10 suvdaa, munkhzaya

1

ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАРЫН ШИНЭЧЛЭЛ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА Д.СУВДАА /PhD, МУИС, Санхүүгийн хөтөлбөр/

Т.МӨНХЗАЯА /Докторант, МУИС, Санхүүгийн хөтөлбөр /

2

АГУУЛГА

 



ХХОАТ-ын бодлого, шинэчлэлийн чиг хандлага Монгол улсын ХХОАТ ногдуулалт, төлөлтийн өнөөгийн байдалд хийсэн судалгаа Санал, дүгнэлт

3

ХХОАТ-ЫН ОНОЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ, ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВ Татварын онолын үндэслэлийг анх XYII зуунд А.Смит (1776), Д.Рикардо (1821) нарын сонгодог онолын гол төлөөлөгчдийн бүтээлүүдэд анх тусгалаа олж өнөөг хүртэл эдийн засгийн онолын гол гол урсгалууд татварын асуудлыг байнга судалж, хөгжүүлж ирсэн.

XX, Supply Side Taxation

2.Татварын суурь

3.Татварын хувь хэмжээ

1.Татварын үндэслэл, зорилго, зарчим, нөлөө

4

ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Татварын бодлого нь татварын бүтэц, загвартай холбоотой маш олон тооны шийдвэр гаргах урлаг юм. Эдгээр шийдвэрүүд нь татварын үр ашигтай, тэгш шударга, удирдаж болохуйц байх гэсэн 3 үндсэн шалгуур зарчмаар үнэлэгдэнэ. (Avi Yonah, 2006).

5

ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Харьцуулсан судалгаа:  Хөгжингүй орнууд (ЭЗХАХБ-OECD-34)  Хөгжиж буй орнууд (Emerging markets and Transition countries-20)  Монгол улсын ХХОАТ-ын бодлого чиглэлийг харьцуулж судалсан.

6

ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудын татварын орлогын бүтэц, хувиар Эх сурвалж: OECD (2015), Tax Database 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

18

16

13

11

11

10

13 6

16

19

20

20

20

5

5

6

5

6

22

22

25

25

26

26

9

8

8

8

10

8

8

26

30

30

26

24

24

25

1965

1975

1985

1995

2005

2010

2013

24 12 8 18

Хувь хүний орлогын албан татвар Нийгмийн даатгалын шимтгэл Хэрэглээний ерөнхий татвар Бусад татварууд

Корпорацийн орлогын татвар Өмчийн татвар Хэрэглээний тусгай татвар

7

ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудын ХХОАТ-ын дундаж хувь 42.0

41.9

40.0 38.0 36.0 34.0

34.3

33.8

32.0 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2014

Эх сурвалж: OECD (2015), Tax Data Statistics

ХХОАТ-ын хувьд өсөн нэмэгдэх, шатлалтай хувь хэмжээ хэрэглэх хандлага давамгайлж байна.

ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 9

10

ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 





ХХОАТ ногдуулах суурь нь “орлого” -ын хандлага давамгайлж байна. Татварын өсөн нэмэгдэх хувь хэрэглэх хандлага давамгайлж байна. Орлогын татварын цаашдын шинэчлэл нь Dual/хосолсон болон flat/тэгш хувьтай татвараас сонголт хийх төлөвтэй байна.

Дэлхий дахинд гарсан татварын өөрчлөлт (2015 он) Эх сурвалж: KPMG(2015), Global tax rate survey 11









Богино хугацаанд, э/з-н уналтын үр дагаврыг давж гарах, э/з-г сэргээж тэнцвэржүүлэхэд чиглэсэн өсч буй орлогын хэрэгцээг хангахад чиглэсэн бодлого барьж байна. Сүүлийн 10-15 жилд татварын хувь хэмжээ маш бага хэмжээгээр өөрчлөгдсөн. Жи: КАТ 2014 онд-23.64% байсан бол 2015 онд 23.68% болсон. (өөрчлөлт- 0.04%) ХХОАТ-ын хувьд хэрэглэгчдийн худ.авах чадварыг хадгалахын тул татварын хөнгөлөлтийн шинэ хэлбэрүүдийг хэрэглэх, татварын босгыг бууруулах зэрэг арга хэмжээ авсан. ХОАТ-ын хэмжээ 0.41%-иар өсч, дунджаар 31.53%.

Хөгжиж буй орнуудын татварын шинэчлэлд тулгарч буй нийтлэг бэрхшээлүүд Эх сурвалж: IMF(2011), Revenue mobilization in Developing countries 12



Татвар ногдуулалтад хүндрэл үүсч байна. Захиргааны чадавхи сул, татвар төлөх сэтгэлгээ төлөвшөөгүй. Албан бус секторын ДНБ-д эзлэх хувь дунджаар 40%, зарим оронд 60% эзэлж байна.(Schneider, Buehn, and Montenegro (2010).



Татварын орлогын удирдлага сул, татвар төлөгчдийн ёс суртахуун доогуур, засаглал сул (Attila, Chambas, and Combes, 2008). Засаглалын бусад үзүүлэлтүүд сул ( хуулийн хэрэгжилт сул; улс төрийн тогтворгүй байдал)

Хөгжиж буй орнуудын татварын шинэчлэлд тулгарч буй нийтлэг бэрхшээлүүд Эх сурвалж: IMF(2011), Revenue mobilization in Developing countries 13









Татварын системийг үгүйсгэх хандлага: ҮДК, ТӨҮГуудын татварын орлого төлөвлөх, орлого цуглуулахад төвөгтэй. Санхүүгийн институциүд татвартай холбоотой үнэ цэнэтэй мэдээллүүдийг өнгөц ашигладаг. ОУ-ын татварын өрсөлдөөнийг эрчимжүүлснээс, мөн бүс нутгийн интеграцчилалтай холбоотой. Худалдааг либеральчилснаас орох орлогын дарамт/шахалт; ОУ-ын үйлчилгээнд татвар ногдуулах, хянахад хүндрэлтэй г.м

Өрхийн сарын дундаж орлогын бүтэц (байршлаар) Эх сурвалж: ҮСХ. 2004, “Монгол улс зах зээлд” статистикийн эмхтгэл 1989-2014 он 14

Өрхийн орлогын бүтэц (хотод) 100

15.9 14.2 13.1

80 60

0

90

28.7

80

43.2

61.1

47.4

58.6

56.8

Зээл, бусад орлого Хувиараа хөдөлмөр эрхэлсний орлого Тэтгэвэр, тэтгэмж Цалин

60

66.3

[VALUE ]

50

40 30

13.7

20 39.5 10 0

12.3

23

1992 1994 1996 1998 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

20

100

70

1992 1994 1996 1998 2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

40

Өрхийн орлогын бүтэц (хөдөө)

МОНГОЛ УЛСЫН ӨРХИЙН ОРЛОГЫН БҮТЭЦ, ХУВИАР Эх сурвалж: ҮСХ. 204, “Монгол улс зах зээлд” статистикийн эмхтгэл 1989-2014 он 15







Сүүлийн дунджаар:

22

Хотын өрхийн 52,2% нь хөдөлмөрийн орлого байхад

Өрхийн сарын дундаж орлогын бүтэц (1992-2014 он)

жилийн орлогын цалин хөлсний

Хөдөөгийн өрхийн 22,4% нь цалингийн орлого байгаа нь хөдөөд ажлын байр хомс, гол төлөв ХАА үйлдвэрлэл зонхилдогоос бусад орлогын эх үүсвэр бага ихэвчлэн тэтгэвэр тэтгэмж, зээлийн эх үүсвэрээр амьдарч байна.

60.0

52.2

50.0

39.3

40.0 30.0

22.4

20.0

26.2

12.6 12.1

15.9

19.2

Тэтгэвэр. тэтгэмж

Хувиараа хөдөлмөр эрхэлсний орлого

Зээл. бусад орлого

10.0 0.0

Цалин

Хот

Хөдөө

Монгол улсын татварын орлогын бүтэц, хувиар Эх сурвалж: Сангийн яамны статистикт үндэслэсэн судлаачийн тооцоолол 16

МОНГОЛ УЛСЫН ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАР ТӨЛӨЛТИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ 17

ХХОАТ-ын орлогын бүтэц (татварын төрлөөр) 100 95 90 85 80

94.6

96.1

93

85.4

75 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Аж ахуй эрхэлсний орлого Малчин, мал бүхий иргэдийн

ХХОАТ-ын орлогын дийлэнх буюу 85-90% гаруй нь зөвхөн цалин хөдөлмөрийн хөлсний орлогоос бүрдэж байна.

Патент Жишгээр ногдуулсан татвар Цалин, түүнтэй адилтгах орлогоос төлсөн татвар

Эх сурвалж: ҮТЕГ-ын статистик мэдээнд үндэслэсэн судлаачийн тооцоо

МОНГОЛ УЛСЫН ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАР ТӨЛӨЛТИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ 18

Цалин түүнтэй адилтгах орлогын татвар (тэрбум), татвар төлөгчийн тоо 600,000.0

1,110,700 442,380.97

1,037,277 400,000.0

1,200,000 1,000,000 800,000

630,308

600,000

216,141.1

200,000.0

400,000

62,203.4

200,000

-

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Цалин түүнтэй адилтгах орлогоос төлсөн татвар

2013

2014

Татвар төлөгчийн тоо

Эх сурвалж: ҮТЕГ-ын МБСХ-ийн мэдээлэлд үндэслэсэн судлаачийн тооцоо

Малчин, мал бүхий өрхийн татвар /сая төг/, өрхийн тоо 4,000.0

235,685

3,000.0 2,000.0 1,000.0

199,912

3,369.4

119,556 1,666.5

183.8

2002

2003

2004

2005

2006

Малчин, мал бүхий өрхийн татвар /сая төг/

2007

2008

2009

2010

Татвар төлөгч өрхийн тоо

2011

250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 -

ОРЛОГЫГ НЬ ТУХАЙ БҮР ТОДОРХОЙЛОХ БОЛОМЖГҮЙ АЖИЛ ҮЙЛЧИЛГЭЭ ХУВИАРАА ЭРХЛЭГЧ ИРГЭДИЙН ТАТВАР ТӨЛӨЛТИЙН БАЙДАЛ 19

Холбоос дарна уу: Жишиг график

ОРЛОГЫГ НЬ ТУХАЙ БҮР ТОДОРХОЙЛОХ БОЛОМЖГҮЙ АЖИЛ ҮЙЛЧИЛГЭЭ ХУВИАРАА ЭРХЛЭГЧ ИРГЭДИЙН ТАТВАР ТӨЛӨЛТ, ХУРААЛТЫН СУДАЛГАА 20

Жишгээр төлсөн татвар /сая төг/, татвар төлөгчийн тоо

Патентаар төлсөн татвар /сая төг/, ,татвар төлөгчийн тоо 4,000.0

2,000.0 11,337

1,000.0

1,433.5 10,000

4,111

-

355,7

20,000 16,110

1,117.7

-

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Жишиг татвар /сая төг/

Татвар төлөгчийн тоо

54 151

3,000.0 2,000.0 1,000.0 -

40,000

27,651

973.8

60,000

2,905.1

20,000 -

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Патентаар төлсөн татвар /сая төг/

Татвар төлөгчийн тоо

Монгол улсын ХХОАТ-ын бодлого боловсруулах, шинэчлэл хийхэд харгалзах хүчин зүйлс: 21

1.

2.

3.

4.

5.

Өрхийн орлого/хэрэглээний түвшин Ажил эрхэлж буй 1 хүнд ногдох тэжээлгэгчийн тоо Өрхийн мөнгөн орлогод хадгаламж, хуримтлалын эзлэх хувь Цалингийн түвшин Татвараас чөлөөлөгдөх суурь орлогын хэмжээ зэрэг хүчин зүйлсийг харгалзан үзэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Учир нь:

1. Бодит мөнгөн орлого (мян.төг), өрхийн бүлэглэлтээр, 2010 оны зэрэгцүүлэх үнээр Эх сурвалж; ӨНЭЗС-2015,УБСЕГ 22

2100.0 дээш 1600.0-2100.0

4.8

1100.0-1600.0

8.3 6.3 6.6

900.0-1100.0

10.6 11.9

700.0-900.0

18.0 18.9

500.0-700 .0

27.3 26.4

300.0-500.0

300.0 хүртэл (4.0)

2015 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт өрхийн 57.7% буюу 495 мян.өрх сарын 500.0 мян.төг хүртэл орлоготой байна.

1.0 1.8 1.6 2.1

30.4

24.0 1.0

6.0

11.0

2015 оны IV улирал

16.0

21.0

2014 оны IV улирал

26.0

31.0

2. Ажил эрхэлж буй 1 хүнд ногдох тэжээлгэгчийн тоог тодорхойлох нь

23

3. Өрхийн мөнгөн орлогод хадгаламжийн эзлэх хувь

24

4. ЦАЛИНГИЙН БҮТЭЦ (ШАТЛАЛААР) Эх сурвалж: УНДЕГ,2014 он 25

Сарын цалингийн интервал

МУ-ын иргэн

Гадаадын иргэн

Нийт

0- 300 000 хүртэл

47.4%

54.08%

47.51%

300 001-800 000

43.9%

19.74%

43.51%

800 001-2 000 000

7.8%

7.4%

7.81%

2 000 001 дээш

0.9%

18.78%

1.17%

2013 оны байдлаар сарын цалингийн интервалаар ангилан судлахад Монгол улсын нийт иргэдийн 91.3% нь сарын цалин 800 000 төгрөгөөс доош , үүнээс 47.4% нь 300 000 төгрөгөөс доош цалинтай гэсэн тооцоо гарч байна. Нийт шимтгэл төлөгчдийн тал хувь нь бидний тооцоолсон хамгийн бага орлоготой бүлэгт багтаж байгаа нь иргэдийн мөнгөн орлого бага, амьжиргааны түвшин доогуур гэсэн дүгнэлтийг энэхүү судалгааны үр дүн давхар нотолж байна.

Татварын зөрчил, түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийн судалгааны үр дүн Эх сурвалж: Mohani Abdul (2001), PIT non-compliance in Malaysia 26

1. Татварын зөрчил, насны хоорондын хамаарал Ихэнх судлаачид орлогын татварын зөрчил, насны хооронд урвуу хамааралтай буюу настайчуудаас илүү залуучууд татварын зөрчил гаргадаг гэж үзсэн байна.

2. Татварын зөрчил, хүйсийн хоорондын хамаарал Судлаачдын дийлэнх нь эмэгтэйчүүдээс илүү эрчүүд хууль мөрддөггүй гэж дүгнэсэн.

Татварын зөрчил, түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийн судалгааны үр дүн Эх сурвалж: Mohani Abdul (2001), PIT non-compliance in Malaysia 27

3. Татварын зөрчил, орлогын эх үүсвэрийн хоорондын хамаарал

4. Татварын зөрчил, санхүүгийн байдал хоорондын хамаарал

Хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид ялангуяа ХАА-н салбарт ажиллагчид татвараас зайлсхийх боломжтой

Татвар төлөгчийн санхүүгийн байдал дордох нь татварын зөрчил гарахад нөлөөлж болох юм.

5. Татварын зөрчил, татварын хуулийн ойлгомжгүй, төвөгтэй байдал хоорондын хамаарал Татварын хуулийг хялбаршуулах ба төвөгтэй байдлыг бууруулах нь хууль мөрдөлтийг дээшлүүлдэг гэсэн нэгдсэн дүгнэлтэд хүргэж байгаа боловч (Beck and Jung (1989) Stotchmer and Slemrod (1989) болон Alm, Jackson and McKee (1992) нар эсрэг дүгнэлт хийсэн байна.

Татварын зөрчил, түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлсийн судалгааны үр дүн Эх сурвалж: Mohani Abdul (2001), PIT non-compliance in Malaysia 28

6. Татварын зөрчил, татварын зөвлөхийн хоорондын хамаарал

7. Татварын зөрчил, орлогын түвшин хоорондын хамаарал

Татварын мэргэжлийн зөвлөх хөлслөх нь татварын зөрчилд хоѐрдмол нөлөө үзүүлдэг гэж үзсэн байна.

Дундаж орлоготой хэсэг хууль сайн мөрддөг, бага болон их орлоготой хэсэг татвараас зугтдаг гэсэн ерөнхий дүгнэлт өгч болохоор байна.

29

САНАЛ, ЗӨВЛӨМЖ 





Хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого буюу цалин түүнтэй адилтгах орлогод татвар ногдуулахдаа зөвхөн ЭМД болон НДШ-ийг хасахаас гадна тэжээлгэгчийн тоо, татварын суурь хөнгөлөлтийн хэмжээ, өрхийн хадгаламж хуримтлалын хувь зэрэг үзүүлэлтүүдийг харгалзан татвар ногдуулах орлогыг тодорхойлох; Албан татварын хувь, хэмжээг шатлалтай өсөн нэмэгдэх хувь болгож өөрчлөх;

Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн улс орнуудад тулгамдаж буй асуудал нь Орлогын эрс ялгаатай байдал/орлогын эрсдэлийн асуудал хэвээр байна. Үүнээс үүдэн орлогын ялгаатай байдлыг татварын бодлогоор зохицуулах боломжтой гэсэн санал дэвшүүлж байна.

30

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА