Achtergrond
Het ligt op het puntje van mijn tong Hebbes! Ontkiem: het ontbijt ontdooit en onthult een ontzettende ontplooiing. Deze ontdekking ontnuchtert me en ontvlamt een ontwerp ter ontsnapping, een ontroerende ontwikkeling. Niet te volgen dit. Het rolt uit een zoekmachine wanneer ik vraag naar woorden die beginnen met ‘ont’. Ik ben benieuwd naar hoe woorden worden gevormd: hoe kunnen tien letters op een rijtje iets betekenen? Onthul de ontferming over ‘ontsnappen’.
Tekst & Beeld Jolin Ordelman
H
et woord ‘ontsnappen’ dateert uit de zeventiende eeuw, toen het ‘snel en handig ontnemen’ betekende. Vandaag definieert Van Dale het in drievoud: 1. aan iets of iemand ontkomen, 2. aan de zintuigen ontgaan en 3. niet duidelijk worden. In alle drie de gevallen ontsnap je telkens aan iets anders. In deze betekenissen: een ander, de zintuigen of de geest. Dit laatste gebeurt als een droom die je ontglipt of een gedachte waar je opeens niet meer op komt. Het woord lijkt glibberig, je kunt er niet volledig grip op krijgen. Als ik ‘ontsnappen’ op een papiertje schrijf, trek ik automatisch een kader om ‘ont’ en ‘snappen’, dus laten we mijn intuïtie volgen en beide delen apart ontleden.
Het woord ontsnapt aan zijn eigen uitleg Woordenbrij De drie letters van ‘ont’ hebben samen twee definities. Als ‘ont’ voor een ander woord staat, kan het een verwijdering of tegenstelling tot dat woord betekenen, zoals in de woorden: ontdekken, ontkalken, ontknoping en ontkennen. Daarnaast kan ‘ont’ ook terugslaan op het begin van een handeling: ontbijten, ontvlammen, ontrafelen en ontkiemen. Deze tweesprong ontstond op twee plekken. De eerste betekenis, als tegenstelling of verwijdering, komt van het Griekse voorvoegsel ‘anda’, dat ‘anti’ werd en vergroeide tot ‘ont’. De andere invulling komt waarschijnlijk vanuit oude Germaanse talen waarin ‘in’ een begin (beg-in) aanduidde en zich later tot ‘ont’ vormde. Los van snappen, betekenen deze letters dus een contrast of een start. ‘Snappen’ eigende zich door de jaren heen veel betekenissen toe. Het begon in 1437 als ‘babbelen of druk praten’ en gleed in 1573 in een nieuw jasje van ‘snel pakken of grijpen’. Deze metamorfose heeft volgens de Etymologiebank moge-
16
Tijdschrift Cul
lijk te maken met een groep gerelateerde woorden: snakken, snuiven, happen, snikken en snuiten. Allemaal hebben ze te maken met een ‘krachtige of schokkende ademhaling’. Snappen ook. Als ‘babbelen’ is het een vlotte manier van praten over luchtige onderwerpen met zinnen die bijna als pufjes de mond verlaten. De link met grijpen wordt duidelijk in: snakken, happen naar adem of het dichtklappen van een mond. In alle gevallen maak je een vluchtige beweging, in de mond of met de handen. Een eeuw later kon je met het woord ook iemand betrappen: gesnapt! En pas in 1888 kreeg het de betekenis van begrijpen: je snapt er niks van! ‘Begrijpen’ en ‘bevatten’ hebben eenzelfde relatie tot het fysieke ‘pakken’ in hun achterwerk (‘grijpen’ en ‘vatten’). Deze woorden lijken een verlangen naar vastpakken, houden en duiden uit te drukken. En het voelt bijna alsof je iets dat beweegt wil stilzetten of wil opsluiten. Vandaar dat je uit een gevangenis ‘ontsnapt’. Het lichamelijk grijpen, vertaalt zich in deze woorden naar een geestelijk verlangen om iets vast te pakken. Lukt dit, dan volgt ontlading: Eureka!
Constant zijn we bezig dingen in flux stil te zetten: te vatten
