Inkijkexemplaar - Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland by ThiemeMeulenhoff

CTIEF

SC ER H

BURG

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

AP A

Themakatern

Geschiedenis voor de bovenbouw van havo en vwo

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Beeld op het omslag

4/5 HAVO Naam

Het vaandel op de voorkant hoort bij de historische strijd voor vrouwenkiesrecht. Het is van de lokale Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht van Amsterdam. Overal in Nederland stichtten feministen rond het jaar 1900 afdelingen van de door Wilhelmina Drucker en Aletta Jacobs opgerichte Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Tijdens demonstraties droegen ze zulke vaandels. Zij eisten jus suffragii. Dit is Latijn voor kiesrecht. Onderin het vaandel zie je een vrouw die als symbool van rechtvaardigheid een weegschaal vasthoudt. Achter haar komt de zon op: dit gaat zeker lukken. Bij het demonstreren werden de vrouwen vaak uitgejouwd, maar ze kregen ook wel steun van lokale Mannenbonden voor Vrouwenkiesrecht.

Klas

Het vaandel symboliseert ook actief burgerschap. Deze vrouwen kwamen als gewone burgers in actie voor hun ideaal en werkten zo mee aan de ontwikkeling van de parlementaire rechtsstaat. De geschiedenis daarvan vind je in dit boek. Is de Nederlandse democratie helemaal af? Is actief burgerschap ook nu nog belangrijk? Wat vind jij?

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

Ontdek meer over de strijd voor het vrouwenkiesrecht:

9 789006 433753

3677_TM_FENIKS_Actiefburgerschap_omslag_4+5HAVO_DRUK.indd 1,3

18/05/20 12:04

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 1

18/05/20 12:17

Geschiedenis voor de bovenbouw havo

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Auteurs Daphne van Manen Idzard van Manen Eindredactie Ronald den Haan

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 1

18/05/20 12:17

Basisontwerp DATBureau, Amsterdam Layout Staalboek, Veendam Cartografie en technisch tekenwerk EMK, Deventer Verbaal Visuele Communicatie, Velp (Gld) Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt. Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 43375 3 derde druk, eerste oplage, 2020 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2020 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 2

18/05/20 12:17

Inhoud Zo werk je met dit themakatern Oriëntatie

1 Patriotten en Oranjegezinden 8

2 De revolutionaire grondwet van 1848 16

3 Algemeen kiesrecht voor man en vrouw 24

4 Onderdrukking en verzet 32

5 Klein land in een grote wereld 40

Actief burgerschap toen 8 De context 11 Actief burgerschap nu 15

Actief burgerschap toen 16 De context 19 Actief burgerschap nu 23

Actief burgerschap toen 24 De context 27 Actief burgerschap nu 31

Actief burgerschap toen 32 De context 35 Actief burgerschap nu 39

Actief burgerschap toen 40 De context 43 Actief burgerschap nu 47

Afsluiting

Overzicht vaardigheden 50 Register 55 Illustratieverantwoording 56

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 3

18/05/20 12:17

Geschiedenis Zo werk je metvan ditde themakatern democratische rechtsstaat in Nederland

Zo werk je zo werk je met met dit dit themakatern themakatern In Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland staat, naast de geschiedenis van de democratie in Nederland, burgerschap centraal. Je ontdekt de geschiede nis van de parlementaire democratie en van de rechts staat in Nederland aan de hand van vijf burgers die democratisering hebben bevorderd door aan actief bur gerschap te doen. Je voert in de opdrachten ook zelf bur gerschapsactiviteiten uit, waardoor je een actieve deelnemer aan de Nederlandse democratie wordt. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekenin gen in maken. Dit katern bestaat uit de volgende delen: • Oriëntatie • Vijf paragrafen • Afsluiting • Nawerk

Actief burgerschap nu In het onderdeel Actief burgerschap nu ga je aan de slag met een grote opdracht waarbij je zelf aan actief burgerschap doet en ontdekt dat je een actieve deelnemer bent in de de mocratie waarin je leeft. In Actief burgerschap nu leg je een verbinding tussen je eigen heden en het verleden dat in de paragraaf centraal stond.

Afsluiting

De afsluiting van dit katern bestaat uit: • een overzicht van alle begrippen met daarbij de definitie van het begrip; • een overzicht van alle leerdoelen; • een tijdbalk met daarop alle belangrijke gebeurtenissen.

Nawerk

Oriëntatie

Vaardigheden voor historisch denken en redeneren De vaardigheden die je bij het doorwerken van dit katern hebt geoefend, staan hier op een rij, met steeds een korte beschrij ving van wat de vaardigheid inhoudt.

Paragrafen

Overzicht relevante kenmerkende aspecten In dit overzicht vind je de kenmerkende aspecten die een rela tie hebben met de onderwerpen in dit katern.

In de Oriëntatie maak je kennis met de begrippen burger schap, rechtsstaat en parlementaire democratie.

Elk van de vijf paragrafen bestaat uit drie delen: • Actief burgerschap toen • De context • Actief burgerschap nu Actief burgerschap toen Elke paragraaf start in het onderdeel Actief burgerschap toen met een historische persoon die echt heeft bestaan en als burger in actie kwam. Je verplaatst je in bekende en minder bekende historische burgers. In de opdrachten bij dit onderdeel denk je onder andere na over de vraag wat je zelf zou hebben gedaan in die situatie. Zou jij ook demonstreren, in opstand komen, kiesrecht eisen, kritische teksten schrijven of een politieke partij oprichten?

Register In dit alfabetisch overzicht staan alle begrippen die in het katern zijn behandeld, met daarbij de pagina waarop je dit begrip kunt terugvinden.

Feniks digitaal

Alles wat in dit katern staat, staat ook bij elkaar op www.thiememeulenhoff.nl/feniks. Via de digitale leer omgeving kun je er alle opdrachten maken. Je kunt er je werk direct nakijken.

De context In het onderdeel De context verwerf je meer kennis over de tijd en samenleving waarin de historische persoon leefde. Dit onderdeel bevat de belangrijke historische gebeurtenissen en ontwikkelingen die bij het thema van de paragraaf passen. Door het bestuderen van de theorie en het maken van de opdrachten bij dit onderdeel leg je verbanden tussen de stof van Actief burgerschap toen en De context.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 4

18/05/20 12:17

Zo werk je met Feniks

Oriëntatie 6

Oriëntatie

bron 1

Opdrachten

Scholieren in actie tegen door mensen veroorzaakte klimaatverandering (2019).

opdracht 1 relevantie

‘Als we nu de straat niet opgaan is het straks wel onze schuld. Het is voor hen nog niet eng genoeg, maar voor ons wel.’

Uit: Interview met demonstrerende scholieren (2019).

bron 2

Actief burgerschap toen en nu

opdracht 2 actieve werkvorm

In dit katern staat de ontwikkeling van de parlementaire rechtsstaat centraal. We volgen vijf hoofdrolspelers, die als actief burger daaraan hun steentje bijdroegen. We gaan na wat zij wilden bereiken en hoe ze dat duidelijk maakten. Door ook de maatschappij waarin zij leefden (hun ‘context’) goed te bekijken, begrijp je hun keuzes beter. Deze vijf hoofdrolspelers zijn Jan Melgers, Eillert Meeter, Wilhelmina Drucker, Anton de Kom en Hans van Mierlo. Je kent ze waarschijnlijk nog niet. Het waren namelijk net zulke gewone burgers als de scholieren in bron 1. Actief burgerschap gaat nu eenmaal niet alleen over koningen en generaals, maar misschien wel juist over gewone mensen. Actief burgerschap is niet alleen iets van het verleden, ook in onze tijd is het nodig. Of het nu voor het milieu is, of voor iets anders. Daarbij kom jij in beeld. Word jij ook een voorbeeld van actief burgerschap, net als onze vijf historische hoofdpersonen? Of ben je dat al?

Oriëntatie

Gebruik Actief voor klimaat en democratie, en Actief burgerschap toen en nu. Maak met een klasgenoot op een vel A3-papier een mindmap. Zet in de mindmap deze begrippen: democratie – democratisering – parlement – rechtsstaat – parlementaire rechtsstaat – burgerschap – regering b Noteer bij elk begrip wat volgens jullie de betekenis ervan is. Zorg dat je de betekenis begrijpt. Schrijf dus niet zomaar een van internet geplukte definitie op. c Geef in de mindmap aan welke verbanden er zijn tussen de begrippen. Doe dit bijvoorbeeld met pijlen. d Ruil van mindmap met een andere groep. Bespreek de verschillen en overeenkomsten. e Verbeter jullie eigen mindmap na de uitwisseling. a

opdracht 3 a b

Actief voor klimaat en democratie

Vanaf ongeveer 1780 zetten veel mensen zich met actief burgerschap in voor democratisering van ons land. Dat is in onze tijd minder nodig doordat Nederland inmiddels een democratie is. Maar: een democratie is nooit af. Het bestuur kan altijd beter, bijvoorbeeld door wetten aan te scherpen, of door onderwerpen die voor sommige mensen van belang zijn, actiever op te pakken. Door de regering daarop te wijzen, spelen actieve burgers nog steeds een rol in de ontwikkeling van de Nederlandse parlementaire rechtsstaat.

3000 v. Chr.

1 voor Chr.

Prehistorie

ceren, kritische artikelen schrijven, video’s en blogs op internet zetten of een nieuwe politieke partij oprichten. De doelen en methoden van actief burgerschap variëren per persoon. Ook veranderen ze door de eeuwen heen.

In september 2019 staakten scholieren uit veel landen, waaronder Nederland. Ze organiseerden demonstraties uit bezorgdheid over het klimaat. Het gedrag van burgers, bedrijven en overheden zorgde voor klimaatverandering met grote, negatieve gevolgen voor natuur en mens. De regering en het parlement moesten daar iets aan doen, vonden de scholieren. Ze eisten nieuwe wetten die de slechte invloed van de mens op het milieu zouden verminderen. Hiermee deden deze leerlingen aan actief burgerschap. Actief burgerschap, het meedenken over en meedoen aan de samenleving en het bestuur ervan, kan op allerlei manieren. Je kunt bijvoorbeeld demonstreren, staken, spotprenten publi-

Gebruik bron 1 en 2. Stelling: ‘De leeftijd waarop je mag stemmen moet worden verlaagd naar 16 jaar.’ Haal uit de bronnen een argument om deze stelling te onderbouwen. Wat vind je zelf van de stelling? Onderbouw je antwoord.

Gebruik bron 3. Leg uit wat de tekenaar met de spotprent van bron 3 wil zeggen. Deze spotprent zelf is een voorbeeld van actief burgerschap, maar hij laat ook een vorm van actief burgerschap zien. Licht dat toe. Gaat de spotprent van bron 3 ook over jou? Leg je antwoord uit.

opdracht 4 actieve werkvorm – relevantie Discussieer klassikaal over een of meer van de volgende stellingen. • Democratie is de beste staatsvorm. • Nederland zal altijd een democratie blijven. • De democratie in Nederland is in gevaar. • Als er verkiezingen zijn, stemt een goede burger altijd.

bron 3

In deze tijdbalk zie je in welke

Actief burgerschap toen: kunstenaar Honoré Daumier tekende een ingesukkeld lid van het parlement, dat wordt belaagd door demonstranten (1833).

1000

500

1500

1600

1700

1800

1900 1950

heden

na Chr.

Oudheid

Middeleeuwen

Vroegmoderne tijd

Moderne tijd

periode het katern zich afspeelt.

Paragrafen 14 34

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Anton de Kom schrijft over Boni, Baron en Joli Coeur, Surinamers die zich in het verleden verzetten tegen de slavernij: ‘Uw namen zijn niet te vinden in de Nederlandsche geschiedenisboekjes. Uw daden zijn niet in tel waar de zilveren vloot van Piet Hein geroemd wordt. Er is geen plaats voor Uw beeltenis in de bas-reliëfs die het voetstuk van generaal Van Heutz’s standbeeld zullen versieren. Gij zijt geen deel van Holland’s koloniale glorie, gij behoort tot de donkere bladzijden der historie die de wetenschappelijke geschiedvervalsching het liefst maar overslaat bij het doceeren.’ bron 15 Spotprent over het afzetten van de elite van regenten en Uit: A. de Kom, Wij slaven van Suriname (1934). bron 46

edelen in Nederland. Een Franse soldaat pakt hun pruiken af en de aristocraten beklagen zich. Ze zijn gekleed als dominees van de Hervormde Kerk (1795).

Standplaatsgebondenheid Gebruik bron 43. De allereerste Nederlandse a Gebruik Geef in één zin in je eigen woordengrondwet, weer wat en De bron Kom 17. hier a Geef met elementen uit de spotprent aan wat de tekenaar zegt. bedoelde. b In hoeverre past dit bij nationalisme? Onderbouw je b antwoord. Ben je het met de tekenaar eens? Ging het zo? Leg je antwoord uit. c Vergelijk je antwoord met een klasgenoot. Zijn jullie het met elkaar eens? d Tijdens en kort na de oorlog richtten creolen, hindoestanen en Javanen elk eigen politieke partijen op. In hoeverre past dit bij wat De Kom graag wilde bereiken?

opdracht 6 relevantie – actieve werkvorm Gebruik bron 45. Bij de onthulling van het monument in 2006 was er kritiek van een groep Surinaamse Nederlanders. Volgens hen moest het beeld worden verwijderd. • Zoek informatie op over deze discussie, bijvoorbeeld op nieuwssites. Google op ‘Anton de Kom monument’, dan vind je ze snel. • Vorm een viertal. Twee van jullie zijn voor verwijdering van het beeld. De andere twee zijn ertegen. • Formuleer op papier per tweetal argumenten. • Voer daarna met zijn vieren een discussie. • Blik samen terug. Welk tweetal was het meest overtuigend en waarom?

Schoolmeester Perchant verklaarde voor de rechtbank dat Opdrachten hij tegenstander was van de regering van de Bataafse Republiek:

opdracht 1 ‘Dat hij gevangene des te meer in dit begrip is omdat het

voorig bestuur godsdienst altijd Gebruik Antondedegereformeerde Kom keert terug naar Suriname. gehandhaafd heeftCentrale en dezelve nu teniet Dienst geraaktnoemde is.’ De Nederlandse Inlichtingen Naar: Rechterlijk archief het Stadsarchief van Amsterdam Anton de Kom ‘eeningevaarlijk communist en fel(1797). revolutionair’. Met welke argumenten had De Kom dit kunnen bron 16 tegenspreken?

opdracht 212

1795: dedeBataafse Revolutie, en bron 15 en 16. Gebruik Anton Kom keert terug naar Suriname. Tegen welke grote verandering richtte schoolmeester PerWaarom paste juist het communistische of socialistische chant zich? Betrek in je antwoord ook de kleding van de gedachtegoed bij de strijd van Anton de Kom? aristocraten op de spotprent van bron 15.

opdracht 3

opdracht 13 de Kom keert terug naar Suriname, en Wij Gebruik Anton Gebruik Werken aan een grondwet en bron 13. slaven van Suriname. a Welk legaal middel voor actief burgerschap werd in 1795 a Welke twee gebeurtenissen uit ‘Anton de Kom keert terug ingesteld? naar Suriname’ laten zien dat er in Suriname in deze b Hoe komt het dat dat middel nog niet zo efficiënt gebruikt periode geen democratie was? werd als de bedoeling was? b Ontleen ook aan het tekstblok ’Wij slaven van Suriname’ c Welke grote stap in de geschiedenis van de parlementaire een omstandigheid die laat zien dat er in Suriname geen rechtsstaat in Nederland laat deze prent zien? democratie was. opdracht414vaardigheid relevantie opdracht

Gebruik Werkenvan aanbronnen een grondwet. Bruikbaarheid a Wat wordt bedoeld met ‘De verkiezingen waren getrapt’? Gebruik bron 42 en 44. b Zoek uit welk onderdeel van onze huidige a Bedenk twee onderzoeksvragen die aansluiten op de foto volksvertegenwoordiging getrapt wordt gekozen en leg van bron 42: een beschrijvende vraag en een verklarende uit hoe dat gaat. vraag. b

Doe hetzelfde voor de foto van bron 44.

4 Onderdrukking en verzet

opdracht 15 5 vaardigheid

De7mooie Franse maagd–trekt de lelijkewerkvorm Hollandse maagd bron 17 opdracht relevantie actieve mee. Spotprent d1oor Pieter van Woensel uit 1798 over de

Gebruik bron 46. eerste grondwet. Welke kritiek uit De Kom in deze bron op het geschiedenisonderwijs in Suriname in de jaren dertig? 16Kom samenvatting – relevantie bopdracht Zou Anton de het geschiedenisonderwijs dat jij krijgt a Hoe kwam Nederland aan zijn eerste grondwet en wat wél goed onderwijs vinden, of komen daarin ook bepaalde hield die in? groepen te weinig aan bod? Denk bijvoorbeeld aan b Wat waren de belangrijkste onderdelen van de eerste donkere mensen, homo’s, christenen, joden, moslims of Nederlandse grondwet van 1798? jongeren. Voer een klassikaal gesprek over deze vraag. cc Wat is er van de patriotse idealen overgebleven in onze Schrijf een tekst van 100-200 woorden, bedoeld voor in moderne parlementaire democratie? een schoolboek. Ga daarbij als volgt te werk. • Kies een groep (of meerdere) waarvan je vindt dat die opdracht 17aan relevantie te weinig bod komt in de geschiedenisles. Het kiesrecht van de grondwet van 1798 heette ‘algemeen’, • Beredeneer in welke tijdvakken (minimaal twee, maar sloot toch ook mensen uit. Zoek uit wie er nu stemmaximaal vier) deze groep meer aan bod zou kunnen recht hebben. komen. Beredeneer steeds welke gebeurtenissen en ontwikkelingen die met deze groep te maken hebben, opdracht 18 zijn. relevantie – actieve werkvorm belangrijk Zoek eventueel extra informatie op a Werk in tweetallen. Zoek drie hedendaagse voorbeelden internet. van mensen als Jan Melgers die op hun manier aan actief burgerschap doen. b Welke vormen van actief burgerschap zijn er in ons land, naast deelnemen aan verkiezingen? Bedenk samen minstens drie voorbeelden. c Bespreek je antwoorden in de klas. a

de context Suriname en Nederlands-Indië Nederland is een rechtsstaat. De grondwet waarborgt de rechten van de burgers zoals vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst. Die horen onder de klassieke grondrechten. Wie vindt dat de overheid een klassiek grondrecht schendt, kan naar de onafhankelijke rechter. Want ook dat hoort bij een rechtstaat: scheiding van de uitvoerende macht en de wetgevende macht. Nederlanders hebben ook het recht om te stemmen, of een partij op te richten. Dat zijn de politieke rechten. Die politieke rechten golden echter niet voor de koloniën. Daar maakte Nederland de dienst uit. Nederlands-Indië kende net zoiets als de Staten van Suriname: de Volksraad. Beide volksvertegenwoordigingen hadden geen wetgevende macht, maar slechts adviesrecht. De Volksraad was opgericht als antwoord op de roep om politieke invloed. Maar juist door de machteloosheid van de Volksraad zochten sommige inlanders radicalere manieren om invloed te verkrijgen. In 1926 begon de Partai Komunis Indonesia (PKI) een revolutie. Die mislukte. Tienduizenden communisten werden vastgezet. Een van hen was Soekarno, een student uit Bandoeng. Hij had een Studieclub opgezet, een verkapte vereniging van nationalisten. Samen met andere Studieclubs gaf hij het maandblad Indonesia Moeda, Jong Indonesië, uit. Ook in Nederland waren Indonesische studenten actief, onder leiding van Mohammed Hatta. Anton de Kom kwam graag op bijeenkomsten van hun Indonesische Vereeniging. Hatta hield daar felle redevoeringen: terwijl Nederlandse bedrijven uit winstbejag de grondstoffen van Nederlands-Indië plunderden, leed de inheemse bevolking onder slechte behuizing, slecht onderwijs en grootschalig analfabetisme, stelde hij. Die combinatie van nationalisme en het opkomen voor de arme massa sprak Anton de Kom aan.

begrepen dan de ‘politieke en economische elite’. Wat had het volk aan één keer in de vier jaar stemmen? Na de verkiezingen luisterden partijelites niet meer naar het volk. Ze sloten onderling slappe compromissen en vergaten hun verkiezingsbeloften. Echte leiders voelden aan wat het volk wilde en handelden daarnaar. Zo’n antidemocratische ideologie heet populisme. Kortom, de democratie werd van twee kanten bedreigd. Daarom hielden de Nederlandse inlichtingendiensten zowel de (communistische) CPH als de NSB van Anton Mussert, een bewonderaar van Mussolini en Hitler, scherp in de gaten. De overgrote meerderheid van de Nederlanders bleef echter geloven in de parlementaire democratie. De CPH haalde ongeveer twee procent van de stemmen en ook het extreemrechtse alternatief van Mussert werd niet populair. De parlementaire democratie in Nederland was kennelijk sterk genoeg. Kwam dat misschien ook door de verzuiling?

De bijbehorende definities vind je in de afsluiting.

Hier zie je welke vaardigheid je oefent.

De Tweede Wereldoorlog Tijdens de Duitse invasie in mei 1940 vluchtte de Nederlandse regering naar Londen. De ambtenaren op de ministeries, de provincie- en gemeentebestuurders, politieagenten en rechters bleven achter. Minister-president De Geer verklaarde dat zij met de Duitse bezetter moesten samenwerken. Het Nederlandse volk moest zich ‘kalm en waardig’ gedragen, zei hij. Wat hield dit in de praktijk in? Moesten burgemeesters en

Bij opdrachten met deze markering ga je aan

de slag met de relevantie van het onderwerp.

Democratisch of niet? Dat hun koloniën geen democratie kenden, was in die tijd voor Europese koloniale machten heel normaal. Maar in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw waren ook niet alle Europeanen meer zo enthousiast over de eigen democratie. Karl Marx had al in de negentiende eeuw geschreven dat algemeen kiesrecht en hervorming van het parlementaire stelsel niet genoeg was. De macht moest na een geslaagde communistische revolutie uitsluitend bij de arbeidersklasse liggen. Communisten waren dus antidemocratisch. Ook extreemrechts had een alternatief voor de parlementaire democratie, met aansprekende leiders als Adolf Hitler en Benito Mussolini. Zij claimden dat ze het volk (populus) beter

De belangrijke historische begrippen staan vetgedrukt.

bron 47

Bij opdrachten met dit icoon heb

Actief burgerschap toen: Nederlandse SS-vrijwilligers vertrekken naar het oostfront. ‘Wij wreken Stalingrad’ staat op de wagon gekalkt ( juni 1943).

je toegang tot internet nodig.

Het onderdeel De context

Bij deze opdracht ga je op

bevat altijd een

een andere manier aan de

samenvattingsopdracht.

slag met het onderwerp.

Afsluiting

In de instructie is opgenomen welke theorie en bronnen je moet gebruiken bij een opdracht.

Een overzicht van alle begrippen

Afsluiting

verzuiling

met een definitie.

1700

Opdeling van de samenleving in afzonderlijke groepen op basis van levensbeschouwelijke opvattingen en politieke ideologie.

Begrippen actief kiesrecht

Het recht om te mogen kiezen of stemmen.

algemeen kiesrecht

Iedere burger mag kies- of stemrecht uitoefenen.

anarchisme

Politieke stroming die tegen

overheidsgezag is en streeft naar kleine,

autonoom bestuurde gemeenschappen.

burgerlijke ongehoorzaamheid

Niet doen wat de overheid wil dat je doet.

censuskiesrecht

Kiesrecht dat alleen geldt voor mensen die

een bepaald bedrag aan belasting (census) betalen.

coalitiekabinet

Regering waarin meerdere partijen samenwerken.

confessionelen

Aanhangers van een politieke stroming die hun politieke en maatschappelijke opvattingen baseren op hun godsdienstige overtuiging.

consensuspolitiek

Wanneer politieke partijen hun overeen-

komsten benadrukken, in plaats van hun verschillen.

conservatieven

Mensen die streven naar zo weinig

mogelijk verandering en die alles zo veel mogelijk bij het oude willen laten.

feminisme

Politiek-maatschappelijke beweging die zich inzet voor de emancipatie van vrouwen.

grondwet

Wet waarin de belangrijkste

uitgangspunten van een staat en de

belangrijkste rechten en plichten van burgers én overheid staan.

handelingsbekwaamheid

De bevoegdheid om rechtshandelingen te verrichten, zoals het afsluiten van

contracten of het openen van een bankrekening.

klassieke grondrechten

Rechten die voorkomen dat de vrijheden

van burgers worden beperkt of geschaad door overheid of medeburgers.

Koninklijk Besluit

Een besluit van de regering (tot 1848 de

koning) dat kan worden genomen zonder toestemming van het parlement.

liberalisme

Politiek-maatschappelijke stroming

waarin burgerlijke vrijheden en economi-

sche vrijheid kernpunten zijn. De overheid dient zich terughoudend op te stellen.

mensenrechten

Universele rechten die voor alle mensen gelden.

ministeriële verantwoordelijkheid

Ministers zijn tegenover het parlement

verantwoordelijk voor wat de koning doet en zegt.

constitutionele monarchie

passief kiesrecht

democratie

persvrijheid

Koninkrijk met een grondwet. Bestuursvorm waarin de burgers de hoogste macht hebben.

directe democratie

Regeringsvorm waarbij het volk direct

(zonder tussenkomst van een volksvertegenwoordiging) de macht uitoefent.

eenheidsstaat

Een land dat in politiek opzicht een

eenheid vormt, met een centrale overheid.

evenredige vertegenwoordiging

Kiesstelsel waarbij het aantal zetels dat

een partij krijgt, wordt gebaseerd op het

aantal stemmen dat deze partij bij de verkiezingen in het hele land heeft behaald.

federale staat

Staat bestaande uit meerdere vrij

zelfstandige, maar wel samenwerkende deelstaten.

Het recht om te worden verkozen. Vrijheid van media om gebeurtenissen, en analyses en meningen daarover, te publiceren.

politieke rechten

recht van amendement

wijzigingen of aanvullingen aan te brengen in wetsvoorstellen.

Recht van het parlement om ministers ter verantwoording te roepen.

recht van enquête

Recht van het parlement om buiten de

regering om een onderzoek in te stellen naar wat de regering heeft gedaan of heeft nagelaten.

rechtsstaat

Samenleving waarin onafhankelijke

rechters op basis van wetgeving die voor iedereen hetzelfde is, bepalen of iemand moet worden gestraft.

referendum

Volksraadpleging.

sociale grondrechten

In de grondwet vastgelegde rechten

waarbij de overheid de zorgplicht heeft op het gebied van onderwijs,

arbeidersklasse en de wijze waarop deze problematiek moet worden opgelost.

socialisten

Aanhangers van politieke stromingen die tot doel hebben de maatschappelijke ongelijkheid op te heffen.

soevereiniteitsoverdracht

Overdracht van de hoogste macht, meestal bij het verlenen van

onafhankelijkheid aan een kolonie.

kloof tussen ‘het volk’ en de politieke en

economische ‘elite’. Populistische politici

zeggen dat zij, anders dan andere politici, de belangen van het volk behartigen.

Recht van het parlement om inkomsten en uitgaven van de regering vast te stellen.

De hoogste macht.

Organisatie boven de nationale staten,

waaraan de leden bevoegdheden hebben overgegeven.

vertegenwoordigende democratie

Democratie waarbij de burgers de volksvertegenwoordigers overlaat. Samenleving waarin de overheid alle burgers een bestaansminimum garandeert.

1815 Nederland en België in een koninkrijk verenigd

1830 Belgische Opstand; Belgische onafhankelijkheid uitgeroepen 1840 Willem II volgt zijn vader op als koning 1848 Liberale grondwet van Thorbecke

1863 Slavernij in Nederland en dus ook in Suriname afgeschaft

De revolutionaire grondwet van 1848 Je kunt uitleggen welke factoren leidden tot de invoering van de grondwet van 1848. Je kunt uitleggen op welke manier de grondwet van 1848 de rechten van de koning beperkte en de rechten van het parlement en de burgers vergrootte.

3 1

Algemeen kiesrecht voor man en vrouw Je kunt uitleggen welke factoren leidden tot invoering van het algemeen mannen en vrouwenkiesrecht. 2 Je kunt uitleggen vanuit welke idealen politieke stromingen en partijen ontstonden.

1917 Passief vrouwenkiesrecht en algemeen mannenkiesrecht ingevoerd 1919 Actief vrouwenkiesrecht ingevoerd

Klein land in een grote wereld Je kunt uitleggen hoe de politieke cultuur na de Tweede Wereldoorlog veranderde en welke factoren daaraan bijdroegen. Je kunt uitleggen van welke supranationale organisaties Nederland deel ging uitmaken en welke gevolgen dit had voor de nationale bevoegdheden.

jaartallen die je moet kennen.

1940-1945 Opheffing rechtsstaat onder de Duitse bezetting; regering vanuit Londen zonder parlementaire controle

Onderdrukking en verzet Je kunt uitleggen hoe het ontbreken van democratie en grondrechten in Suriname en NederlandsIndië bijdroeg aan dekolonisatie. 2 Je kunt uitleggen waarom Nederland een rechtsstaat is en waardoor dat tijdens de Tweede Wereldoorlog tijdelijk anders was. 5 1

In deze tijdbalk staan alle

1900

4 1

politieke beslissingen aan verzorgingsstaat

1806 Einde Bataafse Republiek; Lodewijk Napoleon koning

Patriotten en Oranjegezinden Je kunt uitleggen vanuit welke idealen de Bataafse Revolutie uitbrak. 2 Je kunt benoemen welke vrijheids en inspraak rechten de eerste Nederlandse grondwet bevatte. 2 1

1795 Bataafse Revolutie 1798 Eerste Nederlandse grondwet

1810 Inlijving bij Frankrijk

1 1

bestaanszekerheid, huisvesting en

Het vraagstuk van de slechte

1800

Algemeen 1 Je kunt verschillende vormen van actief burger schap benoemen en probeert er een aantal uit.

volksgezondheid.

supranationale organisatie

recht van begroting

daarbij te worden belemmerd door de overheid.

Leerdoelen

sociale kwestie

levensomstandigheden van de

1787 Een patriotse Revolutie 1789 Franse Revolutie begint

Burgers kunnen doen en denken wat zij willen zonder

wetsvoorstel in te dienen.

recht van interpellatie

soevereiniteit

Politieke stroming die uitgaat van een

heeft, soeverein is.

Recht van de Tweede Kamer om een

besluitvorming.

deelnemen aan de politieke

Opvatting dat het volk als geheel de opperste macht

vrijheid

recht van initiatief

Rechten voor burgers zodat ze kunnen

populisme

volkssoevereiniteit

Recht van de Tweede Kamer om

1945 Uitroeping onafhankelijkheid van Indonesië; oprichting VN 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië; oprichting NAVO

1951 Oprichting EGKS

1954 Suriname en Antillen gedeeltelijk zelfbestuur 1956 Vrouwen voor de wet handelingsbekwaam 1957 Oprichting EEG

1966 Hans van Mierlo richt D’66 op 1975 Suriname onafhankelijk 1983 Sociale rechten in de grondwet

2000

Een overzicht van alle leerdoelen

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 5

18/05/20 12:17

Oriëntatie

Actief voor klimaat en democratie

ceren, kritische artikelen schrijven, video’s en blogs op inter net zetten of een nieuwe politieke partij oprichten. De doelen en methoden van actief burgerschap variëren per persoon. Ook veranderen ze door de eeuwen heen.

In september 2019 staakten scholieren uit veel landen, waar onder Nederland. Ze organiseerden demonstraties uit bezorgdheid over het klimaat. Het gedrag van burgers, bedrij ven en overheden zorgde voor klimaatverandering met grote, negatieve gevolgen voor natuur en mens. De regering en het parlement moesten daar iets aan doen, vonden de scholieren. Ze eisten nieuwe wetten die de slechte invloed van de mens op het milieu zouden verminderen. Hiermee deden deze leer lingen aan actief burgerschap. Actief burgerschap, het meedenken over en meedoen aan de samenleving en het bestuur ervan, kan op allerlei manieren. Je kunt bijvoorbeeld demonstreren, staken, spotprenten publi

Vanaf ongeveer 1780 zetten veel mensen zich met actief bur gerschap in voor democratisering van ons land. Dat is in onze tijd minder nodig doordat Nederland inmiddels een democra tie is. Maar: een democratie is nooit af. Het bestuur kan altijd beter, bijvoorbeeld door wetten aan te scherpen, of door onderwerpen die voor sommige mensen van belang zijn, actiever op te pakken. Door de regering daarop te wijzen, spelen actieve burgers nog steeds een rol in de ontwikkeling van de Nederlandse parlementaire rechtsstaat.

3000 v. Chr.

1 voor Chr.

Prehistorie

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 6

500 na Chr.

Oudheid

18/05/20 12:17

Oriëntatie

bron 1

Opdrachten

Scholieren in actie tegen door mensen veroorzaakte klimaatverandering (2019).

‘Als we nu de straat niet opgaan is het straks wel onze schuld. Het is voor hen nog niet eng genoeg, maar voor ons wel.’ Uit: Interview met demonstrerende scholieren (2019).

bron 2

Actief burgerschap toen en nu In dit katern staat de ontwikkeling van de parlementaire rechtsstaat centraal. We volgen vijf hoofdrolspelers, die als actief burger daaraan hun steentje bijdroegen. We gaan na wat zij wilden bereiken en hoe ze dat duidelijk maakten. Door ook de maatschappij waarin zij leefden (hun ‘context’) goed te bekijken, begrijp je hun keuzes beter. Deze vijf hoofdrolspelers zijn Jan Melgers, Eillert Meeter, Wilhelmina Drucker, Anton de Kom en Hans van Mierlo. Je kent ze waarschijnlijk nog niet. Het waren namelijk net zulke gewone burgers als de scholie ren in bron 1. Actief burgerschap gaat nu eenmaal niet alleen over koningen en generaals, maar misschien wel juist over gewone mensen. Actief burgerschap is niet alleen iets van het verleden, ook in onze tijd is het nodig. Of het nu voor het milieu is, of voor iets anders. Daarbij kom jij in beeld. Word jij ook een voorbeeld van actief burgerschap, net als onze vijf historische hoofdper sonen? Of ben je dat al?

opdracht 1 relevantie Gebruik bron 1 en 2. a Stelling: ‘De leeftijd waarop je mag stemmen moet worden verlaagd naar 16 jaar.’ Haal uit de bronnen een argument om deze stelling te onderbouwen. b Wat vind je zelf van de stelling? Onderbouw je antwoord.

opdracht 2 actieve werkvorm a

c d e

Gebruik Actief voor klimaat en democratie, en Actief burgerschap toen en nu. Maak met een klasgenoot op een vel A3-papier een mindmap. Zet in de mindmap deze begrippen: democratie – democratisering – parlement – rechtsstaat – parlementaire rechtsstaat – burgerschap – regering Noteer bij elk begrip wat volgens jullie de betekenis ervan is. Zorg dat je de betekenis begrijpt. Schrijf dus niet zomaar een van internet geplukte definitie op. Geef in de mindmap aan welke verbanden er zijn tussen de begrippen. Doe dit bijvoorbeeld met pijlen. Ruil van mindmap met een andere groep. Bespreek de verschillen en overeenkomsten. Verbeter jullie eigen mindmap na de uitwisseling.

opdracht 3 Gebruik bron 3. a Leg uit wat de tekenaar met de spotprent van bron 3 wil zeggen. b Deze spotprent zelf is een voorbeeld van actief burgerschap, maar hij laat ook een vorm van actief burgerschap zien. Licht dat toe. c Gaat de spotprent van bron 3 ook over jou? Leg je antwoord uit.

bron 3

Actief burgerschap toen: kunstenaar Honoré Daumier tekende een ingesukkeld lid van het parlement, dat wordt belaagd door demonstranten (1833).

1000 Middeleeuwen

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 7

1500

1600

1700

Vroegmoderne tijd

1800

1900 1950

heden

Moderne tijd

18/05/20 12:17

Patriotten en Oranjegezinden

actief burgerschap toen

bron 4

Actief burgerschap toen: de aanval van de Patriotten op het Oranjegezinde Kattenburg in Amsterdam op 30 mei 1787. Ets van Carel Jacob de Huyser, naar Willem Kok (1787).

Jan Melgers komt in opstand In november 1788 werd de Amsterdammer Jan Melgers, eige naar van een winkeltje in potten en pannen, door de recht bank ondervraagd. Of hij tegen een Oranjegezinde had geroepen: ‘Pas op of ik zal jou ook breken, zo zullen wij al dat afgedonderde Princegoed nog ruïneren!’? Dat gaf Melgers toe en na enig doorvragen sloeg hij helemaal door. Een jaar eerder had een revolutie plaatsgevonden en daaraan had hij meege daan. Zo had hij huizen van Oranjegezinde regenten helpen vernielen. Een getuige had hem gezien, zwaaiend met een bijl

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 8

en met het dons van een kapotgesneden matras in zijn pruik. Ook had hij eind mei 1787 deelgenomen aan de strijd om Kat tenburg, Oostenburg en Wittenburg, het centrum van de Amsterdamse scheepsbouw. De scheepstimmerlieden daar, de ‘bijltjes’, steunden stadhouder Willem V van Oranje. De stad houder dreigde zijn macht aan de Patriotten kwijt te raken. Gewest na gewest, stad na stad had verklaard de ideeën van de Patriotten te steunen en kreeg een patriots bestuur. De strijd tussen Oranjegezinden en Patriotten verdeelde de hele bevolking, van hoog tot laag. Op straat scholden Oranjegezin den de Patriotten uit voor Kezen of Keeshonden, naar hun

18/05/20 12:17

1 Patriotten en Oranjegezinden

aanvoerder Cornelis (Kees) de Gijselaar. Patriotten riepen dat de stadhouder een ‘wandelend vat wijn’ was en zijn vrouw, de zus van de koning van Pruisen, een ‘Pruisische hoer’. De bestorming was begonnen nadat een vijftienjarige matroos de ophaalbruggen had neergehaald. Ook Jan Melgers was daarbij betrokken geweest. Er waren doden en gewonden gevallen. Na de nederlaag van de bijltjes viel ook Amsterdam in patriotse handen. In september van hetzelfde jaar kreeg Willem V hulp van zijn zwager. Het leger van de Pruisische koning walste eenvoudig weg over de vrijkorpsen, de amateur-milities van de Patriot ten, heen. De patriotse revolutie van 1787 was mislukt. Vooraanstaande Patriotten vluchtten naar Frankrijk. Jan Mel gers werd een jaar later opgepakt en kreeg zestig jaar gevan genisstraf, gevolgd door eeuwige verbanning.

Actief burgerschap in de achttiende eeuw

bron 5

Actief burgerschap toen: in een wijnglas een keeshond graveren.

bron 6

Actief burgerschap toen: spotprenten over je politieke tegenstander tekenen, drukken, uitgeven, verkopen of laten zien.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 9

Waarom schold Jan Melgers politieke tegenstanders op straat uit? Waarom gebruikte hij geweld tegen hen? Natuurlijk wist hij dat dat illegaal was, maar kennelijk zag actief burgerschap voor politieke idealen er voor hem zo uit. Er waren voor gewone burgers in die tijd ook nauwelijks legale manieren om aan actief burgerschap te doen. Politiek geweld is in onze tijd ook verboden, maar in de tijd van Melgers gold dat ook voor praten over politiek; een pamflet schrijven, drukken of uitgeven; een spotprent tekenen; je politieke tegenstanders uitschelden, of aan een demonstratieve optocht meedoen. Ook het dragen van politieke symbolen zoals een kokarde, een onderscheidingsteken op je muts, hoed of pet, was verboden. Op een politieke partij stemmen kon al helemaal niet. Kies recht bestond niet en partijen om op te stemmen waren er ook niet. Actief burgerschap was toen in heel Europa per definitie onwettig. En juist dáárom ging het de Patriotten: iedereen moest legaal kunnen deelnemen aan het politieke proces en actief burgerschap kunnen uitoefenen. Geen erfelijk stadhou derschap meer zoals de Oranjegezinden wilden. Geen regen ten uit rijke families meer die in stad en gewest onderling de bestuursfuncties verdeelden. De Patriotten noemden zich patriotten naar het woord patria, vaderland. Zij waren de echte vaderlanders. Ze voelden zich afstammelingen van de Bataven uit de Romeinse tijd. Ze wilden een grondwet waarin de belangrijkste democratische rechten en plichten van bur gers én bestuur zouden worden vastgelegd.

18/05/20 12:17

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Opdrachten ‘De Patriotten gingen onder groot gejuich naar het huis van de oproerige boekverkoper Arends aan het Singel. Hij werd allang door iedereen die een beetje kan nadenken veracht. Al vaker was geprobeerd om hem te laten stoppen met zijn oproerigheid. Ze bestormden het huis en gooiden vanuit de kamers op de bovenverdieping alles naar buiten. De boeken in zijn boekwinkel werden uit elkaar gesneden, de bladzijden dwarrelden op straat. Ze lieten niets heel. Toen was zijn overbuurman aan de beurt, oudburgemeester J. Rendorp. Die stond al heel lang bekend als een onderdrukker van de burgerij. Zelfs de prachtige voorgevel van zijn huis werd niet gespaard. Alle ruiten werden ingegooid en al zijn kostbare meubels, schilderijen en gewaden vernield.’ Naar: Volleedig dagverhaal van al het gepasseerde in Amsterdam (1787).

bron 7

opdracht 1 vaardigheid a

b c

Standplaatsgebondenheid, betrouwbaarheid van bronnen Gebruik Jan Melgers komt in opstand, en bron 7. Geef met voorbeelden uit bron 7 aan welke politieke voorkeur de plunderaars hadden en dat het hen niet ging om roven of stelen. Bedenk waarom de menigte juist een boekhandelaar aanviel. Geef met drie tekstelementen uit de bron aan welke politieke voorkeur de schrijver van dit fragment uit het Volleedig dagverhaal van al het gepasseerde in Amsterdam zelf had. Leg uit wat dat zegt over de betrouwbaarheid van het verslag in de bron.

opdracht 2 Gebruik Actief burgerschap in de achttiende eeuw, en bron 4 en 8. Vergelijk bron 4 met bron 8. Bespreek bij je vergelijking de verschillen en overeenkomsten in wat er gebeurde, de deelnemers, het doel en de middelen.

opdracht 3 relevantie Gebruik Actief burgerschap in de achttiende eeuw, en bron 4 tot en met 9. a Op welke gewelddadige en niet-gewelddadige manieren deden Patriotten en Oranjegezinden aan actief burgerschap? b Geef aan of mensen dat tegenwoordig ook zo doen. Denk niet alleen aan politiek, maar ook aan andere terreinen zoals het milieu.

‘Pieter Gertenaar biechtte in 1787 op dat hij zwarte knopen – een symbool van de Patriotten – van de jassen en hoeden van Patriotten had afgerukt. Dit was van tevoren afgesproken, verklaarde hij: “Menschen hadden de afspraak gemaakt dat alle knoopen en lussen afgenomen zouden worden.”’ Naar: Rechterlijk archief in het Stadsarchief van Amsterdam.

bron 9

opdracht 4 Gebruik Jan Melgers komt in opstand, en Actief burgerschap in de achttiende eeuw. a Wat waren de idealen van de Patriotten en de Oranjegezinden? b Hoe en waarom kwam Jan Melgers in actie voor de patriotse idealen? c Welke ideeën van de Patriotten en Jan Melgers moesten in praktijk worden gebracht om in die tijd actief burgerschap legaal te maken?

opdracht 5 actieve werkvorm – vaardigheid Standplaatsgebondenheid a Beantwoord in tweetallen de vraag: ‘Zou jij hetzelfde hebben gedaan als jij in de schoenen van Jan Melgers stond?’ b Bespreek in de klas de antwoorden die zijn bedacht. Let er bij de discussie op of het antwoorden van deze tijd zijn, of antwoorden van toen.

bron 8

Oranjegezinden plunderen in 1787 het gebouw van de schutterij van Middelburg, de vrijwillige militie van die stad. Vooraan staan enkele deftige heren toe te kijken. Ze dragen een oranje kokarde. Op de kade voor het gebouw wordt meubilair kapotgeslagen. Aquarel uit 1787.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 10

18/05/20 12:17

1 Patriotten en Oranjegezinden

de context

bron 10

Patriots vrijkorps in Sneek. Hoe meer de stadhouder zijn controle verloor, hoe eigenzinniger deze vrijkorpsen optraden. Tekening van Hermanus van der Velde (1786).

‘O, landgenoten! Nog eens, wapent U allen tezamen, en draagt zorg voor de zaken van het hele land, dat is voor uw eigen zaken. Het land behoort aan U allen met elkaar, en niet aan de Prins met zijn groten alleen, die U, die ons allen, die Neerlands hele volk, de afstammelingen der vrije Batavieren, beschouwen en behandelen als hun erfelijk eigendom, als hun ossen en schapen, welke zij naar hun goeddunken scheren of slachten kunnen en mogen. Het volk dat in een land woont, de ingezetenen, de burgers en boeren, armen en rijken, groten en kleinen – allen bijeen – zijn de ware eigenaren, de heren en meesters van het land, en kunnen zeggen hoe zij het hebben willen, hoe en door wie zij geregeerd willen wezen.’ Naar: Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Aan het Volk van

Aan het volk van Nederland In 1781 lag in veel steden een anoniem pamflet op straat: ‘Aan het volk van Nederland’. Deze titel had een dubbele bood schap. Met ‘Nederland’ in plaats van de ‘Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’ liet de auteur blijken dat hij het land als een eenheid zag en niet als een verzameling min of meer zelfstandige steden en gewesten. Met ‘Aan het volk’ richtte hij zich niet tot een bepaalde stand of tot de machthebbers, maar tot het hele volk. Waar de regenten vooral zenuwachtig van werden, was zijn oproep: ‘Wapent U allen tezamen’. Pas een eeuw later bleek dat de auteur Joan Derk van der Capellen tot den Pol was, een bekende patriotse edelman uit Overijssel. Hij stierf in 1784. Een paar jaar later bliezen Oranjegezinden zijn familiegraf op.

Nederland (1781).

bron 11

Patriotse idealen De mensen die Jan Melgers veroordeelden, waren tegelijk regenten van de stad. Ze bestuurden de stedelingen, maar spraken ook recht over hen. Ze hadden dus rechtsprekende én bestuurlijke macht. Patriotten wilden die machten scheiden.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 11

18/05/20 12:17

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Wie moest oordelen over mensen die regels overtraden, moest niet dezelfde persoon zijn als degene die de regels opstelde. Dat zou de kans op oneerlijke rechtspraak een stuk kleiner maken, meenden zij. Ook moest het landsbestuur effectiever worden gemaakt. De steden en gewesten hadden van oudsher veel privileges en mochten veel zaken zelf bepa len. Dat maakte het land als geheel moeilijk te besturen. Dat de Republiek de Vierde Engelse oorlog (1780-1784) had verlo ren, kwam volgens de Patriotten door de manier waarop Willem V en zijn regenten regeerden. En door het gebrek aan bestuurlijke eenheid. Verder wilden de Patriotten een einde aan de regel maken dat alleen calvinisten de bestuursfuncties kregen. Katholieken, doopsgezinden, joden en andere religieuze minderheden hadden net zo goed recht op bestuursfuncties, stelden de Patriotten. Het ging hen daarbij om de kwaliteit van bestuur ders en om gelijkheid voor de wet. Het volk moest via kies recht zijn eigen bestuurders kiezen. Niet de stadhouder en de regenten in de steden, de Staten-Generaal en de Gewestelijke Staten moesten de soevereiniteit hebben. Het gehele volk, ongeacht rangen en standen, had hier recht op. De Patriotten omarmden daarmee het idee van de volkssoevereiniteit. De Nederlandse revolutie van 1787, waarin Jan Melgers actief was, was de allereerste revolutie in Europa die draaide om democratie en vrijheid voor alle burgers, ongeacht afkomst of geloof.

trict telde dertig grondvergaderingen. Vanuit deze grondver gaderingen werd een kiescollege gekozen. Dat kiescollege koos vervolgens volksvertegenwoordigers. In de grondverga deringen werd ook besproken wat er in de nieuw te schrijven grondwet moest staan. Voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis voerden gewone burgers in alle vrijheid poli tieke discussies. Het ging er fel aan toe. Gedeeltelijk doordat ze dat niet gewend waren, gedeeltelijk ook vanwege het oud zeer van de al meer dan tien jaar durende partijstrijd. Moch ten Oranjegezinden in een nieuwe grondwet wel stemrecht hebben? Natuurlijk, vond de een, bij algemeen kiesrecht hoort het ideaal van gelijkheid voor iedereen. Dus hadden ook Oran jegezinden daar recht op. Nee, vond de ander, Oranjegezinden waren aanhangers van de verdreven stadhouder. Die waren er dus op uit om de Bataafse Republiek te ondermijnen. Was het wel verstandig om iedereen stemrecht te geven, brachten sommigen in. Wat wist het gewone volk eigenlijk van bestu ren? Anderen werden daar juist boos om: wat arrogant om te denken dat gewone mensen niet in staat zouden zijn om te bepalen hoe ze hun samenleving wilden inrichten! In het hele land liep deze eerste legale vorm van actief burgerschap op ruzies en vechtpartijen uit.

1795: de Bataafse Revolutie Veel patriotse ballingen die in de herfst van 1787 de Republiek ontvluchtten kwamen in Frankrijk terecht. Daar beleefden ze tot hun grote vreugde nog een democratische revolutie, de Franse Revolutie van 1789. Een groep mensen riep de Natio nale Vergadering uit, waarin mensen van alle rangen en stan den samen het volk vertegenwoordigden. Enkele jaren later zagen Patriotten in Frankrijk ook hun eigen ideaal van een grondwet werkelijkheid worden. Franse revolutionairen vonden het wenselijk ook in andere landen democratische revoluties te beginnen of te ondersteunen. De patriotse bal lingen vormden een leger dat in 1795 samen met de Fransen de Republiek binnenviel om Willem V te verdrijven. Deze tweede patriotse revolutie werd de Bataafse Revolutie genoemd. Stadhouder Willem V vluchtte naar Engeland.

bron 12

Actief burgerschap toen: een spotprent tekenen over stadhouder Willem V, die na de Bataafse Revolutie in 1795 met een vissersboot uit Scheveningen naar Engeland vertrok.

bron 13

Eerste Nationale Vergadering in Den Haag op 17 maart 1796. Ets van Reinier Vinkeles (1805).

Werken aan een grondwet Alle mannen van twintig jaar of ouder die voorstander waren van de volkssoevereiniteit, niet als huispersoneel werkten en niet leefden van de armenkas mochten stemmen voor de eerste Nationale Vergadering (1796-1797). De verkiezingen waren getrapt. Dat werkte zo. Nederland werd verdeeld in kiesdistricten van 15.000 kiezers. Elk kiesdis

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 12

18/05/20 12:17

1 Patriotten en Oranjegezinden

De allereerste Nederlandse grondwet De vragen over het kiesrecht en wie daar recht op had, werden ook in de Nationale Vergadering zelf bediscussieerd. Een andere vraag die tot veel onenigheid leidde, was of het land een eenheidsstaat moest worden. Zo ja, dan zou de regering in Den Haag het recht en de macht krijgen om het hele land te besturen, volgens wetten die overal en voor iedereen zouden gelden. Of moesten de gewesten een deel van hun macht behouden? In dat geval zou Nederland een federale staat worden. ‘Dat niet’, riepen anderen. Zij waren bang dat je dan die achterhaalde staatsinrichting uit de tijd van de stadhou der weer terugkreeg. De Bataafse Revolutie van 1795 was er gekomen dankzij het Franse leger. Hoewel de Patriotten formeel de macht kregen, oefenden de Fransen achter de schermen veel invloed uit. Toen de ruzie over eenheidsstaat of federale staat te hoog opliep, organiseerden zij een staatsgreep. Tegenstanders van de eenheidsstaat werden uit de Nationale Vergadering gezet. Zo kreeg de Bataafse Republiek in 1798 zijn grondwet. Het was de eerste grondwet uit de Nederlandse geschiedenis. De steden verloren hun stadsrechten, die nog uit de Middel eeuwen stamden. Edelen verloren hun privileges. De recht spraak kwam in handen van mensen die geen bestuursfuncties vervulden. De bestuurlijke en de rechterlijke macht werden dus gescheiden. Het algemeen kiesrecht gold overigens niet voor vrouwen, analfabete mannen en iedereen die weigerde een verklaring af te leggen tegen Oranje en tegen de federale staat.

Afloop Amper een jaar later, in 1799, kwam Napoleon in Frankrijk aan de macht. In hoog tempo veranderde Frankrijk in een dicta tuur. In de Bataafse Republiek stelde hij eerst zijn broer Lode wijk Napoleon aan tot koning en lijfde het land later, in 1810, zelfs in bij Frankrijk. De allereerste grondwet van Nederland was daarmee waardeloos geworden. Toch blijft het de grond wet die vormgaf aan wat de Patriotten zo graag wilden: de soevereiniteit bij het volk en legaal actief burgerschap voor iedereen. Idealen die we nog steeds koesteren en die nog steeds terug te vinden zijn in onze moderne staatsinrichting.

Opdrachten opdracht 6 Gebruik Aan het volk van Nederland, en bron 10 en 11. Welk inhoudelijk verband is er tussen beide bronnen?

opdracht 7 Gebruik Actief burgerschap in de achttiende eeuw, en bron 10 en 14. Bron 10 stelt een patriots vrijkorps voor in 1786. Bron 14 gaat over een jeugdafdeling ervan. Het zijn voorbeelden van legaal actief burgerschap. Als je bedenkt wat op poli tiek gebied wel en niet mocht in die tijd, verbaas je je dan over het bestaan van de vrijkorpsen? Leg je antwoord uit.

‘Pas ontstoken vrijheidsspruitjes Gun, dat men u fierheit roem Dat men op trommen en op fluitjes U als Bataviertjes noem.’ Uit: Gedicht van de jeugdafdeling van een Rotterdams patriots vrijkorps (1783).

bron 14

opdracht 8 Gebruik Patriotse idealen, en bron 11. a Welk stukje tekst uit bron 11 geeft het patriotse ideaal van de democratie goed weer? b En welk het ideaal van de volkssoevereiniteit? Licht je antwoord toe.

opdracht 9 Gebruik 1795: de Bataafse Revolutie. Waarom waren de patriotse ballingen in Frankrijk zo blij met de Franse Revolutie?

opdracht 10 vaardigheid Standplaatsgebondenheid Gebruik 1795: de Bataafse Revolutie. Verplaats je in een militair van het Bataafse leger tijdens de inval van 1795. Verplaats je ook in een militair van het leger van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Leg per militair uit hoe je je voelt.

opdracht 11 Gebruik 1795: de Bataafse Revolutie, en bron 12 en 15. Beide beeldbronnen samen geven de omwenteling van 1795 goed weer. Beargumenteer dat en gebruik daarbij elementen uit deze bronnen.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 13

18/05/20 12:17

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

opdracht 15 vaardigheid Standplaatsgebondenheid Gebruik De allereerste Nederlandse grondwet, en bron 17. a Geef met elementen uit de spotprent aan wat de tekenaar bedoelde. b Ben je het met de tekenaar eens? Ging het zo? Leg je antwoord uit.

bron 15

Spotprent over het afzetten van de elite van regenten en edelen in Nederland. Een Franse soldaat pakt hun pruiken af en de aristocraten beklagen zich. Ze zijn gekleed als dominees van de Hervormde Kerk (1795).

Schoolmeester Perchant verklaarde voor de rechtbank dat hij tegenstander was van de regering van de Bataafse Republiek: ‘Dat hij gevangene des te meer in dit begrip is omdat het voorig bestuur de gereformeerde godsdienst altijd gehandhaafd heeft en dezelve nu teniet geraakt is.’ Naar: Rechterlijk archief in het Stadsarchief van Amsterdam (1797).

bron 16

opdracht 12 Gebruik 1795: de Bataafse Revolutie, en bron 15 en 16. Tegen welke grote verandering richtte schoolmeester Per chant zich? Betrek in je antwoord ook de kleding van de aristocraten op de spotprent van bron 15.

opdracht 13 Gebruik Werken aan een grondwet, en bron 13. a Welk legaal middel voor actief burgerschap werd in 1795 ingesteld? b Hoe komt het dat dat middel nog niet zo efficiënt gebruikt werd als de bedoeling was? c Welke grote stap in de geschiedenis van de parlementaire rechtsstaat in Nederland laat deze prent zien?

opdracht 14 relevantie Gebruik Werken aan een grondwet. a Wat wordt bedoeld met ‘De verkiezingen waren getrapt’? b Zoek uit welk onderdeel van onze huidige volksvertegenwoordiging getrapt wordt gekozen en leg uit hoe dat gaat.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 14

bron 17

De mooie Franse maagd trekt de lelijke Hollandse maagd mee. Spotprent d1oor Pieter van Woensel uit 1798 over de eerste grondwet.

opdracht 16 samenvatting – relevantie a Hoe kwam Nederland aan zijn eerste grondwet en wat hield die in? b Wat waren de belangrijkste onderdelen van de eerste Nederlandse grondwet van 1798? c Wat is er van de patriotse idealen overgebleven in onze moderne parlementaire democratie?

opdracht 17 relevantie Het kiesrecht van de grondwet van 1798 heette ‘algemeen’, maar sloot toch ook mensen uit. Zoek uit wie er nu stem recht hebben.

opdracht 18 relevantie – actieve werkvorm a Werk in tweetallen. Zoek drie hedendaagse voorbeelden van mensen als Jan Melgers die op hun manier aan actief burgerschap doen. b Welke vormen van actief burgerschap zijn er in ons land, naast deelnemen aan verkiezingen? Bedenk samen minstens drie voorbeelden. c Bespreek je antwoorden in de klas.

18/05/20 12:17

1 Patriotten en Oranjegezinden

actief burgerschap nu

Verleden en heden De winkelier in potten en pannen Jan Melgers was een gebo ren Amsterdammer. Hij was 28 jaar toen hij in 1787 in actie kwam voor een politieke beweging die uit was op revolutie. Zijn keus daarvoor was misschien heel spontaan, maar hij wist donders goed welke risico’s hij nam. De rechtspleging van toen ging, soms met flinke straffen, oproerige politieke activi teiten door de bevolking tegen. Jan Melgers vertelde in het verhoor dat hij uit pure liefde voor het patriottisme had gehandeld. En zo waren er meer mensen die ervoor kozen om op hun manier aan actief burgerschap te doen. Denk maar aan die jongen van vijftien jaar oud die de brug neerhaalde, Tegenwoordig zijn veel mogelijkheden tot actief burgerschap legaal. Dat hebben we deels aan de Patriotten te danken. En ook tegenwoordig zijn er mensen die actief burger zijn, geïn spireerd door hun idealen. Misschien heb jij ook al ervaring met actief burgerschap?

Opdracht opdracht 19 relevantie – actieve werkvorm Gebruik Verleden en heden. Actief burgerschap uitoefenen kan ook door te stemmen. Sommige mensen vinden dat jongeren daarom vanaf zes tien jaar ook stemrecht moeten krijgen. Organiseer op je school een debat over dit onderwerp. Je kunt dit in het klein doen door een debat in de klas te houden. Maar je kunt het ook groot aanpakken en de hele school erbij betrekken. Overleg hierover met je docent. Doorloop in elk geval de volgende stappen: • Stel een debatleider en juryleden aan. • Verdeel de leerlingen die gaan debatteren in twee groepen. • De stelling is: ‘In Nederland moet het stemrecht gelden voor mensen vanaf zestien jaar.’ Groep 1 is het eens met de stelling. Groep 2 is het oneens met de stelling. • De debatleider, juryleden en beide groepen krijgen voorbereidingstijd. a Formuleer argumenten voor jullie standpunt. b Formuleer ook alvast hoe jullie willen reageren op argumenten die de tegenpartij zal inbrengen.

TM_Feniks_Gesch-rechtsstaat_havo_BW.indb 15

c Voer het debat: • De gespreksleider leidt het debat, is neutraal, zorgt dat beide partijen evenveel spreektijd hebben, stelt soms vragen, houdt de tijd in de gaten en brengt het gesprek (als dat nodig is) weer terug bij het onderwerp. • De juryleden geven vooraf aan waar zij op zullen letten. • Ronde 1: beide groepen krijgen een vastgesteld aantal minuten om hun argumenten te noemen. (Bijvoorbeeld: iedere groep krijgt eenmaal drie minuten spreektijd.) • Ronde 2: beide groepen mogen reageren op de argumenten die in ronde 1 zijn gegeven. (Bijvoorbeeld: in totaal tien minuten. De debatleider geeft aan wie mag spreken en verdeelt de tijd eerlijk. Er mag steeds op elkaar worden gereageerd.) • Ronde 3: beide groepen mogen een kort slotwoord uitspreken, waarin zij hun belangrijkste argumenten samenvatten. • De jury overlegt en vertelt vervolgens welke groep het debat heeft gewonnen. Ook kan er eventueel een ‘beste individuele debater’ worden aangewezen. Uiteraard beargumenteert de jury haar beoordelingen grondig. Als jullie het groot aanpakken, denk dan aan de volgende mogelijkheden: • Organiseer een debat voor je hele leerjaar op school, in het stadhuis, of buiten op een centrale plek. • Onderzoek voorafgaand aan het debat wat de leerlingen op school van de stelling vinden. • Nodig politici uit om het debat te openen of om deel te nemen. • Zorg voor publiciteit via sociale media en regionale pers en binnen je school. • Evalueer na afloop je activiteiten en schrijf een verslag waarin je de resultaten weergeeft, maar ook je aanpak en resultaten. Onthouden: 13a Begrijpen: 4a, 4b, 9, 13b, 13c, 14a, 16a, 16b Toepassen: 1a, 7, 8a, 8b, 12, 14b, 16c, 17, 18a, 18b Analyseren: 1b, 1c, 1d, 2, 3a, 4c, 6, 11, 15a Evalueren: 3b, 5a, 5b, 10, 15b, 18c Creëren: 19

18/05/20 12:17

CTIEF

SC ER H

BURG

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

AP A

Themakatern

Geschiedenis voor de bovenbouw van havo en vwo

Geschiedenis van de democratische rechtsstaat in Nederland

Beeld op het omslag

4/5 HAVO Naam

Klas

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

Ontdek meer over de strijd voor het vrouwenkiesrecht:

9 789006 433753

3677_TM_FENIKS_Actiefburgerschap_omslag_4+5HAVO_DRUK.indd 1,3

18/05/20 12:04