ЖДААН-ийн ААНОАТ-ын тайлагналын хүндрэлтэй зарим асуудлыг шийдвэрлэх арга зам
“ТАТВАРЫН БОЛОВСРОЛ ИРГЭНИЙ НИЙГМИЙН ТӨЛӨВШИЛД” сэдэвт бага хуралд С.Баярхүү /БУМ; МНБ, ТМЗ/ ХААИС, Эдийн засаг бизнесийн сургууль 1
Оршил Үндэслэл: • Сүүлийн жилүүдэд ААНОАТ-ын тухай хууль, журам аргачлал, холбогдох тайлан маягтуудыг СТОУС-д нийцүүлэн сайжруулах шинэчлэх ажлууд нэлээд хийгдсэн юм. Тухайлбал, түр зөрүүнээс үүсдэг хойшлогдсон татварыг хэрхэн бүртгэх, тайлагнах гэх мэт. Хэдий тийм боловч НББОУС12 “Орлогын татвар” зэрэг санхүү, татварын тайлагналтай холбоотой СТОУС-ууд бүрэн нэвтэрч, олон нийтийн хүртээл болж чадахгүй байна гэж судлаач би бээр үзэж байна. • Татварын тооцоо, бүртгэл, тайлагнал нь холбогдох хууль дүрэм, стандартад нийцэхгүй байгаа явдал нь, мөн тэдгээр хууль дүрэм стандартыг хэрэгжүүлэхэд төвөгтэй байгаа нь санхүү, татварын тайлангийн мэдээллийн үнэн зөв, бодитой байдалд сөргөөр нөлөөлөөд зогсохгүй, татвар төлөгчдийн хувьд үйл ажиллагаагаа үл тайлагнах, хөрөнгө орлогоо нуун дарагдуулах, татвар төлөхөөс зайлсхийх үндэс шалтгаан 2 болж байна.
График 3. 1 ААНОАТ ба татварын орлогод эзлэх хувь 700 000.0
График 3. 3 ААНОАТ-ын дутуу төлөлт (тэрбум ₮) 16%
200
14%
180
15% 600 000.0 13% 500 000.0
13%
174
160 12%12%
135
140 10%
400 000.0
120
8%
100
6%
80
300 000.0
98 73
60
200 000.0
4% 40
100 000.0
2%
0.0
0% 2011 2012 2013 2014
30
20 2009 2010 2011 2012 2013
ААНОАТ сая.төг Татварын орлогод эзлэх % Эх сурвалж: Статистикийн эмхэтгэл 2014 он, ҮСХ
Эх сурвалж: Татварын албаны статистик
3
График 3. 2 Бүртгэлтэй болон ҮА явуулж буй ААНБ 120,000
80% 71%
70%
100,000 80,000
57%
60% 55%
53% 50%
60,000
40% 30%
40,000
20% 20,000
10%
-
0% 2011 2012 2013 2014 Нийт бүртгэлтэй ҮА явуулж байгаа %
Эх сурвалж: Статистикийн эмхэтгэл 2014 он, ҮСХ
Хүснэгт 3. 1 ЭЗИТБД тухай хуулийн хүрээнд нэмж мэдүүлсэн Хөрөнгө, орлого * 34.7 их наяд Чөлөөлсөн татвар 8.3 их наяд Торгууль, алданги 2.5 их наяд Санхүүгийн 21,275 тайлан ш 89,394 Татварын тайлан ш 4,165 НД-ын тайлан ш Гаалийн нөхөн 8,140 мэдүүлэг ш Эд хөрөнгийн 647 бүртгэл ш Хуулийн 744 этгээдийн бүртгэл ш * ДНБ-ээс 1.6 дахин, Улсын төсвөөс 4 дахин их Эх үүсвэр: //www.itoim.mn/index.php/site/news/3800 4
• Зорилго, зорилт: I. ААНБ-уудын нягтлан бодогчид СТОУС-ын талаар хэр хэмжээний мэдлэгтэй байгаа, холбогдох хууль, дүрэм стандартыг хэр зэрэг түвшинд мөрдөж хэрэгжүүлдэг , энэхүү стандартыг хэрэгжүүлэх ба татвараа зөв тайлагнаж бүртгэхэд Татварын алба, Сангийн яамнаас гаргасан хууль эрхзүйн баримт бичгүүд, журам заавар, аргачлалууд хэрэгцээ шаардлага хангаж чадаж байгаа эсэхийг анкет асуулгын аргаар тоймлон судлах, II. НББОУС 12 “Орлогын татвар”-т зааснаар хойшлогдсон татварыг үүсгэдэг түр зөрүүнүүд нь ямар төрлийн ажил гүйлгээнүүд, нөхцөл байдалтай холбоотойгоор бий болдог, тэдгээр ажил гүйлгээ үйл явдлууд нь манай ААНБ-уудад үүсдэг эсэх, ААНОАТ-ын тухай хууль нь холбогдох СТОУС-ын үндсэн зарчимтай хэр зэрэг нийцэж байгааг харьцуулалт, зэрэгцүүлэлтийн аргаар судлах, III. АНУ, Европын зарим улсуудын туршлагыг судалж ЖДААН-үүдийн хувьд татвараа тайлагнаж, төлөх илүү хялбар арга зам байгаа эсэхийг судлах. 5
Үндсэн судалгааны хэсэг СТОУС ба ААНОАТ-ын тухай хууль, холбогдох аргачлал зааврын талаарх ойлголт, мэдлэгийг тандсан тойм асуулга судалгааны үр дүн • Санхүү, татварын тайлагналын талаарх нягтлан бодогчдийн мэдлэг, мэдээлэл хэр түвшинд байгаа болон СТОУС, ААНОАТ-ын хууль, холбогдох дүрэм журам заавар аргачлал нь татвар төлөгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг хэр түвшинд хангаж байгаа, мөн татварын тайлагналтай холбоотой бэрхшээл нь юу байдаг зэргийг тоймлон тодорхойлохын тулд практикийн 100 нягтлан бодогчдоос 16 асуулт бүхий анкет судалгааг авсан. Эдгээр 100 нягтлан бодогчид нь бүгдээрээ ММНБИ-д МНБ-ийн эрх олгох, эрх сунгах хичээлүүдэд сууж байсан бөгөөд мэргэжлээрээ бусдыгаа манлайлдаг төлөөлөл нь гэж үзэж болох юм. 6 I.
График 4. 1
График 4. 2
7
График 4. 3
График 4. 4
8
График 4. 5
График 4. 6
9
График 4. 7
График 4. 8
10
График 4. 9
График 4. 10
11
График 4. 11
График 4. 12
12
График 4. 13
График 4. 14
13
• Танай ААН-д үүсдэг түр зөрүүг нэрлэнэ үү гэсэн 16-р асуултанд 80% нь хариулт өгөөгүй. • Асуулгын үр дүнгээс ерөнхийд нь дүгнэхэд – Нягтлан бодогчдын СТОУС, холбогдох хууль, дүрмийн мэдлэг хангалттай сайн биш, – Хууль, дүрэм, стандарт, холбогдох журам аргачлал хэрэгцээ шаардлага сайн хангадаггүй гэж харагдаж байна. 14
II. НББОУС 12 “Орлогын татвар” ба манай улсын ААНОАТ-ын тухай хуульд заасан татвар ногдох орлого ба хасагдах дүнгүүдийн НББ-ийн суурийн харьцуулсан судалгааны үр дүн
Хэрэглэгдэхүүн: • НББОУС 12 “Орлогын татвар” • ААНОАТ-ын тухай хууль, • Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журам (хавсралт 1), тайлан (хавсралт 2), нөхөх заавар (хавсралт 3), бүртгэх аргачлал (хавсралт 4), 2010 он • Татварын ерөнхий газар, ААНОАТ-ыг ногдуулах, НББ-д тусгах зөвлөмж, 2009 он 15
Түр зөрүү
НББОУС 12 ААНОАТ
НББ-ийн суурь
А.Татвар ногдох түр зөрүү үүсгэдэг нөхцөлийн жишээ А.1. Ашиг, алдагдалд нөлөөлдөг ажил гүйлгээ 1. Хүүний орлогыг төлөгдөөгүй дүнгээр нь авлагаар бүртгэх ба НББ-ийн ашигт тэнцүү үеүдэд хуваарилах Мөнгөн сууриар тооцогдох боловч татвар ногдох ашигт суурь мөнгөн сууриар тооцогдоно. 2. Бүтээгдэхүүн нийлүүлсэн үед бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогыг НББ-ийн ашигт хамруулах Мөнгөн боловч мөнгө нь цугларсан үед татвар ногдох ашигт суурь хамруулна 3. Татварын зорилгоор хөрөнгийн элэгдлийг Хурдавчилс хурдавчилсан аргаар тооцдог. ан арга 4. Хөгжүүлэлтийн өртгийг капиталжуулж, дэлгэрэнгүй орлогын тайланд хорогдуулалтыг тусгах боловч Мөнгөн татвар ногдох ашгийг тодорхойлохдоо түүнийг гарсан суурь тайлант үед нь хасна. 5. Тайлант үеийн эсвэл өмнөх үеийн татвар ногдох Мөнгөн ашгийг тодорхойлохдоо урьдчилж төлсөн зардлыг суурь мөнгөн сууриар хасагдуулдаг.
Аккруэл суурь
Аккруэл суурь Шулуун шугаман Аккруэл суурь Аккруэл суурь 16
А.2. Санхүүгийн байдлын тайланд нөлөөлдөг ажил гүйлгээ 6. Зээлдэгч зээлээр хүлээн авсан орлогын дүн (дуусгавар болох өдрийн дүнтэй тэнцүү)-ээс ажил гүйлгээний өртгийг Аккруэл сууриар хасаж бүртгэнэ. Дараагийн тайлант үед зээлийн дансны үнийг нягтлан бодох бүртгэлийн ашигт орох ажил Мөнгөн үр суурь гүйлгээний өртгийн хорогдуулалтаар нэмэгдүүлнэ. ашигт Татварын зорилгоор зээлийг анх хүлээн зөвшөөрсөн хүүний тайлант үед нь ажил гүйлгээний өртгийг хасагдах дүн аргаар болгоно. А.3. Бодит үнэ цэнийн тохируулга ба дахин үнэлгээ 7. Санхүүгийн хөрөнгө буюу үл хөдлөх хөрөнгийн хөрөнгө Татварын оруулалтыг өртгөөс давсан бодит үнэ цэнээр бүртгэх Тодорхо зорилгоор йгүй боловч татварын зорилгоор ямар нэг адилтгах тохируулах өртөг бичилт хийхгүй. Дахин Анхны үнэлсэн 8. Аж ахуйн нэгж нь үндсэн хөрөнгөө дахин үнэлсэн өртгөөс л дүнгээс боловч татварын зорилгоор ямар нэг адилтгах тохируулах татварын элэгдүү бичилт хийхгүй. элэгдлийг лж тооцно байгаа 17
А.4. Бизнесийн нэгдэл ба нэгтгэл 9. Бизнесийн нэгдлийн үед хөрөнгийн дансны үнэ нь бодит үнэ цэнэ хүртлээ нэмэгдэх ба татварын зорилгоор ямар нэг адилтгах тохируулах бичилт хийхгүй.
Өртөг буюу ДҮ
Татварын зорилгоор НТЗ байхгүй Татварын 11. Бүлэг доторх ажил гүйлгээнээс үүссэн хэрэгжээгүй алдагдлыг зорилгоор бараа материал буюу үндсэн хөрөнгийн дансны үнэд шингээнэ. хасагдахгүй 12. Охин, салбар, хараат компани болон хамтарсан үйлдвэрийн Татвар хуримтлагдсан ашиг нь нэгтгэсэн хуримтлагдсан ашигт багтах боловч хэрэв орлогыг тайлагнагч толгой компанид хуваарилсан ногдуулна бол орлогын албан татварын өр үүснэ. 13. Гадаад дахь охин, салбар ба хараат компани дахь хөрөнгө Татварын оруулалт эсвэл хамтарсан үйлдвэрийн хувь оролцоонд гадаад зорилгоор валютын ханшийн өөрчлөлт нөлөөлдөг. өртөг 14. Аж ахуйн нэгж нь тайлагнагч аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны салшгүй нэг хэсэг болох гадаад үйл ажиллагааны мөнгөн бус хөрөнгийн өртгийг өөрийн орны валютаар бүртгэх боловч гадаад үйл ажиллагааны татвар ногдох ашиг эсвэл татварын алдагдлыг гадаад валютаар тодорхойлно (тэмдэглэл: (1) энэ нь татвар ногдох түр зөрүү эсвэл хасагдах түр зөрүүний аль аль нь байж болно). 10. Татвар ногдох ашгийг тодорхойлохдоо гүүдвилийн дансны үнийн бууралтыг хасахгүй.
Тодорх ойгүй Тодорх ойгүй Тодорх ойгүй Тодорх ойгүй Тодорх ойгүй
Тодорх ойгүй
18
Б.Хасагдах түр зөрүүг үүсгэдэг нөхцөл байдлын жишээ Б.1. Ашиг, алдагдалд нөлөө үзүүлэх ажил гүйлгээ 1. НББ-ийн ашгийг тодорхойлохдоо тэтгэвэр тэтгэмжийн зардлыг ажил олгогчоос үзүүлсэн үйлчилгээ гэж үзэн хасагдуулах боловч татвар ногдох ашгийг тодорхойлохдоо аж ахуйн нэгж тэтгэвэр, тэтгэмжийн санд төлбөрийг шилжүүлэх хүртэл хасахгүй. (тэмдэглэл: татвар ногдох ашгийг тодорхойлохдоо бүтээгдэхүүний баталгааны зардал, хүү зэрэг бусад зардлуудаас үүссэн ижил төстэй хасагдах түр зөрүүг мөнгөн сууриар хасна). 2. НББ-ийн орлогыг тодорхойлохдоо балансын өдрөөс өмнө борлуулсан бараа материалын өртгийг бараа буюу үйлчилгээг үзүүлсэн үед хасагдуулах боловч татвар ногдох ашгийг тодорхойлохдоо мөнгө нь төлөгдсөн үед хасна 3. Бараа материалын зүйлсийн цэвэр боломжит үнэ цэнэ, эсвэл үндсэн хөрөнгийн зүйлсийн нөхөгдөх дүнг өмнөх үеийн дансны үнээс хасах ба түүнчлэн ААН нь хөрөнгийн дансны үнийг бууруулах боловч татварын зорилгоор энэ бууралтыг хөрөнгө борлогдох хүртэл авч үзэхгүй.
Мөнгө Аккруэ н л суурь суурь Мөнгө Аккруэ н л суурь суурь Мөнгө Аккруэ н л суурь суурь
Мөнгө Аккруэ н л суурь суурь 5. Санхүүгийн байдлын тайланд ЗГ-ын буцалтгүй тусламжийг хойшлогдсон Мөнгө Аккруэ орлогоор тусгадаг боловч энэ нь ирээдүйн үеийн татвар ногдох ашиг биш н л юм. суурь суурь Б.2. Бодит үнэ цэнийн тохируулга ба дахин үнэлгээ 1. Санхүүгийн хөрөнгө ба ХОЗҮХХ-ийг өртгийг нь хассан бодит үнэ Татварын Тодорхой цэнээр бүртгэлд тусгах боловч татварын зорилгоор ямар нэг зорилгоор гүй 19 тохируулах бичилт хийхгүй. өртөг 4. Санхүүгийн байдлын тайланд орлогыг хойшлуулах боловч энэ нь тайлант үеийн эсвэл өмнөх үеийн татвар ногдох ашигт аль хэдийн багтсан байдаг.
• Хүснэгт 4.1-т харуулсанчлан санхүүгийн ба татварын тайлагналд түр зөрүүг үүсгэдэг хэдэн арван тохиолдол байгаа юм. Гэвч энэ талаар “Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журам” зэрэг холбогдох аргачлал зааварт дурдаагүй бөгөөд эдгээр зөрүүг хэрхэн хүлээн зөвшөөрөх, хэмжих, бүртгэх нь тодорхойгүй байсаар байна. • Түр зөрүүг үүсгэдэг дээрх зүйлсүүдийн хувьд мөнгөн сууриар татвар ногдох, эсвэл хасагдах дүн бий болдог байхад манай ААНОАТ-ын тухай хуульд бүгд аккруэл сууриар татварын тайланд тусгахаар заасан байгаа ялгаатай дүр зураг харагдаж байна. • СТОУС-ын сүүлийн жилүүдийн хандлагаар боломжтой бол бүхий л хөрөнгө, өр төлбөрийг бодит үнэ цэнээр нь тайлагнахыг шаардаж байна. Үүнтэй холбоотойгоор түр зөрүүнүүд нь хөрөнгө өр төлбөрийн өртөг буюу дансны үнэ болон бодит үнэ цэнийн зөрүүнээс үүсч байгаа бөгөөд энэ талаар мөн л манай хууль, журамд зохицуулалт байхгүй, 20 холбогдох аргачлал, хэрэглээний тайлбар мөн байхгүй байна.
III. ЖДААН-үүд санхүү, татварын тайлагналаа аккруэл бус сууриар хийх нь боломжтой юу, ямар үр ашигтай байж болох вэ? • АНУ-ын хувьд өмнөх 3 татварын жилд дунджаар 5 сая $-с илүүгүй борлуулалттай жижиг ААН-үүд (Small business) -ийг НББ-дээ аккруэл сууриас гадна аккурэл бус суурь (non-accrual basis) буюу мөнгөн суурь, эсвэл холимог сууриас сонгож ашиглахыг зөвшөөрдөг байна. (Эх үүсвэр: Instructions for Form 1120, US Corporation income tax return) • Нягтлан бодогчдоос авсан асуулгын дүнгээр жижиг дунд ба бичил ААН-үүдийн хувьд санхүү, татварын тайлагналын зорилгоор мөнгөн ба холимог мөнгөн суурь хэрэглэх нь тохиромжтой гэж 56% нь үзсэн юм. • ЖДААН-үүдэд тохирсон санхүү, татварын тайлагналын бодлого, зохицуулалт шаардлагатай юу? 21
Хүснэгт 4. 2 Жижиг дунд үйлдвэрийн тодорхойлолт, шалгуур
Жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгч
Үйлдвэрлэл эрхэлдэг ААН, иргэн Бөөний худалдаа эрхэлдэг ААН, иргэн Жижиглэнгийн худалдаа эрхэлдэг ААН, иргэн Үйлчилгээ эрхэлдэг ААН, иргэн Үйлдвэрлэл эрхэлдэг Жижиг үйлдвэр эрхлэгч ААН, иргэн Худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг Жижиг үйлдвэр эрхлэгч ААН, иргэн
Контракт, Жилийн хөдөлмөрийн борлуулалт гэрээгээр ын орлого ажиллагчдын тэрбум ₮ тоо
< 199
≤ 1.5
< 149
≤ 1.5
< 199
≤ 1.5
< 49
≤ 1.0
< 19
50-250 сая
<9
50-250 сая
Эх үүсвэр: МУ-ын Жижиг дунд үйлдвэрийн тухай хуулийн 5.1
22
График 4. 15 Татвар төлөгчийн тоонд эзлэх хувь 98%
График 4. 16 БО-д эзлэх хувь 14%
12%
97%
12%
12%
12%
10%
96% 95%
8% 94% 94%
94%
94%
6%
93%
4%
92%
2%
91%
0% 2012
2013
1.5 тэрбум хүртэлх
2014
500 сая хүртэлх
2012
2013
1.5 тэрбум хүртэлх
2014
500 сая хүртэлх
Хүснэгт 4. 3 Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН-үүдийн тоо, ажилчдын тооны бүлгээр
Ажилчдын тооны бүлэг 49 хүртэлх 50-иас дээш Нийт
Тоо хэмжээгээр 2012 2013 2014 50,057 53,126 58,019 1,881 1,803 1,824 51,938 54,929 59,843
Эзлэх хувиар 2012 2013 2014 96% 97% 97% 4% 3% 3% 24 100% 100% 100%
• Жижиг дунд үйлдвэрийн тухай хуульд заасан жижиг дунд үйлдвэр буюу ЖДААНийн тодорхойлолтын шалгуур үзүүлэлтүүд болох борлуулалтын орлого ба ажилчдын тооны үзүүлэлтээс авч үзвэл бараг бүх ААН-үүд жижиг дунд гэдэг ангилалд хамаарах болж байна. Энэ нь жижиг дунд үйлдвэрийг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлт өөрөө үндэслэл муутай дүгнэхэд хүргэж байна.
25
Хүснэгт 4. 3 Жижиг дунд ААН ба Том ААН-ийн тодорхойлолт олон улсад
ЖДААН Ажилч Борлуу Европын Ангил холбоо дын лалт ал Эх үүсвэр: тоо сая https://en.wi Дунд < 250 ≤ €50 kipedia.org/ Жижиг < 50 ≤ €10 wiki/Small_a nd_mediumsized_enter Бичил < 10 ≤ €2 prises
АНУ Эх үүсвэр: http://www.in vestopedia.c om/terms/p/ publiccompa ny.asp
Том ААН
Баланс ын дүн Дунд гэсэн ангиллын сая ажилчдын тоо, ≤ €43 борлуулалтын ≤ €10 орлого, балансын дүнгээс өндөр үзүүлэлттэй бол. ≤ €2
Хувийн компани (Private) нь хувьцаа гаргаж, хувьцаа эзэмшигчидтэй байж болох боловч IPO хийх замаар хувьцаа гаргаагүй буюу олон нийтэд хувьцаа нь арилжаалагддаггүй.
Олон нийтийн компани (Public) нь IPO хийх замаар үнэт цаас гаргасан, хувьцаагаа дор хаяж нэг хөрөнгийн бирж дээр арилжаалдаг. 26
Хүснэгт 4. 3 Жижиг дунд ААН ба Том ААН-ийн тодорхойлолт олон улсад ..... ЖДААН Том ААН (а) өрийн эсвэл өмчийн хэрэглүүрээ олон нийтийн зах (а) олон нийтийн өмнө зээл дээр арилждаг, эсвэл ийм хариуцлага (public хэрэглүүр гаргахаар зэхэж accountability) хүлээдэггүй; байгаа (дотоодын эсвэл ба гадаадын хөрөнгийн бирж эсвэл (б) гаднын хэрэглэгчдэд орон нутгийн болон бүс зориулан ерөнхий нутгийн зах зээл); ЖДААН-ийн зорилготой санхүүгийн (б) бизнесийн үндсэн үйл СТОУС-ын 1- тайлангаа (general purpose ажиллагааны нэг хэсэг нь өргөн р бүлгийн financial statement) хүрээний гадны бүлгээс 1.2-т хэвлүүлдэг. Гаднын хэрэглэгч итгэмжлэлд нь хүлээлгэн өгсөн гэдэгт бизнесийг удирдахад хөрөнгийг эзэмшдэг үйл оролцдоггүй өмчлөгч, одоо ажиллагаа байвал. Үүний байгаа болон боломжит нийтлэг жишээнд банк, зээлдүүлэгч, зээлийн хадгаламж зээлийн хоршоо, зэрэглэл тогтоогч агентлагууд даатгалын компани, үнэт орно. цаасны брокер/дилер, хамтын сан болон хөрөнгө оруулалтын банкийг дурдаж болох юм. 27
Хүснэгт 4. 5 Европын холбооны комиссоос гаргасан ЖДААН гэж ангилах шалгуур үзүүлэлт, 2015
Эх үүсвэр: User guide to the SME definition, Европын холбоо, 2015
• Олон улсын туршлагаар ЖДААН-ийг тодорхойлох шалгуурыг тогтоохдоо тоо хэмжээний үзүүлэлтээс гадна капитал бүрдүүлэлтээр дамжуулан хэний өмнө хариуцлага хүлээж байгаа вэ гэдгийг бас чухалчилсан. 28
Дүгнэлт ба санал • Асуулга судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэвэл – ААНОАТ-ын хууль, журам, холбогдох тайлан маягтууд, аргачлал, заавар татварын төлөгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг сайн хангаж чадахгүй байгаа, – Татвар төлөгчдийн хувьд СТОУС ба ААНОАТ-ын хууль, журмын талаарх мэдлэг сул, – Байнгын болон түр зөрүү, хойшлогдсон татварын талаарх ойлголт сайн биш, зөрүүний тайлан гаргахад төвөгтэй, – ААН-үүдэд НББ-ийн бодлогын баримт бичиг тодорхой хэмжээнд байдаг боловч тэр нь хэрэгцээ сайн хангадаггүй, нягтлан бодогчид стандарт бүртгэл тайлагнал хийж байгаадаа эргэлзэж байгаа, – Тайлант хугацаанд орж ирсэн цэвэр мөнгөн орлогоороо тайлант хугацаанд ногдуулсан татварыг төлж хүрэлцдэггүй бөгөөд энэ нь татварын тайланг аккруэл сууриар гаргадагтай холбоотой. 29
• СТОУС-ын дагуу татвар ногдуулах орлогыг тодорхойлохдоо голчлон мөнгөн сууриар, ААНОАТ-ын хуулиар бүх үр дүнг аккруэл сууриар тайлагнаж байгаа ялгаатай дүр зураг харагдаж байна. Мөн хөрөнгө өр төлбөрийн өртөг ба бодит үнэ цэнэ хоорондын зөрүү нь түр зөрүү бий болох үндэслэл болж байдаг боловч энэ талаар манай хууль, тогтоомж, аргачлалд тусгасан зүйл үгүй. • Жижиг дунд үйлдвэрийн тухай хуулиар ЖДААН-ийг тодорхойлсон боловч ангилах шалгуур үзүүлэлтүүд нь үндэслэл муутай. • Олон улсад холбогдох хууль, журмаар жижиг ААН-үүд НББээ хөтлөхдөө мөнгөн ба холимог суурийг сонголтоор ашиглаж болохыг зөвшөөрсөн байдаг ба энэ нь татварыг төлөгчдийн бүртгэл, тайлагналыг хялбаршуулах, мөн татвараа хугацаанд нь төлөх боломж зэргийг нь дэмжиж өгч байгаа бодлого болж байна. 30
Дараах саналуудыг дэвшүүлж байна: • ААНОАТ-ын тайлангийн маягт, холбогдох аргачлал заавар, Зөрүүний тайлан зэргийг илүү хялбар ойлгомжтой болгох. НББ-ийн санхүүгийн тайлагналын зорилго ба татварын тайлагналын зорилгын ялгааг таниулан, холбогдох бүртгэлийн стандартын хэрэглээг мэргэжлийн байгууллагуудын зүгээс үр дүнтэй сурталчлах, сургалт зохион байгуулах. • Манай улсын хувьд аж ахуйн нэгжүүдийн 90 гаруй хувь нь жижиг дунд ангилалд багтаж байна. Эдгээр жижиг дунд ба бичил ААН-үүдийг НББ-ээ мөнгөн, эсвэл холимог сууриар хөтлөхийг сонголтоор зөвшөөрөх, ингэснээр санхүү ба татварын тайлагналыг илүү хялбар болгож зөрүү үүсэхээс зайлсхийх, 31
• Олон улсад байгаа туршлагад үндэслэн ААНүүдийг Public, Private, Medium, Small, Micro гэх мэтчилэн тодорхой ангилах шалгуур үзүүлэлтүүдийг тогтоож, тохирох санхүүгийн ба татварын бүртгэл, тайлагналын шаардлагыг тогтоож загварчлах, • ЖДААН-ийн тодорхойлолтыг хангах шалгуур тогтоохдоо тоо хэмжээний үзүүлэлтээс илүүтэйгээр шинж чанарын үзүүлэлтийг авч үзэх. Харин дотор нь дунд, жижиг, бичил гэж ангилахдаа тоон үзүүлэлтүүдийг авч үзэх нь тохиромжтой, • Улмаар СТОУС ба хууль эрхзүй, татварын орчныг уялдуулсан Үндэсний НББ-ийн стандарттай болох. 32
Ном зүй • • • •
• • • • • • • • •
ААНОАТ-ын тухай хууль (шинэчилсэн найруулга) Жижиг дунд үйлдвэрийн тухай хууль НББ-ийн тухай хууль (шинэчилсэн найруулга) Сангийн яам, Санхүүгийн болон орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт хоорондын зөрүүг зохицуулах журам (хавсралт 1), тайлан (хавсралт 2), нөхөх заавар (хавсралт 3), бүртгэх аргачлал (хавсралт 4), 2010 он Татварын ерөнхий газар, ААНОАТ-ыг ногдуулах, НББ-д тусгах зөвлөмж, 2009 он Татварын ерөнхий газар, ААНОАТ-ын тайлангийн маягт ТТ-02, 2013 он Татварын ерөнхий газар, ААНОАТ-ын тайлангийн маягт нөхөх заавар, 2012 он IASB, IFRS foundation, International financial reporting standards 2015 IASB, IFRS foundation, IFRS for SMEs 2010 Department of the Treasury Internal Revenue Service, U.S. Corporation Income Tax Return Form 1120 and its instructions HM Revenue & Customs, UK Company Tax Return Form CT600 and its guide http://www.ifrs.com/overview/IFRS_SMES.html 33 www.sba.gov