Quarterly Debat ‘We moeten financiële planning democratiseren en demystificeren’
Open banking Hoe profiteert uw vermogen van het nieuwe financiële ecosysteem?
PERSPECTIVES ON BANKING
De toekomst is aan de planners Stéphane Vermeire en André De Meuter over de volgende generatie in een familiebedrijf Een initiatief van BNP Paribas Fortis in samenwerking met Tijd Connect.
6
ABC: het universum van vermogen
4 Essay: deskundig advies, vandaag én morgen - Emiel Van Broekhoven
22 Filantropie: een groeiniche met impact
24 18
Open banking: waar staat de klant in het nieuwe ecosysteem van banken en fintechbedrijven?
Duogesprek: André De Meuter en Stéphane Vermeire over de planning naar de volgende generatie in een familiebedrijf
Colofon Een initiatief van BNP Paribas Fortis in samenwerking met Tijd Connect. Coördinatie: Alexia Mangelinckx. Lay-out: Christine Dubois, Marise De Maeyer. Foto’s: Frank Toussaint tenzij anders vermeld. VU: WalterTorfs, Warandeberg 3, 1000 Brussel.
Tijd Connect biedt bedrijven, organisaties en overheden toegang tot het netwerk van De Tijd. Om hun visie, ideeën en oplossingen te delen met de De Tijd-community. De betrokken partner is zelf verantwoordelijk voor de inhoud.
CONNECT
Debat: financiële planning voor iedereen
Koen De Leus Hoofdeconoom BNP Paribas Fortis
B NK situering B NK is een crossmediaal contentplatform over maatschappelijk verantwoord en modern bankieren. Door te informeren wil B NK het debat en de dialoog aangaan met opmerkelijke, vernieuwende en concrete verhalen. Deze editie is gepubliceerd op 28 september 2017. www.tijd.be/bnk
Scherpgesteld
8
‘Als ik ga voor deze luxedeelwagen, wat is dan de langetermijnimpact op mijn vermogen, Alexa?’ Mijn assistente flitst tevoorschijn en antwoordt: ‘Het inruilen van uw huidige gezinswagen heeft een negatief effect op het kwaliteitslabel van je toekomstig woonzorgcentrum, Koen. Je moet dan kiezen voor rusthuizen van kwaliteitstype 3 in plaats van 2. Uitgaande van je medisch dossier in combinatie met de realtime gezondheidsmetingen van de voorbije twee weken, bedraagt je vermoedelijke opnameleeftijd 90 jaar. In kwaliteitstype 3 zijn volgende keuzes mogelijk.’ Waarna Alexa een snelle virtuele rondleiding geeft door vier opties. Fantastisch toch, zo’n superintelligente altijd aanwezige assistente? Chatbots zijn er al, op hologrammen van virtuele assistentes is het nog even wachten. Ook het realtime opvolgen en bijsturen van uw financiële planning is nog toekomstmuziek. Maar geen verre toekomst. In dat allesomvattende financiële plan blijft de eerste pijler, het overheidspensioen, de basis. Beschouw het als een soort lijfrente waardoor u tot aan uw dood kunt rekenen op een rente-uitkering. Maar het volstaat absoluut niet. Een verplicht bedrijfspensioen én een stelselmatige stijging van de bijdrage, bijvoorbeeld bij elke salarisverhoging: het zou een grote stap vooruit zijn. Voor het individueel pensioensparen geldt ‘vroeg begonnen is half gewonnen’. Wie start op zijn 30ste moet een derde minder sparen dan wie er op zijn 50ste mee begint, om op je 65ste verjaardag hetzelfde bedrag te bereiken. Hoeveel geld hebt u nodig voor een onbezorgde oude dag? Technologie maakt die complexe berekeningen veel toegankelijker voor de klant. Uw risicoprofiel kan zelfs al accurater afgeleid worden uit uw surfgedrag dan uit de gangbare ellenlange invullijstjes. Big data creëren een beter overzicht en meer transparantie. Ook de PSD2-richtlijn, die binnenkort in werking treedt, draagt daartoe bij. Een klant geeft toestemming om zijn rekeninginformatie met derde partijen te delen, en zet zo de deur open voor ‘open banking’. Artificiële intelligentie helpt om alle publieke digitale informatie over uw vermogen in kaart te brengen. Dat opent mogelijkheden voor financiële instellingen om u, samen met andere dienstverleners, broodnodige financiële oplossingen op maat aan te bieden. Want unieke oplossingen en antwoorden zullen meer nodig zijn. Onze maatschappij is al grondig gewijzigd, en door de digitalisering en de vergrijzing wordt dat niet anders. De grens tussen werk en vrije tijd vervaagt. Gezinnen, met de millennials op kop, geven een andere invulling aan hun leven. Huisje, tuintje en een strakke toekomstplanning ruimen plaats voor plotse richtingveranderingen. Zulke beslissingen hebben een belangrijk effect op uw vermogen. Financiële planning en de voortdurende bijsturing ervan wordt meer noodzakelijk dan ooit. En dankzij de digitale revolutie worden ze meer toegankelijk dan ooit. U krijgt een duidelijker overzicht, meer tools en een betere allesomvattende dienstverlening. Alleen op het virtuele gezelschap van Alexa moet u nog even wachten. ll
Deskundig advies, vandaag en morgen Emiel Van Broekhoven
I Financiële planning I
Lage rente, lage groei, vergrijzing, nieuw samengestelde gezinnen... Er zijn zo veel redenen waarom steeds bredere lagen van de bevolking hun almaar complexere financiële situatie nader willen bekijken met deskundige adviseurs. Gisteren, vandaag én morgen.
lk persoonlijk plan wordt bepaald door de hoofdrolspelers én door allerlei omgevingsfactoren. Denk bijvoorbeeld aan uw leeftijd, maar ook aan de fiscaliteit, sociale zekerheid en pensioen- en successiewetgeving die voor u van toepassing zijn. En vergeet ook de evoluties niet in de sector waarin u werkt. Of de stand en vooruitzichten in de vastgoed- en effectenmarkten. Deskundig advies en informatie worden daarbij op prijs gesteld. Iedereen wil een ‘goede huisvader’ zijn. Maar de economisch en financieel bewogen geschiedenis sinds de Tweede Wereldoorlog bewijst dat we altijd voor nieuwe uitdagingen komen te staan. Wie geboren is begin jaren 40, verliet de middelbare school rond 1960. Dat was de volle bloeiperiode van de inflatoire welvaartstaat, die leidde tot de Jom-Kippoeroorlog en de crash van 1973-1974. Nadien volgden tien jaar inflatie en crisis, tot de herneming van 1983-1984 na de devaluatie van de Belgische frank. De val van de Berlijnse muur, de opkomst van de Aziatische tijgers en nieuwe technologie leidden tot een grote bloei, die te pletter liep op de dotcomcrash na 2000. Met de kinderziekten van de euro en het ‘kurieren am Symptom’ door de centrale bankiers zijn we beland op een beurstop van 2008-2009 om daarna weer een crisis te krijgen, gekenmerkt door de opkomst van China, deflatie, een hoge schuldgraad, stagnatie, en negatieve rentes. En opnieuw: door al deze dynamische bewegingen heen werd deskundig en bedachtzaam advies bijzonder op prijs gesteld. De toekomst? Die ziet er niet minder bewogen uit. Maar de meeste bedachtzame Belgen zijn er, denk ik, niet slecht aan toe dankzij hun zeer gediversifieerd vermogensbezit. En omdat ze de nieuwe kansen grepen, die het steeds wijzigend wetgevend kader hen bood. Een eigen woning bezitten is bijvoorbeeld betaalbaar geworden voor het grootste deel van onze bevolking. In de jaren 70 ging een financieel plan ervan uit dat het wettelijk pensioen van een werknemer 70 procent dekte van het inkomen einde loopbaan. Maar die kloof werd geleidelijk aan veel groter voor wie meer dan modaal verdiende, door het herverdelende beleid. Nieuwe mogelijkheden werden gecreëerd voor aanvullende bedrijfs- en sectorpensioenen. Er kwamen nieuwe instrumenten, zoals het pensioensparen en verzekerde spaarvormen voor zelfstandigen. We zien in België dus een massa vermogenden die tegen hun 65ste verjaardag geëvolueerd zijn naar een heel gespreid
E
I5I
vermogen: een stevige vastgoedcomponent, een belangrijk stuk wettelijk en aanvullend pensioenvermogen, privéspaargeld belegd in cash en geldinstrumenten en fondsen van aandelen en obligaties en verzekeringen. Veel zelfstandigen hebben vaak ook nog een eigen zaak in familiebezit. Op de vraag naar advies en begeleiding speelde de wet op Persoonlijke Financiële Planning van 1 november 2014 in. Deze wet streeft naar gepersonaliseerd advies over het gehele vermogen van een cliënt, op grond van de behoeften en de doelstellingen die hij aangeeft, in de heersende economische en financiële context. Hoe die wet nuttig omgezet kan worden in de concrete samenwerking tussen klant en bank, leest u in dit nummer van B NK. Vast staat alleszins dat deskundig, persoonlijk en bedachtzaam advies geen overbodige luxe is. Ook morgen niet. Emiel Van Broekhoven is de geestelijke vader van de wet op het pensioensparen. Zijn baanbrekend werk rond persoonlijke financiële planning in België maakte van hem de inspirator van de wet van 1 nov 2014 op de persoonlijke financiële planning. Hij was ook bestuurder bij BNP Paribas, GIMV en de VFB.
IN DE JAREN 70 GING EEN FINANCIEEL PLAN ERVAN UIT DAT HET WETTELIJK PENSIOEN 70 PROCENT DEKTE VAN HET INKOMEN EINDE LOOPBAAN. Emiel Van Broekhoven
l Financiële planning l
Het universum van vermogen Financiële planning is een totaalconcept dat veel meer omvat dan alleen de samenstelling van een beleggingsportefeuille. Zowat alle vermogensaspecten passeren de revue. Een overzicht van het ruime universum van financiële planning.
Levensstandaard Het concept van de levensstandaard komt in essentie neer op het uitgavenpatroon dat iemand nu aanhoudt en zijn verwachte uitgavenpatroon voor de toekomst. Van daaruit kan een financieel planner berekenen welk vermogen u nodig hebt om uw hele leven comfortabel te leven.
Huishoudboekje Wie greep wil krijgen op de gezinsuitgaven kan die gedetailleerd bijhouden in een huishoudboekje. Vroeger gebeurde dat in een schriftje, intussen zijn er tal van digitale huishoudboekjes of apps.
Vermogensoverzicht Een financieel plan start met een vermogensoverzicht, dat een gedetailleerd beeld schetst van het totale vermogen. Dat gaat niet alleen over alle bezittingen (vastgoed, spaargeld, beleggingen en verzekeringsportefeuilles), maar ook over alle schulden of leningen.
Verzekeringen Financiële planning draait ook om de bescherming tegen financiële risico’s. Daarbij spelen verzekeringen een cruciale rol. Dat gaat van de traditionele auto- en brandverzekering, tot de verzekering gewaarborgd inkomen (voor wanneer u niet meer in staat bent te werken) of de hospitalisatieverzekering om medische kosten op te vangen.
I6I
l Financiële planning l
Pensioen Het pensioen staat vaak centraal in een financieel plan. Want voor veel mensen volstaat het wettelijke pensioen niet om hun huidige levensstandaard aan te houden. Financiële planning tracht dat gat te dichten of toch zo klein mogelijk te maken.
Sparen
Huwelijkscontract Het huwelijkscontract is een van de meest onderschatte instrumenten van successieen vermogensplanning. Doordat u erin aangeeft wat van wie is, bepaalt u ook al voor een deel hoe uw vermogen wordt verdeeld bij een scheiding of bij het overlijden van de eerste echtgenoot.
De financiering van een grote aankoop, de opbouw van een pensioenpotje of de aanleg van een noodreserve: het zijn allemaal goede redenen om te sparen. Er bestaan tal van spaarproducten. Denk maar aan spaar- en termijnrekeningen, kasbons of spaarverzekeringen. Soms is het verstandig om verschillende spaarrekeningen te openen in functie van de doelstellingen: bijvoorbeeld een rekening voor onvoorziene kosten, bijvoorbeeld reparaties aan uw huis, en een andere voor de financiering van dromen, zoals een verre reis.
IJzeren spaarreserve De ijzeren spaarreserve is de financiële buffer die u minstens op een spaarrekening moet hebben voor onvoorziene kosten. Als vuistregel geldt dat u hiervoor het best minstens zes maanden nettoloon opzijzet en daar ook niet aankomt, tenzij in noodgevallen.
€
€
€
Schenkingen
Risicoprofiel Door de lage rente is het bijna onmogelijk om met gewone spaarproducten vermogen te laten aangroeien, of toch niet in een tempo dat hoger ligt dan de inflatie. Op de beurs zijn de potentiële rendementen hoger, net zoals de risico’s. Een beleggingsstrategie moet daarom in lijn liggen met het risicoprofiel: dat bepaalt welke risico’s een belegger bereid is om te nemen en welke producten daar wel en niet bij aansluiten.
Via een schenking geeft u bepaalde goederen (zoals juwelen, kunst, geld, beleggingen of bouwgrond) nu al door aan de volgende generatie. Vaak betaalt u op schenkingen minder belastingen dan wanneer dezelfde goederen worden geërfd.
I7I
Successieplanning Dat is het geheel van maatregelen die iemand neemt om zijn vermogen door te geven aan de volgende generatie. Vaak gebeurt dat om de fiscale factuur voor de erfgenamen te beperken, al is dat lang niet de enige reden voor successieplanning. Via successieplanning kunt u bijvoorbeeld ook bepaalde erfgenamen beschermen of bevoordelen.
l Financiële planning l
Financiële planning voor iedereen Een financieel plan is geen voorrecht voor de happy few. Iedereen heeft er nood aan. Zes experts leggen uit waarom.
eel mensen associëren financiële planning met grote vermogens. Geheel onterecht. Een financieel plan helpt dromen te realiseren: vroeger stoppen met werken, een eigen zaak beginnen of er een jaartje tussenuit knijpen om te herbronnen. En een financieel plan biedt houvast en bescherming bij de traditionele sleutelelementen in ons leven: samenwonen, een woning kopen, trouwen,
V
ZO SNEL MOGELIJK MET PENSIOENSPAREN BEGINNEN IS OOK EEN VORM VAN FINANCIËLE PLANNING. Michael Anseeuw, BNP Paribas Fortis
scheiden, erven … Het gaat er niet om of je al een vermogen hebt. Het gaat er om dat je weet wat de financiële implicaties zijn van elk van die gebeurtenissen. Of dat je weet wat er nodig is om doelstellingen te realiseren. ‘Het is hoog tijd om het concept van financiële planning te democratiseren en te demystificeren’, klinkt het bij zes experts: Michael Anseeuw (General Manager Retail Bank bij BNP Paribas Fortis), Gaétan Bleeckx (notaris in Sint-Gillis en woordvoerder van de notarisfederatie), Marc De Ceuster (hoogleraar en academic director Personal Financial Planning aan de Antwerp Management School), Pierre Devolder (hoogleraar UCL en lid van de Academische Raad voor Pensioenen), Dieter Haerens (managing director van Harmoney) en Jo Stremersch (partner bij de financiële planner Stremersch, Van Broekhoven & Partners en programmaleider Personal Financial Planning aan de Flanders Business School KUL). Financiële planning is een alomvattend begrip. Is er nood aan een strakkere definitie? Marc De Ceuster: ‘Financiële planning kun je niet ruim genoeg
I8I
Van links naar rechts: Michael Anseeuw (BNP Paribas Fortis), Pierre Devolder (UCL), Jo Stremersch (Stremersch, Van Broekhoven & Partners) Gaétan Bleeckx (notaris), Marc De Ceuster (Antwerp Management School) en Dieter Haerens (Harmoney)
definiëren. De essentie is het wegwerken van financiële ongeletterdheid. Mensen moeten inzien wat de impact is van financiële keuzes op hun levensloop. Daarbij spelen klassieke domeinen zoals vermogens-, pensioen- en successieplanning elk hun eigen rol. Maar het gaat nog verder. Financiële planning omvat ook jouw eigen financiële filosofie. Hoe sta je in het leven? Geef je je kinderen mee dat ze zelfstandige moeten worden of dat ze toch beter een vast inkomen zoeken? Vandaag plaatsen we dat zelden onder de noemer van financiële planning.’ Jo Stremersch: ‘Kenmerkend is ook dat financiële planning vertrekt vanuit een gestructureerde manier van denken. Het is een niet-conceptuele manier om de opbouw, het beheer en de overdracht van vermogen te benaderen. Dat is relevant voor iedereen en staat helemaal los van het feit of je vermogend bent of niet.’ Weke maatschappelijke evoluties maken dat de urgentie en relevantie van financiële planning toenemen?
I9I
Michael Anseeuw: ‘We kijken voor de volgende decennia aan tegen grondige veranderingen, niet alleen vanuit een economisch maar ook vanuit een maatschappelijk perspectief. Zo zullen we anders en langer werken. Families en generaties zullen een andere invulling geven aan hun leven. Maar daarop moet je je voorbereiden. Financiële planning is een manier om je lot en je leven nog meer in eigen handen te nemen, door vragen te stellen bij dingen waar we vandaag veel te weinig bij stilstaan.’ Stremersch: ‘Mensen hebben gewoonweg ook meer nood aan begeleiding. Ze worden door adviseurs uit alle mogelijke domeinen overstelpt met een overaanbod aan informatie. Maar het is niet omdat mensen al die informatie hebben, dat ze ook in staat zijn om de juiste keuzes te maken. En daar voel je de toenemende behoefte aan een overkoepelend en gestructureerd kader >
l Financiële planning l
NOTARISSEN MOETEN MENSEN SOMS AFREMMEN: ZE ZOUDEN HUN WONING WEGSCHENKEN ZONDER STIL TE STAAN BIJ DE GEVOLGEN. Gaétan Bleeckx, notaris
> dat mensen begeleidt bij juridische, fiscale en financiële beslissingen.’ De Ceuster: ‘Vergeet ook niet dat onze maatschappij veel complexer is geworden. Dat geldt voor de wetgeving, de uitdagingen van een langer leven en ook voor de samenlevingsvormen. Kijk maar naar de toename van nieuw samengestelde gezinnen. Daar zie je hele andere vragen dan twintig jaar geleden. En vanzelfsprekend is dat niet. Zoiets raakt mensen zowel in hun portemonnee als in hun hart.’ Dieter Haerens: ‘Je kunt ook niet om het streven naar meer zelfredzaamheid heen. In andere domeinen van de samenleving krijgen mensen de middelen om zichzelf steeds centraler te stellen. Die verwachting neemt nu ook toe voor alle financiële aspecten van een leven. Dat betekent niet dat we van iedereen financiële specialisten moeten maken, maar mensen moeten wel geholpen worden om de financiële impact van hun keuzes te kunnen inschatten. Daarom spreek ik liever over financial life management dan over financiële planning. Het belang daarvan zal alleen maar toenemen. Zo worden nu de meeste mensen pas geconfronteerd met vragen over financiële planning na een eerste fase in hun carrière, wanneer ze overwegen om anders of minder te werken. Dat zijn fundamentele levenskeuzes waarvan je de impact op lange termijn niet altijd kunt inschatten. Maar bij de millennials zal dat nog veel sterker spelen: zij maken die fundamenteel andere keuzes al veel vroeger.’ Hoe verhouden de pensioenpijlers zich tot het concept van financiële planning? Pierre Devolder: ‘Het ene kan niet zonder het andere. Dat we langer leven, creëert gigantische uitdagingen, ook in onze persoonlijke financiële situatie. Alle pensioenexperts erkennen daarom dat we alle pijlers nodig hebben. Elk van de pijlers beantwoordt aan een andere noodzaak.
Gaétan Bleeckx
Neem het wettelijk pensioen: dat realiseert zaken die vanuit de financiële sector onmogelijk zijn, zoals een gegarandeerde en geïndexeerde lijfrente.’ ‘En daar zien we wel een probleem bij het aanbod financiële producten. Het is toch paradoxaal dat nog nooit mensen zo vaak te horen kregen dat ze een aanvullend pensioen moeten opbouwen, terwijl de aangeboden producten onvoldoende aansluiten bij die doelstelling. Kijk naar de verzekeringsproducten: je vindt haast geen enkel product met lijfrente, zodat je tot aan je dood kunt rekenen op een rente-uitkering. Nochtans sluit dat aan bij een reële noodzaak. Tot dusver zie ik op productniveau te weinig complete oplossingen voor het hele levenstraject van een individu.’ Stremersch: ‘Er mag trouwens gerust wat meer respect zijn voor het wettelijk pensioen. In zekere zin kun je dat beschouwen als een lijfrente, van een orde die de financiële sector vandaag niet kan bieden. Dat moeten we koesteren. Je moet zelf maar eens berekenen welk kapitaal je nodig hebt om een lijfrente te kunnen opbouwen van dat bedrag. Dat zijn immense bedragen.’ Devolder: ‘De meeste mensen maken die berekening wel. Ze gaan helemaal voorbij aan het feit dat we veel langer leven en onderschatten de implicaties daarvan op onze persoonlijke financiële situatie. Daardoor zijn ook bepaalde aspecten van financiële planning aan herziening toe. Nog te vaak wordt het
I 10 I
l Financiële planning l
Jo Stremersch
verengd tot een strategie om vermogen te accumuleren. Maar dat is slechts een deel van het verhaal. Te weinig mensen beseffen dat er nog een lange fase volgt van vermogensafbouw. Zij dreigen later voor heel onaangename verrassingen te komen staan.’
Een eigen huis Zijn mensen zich dan niet bewust van de noodzaak van financiële planning? Stremersch: ‘Voor onze analyses gaan we uit van een levensduur tot honderd jaar. Op die wijze bouw je marge in voor het risico lang te leven. Het is voor de meeste mensen toch even schrikken wanneer we dan berekenen hoeveel kapitaal ze nodig hebben en welk vermogen ze nog moeten opbouwen om hun hele leven zeker te zijn van voldoende financiële middelen. En daar helpt de economische realiteit niet bij, want met de huidige lage rentevoeten is het nog veel lastiger om vermogen te laten aangroeien.’
Marc De Ceuster
DE ESSENTIE VAN FINANCIËLE PLANNING IS HET WEGWERKEN VAN FINANCIËLE ONGELETTERDHEID.
Anseeuw: ‘Te weinig mensen zijn zich bewust van de noodzaak om extra pensioen op te bouwen. Het is toch vreemd dat slechts een op de vijf jongeren tussen 18 en 30 jaar aan pensioensparen doet. Nochtans zou iedereen dat moeten doen. Zo snel mogelijk met pensioen sparen beginnen is ook een vorm van financiële planning.’ Gaétan Bleeckx : ‘We moeten ook niet te pessimistisch zijn. Bij een groot deel van de bevolking – en zeker ook bij jongeren tussen 25 en 30 jaar – leeft er intussen wel een groot bewustzijn dat de aankoop van een eigen woning de beste manier is om je later te beschermen. Jongeren kopen steeds jonger een woning, die ze nadien weer verkopen of die ze na een nieuwe aankoop verhuren. Tegelijkertijd krijgen de notarissen steeds meer mensen over de >
Marc De Ceuster, Antwerp Management School
I 11 I
l Financiële planning l
> vloer om hun successieplanning te regelen. Ook dat doen ze steeds jonger. Als notaris moeten we hen soms zelfs afremmen: ze zouden hun enige woning wegschenken, zonder stil te staan bij de gevolgen. Want wat als je op je tachtigste naar het rusthuis wilt, je ruzie hebt met de kinderen en je die woning niet kunt verkopen, terwijl je die financiële middelen wel nodig hebt? Elk dossier en elke klant is uniek en vraagt een eigen aanpak.’ Haerens: ‘Mensen moeten vooral overtuigd raken van het belang om hun financiële situatie periodiek eens te evalueren. Nu krijgt financiële planning een plaats op momenten van een acute levenservaring: de aankoop van een huis, een huwelijk, een overlijden,… Dat zijn echter allemaal ook heel emotionele momenten. Financiële planning moeten we kunnen loskoppelen van die emotie. Daarom is een jaarlijkse check-up zo belangrijk: het creëert op een neutraal moment een anticipatieve reflex om tijdig – en zeker ook niet te vroeg – na te denken over relevante kwesties en die met een adviseur te overlopen. En erop te anticiperen.’ Bleeckx: ‘We kunnen niet genoeg hameren op het belang van die periodieke aanpak en een regelmatige juridische check-up. De wetgeving verandert en ook mensen veranderen steeds sneller van werk, woning en samenlevingsvorm. Dat brengt elke keer een hele specifieke problematiek mee. Neem nu een scheiding: die gaat elke keer gepaard met een serieuze verarming. Mensen beseffen dat niet altijd. We willen in de eerste plaats vandaag leven, zonder te weten wat dat betekent voor onze financiële situatie op de lange termijn.’ Op welke manier speelt technologie een rol bij financiële planning? Haerens: ‘Vroeger gebeurden de analyses voor financiële planning door heel complexe software. Alleen de private banker kon daar enigszins mee overweg. Waarna hij de analyse moest proberen te vertalen in concrete acties voor de
FINANCIËLE PLANNING MOET JE KUNNEN LOSKOPPELEN VAN EMOTIES. Dieter Haerens, Harmoney
Dieter Haerens
klant. Door de evolutie van technologie zijn er nu mogelijkheden om die analyse dichter bij de klant te brengen. En op een beter te begrijpen manier, in een eenvoudige digitale applicatie. Maar de technologie kan de adviseur nooit compleet vervangen. Een robot is niet in staat om alle gegevens zo aan te reiken dat een mens ze makkelijk kan interpreteren en daar ook de juiste keuzes aan verbinden. Technologie kan van de adviseur die taken overnemen die automatiseerbaar zijn, zodat de adviseur meer en kwaliteitsvolle tijd heeft om z’n adviesrol in te vullen.’ De Ceuster: ‘We moeten zelfs niet op het puur vaktechnische domein blijven. Het is intussen mogelijk om het risicoprofiel te bepalen op basis van het surfgedrag. Dat blijkt veel accurater dan de lijstjes die mensen zelf invullen. Data is kennis. Maar je moet die wel kunnen reduceren tot de essentie overblijft.’
Open bankieren Wat is eigenlijk de impact van PSD2, de nieuwe Europese richtlijn voor betaaldiensten? Zal die de motor zijn van een innovatiegolf in de wereld van financiële planning? Anseeuw: ‘Velen beschouwen dat als de heilige graal van wat allemaal op ons afkomt. De richtlijn omvat onder meer een luik waardoor de bank bepaalde informatie ter beschikking kan stellen van andere partijen, om met die informatie aan de slag te gaan en een betere financiële dienstverlening te ontwikkelen. De mogelijkheden zijn enorm. Alleen is het maar de vraag wat er uiteindelijk zal overblijven voor de werkelijke implementatie. Zo is het bijvoorbeeld waarschijnlijk niet verplicht om informatie
I 12 I
l Financiële planning l
WE VRAGEN AAN MENSEN OM VOORUIT TE DENKEN IN EEN WERELD WAAR KORTETERMIJNDENKEN TE Pierre Devolder, UCL VAAK DE REGEL IS. gemaakt. Maar het is geen eindpunt. Het is een beginpunt. Het ontsluiten van financiële data voor de klant zal alleen maar verdergaan.’ Anseeuw: ‘PSD2 heeft vooral de verdienste dat het de financiële sector doet nadenken over een model van open bankieren. Als een klant de toestemming geeft om zijn informatie te delen, dan ontstaan er nieuwe businessmodellen en mogelijkheden.’
Michael Anseeuw
Democratisering Wat zijn de grootste uitdagingen voor de wereld van financiële planning? Devolder: ‘De grootste uitdaging schuilt in de democratisering. We moeten ernaar streven om financiële planning te organiseren voor mensen die zich vandaag niet identificeren met het concept. Dat betekent: financiële planning openstellen voor veel meer mensen en ervoor zorgen dat ze dat hun hele leven aanhouden. We moeten ook loskomen van het alomtegenwoordige kortetermijndenken. We vragen aan mensen om op lange termijn te denken, in een wereld waar het kortetermijndenken te vaak de regel is.’
Pierre Devolder
te delen voor alles wat te maken heeft met de beleggingsportefeuille en de effectenrekening. Maar hoe kun je als financieel planner impact hebben, als je slechts zicht hebt op alleen spaar- en zichtrekeningen? Financiële planning impliceert nu net een totaalvisie op een vermogen.’ Haerens: ‘PSD2 is gestript tot op een punt waarbij je vragen kunt stellen over zijn doeltreffendheid. Uiteindelijk zal de klant daarvan de beperkingen ondervinden en zal hij ook merken dat de financiële dienstverlening achterblijft op andere domeinen in zijn leven, waar de digitalisering veel meer mogelijk heeft
I 13 I
De Ceuster: ‘Financiële planning zal de komende jaren veranderen door de veranderende houding van klanten, veranderende wetgeving en veranderende businessmodellen. De wereld zal er anders uitzien en we zullen daar op een andere manier mee moeten omgaan. Maar mensen blijven wel mensen. Elke mens en elke adviseur zal altijd teruggrijpen naar wat hij het beste kent. Dat moet anders. We moeten over alle domeinen heen kijken, zodat het mogelijk is om los van elke emotie zicht te hebben op het totaalplaatje. Maar dat is een gigantische uitdaging.’ ll
l Financiële planning l
Het plan van de familie Maak kennis met de familie Welvaart: een doorsnee gezin met een doorsnee leven. Dankzij financiële planning bereiden ze zich voor op elke fase van het leven, dat telkens andere wensen en behoeftes kent. En andere oplossingen.
35 jaar 25 jaar
15 jaar In het ideale scenario krijgen jongeren thuis en op school uitleg over geld en over hoe ze met geld moeten omgaan. Jong geleerd is oud gedaan. In die zin is financiële opvoeding het stuk dat u moet leren, en is financiële planning wat u daar mee doet. Misschien gaat het geld van die eerste vakantiejob naar de aankoop van een brommertje. Of naar het eerste liefje, ook dat kan een investering zijn.
Vroeg begonnen, half gewonnen: dat cliché mag u letterlijk nemen bij beleggen. Een financieel planner houdt bij zijn beleggingen rekening met grote aankopen in de nabije toekomst, zoals een wagen of woning. Dat geld wordt beter op een spaarrekening gezet, waar het veilig en vlot bereikbaar is. Want op korte termijn kan het flink stormen op de beurs. Kapitaal opbouwen voor grote uitgaven
Door de komst van kinderen, een partner die werkloos wordt, een scheiding, een erfenis,... kunnen zowel de middelen als de doelstellingen veranderen. Weinig mensen plannen om niet te slagen, maar de meesten slagen er niet in om te plannen. Vaak is dat simpelweg omdat ze er niet mee bezig zijn. Het vergt tijd, aandacht en moeite op de korte termijn, terwijl de voordelen dikwijls pas voelbaar zijn op de langere termijn.
Reizen, wagen, eigen woning, kinderen
Studies kinderen, eigen woning Comfortabel gezinsleven, vakantie, hobbyprojecten
Beleggingsproducten: aandelen, fondsen, ...
Genoeg geld hebben zonder een vast inkomen
Spaarrekening en beleggingsproducten
Uitgaan, festivals, reizen Spaarrekening
60% van de 20-35 jarigen krijgt financiële hulp van ouders bij de aankoop van een woning. Bron: Insites.
60.000 €
30j 25j
Aandelen hebben een gemiddeld rendement van 6,7 procent, rekening houdend met inflatie. Wie vanaf zijn 25ste jaarlijks 1.000 euro op de beurs belegt, komt zo na 40 jaar uit op 198.215 euro. Bron: Jeremy J. Siegel, The Wharton School.
Behoeften
Wensen
Financiële oplossingen
I 14 I
l Financiële planning l
Welvaart >75 jaar 55 jaar In elk fase van het leven zijn er andere noden en behoeftes, maar de financiering daarvoor evolueert door de tijd. Zo is het logisch om meer geld opzij te zetten als de kinderen uit het huis zijn en de hypotheek is afgelost. Na de pensionering helpt dat de inkomensval te compenseren, en het vormt ook een buffer tegen onverwachte en hogere kosten. Het kan een goed idee zijn om met twee spaarpotjes te werken: een voor wat moet, en een voor wat kan. De eerste dient voor zaken zoals huur, nutsvoorzieningen en onvoorziene omstandigheden, in de andere belandt geld voor bijvoorbeeld hobbyprojecten en reizen.
65 jaar Nu breken de jaren van het opdoen aan. Boven op het wettelijk pensioen komt soms een aanvullend pensioen. De samenstelling van de beleggingsportefeuille verandert. Een vuistregel: trek de leeftijd van de belegger af van honderd, en gebruik dat percentage voor meer risicovolle effecten. Een twintiger kan daardoor fluks in aandelen beleggen, een tachtiger zit meer in veilige vastrentende producten. De eerste heeft nog tijd genoeg om van een crash te bekomen, terwijl de tweede moet rekenen op een stabiel en voorspelbaar inkomen.
Profiteren van tweede jeugd
Inkomensval voorkomen, buffer aanleggen
Lange vakanties in het buitenland, luxe
Met pensioen gaan, reizen, hobbyprojecten
Gemengde fondsen
Spaarrekening en beleggingsproducten die een periodiek inkomen opleveren
Rond deze leeftijd neemt de zorgafhankelijkheid toe. Door andere woonvormen te betrekken, zoals een serviceflat die u al jaren eerder kocht, of door de verkoop van de woning, kan de levensstandaard zoveel mogelijk behouden blijven. Veel mensen willen ook graag een erfenis nalaten aan de kinderen. Zorguitgaven dekken Comfortabel leven, erfenis nalaten Obligatiefondsen en schenkingen
150.000€ 137.750€
681€
140.000€
Belgen die een hypotheek met een vaste rente hebben, betalen maandelijks gemiddeld 681 euro.
140.450€
Erft u 150.000 euro van uw ouders? In Vlaanderen houdt u 140.000 euro over na belastingen. In Wallonië 137.750 euro, in Brussel 140.450.
Bron: BNP Paribas Fortis.
TE KOOP
Bron: De Tijd.
I 15 I
l Financiële planning l
Plannen kan eenvoudig zijn Financiële planning vraagt niet noodzakelijk grote of ingewikkelde constructies, benadrukt Kristien Smedts, die als hoogleraar aan de KU Leuven gespecialiseerd is in portfoliokeuzes. et kan relatief eenvoudig zijn, zegt professor Kristien Smedts. ‘Kijk naar wat er binnenkomt, maak een raming van wat er later buiten zal gaan, en stel een plan op om die twee op elkaar af te stemmen. Daarbij moet je ook rekening houden met de mate van risico die je op de verschillende momenten in je leven wilt nemen.’ Hierbij gelden enkele belangrijke basisprincipes, geeft Smedts aan. ‘Zorg te allen tijde voor een goede diversificatie van je vermogen, en beperk je tot instrumenten die je begrijpt. Anders kun je in nare situaties belanden. Dat geldt zowel voor situaties waarin je zelf financiële beslissingen neemt, als voor die waarin je voorstellen krijgt van een professional.’
H
We legden professor Smedts enkele concrete profielen voor.
Startende ondernemer, samenwonend met bediende, 25 jaar Een jonge ondernemer heeft zijn geld vooral nodig om in zijn bedrijf te stoppen. Dat betekent dat hij al heel wat risico’s neemt. Met de weinige spaarcenten die hij opzij zet, neemt hij daarom het best relatief weinig risico, zoals met een goed gediversifieerde beleggingsportefeuille. Voor zijn partner is het, net zoals voor de meeste mensen van die leeftijd, zeker aanvaardbaar om redelijk wat risico te nemen met het spaargeld. Niet alleen heeft ze nog een beleggingstermijn waarin ze van een beurscrash kan bekomen, maar er wacht haar ook nog heel wat arbeidsinkomen. In het uiterste geval dat het tegenvalt met die beleggingen, kan ze dat bijvoorbeeld compenseren door meer te werken. Iemand die oud is, heeft die optie niet meer.
Koppel met een eerste huis, 35 jaar oud, tweeverdieners met kind In dit geval werd al zwaar geïnvesteerd in de vastgoedmarkt. Veel mensen beschouwen een huis niet als een belegging, omdat ze dat gekocht hebben met het idee dat ze daar altijd zullen wonen. Als de vastgoedmarkt crasht, zullen ze dat dus ook niet voelen. Door een woning te kopen, verplichten veel mensen zichzelf wel om te sparen. De aflossing van de hypotheek vraagt discipline. Met het geld dat het koppel overhoudt, kunnen ze op verschillende
I 16 I
manieren vermogen opbouwen. De mate waarin en de manier waarop zal afhangen van hun positie op de arbeidsmarkt. Als ze daar begeerd zijn, kunnen ze rekenen op een stabiel arbeidsinkomen. Dat betekent dat ze een relatief groot deel van hun loon kunnen beleggen in aandelen. Is hun positie op de arbeidsmarkt precair? Dan kunnen ze beter minder risico nemen, omdat ze dat geld bijvoorbeeld nodig kunnen hebben na een ontslag.
l Financiële planning l
Kleine zelfstandige, alleenstaand, 35 jaar Het wettelijk pensioen dat een zelfstandige opbouwt is karig, en zal zeker niet volstaan om de levensstandaard op peil te houden. Een bijkomende pensioenspaarpot opbouwen is absoluut nodig. Financiële planning is veel meer dan fiscale optimalisatie. Er zijn wel een reeks fiscale stimuli om de kleine zelfstandige tot sparen aan te zetten, maar die alleen zijn niet voldoende. Het probleem is dat veel zelfstandigen weliswaar veel geld verdienen, maar daar ook veel van uitgeven. Een boekhouder is tot slot geen financieel planner. Een huisbankier is beter geplaatst om het gesprek over financiële planning aan te gaan.
Kaderlid met niet-werkende partner, 62 jaar Hoe dichter bij het pensioen, hoe kleiner het menselijk kapitaal. Omdat deze persoon niet veel arbeidsinkomen meer wacht waarmee hij tegenvallers in zijn beleggingen kan compenseren, is het verstandig om voor veiligere producten te kiezen. Dat wil zeker niet zeggen dat er geen plaats meer is voor risico. Een 65-jarige heeft nog gemakkelijk 20 jaar voor zich. Wel wil hij producten die hem regelmatig rente-inkomsten bieden om zo zijn levensstandaard te behouden na de pensionering. Het vermogen moet bovendien ook een buffer vormen voor toekomstige uitgaven die hoog kunnen oplopen, zoals zorg. Het kan ook interessant zijn om nu al na te denken over een vervroegde erfenis voor de kinderen.
Kristien Smedts, KU Leuven
Familiebedrijf, ondernemerskoppel met drie kinderen, 65 jaar Enerzijds betekent eigenaar zijn van een goed draaiend bedrijf dat dit koppel een waarborg heeft voor het op peil houden van zijn levensstandaard. Anderzijds kan een overdracht naar de kinderen de kroost helpen op een moment dat ze dat geld het best kunnen gebruiken.
Als ze te lang wachten met geld over te dragen naar hun kinderen, krijgen die dat vaak pas wanneer ze zelf al in de vijftig zijn. Dan liggen de grote uitgaven zoals de aankoop van een huis dikwijls al achter de rug. Financiële planning gaat hier over het juiste evenwicht tussen de
I 17 I
noden en behoeften van de schenker, en die van de ontvanger. Ouderen kunnen hun kinderen – of waarom niet meteen de kleinkinderen? – ook financieel helpen met een schenking, bijvoorbeeld met voorbehoud van het vruchtgebruik of in ruil voor een lijfrente.
l Financiële planning l
‘De moeilijkheid is dat familieleden vaak hun mond niet opendoen’ Om van de overdracht van een familiebedrijf naar de volgende generatie een succes te maken, moeten er duidelijke afspraken zijn over wie wat wel of niet kan doen. Jammer genoeg schuwen veel families die heikele discussie uit angst voor gekwetste gevoelens.
André en Gaston De Meuter voerden begin jaren 70 als transporteurs het zand af van de graafwerken voor de toenmalige Financietoren in Brussel. Plots wilde de afbraakfirma hen daar niet meer voor betalen. De broers verkochten het zand voor hergebruik, en de aannemer vond dat die vergoeding volstond. ‘Toen hebben we besloten om zelf met afbraak te beginnen’, glimlacht André, met zijn 69 lentes de jongste van de twee. ‘Kort daarop stond er een kraan bij ons op de stoep, en leerden we waarvoor al die hendeltjes dienden.’ Goed geleerd ook. Vandaag is De Meuter met zo’n 350 werknemers één van de belangrijkste spelers in de grond-, afbraaken saneringswerken. De dagelijkse leiding is in handen van de twee broers, en vier van hun kinderen. Van stoppen is nog geen sprake. ‘Mentaal en fysiek voelen Gaston en ik ons nog goed, en we blijven gepassioneerd bezig. Maar toch is de overdracht naar de volgende generatie al grotendeels gerealiseerd. We werken dan ook al meer dan 15 jaar samen met onze zonen en zijn overtuigd dan ook al een ruime en succesvolle transitieperiode te hebben doorlopen.’’
DE EERSTE VRAAG IS: HEEFT DIE VOLGENDE GENERATIE WEL ZIN OM HET BEDRIJF OVER TE NEMEN? Stéphane Vermeire
I 18 I
Naast hem knikt Stéphane Vermeire goedkeurend. Als hoofd private banking & wealth management bij BNP Paribas Fortis ziet hij vaak hoe onduidelijkheid en besluiteloosheid wegen op de financiële planning van familiebedrijven. ‘Er zijn dikwijls heel wat gevoeligheden en flink uiteenlopende visies over de rol van de familie in de familiale onderneming.’ Hoe gebeurt de overdracht van een bedrijf naar de volgende generatie het best? Vermeire: ‘De eerste vraag is: heeft die volgende generatie wel zin om het bedrijf over te nemen? En zo ja, op welke manier? Wij zien steeds meer jonge generaties die kiezen voor een ander leven dan hun ouders of grootouders, die vaak 200 procent voor hun bedrijf leefden. Als ze het bedrijf niet willen verkopen, kunnen ze ofwel zelf een leidende rol opnemen, ofwel kiezen voor een extern management dat, volgens hun visie, de onderneming bestuurt.’ Familieleden zijn niet per definitie de beste managers. Vermeire: ‘Dat klopt. Daarover zou een grondige discussie moeten mogelijk zijn. Alleen zie je op zulke momenten dikwijls dat niemand zijn mond durft open te doen, waardoor familieleden aan de slag gaan die eigenlijk niet bekwaam zijn.
André De Meuter (De Meuter) en Stéphane Vermeire (BNP Paribas Fortis)
Dat kun je voorkomen door vooraf goede afspraken te maken, en met duidelijke proeven iemands bekwaamheid vast te stellen. Het is in elk geval essentieel om de volgende generatie goed voor te bereiden. Dat gaat niet alleen over een schoolse opleiding, maar bijvoorbeeld ook over een leertraject buiten het familiebedrijf, waar ze relevante ervaring kunnen opdoen.’ Bij De Meuter is de dagelijkse leiding in handen van twee vaders en vier zonen. Dat maakt zes bazen. Is dat niet te veel van het goede? De Meuter: ‘Wij denken niet echt in termen van bazen en/of hiërarchie, in tegendeel zelfs. Belangrijke beslissingen worden dan ook vaak genomen in overleg met onze naaste medewerkers. Er is dan ook een sfeer van open en permanente communicatie waarbij het analyseren van opportuniteiten en risico’s, de optimalisatie van prijszettingen en het bepalen van de strategie van de toekomst in gemeen overleg gebeurt.’ Hoe blijven familiebedrijven succesvol door de generaties heen?
De Meuter: ‘Om te blijven ondernemen, moet je keihard werken. Mijn broer vroeg ooit “Mogen we dat onze kinderen wel aandoen?”. Wel, die vraag is gemakkelijker te beantwoorden als de boel goed draait. Dan is het veel aantrekkelijker voor de volgende generatie om in te stappen en voort te doen.’ Hoe zijn jullie daar bij De Meuter in geslaagd? De Meuter: ‘De continuïteit van de onderneming komt uiteraard op de eerste plaats. Zelfs wanneer dat betekent dat je soms investeringen moet doorvoeren die pijn doen, zeker op korte termijn. Die investeringen zijn niet alleen duurzaam én goed voor het milieu, maar vooral ook bepalend naar de toekomst toe. Zo hebben wij de afgelopen tien jaar zwaar geïnvesteerd in drie sites die aan waterwegen liggen. Het maatschappelijke effect daarvan is zeker niet te onderschatten. Vervoer over het water zorgt immers voor minder uitstoot en minder files op de baan. Daar plukken we nu de vruchten van. Het tekent onze strategie om concurrentieel te blijven.’
I 19 I
Welke rol speelt een family office bij de transitie van een familiebedrijf? Vermeire: ‘Een goede family office mag zich niet beperken tot het inventariseren van de bezittingen van de familie, en het beheren van de financiële stromen. Er moet ook aandacht gaan naar het emotionele aspect, en naar familiale coaching, communicatie en naar strategie. Conflicten in familieondernemingen kunnen zware gevolgen hebben, zoals de verkoop van het bedrijf als de familie er samen niet meer uit raakt.’ ‘De hulp van specialisten in communicatie en strategie kan heel nuttig zijn om discussies te objectiveren. Met Family Biz heeft onze bank een digitaal communicatieplatform gecreëerd waar onze eigen - maar ook externe - experts praktische informatie en advies geven over strategie, coaching, communicatie en wetgeving.’ ‘Hoe definieer je de visie van de familiale onderneming, bijvoorbeeld? Hoe stel je het best de raad van bestuur samen? Hoe organiseer je een intra-familiale communicatie? Wat bij een belangenconflict?’
>
l Financiële planning l
ONDERNEMEN IS KEIHARD WERKEN. MOGEN WE DAT ONZE KINDEREN WEL AANDOEN, VROEG MIJN BROER OOIT. André De Meuter
André De Meuter
Vermeire: ‘Dan is het misschien een goed idee dat een externe partij de gesprekken begeleidt en vergemakkelijkt. Ook hier zie je vaak dat er mensen rond de tafel zitten die niet openlijk durven te zeggen wat ze denken. Dan is het nuttig voor bijvoorbeeld een family office om alle takken of familieleden te interviewen en zo naar een consensus toe te werken.’ Stéphane Vermeire
>
Veel van die problemen komen typisch voor bij derdegeneratiebedrijven. Hoe los je ze op? Vermeire: ‘Om te beginnen met een goede communicatie, zodat alle takken van de familie op de hoogte zijn van wat er in het bedrijf gebeurt. Dat zorgt voor een gezamenlijke visie, een grotere betrokkenheid en dus minder frustraties. Dat voorkomt ook dat discussies over het familiebedrijf gevoerd worden onder de kerstboom. Er moet echt een strikt onderscheid zijn tussen discussies over het familiebedrijf, en de andere familiale gesprekken. Een sterke focus op responsabilisering en professionalisme is hier onontbeerlijk.’ Hoe belangrijk is een familiecharter, een document met afspraken over de toekomst van het familiebedrijf en over de rol van de familie daarin? Vermeire: ‘Een familiaal charter is belangrijk, maar het mag geen keurslijf zijn. Het is een werkstuk dat mee moet evolueren met de onderneming en de generaties. Zeker bij de derde en latere generaties, waar er actieve en niet-actieve takken zijn, worden duidelijke regels en afspraken belangrijk. Niet alleen om conflicten te vermijden, maar ook om te zorgen dat het management duidelijk weet wat van hen verwacht wordt.’ Wat als het vastloopt, bijvoorbeeld omdat de passieve tak van de familie aandringt op dividenden, terwijl de actieve tak de winsten wil herinvesteren?
I 20 I
De Meuter is pas aan zijn tweede generatie toe. Heeft uw bedrijf al een familiecharter? De Meuter: ‘Nee, maar we praten er wel over. Daarin zullen de rendabiliteit en de langetermijnvisie centraal staan. Zeker als we naar de derde generatie gaan, moet er ook duidelijkheid komen over de aan- en verkoop van aandelen. Het is niet vanzelfsprekend om die waarde te bepalen, want die hangt van zoveel factoren af, zoals bijvoorbeeld de conjunctuurcyclus. Als bouwbedrijf kan het bij ons dit jaar goed gaan, terwijl het volgend jaar knap tegenvalt. Wat is dan de juiste waardering?’ Vermeire: ‘Dat zijn heel moeilijke discussies, vooral omdat vaak niet iedereen toegang heeft tot dezelfde informatie over bijvoorbeeld financiële stromen of specifieke risico’s voor de sector of het bedrijf. Wij raden onze cliënten daarom aan om met een externe partij te werken die tot een objectieve waardering komt. Onze afdeling corporate finance kan daarin adviseren.’ ll
I Financiële planning I
De miskende specialist bij vermogensoverdracht De overdracht van uw vermogen voorbereiden vraagt tijd en zeer specifieke kennis. Dat is de specialiteit van de financial planner. ‘Hoewel zijn naam anders doet vermoeden, is hij eerder een jurist dan een financiële specialist’, zegt Benoît Frin van BNP Paribas Fortis.
e financial planner of vermogensplanner verschijnt op het toneel wanneer de persoonlijke financiële situatie van een cliënt onder de loep wordt genomen en het gaat over de concrete planning van zijn vermogen’, vertelt Benoît Frin, directeur Estate Planning & Lending bij BNP Paribas Fortis. ‘Hij biedt versterking aan de private banker, die de algemene principes van de vermogensplanning uittekent: hoe zitten schenkingen in elkaar, wat zijn de gevolgen van een huwelijksstelsel, hoe werkt een maatschap, enzovoort.’ Financial planners zijn juristen. Ze bezitten ook een masterdiploma in fiscaliteit en hebben een pak ervaring in vermogensplanning. Het beroep van financial planner is strikt wettelijk afgelijnd. Om elke vorm van belangenconflict te vermijden mag de financial planner bij een bank geen commerciële doelstellingen opgelegd krijgen. En hij werkt in een hiërarchie die losstaat van de andere diensten. ‘Wij adviseren onze cliënten en hun familie, wij verkopen niets’, zegt Benoît Frin. ‘Wij geven advies over de optimale manier om de overlevende echtgenoot te beschermen, om het vermogen te verdelen tussen de kinderen van nieuw samengestelde gezinnen, we begeleiden de cliënt wanneer hij een buitengerechtelijk mandaat overweegt, enzovoort.’ Heel wat families met een onderneming doen een beroep op de diensten van een financial planner. Die helpt hen om
‘D
de toekomst van het bedrijf optimaal voor te bereiden. ‘Wij werken uiteraard samen met de raadgevers van de cliënt rond de technische aspecten: hoe in de best mogelijke omstandigheden overdragen, aan wie en wanneer? Onze rol als consultant op lange termijn biedt de mogelijkheid om ook gevoeligere onderwerpen aan te snijden. Zijn de kinderen bijvoorbeeld bereid de familiale onderneming over te nemen? In welke mate en hoe worden ze erbij betrokken? Over zulke onderwerpen wordt vaak
liever niet gesproken. Soms wordt het makkelijker bespreekbaar in een familie als er een neutraal iemand bij zit, zoals de financial planner… ‘ ‘Zodra dat nodig is, maken wij gebruik van ons netwerk van externe specialisten – familiale bemiddelaars, experts in governance, enzovoort – om de familie te helpen bij die onderwerpen. En ook om de waarden te bepalen van de onderneming, en ieders rol in de bestuursorganen of het aandeelhouderschap. Het gaat dus verder dan financial planning.’ De ideale leeftijd om een beroep te doen op een financial planner ligt volgens Frin tussen 55 en 60 jaar. ‘Het is ook zinvol om met de kinderen over vermogensoverdracht te praten zodra ze meerderjarig zijn, ook al stappen ze niet onmiddellijk in het bedrijf’, besluit hij. ll
HET BEST BESCHERMD IN BELGIË De Europese MiFID-richtlijn regelt sinds 2007 de manier waarop een financiële dienstverlener tot een beleggingsadvies moet komen. ‘Maar de richtlijn zegt niets over hoe een vermogen het best gestructureerd wordt. En het gaat ook niet over de mate waarin de keuze om te beleggen overeenstemt met de behoeften van de klant’, zegt Veerle Colaert, die zich aan de KU Leuven buigt over de regelgeving omtrent financiële planning. In België paste de wetgever daar in 2014 een mouw aan. ‘Sindsdien zijn er een reeks gedragsregels die financiële planners moeten naleven’, aldus Colaert. ‘In Europa heeft geen enkel land vandaag zo’n uitgebreide regulering rond consumentenbescherming bij financiële planning als België.’ Een concreet voorbeeld? ‘Bij elk plan moet een financieel planner een multidisciplinaire analyse maken, die rekening houdt met het burgerlijk recht, het fiscaal recht, de sociale zekerheid en bestaanszekerheid, en de economische en financiële context. Hij mag dus niet aanbieden om bijvoorbeeld alleen fiscale successieplanning te doen. Bovendien moet hij altijd een multidisciplinaire analyse maken van het gehele vermogen. Alleen als de klant daar expliciet schriftelijk om vraagt, mag de planner daarvan afwijken.’
I 21 I
l Financiële planning l
Almaar meer Belgen laten een deel van hun erfenis na aan een goed doel. Ook het aantal filantropie-experts neemt fors toe. Want filantropen beogen impact. En dus hebben ze een strategie nodig.
Filantropie: een groeiniche met impact e cijfers spreken boekdelen: de totale geïnde erfbelasting die wordt betaald op legaten aan goede doelen, is in ons land in amper vier jaar tijd verdubbeld. ‘Filantropie zit al enkele jaren stevig in de lift’, bevestigt ook Tine Bourgeois, Head of Business Development and Philanthropy bij BNP Paribas Fortis Wealth Management. ‘Daarom hebben we een uitgebreid team echte filantropie-experts, in eigen land en internationaal. Almaar vaker gaan die met de estate planner proactief op bezoek bij vermogende klanten, om advies te geven rond financiële planning en filantropie. Dat kan in eerste instantie via een legaat aan een goed doel in een testament, dus bij overlijden. Maar ook bij leven wordt almaar vaker geschonken aan het goede doel.’
D
Dat we in België aan een stevige inhaalbeweging bezig zijn, wordt ook geïllustreerd door de meest recente World Giving Index, die het geefgedrag in 140 landen in kaart brengt. In 2013 stond België nog op de 57ste plaats, anno 2016 waren we al opgeklommen tot de 32ste stek. Waarom filantropie de voorbije jaren populairder geworden is? De verklaringen zijn behoorlijk uiteenlopend. Mensen zijn vandaag bijvoorbeeld veel meer ontvoogd in hun doen en denken. Waar de Kerk tot voor kort nog op heel wat schenkingen kon rekenen, is dat vandaag fors afgenomen. Tegelijk is er ook de veel betere visibiliteit en communicatiestrategie van de goede doelen zelf. Ook het grotere maatschappelijke bewustzijn van de generatie babyboomers vormt een mogelijke verklaring.
EEN DUOLEGAAT IS EEN WIN-WINMETHODE OM EEN DEEL VAN UW VERMOGEN AAN EEN GOED DOEL NA TE LATEN ZONDER VERRE ERFGENAMEN TE BENADELEN. I 22 I
Impact op lange termijn en financiële planning Voor een goed begrip: filantropie mag niet verward worden met liefdadigheid. Terwijl liefdadigheid – bijvoorbeeld een gift aan een ngo of een goed doel – eerder occasioneel of zelfs eenmalig is, tracht filantropie de fundamentele oorzaken van sociale problemen op te lossen. Filantropen beogen impact, resultaat op lange termijn en zijn dus ook vragende partij voor een duidelijke strategie. ‘We spreken dan ook van een structureel engagement, via financiële middelen en vaak ook via het inzetten van eigen competenties’, geeft Tine Bourgeois aan. ‘Het is een misvatting dat filantropie altijd over gigantische bedragen gaat. Filantropie kan in principe vanaf elk bedrag. Als je een eigen structuur wilt opzetten, bijvoorbeeld een fonds op naam, dan is het financieel engagement uiteraard hoger. We spreken daar van bedragen vanaf 75.000 euro. Een eigen stichting, die rechtspersoonlijkheid heeft en een zwaardere kostenstructuur, wordt gebruikt voor nog grotere projecten.’ Klassiek lag er bij een erfenis of legaat een sleutelrol weggelegd voor de notaris. Ook vandaag blijft de notaris doorgaans die rol spelen – al is dat strikt genomen niet noodzakelijk. Tegelijk kreeg ook de
TRAINM Fonds draait op geld uit filantropie. Het helpt kinderen met een neurologische aandoening bij hun herstel.
MEDISCH ONDERZOEK EN HUMANITAIRE DOELEN Welke filantropische doelen zijn het populairst? Onderzoek leert dat drie thema’s in ons land er met kop en schouders bovenuit steken: gezondheid en medisch onderzoek, humanitaire acties en armoedebestrijding. Almaar meer universitaire studies doen voor hun onderzoeksprojecten een beroep op inkomsten uit schenkingen en legaten. In totaal werd er in 2016 in Vlaanderen – via legaten - al voor zowat 270 miljoen euro nagelaten aan het goede doel. In dat bedrag werd dus nog geen rekening gehouden met schenkingen bij leven.
bankier een veel ruimere verantwoordelijkheid. ‘Ik zou het haast de plicht van de bankier noemen om het met zijn klanten te hebben over de invulling van een erfenis of legaat’, zegt Tine Bourgeois. ‘Zeker wanneer iemand geen erfgenamen heeft in rechte lijn. Een duolegaat is in dat geval een win-winmethode om een deel van je vermogen aan een goed doel na te laten, zonder verre erfgenamen te benadelen. In het kader van financiële planning kan de estate planner een klant begeleiden in de opmaak van een duolegaat. Een notaris legt meestal de laatste hand aan dit soort testament. De klant kan aldus zijn verre verwanten veilig stellen en tegelijkertijd de nodige middelen schenken aan een goed doel.’
Belangrijke groeitak Goede doelen per categorie (enquête Koning Boudewijn Stichting/ Itinera/Ipsos bij 1.000 respondenten) Gezondheid en medisch onderzoek Humanitaire acties en ontwikkelingshulp Armoedebestrijding en sociale rechtvaardigheid Milieubescherming duurzame ontwikkeling Culturele vorming en bescherming cultureel patrimonium
65% 52% 42% 21% 10%
Tegelijk heeft een bankier anno 2017 een tweede, zo mogelijk nog belangrijkere rol: de vermogende klant inhoudelijk begeleiden in de richting van het gewenste goede doel op basis van zijn specifieke noden en verwachtingen. Het scala aan mogelijkheden is gigantisch uitgebreid, en ook de keuze van de structuur waarin die filantropie uiteindelijk moet worden ingebed, is belangrijk. ‘Dat kan bijvoorbeeld gaan over een fonds op naam om een mooie familiale kunstcollectie samen te houden en tentoon te stellen aan het grote publiek’, zegt Tine Bourgeois. ‘Of het is een eigen stichting om een gedeelte van het
I 23 I
familievermogen af te scheiden voor bijvoorbeeld de bescherming van een gehandicapt kind.’ Een van de belangrijkste aspecten van filantropie - en nog al te vaak onderbelicht - is het grote maatschappelijke en zelfs economische belang. Almaar vaker zijn het de inkomsten uit filantropie die de gaten moeten dichten voor noden waarop de overheid bespaart, uit budgettaire overwegingen. Met andere woorden: filantropie neemt hier en daar de taak van de overheid over. ‘Daar schuilt natuurlijk ook een gevaar’, benadrukt Tine Bourgeois. ‘Het kan niet de bedoeling zijn dat de financiële ondersteuning door de overheid voor sommige projecten of in sommige domeinen volledig wegvalt. Sommige minder populaire thema’s of onderzoeksdomeinen zouden dan op termijn helemaal zonder financiering vallen.’ ‘Maar we kunnen er ook niet langer omheen: particuliere gelden aantrekken via fiscaal aantrekkelijke regelingen is vandaag in veel sociale sectoren broodnodig. En daarbij is het ook onze verantwoordelijkheid als bank om het deel van het vermogen van onze klanten dat aan filantropie wordt besteed, op de beste en meest efficiënte wijze te investeren. Filantropie is dus niet alleen een belangrijke groeitak, het vereist van een bank ook een heel specifieke expertise en veel maatwerk.’ ll
l Financiële planning l
De orkestleider van het financiële ecosysteem Europa zet de deur naar een ecosysteem van banken, tech- en fintechbedrijven wagenwijd open. Dat kan helpen om meer financiële planning op maat te leveren. Tenminste, als banken de opendeurpolitiek als een kans zien, en niet als een bedreiging.
et grote probleem met financiële planning is dat veel mensen er het belang niet van beseffen, of dat ze er gewoon niet mee bezig zijn’, zegt Michael Anseeuw, General Manager Retail Bank bij BNP Paribas Fortis. ‘Een mediacampagne kan wijzen op het nut van woon- of pensioensparen, maar dat kun je natuurlijk niet dagelijks doen.’ Technologie helpt om mensen een gewoonte aan te leren, merkt hij op. ‘Bijvoorbeeld een smartphone-app die meldingen geeft zoals Facebook doet. Als het loon gestort is, volgt de suggestie om een deel daarvan over te schrijven op een pensioenspaarrekening.’ Banken moeten evolueren naar meer maatwerk. Volgens Jean-Laurent Bonnafé, CEO van BNP Paribas, zullen banken afstappen van algemene massaproducten. ‘De klant zal op zoek gaan naar een welbepaalde dienst die voor hem relevant is, efficiënt en slim is en indien mogelijk ook goedkoop’, verklaarde hij eerder dit jaar. Daar gaat Anseeuw volmondig mee akkoord. ‘Financiële planning moet je eigenlijk aan alle klanten aanbieden. Dus ook aan de hogeschoolstudent die net
‘H
afgestudeerd is en aan zijn eerste job begint. Die moet dan al nadenken over wat hij nu en later met zijn geld wil doen. Daarom moeten we dat ook zo laagdrempelig mogelijk maken, en daar kan technologie zeker bij helpen. Op basis van het profiel en de wensen van die klant, kunnen we hem dan misschien al vijf oplossingen voorstellen.’ Daar kan fintech zeker bij helpen. ‘Fintechspelers zijn lang weggezet als de Voldemorts van de financiële sector, zeg maar de lui die de hele wereld om zeep gingen helpen’, zegt Anseeuw met een verwijzing naar de ultieme slechterik in de Harry Potter-reeks.
I 24 I
l Financiële planning l
‘TECHBEDRIJVEN STAAN NIET TE SPRINGEN OM ECHTE BANKEN TE WORDEN’ Zit de grote concurrentie voor banken bij techbedrijven als Facebook, Apple en Google? ‘Zeker op korte termijn zie ik dat niet gebeuren’, vertelt Vlerick-professor Bjorn Cumps. ‘Die techspelers nemen wel een beetje
‘Maar met het verstrijken van de jaren is gebleken dat fintechspelers meer van Severus Sneep hebben. Zeven boeken lang leek hij een bad guy te zijn, tot aan het einde bleek dat Sneep al die tijd aan de goede kant had gestaan.’ Anseeuws boodschap? Banken moeten met een rooskleurigere bril naar fintechbedrijven kijken. ‘Die zijn uitstekend voor eenvoudige oplossingen voor bepaalde problemen. Hun eigen probleem is het gebrek aan een grote klantenbasis. Dat hebben banken wel, net als een bevoorrechte relatie met klanten. Het is dus logisch dat fintechoplossingen, bijvoorbeeld voor financiële planning, terechtkomen in een bancaire omgeving.’
financiële dienstverlening van banken over, maar dat zijn eenvoudige dingen zoals het overschrijven van kleine bedragen op hun platformen, zodat mensen die niet moeten verlaten als ze daar iets willen kopen. Zij strijden
Ook Laura Watkins van 11:FS, een Britse consultant die banken begeleidt in hun digitalisering, pleit voor een samenwerking. ‘Digitaal zijn is meer dan een app hebben of je producten online verkopen. Een echte digitale bank moet proactief zijn, en onzichtbaar achter de schermen van het leven er voor zorgen dat de belangen van de klant gediend worden. Dat kan het best in een ecosysteem met een resem spelers.’ Dat vraagt wel een mentaliteitsverandering bij traditionele banken, die vaak te traag en te conservatief zijn, merkt ze op. ‘Het is natuurlijk een ingrijpende stap. Fintechbedrijven zijn veel wendbaarder omdat hun IT-systemen niet voortbouwen op de bestaande infrastructuur. Banken daarentegen moeten hun legacy-systemen herdenken (zeg maar de pijpen, schroeven en bouten die het betalingssysteem in stand houden, red.).’
I 25 I
niet zozeer om ons geld, maar wel om onze tijd. Onderschat ook niet hoe gereguleerd de banksector is. Techbedrijven staan niet te springen om echte banken te worden.’
Daarnaast vraagt het ook een volledige cultuuromslag, stipt ze aan. ‘Simpelweg een chief innovation officer hebben volstaat niet, iedereen moet mee in bad. Jammer genoeg zien we vaak banken met een cultuur waarin verandering moeilijk is, omdat alle managementlagen > hun zegje willen doen.’
l Financiële planning l
VECHTEN VOOR DE HOOFDAPP
>
Meer openheid De tijd is rijp voor verandering. De Europese betaalrichtlijn PSD2 die vanaf begin volgend jaar in nationale wetgeving moet omgezet zijn, dwingt banken tot meer openheid. Als de klant dat toestaat, krijgen derde partijen dan toegang tot rekeninginformatie en betaalgegevens. Zo kunnen fintech- en technologiebedrijven met een betaalvergunning diensten aanbieden die voorheen alleen banken mochten leveren. Consumenten kunnen dan bijvoorbeeld facturen betalen met hun Facebook-account. Door dergelijke ontwikkelingen kunnen banken het directe contact met hun klanten verliezen, waardoor ze riskeren om op termijn enkel nog de transacties uit te voeren. Dat is een terechte angst, meent Bjorn Cumps, hoogleraar financiële innovatie aan de Vlerick Business School. ‘Om dat te vermijden, is het cruciaal dat banken zoeken naar andere manieren om in dat ecosysteem waarde te creëren voor hun klanten. Dát is voor mij de essentie van open banking.’ Banken zien zich graag als de spil van dat ecosysteem, maar dat is het verkeerde uitgangspunt, merkt Cumps op. ‘Op som-
mige vlakken is het logisch dat zij centraal staan, zoals bij een hypotheeklening, waarbij banken partijen zoals de notaris en de aannemer kunnen betrekken. Maar bij andere behoeftes hebben ze misschien maar een kleine rol te spelen. Zo kunnen ze een tussenschakel zijn tussen een klant en zijn telecomoperator of zorgbedrijf. Dat gaat dus verder dan het verkopen van een financieel product.’ Hij vergelijkt de rol van banken in dat ecosysteem met die van een orkestleider. ‘Ze leveren niet alleen eigen diensten, maar doen dat in symfonie met dienstverlening uit andere sectoren. Het zou veel zinvoller zijn, als banken zich daar op zouden toeleggen, in plaats van puur te concurreren op financiële producten met fintechstart-ups. De kans is groot dat ze dat toch niet winnen.’ Professor Cumps staaft zijn punt met een concreet voorbeeld. ‘Stel dat een bank uit haar data leert dat duizend klanten graag het laatste Landrover-model willen kopen. Ze kan dan met de fabrikant over een groepsaankoop onderhandelen en een korting bedingen waarvan die klanten profiteren als ze bij haar een autolening afsluiten.’
FINTECHSPELERS ZIJN NIET DE VOLDEMORTS VAN DE FINANCIËLE SECTOR. Michael Anseeuw, BNP Paribas Fortis
I 26 I
Wie nu klant is bij meerdere banken, moet puzzelen om een overzicht te krijgen van zijn financiële situatie. Vanaf volgend jaar kunnen banken in hun app ook het overzicht van de rekeningen van andere banken opnemen. ‘Dat is een grote opportuniteit voor banken om de relatie met de klant meer naar zich toe te trekken’, vertelt Michael Anseeuw, General Manager Retail Bank bij BNP Paribas Fortis. ‘De grote uitdaging voor grootbanken? De hoofdapplicatie hebben, want consumenten zullen de apps van die andere gewoon niet meer gebruiken.’
Gemiste kans Hoever staan de Belgische banken in open banking? In de beginfase, meent Cumps. ‘Ze zijn er mee bezig, omdat het moet door PSD2. Maar het zou een risico, en een gemiste kans zijn, mochten ze alleen doen wat wettelijk verplicht is. Dan laten ze na om waarde en een winwin voor de klant te creëren.’ Er is nog altijd veel onduidelijkheid over de reikwijdte van PSD2, merkt Anseeuw op. ‘De richtlijn gaat over een beperkte set van bancaire gegevens. We moeten nog zien hoe banken omgaan met de data die ze niet verplicht moeten vrijgeven. Zullen ze die ook vrij ter beschikking stellen, of gaan ze daar een betalend model voor bedenken? Zo kunnen ze misschien een bevoorrechte relatie uitbouwen met de fintechbedrijven die gegevens van hen afnemen. Elke bank moet vanuit strategisch oogpunt bekijken wat daar volgens haar de beste keuze is.’ ll
Niet alleen voor de rijken
DE LAGE FINANCIËLE GELETTERDHEID IN DE LAAGSTE SOCIAAL-ECONOMISCHE GROEPEN IS ALARMEREND.
Alleen de Chinese 15-jarigen doen het beter dan de Vlaamse leerlingen in de PISA-studie uit 2015 die financiële geletterdheid meet. We doen het gemiddeld dus heel goed. In vergelijking met andere landen en regio’s kan een 15-jarige Vlaamse leerling vlot concepten als ‘inflatie’ en ‘intrest’ hanteren. Hij kan rekeningen op tijd betalen of een financiële planning uitbouwen. En hij heeft de financiële attitudes om geld ook te sparen voor de lange termijn. Geen vuiltje aan de lucht? Helaas. Ondanks het hoge gemiddelde zijn er ook verontrustende alarmsignalen. In Vlaanderen is de samenhang tussen financiële geletterdheid en socio-economische status het grootst van alle landen en regio’s uit de studie. Socio-economische status (SES) meet de rijkdom, culturele bezittingen en onderwijsvoorzieningen van leerlingen. (Hebben ze bijvoorbeeld een eigen kamer om te studeren?) Bovendien haalt een leerling op de acht niet het basisniveau van financiële geletterdheid. Met andere woorden: zij zijn niet in staat om financiële beslissingen te maken die onmiddellijk relevant zijn voor hen. Het is verontrustend dat jongeren met de laagste SES-score dit basisniveau niet bereiken. Als we de Vlaamse leerlingen verdelen volgens hun SES-status, merken we een verschil van 144 PISA-punten tussen de hoogste en laagste waarden. Volgens de OESO is een verschil van 30 PISApunten het equivalent van ongeveer 1 schooljaar. Leerlingen uit de hoogste en laagste SES-groepen hebben dus een verschil in testscores dat oploopt tot bijna 5 schooljaren. Die lage financiële geletterdheid in de laagste SES-groepen is alarmerend. Financiële kennis, vaardigheden en attitudes hangen samen met betere vermogensopbouw en voorbereiding op pensioen, schuldbeheer en risicospreiding. Daarenboven is het verschil tussen de hoogste en de laagste SES-groepen groter bij financiële geletterdheid dan bij wiskunde, taal of wetenschappen. Financiële geletterdheid wordt sterk doorgegeven via de SES-kenmerken van het gezin. Om alle leerlingen, en zeker die uit de laagste socio-economische groepen, te bereiken moeten scholen financiële geletterdheid aanbieden. Het onderwijs kan een solide vorming aanreiken, waarna ‘just-in-time’ initiatieven, zoals de rekenmodules van Wikifin.be, checklists of onafhankelijke coaching, gericht informatie bieden bij belangrijke financiële keuzes. Daarnaast moeten we ouders betrekken bij de financiële vorming. Via huiswerk gaan jongeren een hefboom vormen om financiële educatie ook bij volwassen te bevorderen. Ten derde moeten we leerkrachten ondersteunen, want vaak voelen die zich onvoldoende gewapend om hun leerlingen financieel te vormen. Ten slotte moet het lesmateriaal inspelen op verschillen tussen leerlingen. Leerlingen uit de hoogste SES-groepen hebben waarschijnlijk een andere financiële voorkennis. Financiële educatie mag geen voorrecht zijn voor een select groepje bevoorrechte jongeren. Het moet een middel zijn voor alle jongeren om financieel welzijn te verbeteren en vast te houden. ||
Kristof De Witte, Hoofddocent Economie en Bedrijfswetenschappen KU Leuven, Wikifin.be Leerstoel financiële geletterdheid
IN EEN WERELD IN VERANDERING,
VRAAGT UW VERMOGEN OM EEN HECHT TEAM EXPERTS. BNP Paribas Fortis Private Banking & Wealth Management brengt experts in verschillende domeinen samen. Vijf van hen lichten hun vakgebied toe.
PRIVATE BANKER U begeleiden en adviseren, in alle omstandigheden, dat is de missie van uw Private Banker. Hij brengt u ook in contact met de juiste experten zodat u altijd een oplossing op maat aangereikt krijgt.
WEALTH MANAGER Een exclusieve service voor exclusieve cliënten. De taak van uw Wealth Manager is luisteren en inschatten, u voorzien van de juiste informatie op het juiste moment. En indien nodig staat zijn internationaal netwerk van experts tot uw beschikking.
ESTATE PLANNER Successie- en patrimoniumplanning… iets om samen met onze Estate Planner grondig over na te denken, rekening houdend met de nieuwe evoluties inzake successie- en huwelijksrecht, om zo het voortbestaan van uw patrimonium te verzekeren.
FUNDS & SRI SPECIALIST Bij SRI ofwel duurzaam investeren dienen de bewegingen en prestaties van uw maatschappelijk verantwoorde beleggingen efficiënt te worden opgevolgd. Een professionele kennis van alle duurzame beleggingsoplossingen is hierbij strikt noodzakelijk. Deze specialisten helpen u daarbij.
PATRIMONIAL LENDING OFFICER Een krediet is in vele situaties een handige oplossing om uw vermogen te optimaliseren. Uw Patrimonial Lending Officer is daarbij uw aanspreekpunt bij uitstek.
ONZE EXPERTS WETEN HOE BELANGRIJK HET IS OM TIJD TE NEMEN VOOR UW VERMOGEN. Maak een afspraak op www.bnpparibasfortis.be.
De bank voor een wereld in verandering V.U.: W. Torfs, BNP Paribas Fortis NV, Warandeberg 3, 1000 Brussel, RPR Brussel, BTW BE 0403.199.702. FSMA nr. 25.879A.