 - 1499 (Portugal)

Bron 9

Enkele belangrijke ontdekkingsreizen.

Hendrik de Zeevaarder De Portugezen waren de eerste Europeanen die zich waagden aan lange handelsreizen over zee. De Portugese prins Hendrik de Zeevaarder zorgde in de 15e eeuw voor geld en schepen om ontdekkingsreizen te maken. Ondanks zijn bijnaam was hij zelf geen reiziger. Wel nam hij de beste zeelui in dienst en verzamelde alle beschikbare kennis. Hij verwachtte grote handelswinsten en wilde ook het legendarische rijk van Pape Jan (ook wel Priester Johannes) ontdekken, een christelijk koninkrijk dat in Indië zou liggen. Hierover gingen veel verhalen rond. Hendrik de Zeevaarder hoopte dat Pape Jan een christelijke bondgenoot kon zijn om hem te helpen concurreren met de islamitische handelaren die de handel met Indië beheersten. Vanuit Portugal vertrokken de eerste ontdekkingsreizigers. Ze leerden de Canarische en de Kaapverdische eilanden kennen, maar hielden de kust steeds in zicht omdat de zuidelijke Atlantische Oceaan onbekend was. Aan de Afrikaanse kusten stichtten ze forten. Hier konden de Portugese ontdekkingsreizigers vers voedsel en water inslaan. Ook begonnen ze te handelen in goud en slaven. Alle ontdekte informatie over de route langs de kust van Afrika moest geheim blijven. Alleen de Portugezen mochten over deze kennis beschikken. In 1488 rondde Bartholemeus Diaz Kaap de Goede Hoop. Vasco da Gama bereikte in 1498 India. Portugal beschikte nu over een route naar de bron van de specerijen: de Carriera da India. Vasco da Gama bereikt India Portugezen varen voorbij de Westelijke Sahara

1400

1420

1444

1498

Bartholemeus Diaz rondt 1488 Kaap de Goede Hoop

1440

1460

1480

1500

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 12

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.3 Het Portugese handelsrijk

Portugezen in India Toen Vasco da Gama bij de Indiase stad Calicut aankwam, trof hij daar Arabische handelaren aan. Onderhandelingen met de lokale machthebber, de samorijn, liepen uit op geweld en de Arabische handelaren gingen de Portugezen tegenwerken. Met een klein deel van de goederen die de Portugezen hadden gehoopt te vinden, ging Vasco da Gama terug naar huis. Tijdens de terugreis stierven dertig bemanningsleden aan de scheurbuik, een ziekte die je oploopt door langdurig gebrek aan vitamine C. Slechts twee van de vier schepen arriveerden in Portugal. Toch bracht de verkoop van meegebrachte producten zoveel geld op dat de kosten van de reis ruimschoots werden terugverdiend. De koning was tevreden en plande een volgende expeditie. De ontdekkingsreiziger Pedro Álvares Cabral volgde de route van Vasco da Gama en ontdekte onderweg, door iets te veel naar het zuidwesten te navigeren, Brazilië, dat hij claimde voor de Portugese koning. Daarna volgden nog vele schepen de routes naar Afrika, Brazilië, India en Zuidoost-Azië. Het rijk van Pape Jan vond men niet, maar wel luxegoederen die veel winst opleverden.

Kapitaal In Indië moesten de Portugezen een plek veroveren in een bestaand handelssysteem. Vaak eigenden zij zich met geweld en intimidatie een handelsplek toe. Kolonisatie van hele gebieden was onmogelijk, want daarvoor had Portugal te weinig mensen. Het bouwen van een factorij, een bewaakte handelspost, lukte vaak wel, net als het veroveren van bestaande nederzettingen aan de kust. Door het stichten van factorijen en het in bezit nemen van havensteden, konden de Portugezen hun handel in Indië uitbouwen en beschermen. Zo stichtten Portugese ontdekkingsreizigers een winstgevend handelsrijk. Ze verzamelden specerijen en andere goederen in de factorijen en brachten deze naar Portugal. In Europa werden de Portugezen concurrenten van Turkse en Arabische handelaren en van de handelaren uit Venetië, wat nog steeds de belangrijkste handelsstad in Europa was. Bron 10

Aankomst in Calicut Die nacht gingen we bij de stad Calicut [nu Calcutta] voor anker. Een dag later kwamen vier boten naar ons toe, waarop de kapitein een van onze zeelieden (een veroordeelde crimineel) met hen mee naar Calicut stuurde. Ze brachten de man naar twee moslims uit Tunis, die Catalaans en Genuees spraken. Hij werd begroet met de volgende woorden: ‘Moge de duivel je halen! Wat doe jij hier?’ Ze vroegen hem wat hij deed zo ver van huis en hij antwoordde dat hij op zoek was naar christenen en specerijen. Ze gaven hem onderdak voor de nacht en brood en honing te eten. Na de maaltijd keerde hij samen met een van hen terug naar onze schepen. Zo gauw de moslim uit Tunis aan boord was riep hij uit: ‘Wat een geluk, wat een geluk! Er is een overvloed aan robijnen en edelstenen hier! Jullie zijn God grote dank verschuldigd dat hij jullie naar een land met zulke grote rijkdommen heeft gebracht!’ We verbaasden ons zeer, want we hadden nooit verwacht dat onze taal zo ver van Portugal te horen zou zijn. Bron 11

Naar: Verslag van Vasco da Gama’s eerste reis naar India, 1498.

Een gouden jachtfluitje uit Portugees India, bezet met saffieren en robijnen, rond 1600.

FEN_e3_2HV_LB.indb 13

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.4 Spanje verovert Amerika

Slimme kooplieden gingen investeren in expedities naar Azië en in bedrijvigheid die hiermee te maken had, zoals scheepsbouw. Zij probeerden zoveel mogelijk winst te maken door hun kapitaal te investeren in internationale handel. Dit ecomische systeem noemen we handelskapitalisme. Bron 12

Koning van Geld Als deze route een succes blijft, mogen we de koning van Portugal wel de koning van Geld noemen! Iedereen in Venetië verbaast zich erover dat er een nieuwe route ontdekt is waar onze voorouders nog nooit van gehoord hadden. Naar: het dagboek van Girolamo Priuli, 1501.

1.4 Spanje verovert Amerika • Hoe nam Spanje Amerika in bezit?

Spanje volgt Portugal De Spanjaarden wilden, net als de Portugezen, ook ontdekkingen doen en handelswinst maken. Dat gebeurde in 1492, toen er geld en tijd was voor een nieuwe onderneming. In dat jaar wonnen de Spanjaarden namelijk de eeuwenlange strijd tegen de islamitische aanwezigheid op het Iberisch Schiereiland (de Reconquista). De Spaanse koning Ferdinand en zijn vrouw Isabella besloten daarop het Portugese voorbeeld te volgen. Ze gaven de uit Genua afkomstige zeevaarder Christoffel Columbus hun steun voor het ontdekken van een zeeroute naar Indië via het westen, over de Atlantische Oceaan. Columbus was overtuigd van deze mogelijkheid dankzij de kennis van wetenschappers, zoals de cartograaf Toscanelli. Toscanelli’s kaart toonde aan dat je Azië kon bereiken door in westelijke richting de Atlantische Oceaan over te steken. Bron 13

Toscanelli overtuigt Columbus Ik prijs uw plan om naar het westen te varen en ik weet zeker dat, zoals u al hebt gezien op mijn kaart, de route die u wilt volgen niet zo moeilijk is als men wel denkt. Integendeel, de door mij aangewezen weg is uiterst zeker. U zou ook geen twijfel koesteren indien u veel mensen had leren kennen die in die landen zijn geweest. U kunt ervan overtuigd zijn daar machtige koningen en veel dichtbevolkte en welvarende steden en landen te vinden, die veel soorten edelstenen bezitten. Het zal de vorsten daar ook zeer verheugen als men hun in contact met christenen brengt en zich door hen in de katholieke godsdienst en al onze wetenschappen te laten onderwijzen. Naar: Toscanelli’s brief aan Columbus, rond 1480.

Columbus ontdekt Amerika, einde Reconquista 1450

1440

1492

Inca’s bouwen Machu Picchu

1460

Pizarro verslaat de Inca’s Cortés verslaat de Azteken

1480

1500

1532

1521

1520

1540

FEN_e3_2HV_LB.indb 14

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.4 Spanje verovert Amerika

Columbus’ succes In 1492 vertrok Columbus met drie schepen vanuit Spanje. In oktober van dat jaar kregen de reizigers land in zicht. Columbus ging aan wal. Hij noemde de mensen van het land waar hij aankwam indianen omdat hij dacht dat hij in Indië was. Columbus doopte het gebied San Salvador, naar een van de bijnamen van Jezus, Heilige Verlosser. De reis en het moment van de ontdekking staan beschreven in het scheepsjournaal. Begin 1493 voer Columbus terug naar Spanje om de koning en de koningin te vertellen over zijn ontdekkingen. Hij moest de vorsten overtuigen van het succes van zijn reis. De westwaartse route naar Indië was gevonden, volgens Columbus, en zou de Spanjaarden veel rijkdom geven. Bron 14

Columbus ontdekt Amerika Om twee uur ’s nachts verscheen het land. Al gauw zagen ze naakte mensen. De Admiraal [Columbus] ging aan land in de bewapende sloep. De Admiraal had de koninklijke standaard bij zich en de kapiteins hadden elk een vlag met een groen kruis erop, met F en Y erop en boven elke letter een kroon. Ze zagen groene bomen, veel poelen en diverse soorten vruchten. De Admiraal nam het eiland in bezit voor de koning en de koningin, door de verklaringen af te leggen die daarbij vereist waren. Naar: Columbus’ Scheepsjournaal, 1492-1493.

Bron 16

Goud, specerijen, katoen en slaven Er is onbeperkt goud aanwezig. Hunne Hoogheden kunnen zien dat ik hun al het goud zal schenken dat nodig is, alle specerijen en zoveel katoen als Hunne Majesteiten maar bevelen in te laden en waarvan Uwe Edele zoveel zal kunnen verkopen als hij wil, en heidense slaven. Ik heb ook kaneel gevonden en zal ook duizenden andere zaken van belang bemachtigen. Naar: Columbus’ Scheepsjournaal, 1492-1493.

Bron 15

Conquistadores

Columbus gaat aan land. Gravure van Theodoor de Bry, 16e eeuw.

Nadat Columbus duidelijk had gemaakt welke kansen er lagen in het door hem ontdekte gebied, staken avonturiers westwaarts de oceaan over om fortuin te maken. Deze gelukszoekers noemen we Conquistadores, veroveraars. Zij trokken de binnenlanden van Amerika in, bezetten grote gebieden in naam van de Spaanse koning en bestreden de inheemse volkeren. Zij konden met weinig soldaten de strijd winnen. De Spanjaarden bezaten namelijk wapens en oorlogstechnieken die de indianen niet kenden, zoals ijzeren zwaarden, helmen, harnassen, vuurwapens en ruiters te paard. Verder sloten de Conquistadores bondgenootschappen met sommige indiaanse volkeren om weer andere indianen te overwinnen.

Bron 17

Beker met afbeelding van de regengod Tlaloc, 15e eeuw.

FEN_e3_2HV_LB.indb 15

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.4 Spanje verovert Amerika

Bron 18

Azteken ontmoeten Spanjaarden Hun krijgsmiddelen zijn alle van ijzer: in ijzer kleden ze zich, ze dragen een ijzeren kap, schilden en lansen. Ze zitten op de rug van hun ‘herten’. Hoog als daken zijn ze. Hun lichaam is overal omwikkeld, alleen hun gezicht is zichtbaar. Ze zijn blank, als van kalk. Ze hebben geel haar, hoewel sommigen donker zijn. Lang zijn hun baarden, die ook geel zijn, evenals hun snorren. Hun haar is kroezig en dun, een beetje als een borduurwerk. Hun honden zijn reusachtig en verpletterend, met golvende oren en grote, hangende tongen. Ze hebben intens gele ogen, waar vonken uit komen. Hun holle buiken zijn lang en gegroefd. Ze zijn sterk en robuust, rusteloos, en lopen hijgend met hun tong uit hun bek rond. Gevlekt als jaguars zijn ze, met allerlei kleuren vlekken. Bron 19

Naar: Bernardino de Sahagún, Algemene geschiedenis van de zaken van Nieuw-Spanje, 1540-1569.

Slag tussen de Spaanse ontdekkingsreiziger en veroveraar Hernán Cortés (1485-1547) en de Aztekenleider Cuauh temoc bij de stad Tenochtitlan in 1521. Illustratie uit het Mexicaanse beeldverhaal Lienzo de Tlaxcala, rond 1550.

Azteken Rond 1500 woonden in Amerika veel verschillende bevolkingsgroepen, ieder met hun eigen gebruiken, taal en cultuur. In Mexico leefden in deze tijd de Azteken, een volk dat in de 15e eeuw veel andere volkeren had onderworpen. De leider van de Azteken heette Montezuma en de Azteken beschouwden hem als hun god. In 1519 kwamen de Azteken in contact met Hernán Cortés. Cortés was vanaf Cuba met circa 500 soldaten overgestoken naar het vasteland. Hij wilde gebied in bezit nemen voor de koning en rijkdommen vinden. Al snel wist Cortés de Azteken te verslaan. Hij werd daarbij geholpen door het toeval. De Azteken geloofden in het verhaal dat de god Quetzalcoatl ooit zou terugkeren bij de Azteken. Omdat ze diep onder de indruk waren van Cortés en dachten dat hij misschien wel de verwachte godheid was, ontvingen ze de Spanjaarden met veel eerbied. Maar in 1521 onderwierpen de Spanjaarden de Azteken met militair geweld. Daarbij kregen de Spanjaarden hulp van indiaanse stammen die eerder door de Azteken waren verslagen. De Azteekse beschaving werd vernietigd. Cortés werd de bestuurder van Mexico.

Inca’s Aan de westkant van Zuid-Amerika strekte zich een ander groot indiaans rijk uit. Het behoorde aan de Inca’s, een beschaving die vanaf de 13e eeuw in het gebied van het Andesgebergte was opgekomen. De Inca’s hadden bondgenootschappen gesloten met andere bevolkingsgroepen of deze volken verslagen en zo hun macht verbreid. Om hun enorme rijk – dat reikte van Ecuador tot diep in Chili – te kunnen besturen, hadden de Inca’s een communicatiesysteem opgezet. Langs verharde wegen (van zo’n 15.000 kilometer) spoedden koeriers zich door het land met boodschappen en opdrachten uit het bestuurscentrum Cuzco. Ook legers gebruikten de wegen. De Inca’s vereerden hun voorouders, die als mummie bewaard werden. Zij geloofden in een leven na de dood. De zon en de maan beschouwden zij als goden. De zonnegod Inti was de hoofdgod en de voorvader van de Inca’s. Deze god werd vereerd met zonnefeesten. Boven aan het bestuur stond de Inca die werd gezien als een incarnatie van de zonnegod. Deze Inca was de politieke en godsdienstige leider.

FEN_e3_2HV_LB.indb 16

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.5 De Nieuwe Wereld

Bron 20

Machu Picchu, een beroemde Incastad in het Andesgebergte, gebouwd rond 1450.

Pizarro overwint het Incarijk De Spaanse veroveraar Francesco Pizarro legde in de jaren 1524 en 1526 voor het eerst contact met de Inca’s. De Spanjaarden zagen toen ‘veel zilver en goud, armbanden, harnassen, kralen en edelstenen, met zilver versierde spiegels, kleine en grote kommen; er waren wollen en katoenen mantels, smaragden, en andere edelstenen en stukken kristal.’ Pizarro wilde het gebied graag veroveren en wenste de leider van de Inca’s, Atahualpa, te ontmoeten. Dat gebeurde in 1532. Atahualpa stemde in met een ontmoeting zonder wapens. Hij hoopte dat de Spanjaarden zo onder de indruk zouden zijn van de Inca’s dat ze zich kalm zouden houden. Hiermee negeerde hij een waarschuwing van zijn vader. Die had voorspeld dat bebaarde mannen (boodschappers van de Incagod) van overzee zouden komen om de Inca’s te vernietigen. Na een korte woordenwisseling vielen de Spanjaarden aan en ‘doodden de indianen als mieren’. Pizarro nam Atahualpa gevangen en dwong hem te vertellen waar hij zijn goud had verborgen. Uiteindelijk werd Atahualpa gedood. Nu het Incaleger geen commando’s meer kreeg van hun leider overwon Pizarro gemakkelijk het hele Incarijk.

1.5 De Nieuwe Wereld • Hoe veranderde Spanje de maatschappij in Amerika?

Kolonisatie Nadat de Spanjaarden grote delen van de Nieuwe Wereld hadden ontdekt en veroverd, stichtten zij er kolonies. De succesvolste Conquistadores en legerofficieren die zich in Spaans Amerika vestigden, kregen een leen van de Spaanse koning, encomienda genoemd. Zo’n encomienda bestond uit een groot stuk grond met de onderworpen

Nieuwe Wetten onderkoninkrijken Nieuw Spanje en Peru gesticht

1500

1520

1542

1535-1542

1545

ontdekking zilvermijn Potosí

1540

1560

1580

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 17

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.5 De Nieuwe Wereld

indianen daarop. De Spaanse leenman, de encomendero, mocht belasting heffen en indianen enkele dagen per week voor zich laten werken. Als tegenprestatie beschermde de Spaanse heerser de indianen en onderrichtte hij ze in het katholieke geloof. De Spaanse overheid deelde in de winst. De indianen werden tewerkgesteld op de landgoederen van de Spanjaarden, de haciëndas. Ze moesten landbouw bedrijven en in de mijnbouw werken, vooral in de zilvermijn Cerro de Potosí, die in 1545 was ontdekt. Deze mijn was net een berg van zilvererts. Het was voor de Spanjaarden eenvoudig om hier veel zilver uit te produceren. Niet alleen omdat de zilvererts aan de oppervlakte lag, maar ook omdat de arbeidskosten laag waren: de indianen betaalden belasting in de vorm van arbeid als mijnwerker. Bron 22

Verdwenen beschaving Toen de Spanjaarden kwamen is de indianen zoveel geweld aangedaan en zijn ze zozeer verwoest, dat er geen schaduw meer is overgebleven van wat zij vroeger waren. Zo worden zij gehouden voor barbaren en mensen van zeer laag allooi, terwijl zij in feite wat beschaving betreft vele andere naties voorbijstreven, als we bepaalde vormen van tirannie, die hun wijze van regeren kenmerkte, buiten beschouwing laten. Naar: Bernardino de Sahagún, Algemene geschiedenis van de zaken van Nieuw-Spanje, 1540-1569.

Mishandeling van indianen op een haciënda, terwijl een encomendero toekijkt. Ingekleurde gravure van Theodoor de Bry, eind 16e eeuw.

GrootBrittannië

NOORDAMERIKA

De behandeling van indianen Er bestonden regels om uitbuiting van indianen te vermijden, maar die regels werden niet goed gecontroleerd. Indianen werden daardoor vaak slecht behandeld en probeerden te vluchten. Soms lukte dat, maar vaker werden ze opgespoord en gruwelijk gestraft. De slechte behandeling veroorzaakte veel slachtoffers onder de indianen. Daarnaast werden zij het slachtoffer van ziekten (pokken, pest, tyfus, griep en mazelen) die de Europeanen meenamen. Deze ziekten waren onbekend in de Nieuwe Wereld. Toen de indianen besmet raakten, stierven ze massaal omdat zij geen immuniteit tegen deze ziekte ontwikkeld hadden. Kritiek van de Spaanse priester Bartolomé de Las Casas en anderen op het encomienda-systeem en de behandeling van indianen leidde in 1542 tot de Nieuwe Wetten.

toen , ka k e r ak i u s tab

Nieuw-Spanje

zilver

West-Indië

stoffen, gewe aar re d e n, we me t al r k , en ,e tc

Bron 21

ZUID-AMERIKA

EUROPA

WESTAFRIKA

sla ve n

Peru

n slave Zilvervloot Atlantische driehoekshandel onderkoninkrijk Nieuw-Spanje onderkoninkrijk Peru

2.000

Bron 23

4.000 km

Portugees Brazilië

De routes naar de Spaanse koloniale rijken: de route van de Zilvervloot en de route van de Atlantische driehoekshandel.

FEN_e3_2HV_LB.indb 18

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.5 De Nieuwe Wereld

Volgens deze wetten werden indianen onderdanen van de koning en mochten zij niet mishandeld worden. Zij konden met hun klachten naar de rechtbank. Omdat de indianen ziek werden en het zware werk niet aankonden, werden ze vervangen door slaven uit Afrika. Deze slaven werden veelal gevangen in onderlinge Afrikaanse oorlogen. De Europeanen verscheepten hen naar Amerika. Daar laadden de schepen producten in van de plantages en mijnbouw (tabak, katoen, zilver, rietsuiker en rum) en brachten die naar Europa. Vanuit Europa vervoerden de schepen wapens, munitie, alcohol en textiel naar Afrika, waar weer nieuwe slaven werden ingekocht. Dit systeem heet de Atlantische driehoekshandel. STAATSINRICHTING NIEUW BESTUUR Om de toevoer van goederen en geld zeker te stellen en om greep te houden op de ontwikkelingen in Amerika, organiseerde Spanje een Amerikaans bestuur. Spanje richtte rond 1550 twee onderkoninkrijken op: het onderkoninkrijk Nieuw-Spanje met de gebieden Mexico, Noord-Amerika, het Caraïbisch gebied en de Fillipijnen, en het onderkoninkrijk Peru, dat de rest van Zuid-Amerika besloeg. In Spanje stelde de Raad van Indië regels op voor de onderkoninkrijken. De onderkoningen, afkomstig

uit de hoge Spaanse adel, werden voor zes jaar benoemd. Zij leefden in paleizen, met een rijk hofleven. Zij stonden onder direct bevel van de Spaanse koning, maar in werkelijkheid was hun macht onbeperkt. Zij leidden het bestuur en de rechtspraak en beheersten de kerk en het leger. Spanjaarden bekleedden de belangrijkste bestuursfuncties. Onder in het staatsapparaat kregen de indiaanse leiders een plekje. Zij zorgden voor het ophalen van de belasting.

Maatschappelijke veranderingen De Spanjaarden verspreidden het katholieke geloof onder de indianen en de Afrikaanse slaven. Hierdoor gingen veel oude gebruiken verloren. Soms vermengden religieuze tradities zich met het katholicisme. Vlak na de onderwerping van de Azteken in 1521, verwoestten de Spanjaarden bijvoorbeeld een tempel waar de Azteekse moedergodin Tonantzin aanbeden werd en bouwden er een kapel. De kapel werd gewijd aan Maria. De pas bekeerde christelijke Azteken kwamen nu naar de kapel om te bidden tot Maria, die ze nog steeds aanriepen als Tonantzin, tot ongenoegen van de priesters. Een andere verandering was de vermenging van indianen, Spanjaarden en Afrikanen. Uit de relaties die de mannen en vrouwen aangingen, ontstond een mengcultuur. Dit vermengen noemen we mestizering. De kinderen van een blank-indiaans paar werden mesties genoemd, die van een zwart en blank echtpaar een mulat en die van een indiaans-zwart paar een zambo. In de samenleving bepaalde je afkomst en huidskleur je plaats. Bovenaan stonden de blanken; de indianen en Afrikanen stonden onderaan.

ROPA

CONTINUÏTEIT EN VERANDERING Bij geschiedenis kijken we naar wat er is gebeurd in het verleden. Gebeurtenissen die bij elkaar horen, vormen een ontwikkeling. Daarbij letten we op wat verandert en wat gelijkblijft. Wat gelijkblijft heet continuïteit. Wat verandert heet verandering. Na een oorlog veranderen bijvoorbeeld vaak de grenzen en krijgen sommige landen nieuwe leiders. De positie van de armen kan tegelijkertijd onveranderd slecht zijn gebleven.

Brazilië

De komst van de Spanjaarden veranderde veel voor de indianen. Ze werden bezet door Europeanen, die hen uitbuitten. Ze kwamen in contact met een andere beschaving. De indianen probeerden – tevergeefs – hun cultuur te behouden. Ook stierven ze aan de ziektes die de Europeanen meebrachten. Voor de indianen gingen de veranderingen heel snel en betekenden ze een verslechtering.

FEN_e3_2HV_LB.indb 19

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.6 Europa en de wereld

1.6 Europa en de wereld • Welke gevolgen hadden de ontdekking van Amerika en de handelscontacten in Azië voor Europa en het wereldbeeld van de Europeanen?

Bron 24

Karel V, zittend op een troon, houdt zijn overwonnen vijanden in toom. Links: sultan Süleyman I, paus Clemens VII, koning Frans I, rechts: drie Duitse vorsten. Miniatuur uit het album De Triomfen van Karel V, 1556-1575.

Het wereldrijk van Karel V Het grootste rijk in Europa werd geregeerd door keizer Karel V. Karel V werd geboren in het jaar 1500. Via zijn familie van moederszijde erfde hij grote bezittingen in Spanje en de overzeese gebieden in Amerika. Het waren zijn grootouders (Ferdinand en Isabella) die Columbus op reis hadden gestuurd. Via zijn vader Filips erfde Karel de welvarende Bourgondische Nederlanden. Duitse vorsten kozen hem in 1519 tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Vanaf dat moment leidde hij een wereldrijk. Zijn macht werd echter aan vele kanten aangevallen. Karel had daarom veel geld nodig. Zijn legers betaalde hij met de inkomsten uit de belastingen en leningen. Maar die brachten Karel niet genoeg geld op. De Amerikaanse rijkdommen waren dan ook een geschenk uit de hemel voor de keizer. Toen de productie van zilver in Zuid- en Midden-Amerika eindelijk op peil bleef door het werk van de slaven, voer elk jaar een zilvervloot terug naar Spanje. Tussen 1550 en 1560 bracht de Spaanse zilvervloot tonnen goud en zilver binnen, waarvan ongeveer een vijfde deel direct in de schatkist van de koning terechtkwam. Het maakte de Spaanse monarchie de rijkste van Europa. Toch was het niet voldoende om er de oorlogsvoering, ambtenaren en schuldeisers van te betalen. Karel V keizer Heilige Roomse Rijk

1500

1519

1520

1529

1558

Karel V wint Slag bij Wenen

1540

1560

Karel V sterft

1580

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 20

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.6 Europa en de wereld

Oorlogen in Europa De grootste tegenspeler van Karel V in Europa was de Franse koning Frans I. Tussen 1520 en 1530 vochten zij twee grote oorlogen uit. De gevechten vonden plaats in Italië, waar beide vorstenhuizen aanspraak maakten op zeer welvarende gebieden, zoals het hertogdom Milaan. Als de Spaans-Duitse vorst in zijn plan zou slagen om Noord-Italië te veroveren, zou hij zijn Duitse gebieden kunnen verbinden met de Zuid-Italiaanse gebieden Napels en Sicilië. Uiteindelijk won Karel deze strijd door te zegevieren in de slag bij Pavia, in 1525. Bijna gelijktijdig boekte hij succes tegen de Osmanen. Het Osmaanse Rijk (ook wel Ottomaanse of Turkse Rijk genoemd) was sinds het einde van de 15e eeuw gegroeid in het zuidoosten van Europa, waar Belgrado en Boedapest bezet werden. Onder leiding van sultan Süleyman I stootten de Osmanen door naar het noordwesten. In 1529 kon Karel V de Turken verslaan voor de poorten van Wenen. Toen hij in 1535 ook Tunis veroverde, had hij de Turkse opmars gestuit.

Armoede en luxe goederen De toevoer van Amerikaans zilver naar Spanje en de handelswinsten van de Europeanen in Azië leidden tot veranderingen in de Europese economie. De hoeveelheid Spaans geld nam toe, waardoor de Spaanse munten – rond het midden van de 16e eeuw bij Europese handelaren het populairste betaalmiddel – minder waard werden. Er trad geldontwaarding op en de prijzen stegen. Deze prijsstijging was ook te wijten aan een toename van de Europese bevolking in de 16e eeuw en het gebrek aan voedsel dat deze bevolkingsgroei met zich meebracht. Veel mensen leefden in armoede. Sommige handelaren profiteerden van deze economische situatie. Zij wisten munt te slaan uit de prijsstijgingen door grote handelsnetwerken op te zetten. Deze handelskapitalisten lieten arbeiders bijvoorbeeld laken produceren en exporteerden dit naar verre markten, die eerder door ontdekkingsreizigers waren ontdekt. Daarvandaan brachten ze dure goederen naar Europa. Deze handelaren waren rijke stedelingen die vaak niet bij de oude adel hoorden. Zij waren de ‘nieuwe rijken’ van Europa en gaven financiële steun aan de Europese vorsten. Een voorbeeld is de schatrijke familie Fugger uit het Duitse Augsburg, die grote sommen geld aan Karel V leende.

Bron 25

Een veranderend wereldbeeld Europa profiteerde enorm van het verkennen en exploiteren van nieuwe gebieden. De macht van de Europanen werd groter doordat zij nu zelf goederen over heel de wereld konden verhandelen in het voordeel van Europa. Door de verkenning van de wereld werd een schat aan informatie verzameld. De kennis over de scheepvaart nam toe en de kunst van het navigeren op zee ging met sprongen vooruit. Ook nam de kennis van werelddelen, landen en oceanen toe. Hierdoor kwamen er steeds betere kaarten. Men ging ook globes, ronde wereldkaarten maken, die de nieuw ontdekte gebieden aan de andere kant van de wereld lieten zien. De verspreiding van kennis van de wereld werd versneld door de uitvinding van de drukpers. Hierdoor konden kaarten, boeken en afbeeldingen in grote oplages worden gedrukt en verkocht. Een man als Theodoor de Bry, geboren in Luik in 1528, profiteerde hiervan. Hij was nooit buiten Noordwest-Europa geweest, maar maakte toch samen met zijn zoon wereldkaarten (bron 2) en prenten over vreemde volken en ontdekkingsreizen (bron 1, 15 en 21), zo correct mogelijk. Deze illustraties verschenen bij reisverslagen van ontdekkingsreizigers. Zo konden veel Europeanen met eigen ogen zien hoe het was om naar Indië of de Nieuwe Wereld af te reizen en konden zij leren over culturen ver buiten Europa.

Een mechanisch bewegend miniatuurschip van goud en zilver (automaton), in 1585 voor de keizer gemaakt door de Augsburgse edelsmid Hans Schlottheim.

FEN_e3_2HV_LB.indb 21

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.7 De expedities van Zheng He

1.7 De expedities van Zheng He W ER EL D GE SC H IED E NI S • Hoe ontwikkelde de overzeese handel zich in China in de 15e en 16e eeuw?

De vloot van Zheng He Aan het begin van de 15e eeuw stuurde de Chinese keizer Yongle zijn admiraal Zheng He op een expeditie over zee. Met een gigantische vloot van honderden schepen verkende Zheng He in zeven reizen de Stille en Indische Oceaan en bereikte onder andere Taiwan, de Perzische golf en Afrika. De keizer wilde hiermee de handel in de Indische Oceaan controleren, piraterij tegengaan, buitenlandse vorsten imponeren en het ‘tribuutstelsel’ uitbreiden. In dit handelssysteem wisselden buitenlandse heersers (verplicht) geschenken uit met de keizer en erkenden ze hem als hun meerdere. Dat werkte goed. Als Zheng He met zijn imposante schepen bij een buitenlandse vorst aankwam, bood hij zijde, porselein en andere luxegoederen aan en kreeg exotische nieuwigheden als ivoor, kamelen, struisvogels en zebra’s ervoor terug. Ook nam Zheng He onder dwang gezanten mee terug uit meer dan dertig overzeese koninkrijken. Door deze expedities bloeide de zeehandel tussen keizerlijk China en veraf gelegen gebieden.

Bron 26

Feestelijke opening van de replica van het schip van Zheng He (1371-1435) in Nanjing in 2006.

1405

eerste reis Zheng He 1431-1433

1400

Chinese privehandel overzee weer toegestaan

laatste reis Zheng He

1450

1500

1550

1567

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 22

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.7 De expedities van Zheng He

Bron 27

Wilde dieren uit Jemen De Chinezen arriveerden in 1420 in Aden [stad in Jemen] op enorme schepen met waardevolle giften. Zheng He werd ontvangen door al-Malik al-Nasir en zei, zonder de grond te hebben gekust, ‘Uw meester, de heerser van China, groet u en adviseert u om uw onderdanen rechtvaardig te behandelen’. Al-Malik al-Nasir antwoordde: ‘Welkom, wat leuk dat u hier bent.’ Hij entertainde Zheng He en bracht hem onder in het gastenverblijf. Al-Nasir schreef daarop een brief aan de heerser van China: ‘Uw bevel is mijn bevel, mijn land is uw land.’ Hij zond hem schitterende luxe kaftans en vele wilde dieren. Naar: Ibn al-Dayba’, De Geschiedenis van Zabid, 1496.

Leven in de Verboden Stad Keizer Yongle was niet alleen verantwoordelijk voor de expedities van Zheng He. Hij verplaatste ook de hoofdstad van Nanjing naar Beijing. Vanuit het noordelijk gelegen Beijing kon hij namelijk beter de invallen van de Mongolen tegenhouden. In Beijing liet hij een gigantisch paleiscomplex bouwen, de Verboden Stad. Niemand mocht hier zonder toestemming van de keizer naar binnen of naar buiten. Dit paleis werd het politieke hart van China. Wie keizerlijk ambtenaar van de hoogste graad (jinshi) wilde worden, moest naar de paleisschool om het keizerlijk examenstelsel te doorlopen. Dat was altijd al moeilijk, maar de Ming-keizers voegden er nog een extra onderdeel aan toe: een achtdelig essay. De geslaagde kandidaten mochten bij wijze van examenfeest over de Keizerlijke Weg door Beijing paraderen. In de Verboden Stad zorgden ondertussen duizenden eunuchen, gecastreerde mannen, voor de keizer en zijn huishouden. Zij waren de enigen die dicht bij de keizerlijke familie en in de harem van de concubines (bijvrouwen) konden komen. Ook knapten de eunuchen allerlei klusjes op voor de keizer, van administratie tot legeraanvoering en spionage. Deze nabijheid tot de keizer maakte hen gehaat bij de keizerlijke ambtenaren.

De vroege Ming-dynastie De opvolger van keizer Yongle stopte met de overzeese handelsmissies van Zheng He. Daarvoor waren twee redenen. Ten eerste wilde de keizer de kliek van eunuchen tegenwerken. Zheng He was een eunuch (hij was gevangen genomen en gecastreerd toen hij tien jaar oud was) en had vrijwel zijn hele leven het keizerlijk hof gediend. De nieuwe keizer en de ambtenarij waren bang dat hoge hofdienaren zoals Zheng He te veel macht kregen. Veel documenten over Zheng He’s reizen werden door de keizerlijke ambtenaren vernietigd. Er was nog een reden waarom Zheng He niet meer werd uitgezonden. De keizers na Yongle vonden de uitbreiding van het tribuutstelsel eigenlijk niet in overeenstemming met de visie van Hongwu, de grootvader van Yongle en stichter van de Ming-dynastie. Die had namelijk gezegd: ‘enkele veraf gelegen landen betalen mij met veel moeite en tegen hoge kosten tribuut, wat helemaal niet mijn wens is. Zij moeten bericht krijgen dat hun tribuut verminderd wordt, om onnodig gemaakte kosten aan beide kanten te vermijden.’

Bron 28

Een giraf uit Kenia kreeg zoveel bekijks aan het Chinese hof dat de keizer de opdracht gaf het dier te vereeuwigen op een schilderij. Beschilderde rol uit circa 1414.

FEN_e3_2HV_LB.indb 23

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.7 De expedities van Zheng He

Bron 29

De Verboden Stad in Beijing, foto vanaf het Jiangshan park, 2012.

Hongwu vond dat vooral het bevorderen van de landbouw en het innen van belasting daarop aandacht moest krijgen. Hij had de bevolking geteld en iedereen een erfelijke status gegeven. Zo was de maatschappij vastgelegd en onder controle van de keizer gebracht. Privéhandel naar het buitenland had hij verboden. Alles wat daarop leek werd door de Chinese staat als smokkel of piraterij gezien. De meeste opvolgers van keizer Hongwu zagen zijn beleid als onveranderlijk en richtten zich liever op het ontwikkelen van landbouw in China dan op buitenlandse handel.

China en de wereld Ondanks het verbod bloeide de handel. De Ming-dynastie bracht vrede en stabiliteit. En juist doordat de keizers de nadruk legden op landbouw en de handel niet centraal controleerden, was er ruimte voor ontwikkeling. In 1567 hief de Ming-keizer het verbod op overzeese privéhandel op. De komst van de Portugezen, Spanjaarden en later Nederlandse handelaren naar Azië, maakte dat er een wereldeconomie was ontstaan. China kon zich hier niet meer aan onttrekken. De opheffing van het verbod betekende een grote stimulans voor de buitenlandse handel en een bloeitijd voor het Ming-keizerrijk. Er werden zelfs producten speciaal voor de buitenlandse markt geproduceerd. Vooral zijde, thee en porselein waren populair. De Spaanse koning Filips II was bijvoorbeeld een groot liefhebber van het beroemde blauw-witte porselein; hij verzamelde wel meer dan 3000 stuks.

Bron 30

Vaas van blauw-wit porselein, bestemd voor export naar de islamitische wereld (opschrift in Arabisch: ‘mag Allah zijn koninkrijk vereren door welvaart tot in lengte der dagen te behouden’). Op de onderzijde staat het merkteken: ‘vervaardigd in de Zhengde-periode van de grote Ming-dynastie’, dus begin 16e eeuw.

FEN_e3_2HV_LB.indb 24

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.8 Afsluiting

1.8 Afsluiting

FEN_E3_2HV_LB_H01_039.pdf 1 11/5/2019 10:55:11 AM

KENMERKENDE ASPECTEN

• Het begin van de Europese expansie in overzeese gebieden. Op zoek naar specerijen en natuurlijke hulpbronnen verkenden de Portugezen als eersten de kusten van Afrika en vonden zo een zeeroute naar India. De Spanjaarden ontdekten Amerika, waar ze kolonies stichtten. Deze ontdekkingen waren het begin van een uitwisseling van goederen en personen tussen Europa en andere werelddelen.

1480

1490 1492 1494

Columbus ontdekt Amerika Verdrag van Tordesillas

1498

Vasco da Gama ontdekt zeeroute naar India

1519

Karel V keizer Duitse keizerrijk

1500

LEERDOELEN

1 Je kunt beschrijven hoe de Europese maatschappij veranderde door de ontdekking van Amerika en de vestiging van een handelsrijk in Azië. 2 Je kunt uitleggen waarom Europeanen nieuwe handelsroutes overzee zochten. 3 Je kunt beschrijven hoe de Portugezen een winstgevend handelsrijk stichtten. 4 Je kunt uitleggen hoe Spanje Amerika in bezit nam. 5 Je kunt beschrijven hoe Spanje de maatschappij in Amerika veranderde. 6 Je kunt uitleggen welke gevolgen de ontdekking van Amerika en de handelscontacten in Azië hadden voor Europa en het wereldbeeld van de Europeanen. 7 Je weet hoe de overzeese handel zich ontwikkelde in China, in de 15e en 16e eeuw. 8 Je kunt verandering en continuïteit herkennen in de geschiedenis.

1510

1520

1530

1540

1500 - 1600

Tijd van ontdekkers en hervormers

1550

1560

1570

1580

1590

1600

FEN_e3_2HV_LB.indb 25

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.8 Afsluiting

Begrippen Atlantische driehoekshandel Handelsnetwerk tussen Europa, Afrika en Amerika, waarin slaven, wapens en zilver verhandeld werden door Europeanen. Azteken Machtig indianenvolk dat leefde in het huidige Mexico; bouwde een hoogstaande beschaving op. Conquistadores Spaanse avonturiers die in naam van de koning grote delen van Amerika in bezit namen en indiaanse volkeren onderwierpen. Carriera da India Door Portugezen ontdekte zeeroute naar India. Encomienda Leen van de Spaanse koning in Spaans Amerika, bestaande uit een bepaalde hoeveelheid indianen in een bepaald gebied. Encomendero Leenman van de Spaanse koning in Spaans Amerika, die een encomienda in leen heeft. Factorij Bewaakte handelspost in een ander (overzees) land. Geldontwaarding Geld wordt minder waard als gevolg van prijsstijgingen van goederen. Van hetzelfde geld kun je minder kopen. Haciënda Uitgestrekt landgoed dat Spanjaarden in de Nieuwe Wereld in bezit kregen. Handelskapitalisme Een systeem waarin kooplieden in handel met verre gebieden investeren om zoveel mogelijk winst te maken. Handelskapitalisten Kooplieden die in handel met verre gebieden investeren om zoveel mogelijk winst te maken.

Inca’s Indianenvolk in Zuid-Amerika (het huidige Peru) dat een groot en machtig rijk had opgebouwd. Jezuïeten Groep geestelijken in de katholieke kerk die strijden voor een zuivere leer en de verspreiding van het geloof. Khan Titel van een Mongoolse of Turkse heerser. Kolonie Land of gebied dat door een ander land wordt bestuurd, vaak vanwege economisch voordeel. Kraak Slagvaardig schip uit de 15e eeuw, geschikt voor het maken van lange-afstandsreizen. Mestizering Vermenging van de verschillende bevolkingsgroepen in Spaans-Amerika. Nieuwe Wetten Spaanse regels die stelden dat indianen onderdanen van de koning waren en dus eerlijk behandeld moesten worden. Onderkoninkrijken Bestuursgebieden in Spaans-Amerika die namens de koning bestuurd werden door een onderkoning. Osmaanse Rijk Turks wereldrijk dat vernoemd is naar de stamvader Osman. Het bestond tussen de 15e en 20e eeuw en werd bestuurd vanuit de stad Istanbul. Reconquista Herovering van het Iberisch schiereiland op de moslims, door de christenen. Zijderoute Handelsroute tussen Azie – vooral China – en Europa, vernoemd naar de zijden stoffen die per karavaan werden aangevoerd.

FEN_e3_2HV_LB.indb 26

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.9 Keuzestof

Zautla Villa Rica MEXICO 1520 Texcoco Tenochtitlan 1515 Veracruz Tlaxcala 0 100 200 km Cholula

Lissabon

Azoren

EUROPA Cádiz

Madeira

Go lf

NOORD-AMERIKA

zie inzet

Canarische Eilanden

exico nM va Havana

BAHAMA’S sche Oceaan anti Santiago A tl Santo Domingo La Navidad Guadeloupe

CUBA

Martinique

C aribische Zee Caracas

Colón Panamá

TRINIDAD Cumana

e Grote Oc

Reizen van Cortés ZUID-AMERIKA

aan

Tumbes San Miguél Cajamarca

500

1.000 km

Bron 31

Reizen van Columbus

naar Mexico

eerste expeditie 1492 - 1493

naar Tenochtitlan

tweede expeditie 1493 - 1496

Reizen van Pizarro eerste expeditie 1524 - 1525

Lima 0

AFRIKA KAAPVERDISCHE EILANDEN

derde expeditie 1498 vierde expeditie 1502 - 1504

tweede expeditie 1526 - 1528

onderkoninkrijk Nieuw-Spanje

derde expeditie 1530 - 1534

onderkoninkrijk Peru

Cusco

De ontdekkingsreizen naar de Nieuwe Wereld, met de Spaanse onderkoninkrijken Nieuw-Spanje en Peru.

1.9 Keuzestof • Waarom ging Magellaes op reis en hoe zag zijn wereldreis eruit?

Met Magellaes de wereld rond Magellaes op reis Aan het begin van de 16e eeuw ontdekten Portugese zeevaarders de Molukken en andere eilanden in de Indische Archipel. Europeanen waren nog nooit zo ver oostwaarts gevaren. De Molukken waren erg rijk aan specerijen (vooral kruidnagels), dus wilden investeerders nieuwe expedities naar deze eilanden graag financieren. Ook leidde de ontdekking van de Molukken tot jaloezie van de Spanjaarden. In 1494 hadden Portugal en Spanje namelijk in het Verdrag van Tordesillas de onontdekte wereld in tweeën verdeeld: alles wat ten westen van de Kaapverdische eilanden (bij de westkust van Afrika) ontdekt zou worden kwam de Spanjaarden toe, alles wat ten oosten daarvan ontdekt zou worden hoorde bij het Portugese koninkrijk. Na de ontdekking van de Molukken door de Portugezen begonnen de Spanjaarden te twijfelen. Zou dit eiland niet aan hen toebehoren? Zou het niet mogelijk zijn om westwaarts te varen en deze eilanden vanaf de andere kant te bereiken? De ervaren Portugese zeevaarder Ferdinand Magellaes durfde het aan. In opdracht van keizer Karel V, en gefinancierd door de schatrijke Duitse bankiersfamilie Fugger, vertrok hij met vijf schepen en 250 bemanningsleden in 1519 uit de stad Sevilla. De Italiaanse edelman Antonio Pigafetta mocht mee en deed verslag van de ontberingen tijdens de reis, de flora en fauna, en de vreemde volkeren die de ontdekkingsreizigers tegenkwamen.

FEN_e3_2HV_LB.indb 27

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.9 Keuzestof

Bron 32

Magellaes ontdekt een zeestraat tussen de Atlantische en de Stille Oceaan. De zeestraat zou later naar hem vernoemd worden. Ingekleurde gravure uit de 19e eeuw.

Bron 33

Bron 34

Een veter voor een mand aardappelen Nadat we de evenaar in zuidelijke richting waren gepasseerd, verloren we de Poolster uit het zicht en koersten we af op een land genaamd Verzin [Brazilië]. Dit land loopt over van alle goede dingen en is groter dan Frankrijk, Spanje en Italië samen. Op deze plek vulden we onze voorraden aan. De mensen hier gaven voor een mes of een vishaak vijf of zes kippen en voor een kam een koppel jonge ganzen. Voor een spiegeltje of een schaar gaven ze zoveel vis dat tien mannen ervan zouden kunnen eten. Voor een bel of een veter gaven ze een hele mand battates, een soort stevige vruchten. Deze hebben de smaak van kastanjes en de lengte van een raap. Toen ik ze de koning uit een spel kaarten gaf, brachten ze me vijf kippen en nog dachten ze dat ze me hadden bedrogen.

Kannibalen Terwijl we de kustlijn volgden en verder voeren richting de zuidpool, troffen we een mensensoort aan die ‘kannibalen’ wordt genoemd omdat ze mensenvlees eten. In het verleden hebben deze mensen een Spaanse kapitein en zestig zeelieden opgegeten die net als wij land wilden ontdekken. Eerst werd deze plek Kaap Santa Maria genoemd. Men vermoedde dat er vandaar een doorgang naar de Stille Oceaan was, maar die is nooit ontdekt. Naar: Reisverslag van Antonio Pigafetta, 1524-1525.

Naar: Reisverslag van Antonio Pigafetta, 1524-1525.

FEN_e3_2HV_LB.indb 28

25/02/20 14:50

1 Varen voorbij de horizon – 1.9 Keuzestof

Bron 36

Een schip gaat ervandoor Na koers te hebben gezet naar de tweeëndertigste graad van de zuidpool, vonden we als bij een wonder een zeestraat. De zeestraat komt uit bij een andere zee, de Stille Oceaan, en is omgeven door hoge bergen bedekt met sneeuw. De gezagvoerder stuurde twee schepen vooruit, de San Antonio en de Concepcíon, om een uitweg te zoeken. Een van deze schepen, de San Antonio, wachtte niet op het andere schip, omdat de mannen aan boord terug wilden naar Spanje. ‘s Nachts verwondden ze de kapitein van hun schip en sloegen hem in de boeien. Zo vertrokken ze naar Spanje. Ondertussen bleef de Concepcíon tevergeefs dobberend op het water wachten.

Rattenpis en beschuit vol wormen Op woensdag 28 november 1520 voeren we de Stille Oceaan op, waar we drie maanden en twintig dagen verbleven zonder proviand of verversingen aan boord te kunnen nemen. We aten verpulverde beschuit vol wormen die stonk naar de urine van de ratten die ervan hadden gevreten. En we dronken verontreinigd, geel water. We aten ook gedroogde runderhuiden door ze vier of vijf dagen in zee onder te dompelen en dan kort op kolen te braden. En van de ratten, die voor een halve dukaat per stuk werden verkocht, konden sommigen van ons geen genoeg krijgen. Het ergste was dat het tandvlees in boven- en onderkaak van de meeste mannen opzette, zodat ze niet konden eten. Zo stierven 29 van onze mannen. Als God en de Maagd Maria ons niet hadden geholpen door voor goed weer en een gunstige wind te zorgen, zouden we allemaal op deze grote zee zijn omgekomen. Ik denk niet dat een mens ooit nog zo’n reis zal ondernemen.

Naar: Reisverslag van Antonio Pigafetta, 1524-1525.

Bron 35

Bron 37

Het reisverslag van Antonio Pigafetta, eerste helft 16e eeuw, Bibliotheca Ambrosiana, Milaan.

FEN_e3_2HV_LB.indb 29

25/02/20 14:50

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

LEERBOEK 2 HAVO

Geschiedenis voor de onderbouw van havo en vwo

Leerboek 2 HAVO Naam

Beeld op het omslag

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

9 789006 860122

3677_TM_FENIKS_Leerboek_omslagen_DRUK.indd 1,3

26/02/20 12:05