Hanlıklann Rusya Tarafından İşgali

Hanlıkların Rusya Tarafından işgali

XIX. yüzyılın başlannda Rusya'mn dış siyasetinde, Güney Kafkasya önemli bir yer tutmaktadır. Yayılma siyaseti yürüterek, imparatorluk arazisini genişleten ve halklan esaret altına alan Rusya, Güney Kafkasya' da planlarını gerçekleştirmek için geniş hazırlıklar yapmaktadır. Bu hazırlık, Gürcistan'ın Rusya'nın himayesine girdiğini ilan eden 18 Aralık 1800 tarihli manifesto ile sona erer. Böylelikle Güney Kafkasya' da aktif askeri müdahalenin temeli atılmış olur ve Doğu Gürcistan, güneyde yeni topraklara sahip olmaya çalışan Rusya'nın bir askeri üssüne dönüşür. Rusya, Doğu Gürcistan'la beraber Kazalı ve Şemsedil Sultanlıklarını da işgal edince, Azerbaycan topraklarına girmek için ilk adımı

atmıştır. 28

Çarlık Rusyası Gürcistan'ın işgalinden sonra Kafkasya'daki ilerleyişine hız vermiştir. Gürcistan'da bir üs kuran Rusya'nın bundan sonraki hedefi Azerbaycan topraklandır. 29 I. Aleksandr'ın Sisianov'a Aralık 1802' de verdiği emirde "Hazar Deıllzi'nde sadece Rusya'mn bayrağı dalgalanmalıdır" denilmektedir.J0 Nitekim I. Aleksandr tarafından siyasi olarak dağınık halde bulunan bölgeyi ele geçirmek için çeşitli planlar yapılmaya başlanır. Rus ordusu 1803 yılında Alazan (Gamg) Nehri geçidinde ve Balaken yakınlannda

27 Azerbaycan Tarihi, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyab, 1994, s. 569. •9 Azerbaycan Tarihi, Bakı, Elm Neşriyyab, 1993, s. 203. 29 Okan Yeşilot, "Çarlık Yönetiminde Azerbaycan", Türkler, Yeni Türkiye

Yayınlan, C: 18, 2002, s. 541. ao Umidov Vidadi Umudoğlu, Şimali Azerbaycan'ın Çar Rusiyası Tarafından İşgal Olunması ve Müstemlekecilik Aleyhine Mübarize (18011826), (Avtoreferat), Bakı, Azerbaycan Respublikası Elmler Akademiyası Şarkşunaslık İnstitutu, 1996, s. 14.

Car-Balak.en ordusunu yenerek, buralan işgal eder ve yağmalar.31 Çar ordulannın Car-Balak.en' den sonraki hedefi Gence Hanlığı olur.32 General Sisianov, Gence Hanı.Cevat Han'a teslim olmasını teklif eder. Bu teklifin reddedilmesinden sonra Ocak 1804'de Rus ordulan Gence üzerine yürür. Cevat Han ve oğlu savaş meydanında ölünce Gence Hanlığı33 Rusya'run hfil<lmiyetine girer.34

Azerbaycan topraklannın Rusya tarafından işgal edilmeye başlanması, İran ve Osmanlı Devleti tarafından tepkiyle karşılanır. İran ve Rusya arasında 1804 yılında başlayan savaştan bir yıl sonra Karabağ Hanı İbrahim Halil ve Sisianov bir anlaşma iım.alar. Bu anlaşma ile Karabağ Hanlığı Rusya'ya bağlanır. Bundan bir hafta sonra Şeki Hanlığı da benzer bir anlaşma imzalayarak Rus hfildmiyetini kabul eder. Böylece Gence, Karabağ ve Şeki Hanlıklan fazla bir mukavemet gösteremeden Rusya'nın hfil<lmiyeti altına girer. Bakı1 Hanı Hüseyin Kulu Han, Sisianov tarafından yapılan teslim olma teklifini kabul etmiş görünür. Anlaşmayı imzalamaya gelen Sisianov, Hamza Bey tarafından öldürülür.3s

General Sisianov'un öldürülmesinden sonra Rus ordusunun başına General Zavalşin atanır. Bakı1 Hanlığını ele geçirmeye çalışan General başanlı olamaz. Yerine geçen Bulgakov, teslim olunması halinde halka dokunmayacağını söyler ve inand.ıncı olmak için oğlunu teminat olarak Bakı1'ye gönderir. Fakat halk buna inanmaz ve dağlara çekilir. Han ise önce Kuba'ya daha sonra

:ı• Azerbaycan Tarihi, ı993, s. 203. :ı• Azerbaycan Tarihi, ı994, s. 570. 33 Bu işgalden sonra Gence'nin adı Yelizavetpol olarak değiştirilir. Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıklan Arasındaki Siyasi Münasebetler (ı'TJ5-1875), Ankara, TIK, ı994, s. ı36; Mehmet Sadık Aran, "Azerbaycan ve Rusya", Dergi, Münib, No: 37, ı964, s. 33. 34 S. Tekiner, "Azerbaycan Türkleri", Dergi, No: 60, ı970, s. 6. 35 Azerbaycan Tarihi (En Gadim Dövrlerden XX. Esrin Evvellerine Geder), Bakı, Elm Neşriyyab, ı993, s. 203.

da İran'a kaçar. Böylece Bakı1 Hanlığı da Ruslar tarafından ele geçirilmiş olur. Bu olaydan kısa bir süre sonra Kuba Hanlığı da teslim olur. 36 Hanlıklar birer birer teslim olmaktadır, fakat halk Rus hakimiyetine karşı ayaklanarak tepkisini ortaya koymaktadır. Derbend' deki ayaklanmanın hemen sonrasında ı814 yılında Şeki'de önemli bir isyan başlar. Cafer Kulu Han'ın ölümünden sonra halkla hükümet arasındaki ayrılıklar silahlı mücadeleye dönüşür. Fakat bu isyan çok uzun sürmeden sona erer.37 Bu ayaklanmaların en önemlilerinden bir tanesi 1808 yılında Kuba' da çıkan isyandır ki, bu isyan çok kanlı çatışmalardan sonra bastınlabilmiştir.38 1813 yılında Rusya-İran Antlaşması (Gülistan Antlaşması) İran'ın savaşta mağlup olmasından sonra Karabağ'ın Gülistan bölgesinde imzalanır. Bu antlaşmaya göre; Talış, Şirvan, Kuba, Bakı1, Gence, Karabağ ve Şeki Hanlıkları Rusya'mn hfil<lmiyetine bırakıJır.39 1826 yılında başlayan Rusya-İran savaşı da İran'ın yenilgisiyle sonuçlanınca Türkmençay Antlaşması (1828) iınzalanır.40 Bu antlaşmaya göre; Rusya Azerbaycan'ın güney topraklarından çıkacak; fakat Erivan ve Nahçıvan Rusya'nın hakimiyetine bırakılacaktır. Buna göre; Azerbaycan Güney ve Kuzey olmak üzere

36 Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 575. 37 Ayaklanmalar için bkz. Vidadi Umudoğlu, "Rusya İle İran'ın Yapmış Olduğu İki Muharebe Arasındaki Devirde Halkın Sömürgeciliğe Karşı Mücadelesi", Aktaran: Cengiz Yavan, IDA, No: 128, Ekim 2000, s. 151162.

:ıs Hüseyin Baykara, "Çarlık Rusyasının Azerbaycanda Yapbğı İstila Savaşlan", TK, No: 19, Mayıs 1964, s. 24; Vidadi Umudoğlu, "1806-1813 Yıllan arasında Hallon Sömürgeliciğe Karşı Mücadelesi Gülistan Anlaşması",

Aktaran: Cengiz Yavan, IDA, No: 127, Ağustos 2000, s. 115-128. 39 Azerbaycan Tarihi (Uzak Geçmişten 1870 ci İllere Geder), Bakı, Öğretmen Neşriyyat, 1996, s. 602-610. "" Gülistan ve Türkmençay Antlaşmalan için bkz. Şövket Tagıyeva, Ekrem Rahimli, Semed Bayramzade, Güney Azerbaycan, Bakı, Orhan, 2000, s. 20-37.