Татвараар дамжуулан иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх асуудалд МУИС-ийн БС-ийн Санхүүгийн тэнхим доктор, профессор Л.Оюун МУИС-ийн БС-ийн Санхүүгийн тэнхим магистрант, НӨАТУС төслийн нэгжийн захиргааны албаны ахлах Б.Болор
Агуулга. Нэг. Иргэдийн санхүүгийн боловсрол, түүний нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг. Хоѐр. Иргэдийн санхүүгийн боловсрол бол татварын орлого нэмэгдүүлэх хүчин зүйлсийн нэг мөн. Гурав. Өрхийн төсөв, орлого, зарлагын бүртгэл Дөрөв. Үнэт цаасны болон банкны зах зээл дээрээс авах орлогын татвар ба санхүүгийн боловсрол
• Татвар бол эдийн засагт олон талын маш чухал үүргүүдийг гүйцэтгэдэг. • Татварын үүргүүд дээр нэмээд орчин үед түүний иргэдийн санхүүгийн боловсрол дээшлүүлэх үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үзэж байна. • Олон улсын туршлагаас харахад иргэдийг санхүүгийн боловсролтой болгох хамгийн үр ашигтай, хурдан арга нь санхүүгийн байгууллагууд, тэдгээрийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, эдийн засгийн хэрэгслүүдээр (татварууд) дамжуулах ажээ.
Иргэдийг хандлага
татварт өөрчлөгдөж
хандах байна.
• Татварын буцаан олголт – Сургалтын төлбөр – Орон сууц худалдан авсан
• НӨАТ-ын ухамшууллыг олгож байгаа нь иргэд зардалаа бүртгэх, хянах шаардлагыг бий болгож байгаагаараа иргэдийг санхүүгийн боловсролтой болгож байна. • НӨАТ эцсийн хэрэглэгчээс авдаг татвар учраас... • НӨАТ мөнгөн урсгалын хяналтын татвар гэж нэрлэж байна.
Татварын тогтолцоогоор дамжуулан эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх механизм
Төсвийн орлого •ХХОАТ •НӨАТ •АНОАТ
Тавар
• Нийгмийн хөгжил
• Амжиргааны түвшин
Шилжүүлэх төлбөр
Өрхий н төсөв
• Өрх ийн орло го
• Санхүүги йн боловсро л Зардал
хэмнэх
Хуримтлал • Банкны эх үүсвэ р
• Ард түмний амьжир гааны түвшин
Дотоод хуримт лал
Санхүүгийн боловсрол бол татварын орлого нэмэгдүүлэх хүчин зүйлсийн нэг мөн. НӨАТ-н 20%ийн буцаалт
Эдийн засгийн хөгжил
НӨАТ-ын урамшуулал
Хуримтлал
Хувь хүн болон өрхийн зардлын бүртгэл
Хувь хүний санхүүгийн боловсрол
Нэг. Хувь хүний санхүү, түүний нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг.
ДНБ Төсвийн зардал
Төсвийн орлого Татвар
Эдийн засгийн өсөлт
Санхүүгийн боловсрол Санхүүгийн байгууллагуудын тухай, тэдний санал болгож байгаа бүтээгдэхүүн үйлчилгээний тухай, мөн хэрэгцээ гарсан үед тэдгээрийн ашиглах чадвар, санхүүгийн үйлдлийнхээ үр дагаварыг ойлгодог байх мэдлэг юм.
Иргэдийн санхүүгийн боловсролд дараах чадварууд хамаарагдана. • • • • •
Мөнгөө үр ашигтай удирдах Өрхийн орлого зарлагын тооцоог хийх Урт болон богино хугацааны санхүүгийн төлөвлөлт хийх Хадгаламж болон хуримтлалын харьцааг оновчлох Янз бүрийн санхүүгийн бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээний онцлогыг ойлгох, хэрэглэх • Санхүүгийн зах зээл дээр болж байгаа үйл явдалын мэдээллийг ойлгох • Санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төрлүүдтэй холбоотой үндэслэл, тооцоотой шийдвэр гаргах • Тэтгэвэрийн хуримтлалтай болох, түүнийг төлөвлөх
НӨАТ-ын урамшууллын өнөөгийн байдал
III.
НӨАТ-ын урамшууллын үр дүн Хэрэглэгчийн тоо: 447,861 500,000
447,861 450,000 400,000 350,000
313,573
300,000
224,118
250,000
181,193
200,000
142,905
150,000
108,641 72,553
100,000 50,000
1,502 2016.01.01
2016.01.10
2016.01.17
2016.01.24
2016.01.31
2016.02.07
2016.02.26
2016.03.22
Урамшууллын баталгаажуулалт Нэгдүгээр сарын байдлаар /2 тохирол/
Баталгаажаагүй
Гуравдугаар сарын байдлаар /7 тохирол/
Баталгаажсан 142.98
Нийт
Баталгаажсан
100
200
300
Сая төгрөгөөр
1,346,820
Нийт
439.58
0
158422 0
Баталгаажаагүй
296.6
400
500
2,931,040
0
1,000,000 2,000,000 3,000,000
Сая төгрөгөөр
Өрхийн төсөв, орлого, зарлага
Өрхийн төсвийн удирдлага
Хувь хүний орлогын төрлүүд ба татвар
Он сар
Өрх, хувь хүний орлогын төрөл
Хэмжээ
Цалин, түүнтэй адилтгах орлого Үйл ажиллагааны орлого Зохиогчийн эрхийн орлого Төлбөрт орлого
болон
тааварт
тоголоомын
Хөрөнгө борлуулсны орлого Түрээсийн орлого
Хадгаламжийн хүүний орлого Үнэт цаасны хүүний орлого Ногдол ашиг Үнэт цаасны зөрүүний орлого Бусад
арилжааны
үнийн
• НӨАТ нь хувь хүний болон өрхийн зардлын бүртгэл хөтлөхөд хүргэж байгаа ч зардлын удирдлага хийхэд арайхан хүргэхгүй байна. Иймд НӨАТ-ын тусламжтайгаар өрхийн зардал бүргэж байгаа суурь дээр үндэслэн хувь хүн болон өрхийн төсвийн удирдлага, төлөвлөлт хийж сургахад иргэдэд соѐн гэгээрүүлэх ажлыг системтэйгээр зохиох хэрэгтэй.
Дүгнэлт • Иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэхэд өрхийн орлого болон зардлын бүртгэл чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. • Иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэхэд төр бодлогоороо чухал нөлөө үзүүлнэ. • Тооцоололд сурахад НӨАТ-ын урамшууллын арга хэмжээ чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. • Мөн судалгаагаар харахад НӨАТ-ын урамшууллын арга хэмжээ нь нөлөөлж байна. • Төлбөрийн баримт баталгаажуулалт 32,5%-аас 46,0% болсон.
Санал • Өрхийн төсөв, орлого зардлаа хөтлөх арга аргачлалыг системтэйгээр нэвтрүүлэх. • НӨАТ-ын урамшууллын арга хэмжээнд иргэдийг бүрэн хамруулахын тулд ebarimt, etax, ebalance хөтлөхөд нь туслалцаа үзүүлэх арга хэмжээг зохион байгуулахад төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг ашиглах. Төрийн түгээс дэмжлэг үзүүлэх • Өрхийн зардалд шинжилгээ хийж, төлөвлөлт хийж сургах. • Гар утас дээр өрхийн төсөв хөтлөх пргорамм суулгах. • Цахим технологи хэрэглэх боломжгүй хүмүүст өрхийн төсвийн дэвтэр хөтлүүлэх
Үнэт цаасны зах зээл ба татвар
China
Vietnam
Hong Kong
Turkey
Switzerland
Slovenia
New Zealand
Netherlands
Luxembourg
Korea
Czech Republic
Belgium
10.00%
Mexico
Greece
Hungary
Poland
Iceland
Chile
Japan
Estonia
Canada
Australia
Slovak Republic
Israel
Germany
Austria
Italy
Spain
Norway
United Kingdom
Portugal
United States
Sweden
Ireland
Finland
France
45.00%
Denmark
Үнэт цаасны ханшийн зөрүүнээс олсон ашигт ногдуулах татварын хэмжээ 2015 42.00%
40.00%
35.00%
30.00%
25.00%
20.00%
15.00%
10.00%
5.00%
0.00%
Үнэт цаасны ханшийн зөрүүнээс олсон ашигт татвар ногдуулдаггүй улс орнуудын судалгаа Улс орон
Татварын хувь хэмжээ
Чех Өмнөд Солонгос Люксембург Голланд Шинэ Зеланд Словень Швейцарь Турк Хонг Конг Вьетнам БНХАУ
0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0%
Ногдол ашгийн орлогод татвар ногдуулдаггүй улс орнуудын судалгаа Улс орон Aргентин
Татварын хувь Улс орон хэмжээ 0.00% Оман
Татварын хувь хэмжээ 0.00%
Бахраин
0.00%
Катар
0.00%
БНХАУ
0.00%
Сингапур
0.00%
Колумб
0.00%
Словаки
0.00%
Хорват
0.00%
Өмнөд Африк
0.00%
Кипр
0.00%
Tунис
0.00%
Египт
0.00%
Их Британи
0.00%
Эстони
0.00%
Арабын Нэгдсэн Эмират
0.00%
Хонг Конг
0.00%
Вьетнам
0.00%
Энэтхэг
0.00%
Maуритиус
0.00%
Иордани
0.00%
• Үнэт цаастай холбоотой энд яригдаж буй татварын асуудлын хувьд хувьцаат компаниудын хувьцаа эзэмшигчиддээ олгосон ногдол ашгаас төсөвт 2015 оны байдлаар 740 сая төгрөг төвлөрсөн.
Дүгнэлт • Үнэт цаасны зах зээлийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг дүгнэж хэлэхэд тус зах зээлийн эдийн засагт гүйцэтгэх үүргээ хангалттай биелүүлж чадахгүй байна. • Бизнес эрхлэгчдэд урт хугацааны санхүүгийн эх үүсвэрийг татан төвлөрүүлж бодит эдийн засагт үр ашигтайгаар хөрөнгө оруулах боломж бага • Илүү олон этгээдэд үр ашиг хүртээдэг гэдэг утгаараа үнэт цаас гаргагчдад эдийн засгийн болон бусад ашиг сонирхол төрүүлэхүйц хөшүүрэг байхгүй • төрийн нэгдсэн бодлого байхгүй байна.
Санал Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хууль болон Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуульд үнэт цаасны зах зээлийг дэмжсэн нэмэлт оруулах • эдийн засгийн харилцааны үндэс суурь болсон компаниудад хямд өртөг бүхий урт хугацаанд санхүүжилтийг босгох, • хэлбэрийн хувьд нээлттэй хувьцаат компани байх сонирхлыг нэмэгдүүлэх, • иргэдэд хувьцаа эзэмшигч байх сонирхлыг нэмэгдүүлэх, • цаашлаад эдийн засгийн харилцаанаас бий болж буй үр ашгаас цөөхөн этгээд хүртэж буй өнөөгийн сөрөг дүр зургийг өөрчлөн баялгийн илүү хүртээмжтэй хувиарлалтыг бий болгох ач холбогдолтой
Банкны зах зээл ба татвар
2005-2014 онд ашгийн жагсаалтыг хүснэгт /тэрбум төгрөг/ Он
Ноогдол ашиг тараасан дүн
Ноогдол ашгийн татвар
Банкуудын цэвэр ашиг алдагдал
АНОАТатвар
ХХК цэвэр ашиг алдагдал
АНОАТатвар
2005
0.83
0.08
420.0
4.2
2006
3.82
0.38
560.0
5.6
2007
7.35
0.74
54.9
5.49
770.0
7.7
2008
17.61
1.76
-66.9
-6.69
1,080.0
10.8
2009
14.30
1.43
143.3
14.33
1,090.0
10.9
2010
30.85
3.09
65.7
6.57
1,620.0
16.2
2011
74.25
7.43
184.2
18.42
2,520.0
25.2
2012
79.10
7.91
141.5
14.15
3,160.0
31.6
2013
11.40
1.14
192.9
19.29
3,460.0
34.6
2014
52.20
5.22
328.8
32.88
3,460.0
34.6
2015
7.40
0.74
216.7
21.67
1,480.0
14.8
299.11
29.91
126.11
19,620.0
196.2
Нийт
1,261.1
Source:mongolbank.mn,mse.mn,schcd.mn,mta.mn
Хадгаламжийн мөнгөн дүн/сая төгрөгөөр/
Төгрөгөөр
Валютаар
2007
1,094,041.90
360,832.40
2008
898,368.40
435,814.60
2009
1,195,155.00
599,763.50
2010
1,954,176.50
730,037.00
2011
2,838,946.40
919,219.30
2012
3,467,994.10
1,417,938.30
2013 2014 2015
4,892,672.60 5,371,992.40 5,390,685.40
1,461,719.20 1,963,186.40 1,949,035.30
Хадгаламжийн мөнгөн дүн/сая төгрөгөөр/ 6,000,000.00
5,000,000.00
4,000,000.00
Төгрөгөөр
3,000,000.00
Валютаар 2,000,000.00
1,000,000.00
0.00 2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Хүү /сая төгрөгөөр/ Төгрөгөөр 11%
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Валютаар 8%
120,344.61
28,866.59
98,820.52
34,865.17
131,467.05
47,981.08
214,959.42
58,402.96
312,284.10
73,537.54
381,479.35
113,435.06
538,193.99
116,937.54
590,919.16
157,054.91
592,975.39
155,922.82
Хүү /сая төгрөгөөр/ 700,000.00
592,975.39
600,000.00
500,000.00
400,000.00
Төгрөгөөр 11% Валютаар 8%
300,000.00
200,000.00
100,000.00
0.00
155,922.82
120,344.61 28,866.59 2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Банкны хүүний орлого MNT
USD
Хүүний нийт орлого
2,981,443.60
787,003.68
10% татвар
298,144.36
78,700.37
Чөлөөлсөн үнийн дүн
298,144,360,000.00 78,700,370,000.00
Дүгнэлт, санал • Хадгаламжийн хүүнээс татвар татвар авах. • Үнэт цаасны зах дээр хөрөнгө оруулах сонирхол төрөх • Мөнгө өсгөх боломжуудыг (бизнес хийх) эрэн сурвалжлаж хэрэгжүүлэх
• Мөнгө хүнд хичнээн их боломж олгодогийн хэрээр төдий чинээ хязгаартай. • Өөрөөр хэлбэл мөнгөө удирдаж сурах хэрэгтэй. • Энэ бол хувь хүний санхүүгийн боловсролын түвшингөөс хамаарна. • Тэтгэвэрийн хадгаламжийн хүүг татвараас чөлөөлөх
Иргэдийн оролцоо Улсын төсөв, санхүү Аж ахуйн нэгжийн санхүү
Өрхийн санхүү
Хувь хүний санхүү
Ерөнхий дүгнэлт, санал • Орлогоо удирдаж сурах нөхцөл бүрдүүлсэн татварын бодлого хэрэгжүүлэх нь иргэдэд санхүүгийн боловсрол олгох орчин юм. • Орлого олж байгаа бол татвар төлөх нь татварын тэгш, шудрага байх зарчим юм.
ОЛОН НИЙТИЙН САНХҮҮГИЙН СУУРЬ МЭДЛЭГИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ ХӨТӨЛБӨРИЙН ТУХАЙ
Алсын хараа: Монгол улсын иргэд өөрийн болон өрхийн санхүүгээ зохистой удирдах мэдлэг, чадвар болон итгэл үнэмшилтэй болно.
Хугацаа: 2016-2021
Хэрэгжүүлэгч: Монголбанк, Засгийн газар, ТББ, хувийн хэвшил
Тэргүүлэх чиглэл 1: Сургуулийн насанд санхүүгийн мэдлэг олгох
Үндэсний хөтөлбөрийн төсөл:
Зорилт: • Иргэдийн хувийн санхүүгээ зохистой удирдах чадварыг дээшлүүлэх; • Иргэдийг санхүүгийн залилангаас өөрийгөө хамгаалах чадвартай болгох; • Санхүүгийн мэдлэгийг дээшлүүлэх ажлын байгаа нөөц бололцоог зөв, үр ашигтай зарцуулан явуулах; • Санхүүгийн мэдлэгийг дээшлүүлэхэд оролцож байгаа байгууллага болох хувь хүмүүс үр дүнтэй хамтран ажиллах, мэдээлэл солилцох нөхцлийг бүрдүүлэх.
Тэргүүлэх чиглэл 2: Залуу үед санхүүгийн мэдлэг олгох
Тэргүүлэх чиглэл 3: Хөдөө орон нутгийн иргэдэд санхүүгийн мэдлэг олгох
Тэргүүлэх чиглэл 4: Цахим хуудас, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр санхүүгийн мэдлэг олгох
Иргэд санхүүгийн боловсролтой болсноор ....
Санхүүгийн байгууллагуудын бүтээгдэхүүнүүдийг ихээр худалдан авна. Тэр хэмжээгээр амьдралын чанар сайжирна.
Үнэт цаас, банк, даатгал зэрэг санхүүгийн зах зээлийн байгууллагууд чадавхжина, улсын төсөв сайжирна.
Эдийн засаг чадавхжина