Azerbaycan'ın Çarlık Rusyası Hakimiyetindeki Yıllan

ikiye aynlrnıştır.41 Osmanlı Devleti, 1828 yılında Rusya ile yapbğı savaşta mağlup olur ve savaşın sonucunda imzalanan Edirne Antlaşması (1829) ile Erivan ve Nahçıvan'ın Rusya tarafından işgalini kabul etmek durumunda kalır.42

Azerbaycan'ın Çarlık Rusyası Hakimiyetindeki Yılları

Kuzey Azerbaycan topraklarının Çar orduları tarafından işgali sırasında Hanlıkların birçoğu karşı koymadan Rus hfil<lmiyetine girmeyi kabul eder. Bunlardan Karabağ, Şeki ve Şamahı Hanlıklarının idare sistemi olduğu gibi bıralolır. Fakat Gence, Bakı1, Kuba Hanlıkları mukavemet gösterdikleri için buralarda Hanlık idaresi kaldırılır. 1819-1826 yıları arasında Şeki, Şamahı, Karabağ, Lenkeran Hanlıklarında da hanlık sistemi kaldınlır. Azerbaycan'da merkezi Şuşa olan Müslüman Eyaletleri Reisliği kurulur ve idarenin başına bir Rus subayı atanır. Daha sonra Hanlıklara ait topraklar eyaletlere bölünür ve bunlann başına askeri yöneticiler getirilir. Bu sistem komendant (askeri) idare usulü olarak adlandınlmaktadır.43 Bu komendantlann yetkileri oldukça geniştir. Toprak bağışlamak ya da topraklara el koymak, siyasi ve inzibati birçok konuda yetkileri vardır. Yalnızca ölüm cezası verememektedirler. Eskiden beri var olan mahkemelerin yanında yeni mahkemeler kurulur. Bölgelere aynlan eyaletler bölge naibleri tarafından yönetilir. Köyleri ise kethudalar idare etmektedir.44 Azerbaycan' da halk bu yönetim biçiminden memnuniyetsizliğini zaman zaman isyan 4' Hüseyinov Miribrahim Mirgayyum Oğlu, Dünya Türklerinin Muhtasar Tarihi, Bala, Elm, 1999, s. 250; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 191'fye Kadar, Ankara, TTK, 1993, s. 323. 42 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, AÜ. Basımevi, 1970, s.

57. 43 İstoriyaAzerbaydjana, Baku, İzdatelstvoAkademii NaukAzerbaydjanskoy SSR. 1960, s. 21. 44 Azerbaycan Tarihi, 1993, s. 206.

ederek gösterir. En büyük isyanlardan biri Kuba'da 1837 yılında olur. İsyan Çar orduları tarafından bastınlır.4s

Komendant idare usulü 10 Nisan 1840 tarihinde kaldınlarak, yerine vilayetler, kaz.alar ve mahaller oluşturulur. Kafkasya, merkezi 1if1is olan Gürcistan-İmaretiya vilayeti ile merkezi Şamahı olan Kaspi vilayetlerine bölünür. Nahçıvan ve Balak.en Gürcistan-İmaretiya vilayetine katılır. Kaspi vilayeti ise, Şirvan, Karabağ, Şeki, Talış, Bakfi, Kuba ve Derbend kazalarından oluşmaktadır. Bunlardan başka bir de Yelizavetpol kazası oluşturulur. Fakat kısa bir süre sonra bu sistem de değiştirilerek, bütün Kafkasya eyaletleri bir inzibati idare altında birleştirilerek başına M. Vorontsov getirilir. Böylece milli mensubiyetler göz önüne alınmadan eyaletler yeniden şekillendirilmiştir. 46

Çarlık hükümeti 6 Aralık 1846 tarihinde bir ferman yayınlar. Bununla beylerin ve ağaların topraklarını istedikleri gibi alıp satabilmeleri hakkı ve toprak üzerindeki özel mülkiyetleri tasdik edilerek karara bağlanır.47 Ayrıca 20 Nisan-28 Kasım 1847 tarihlerinde ilan edilen Köylü Kanunnamelerine göre; 15 yaşını geçen kişilere topraklardan pay verilmesi ve onlann da buna karşılık toprak sahiplerine vergi ödemesi gerekmektedir.48 Bu kanunnamelerden ilki, Şuşa, Şamahı, Şeki, Bakfi, Kuba, Lenkeran kazalarının bey köylülerine, ikincisi ise Kazalı ve Şemsedil bölgelerindeki ağa köylülerine aittir.

Çarlık yönetiminin 19 Şubat 1861 tarihinde yayınladığı kanunnameye göre; köylüler toprak sahipleri tarafından diledikleri

45 Mahmud İsmail, İstoriya Azerbaydjana, Baku, Azerbaydjanskoe Gosudarstvennoe İzdatelstvo, 1995, s. 81. 46 Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 577. 47 Mehenuned Hesen Veliyev(Baharlı), .&erbaycan, Balo, Azerbaycan Neşriyyatı, 1993, s. 68. 411 Mahmud İsmail, Azerbaycan Tarihi, Balo, Azerbaycan Dövlet Neşriy

yatı, 1993, s. 227.

gibi alınıp satılamayacaktır. Bu sayede köylüler hürriyetlerini kazanırlar.49 Rus köylüleri, hükümetin verdiği borç ile toprak sahibi olma hakkı kazanır. Fakat bu kanun sadece Rusya'nın merkez vilayetlerinde yaşayan köylüler için geçerli olur. Güney Kafkasya vilayetlerinde Yelizavetpol, Bakô, Erivan ve kısmen Tiflis'teki Müslümanların ve Ermenilerin topraklarında çalışan köylüler hakkında 14 Mayıs 1870 tarihinde bir kanunname yayınlanır.s0 Bu kanunname 184f de yayınlanan kanunnamenin hemen hemen aynısıdır. Ancak, sözü geçen kanunnamede Türk köylüleri ile Rus köylüleri arasında bir ayrımcılık yapılmıştır. Köylü kendi toprağını alma hakkına sahip kılınmış olsa da, Rus köylülerine verilen kredi Azerbaycan Türklerine verilmemiştir. 184f de yayınlanan kanunnameye göre köylüler azat edilir. 1870 tarihinde çıkarılan kanunla, bir beyin yanında çalışan köylünün başka bir yerde çalışması şartlara bağlıyken bu şartlar kaldırılır.s1 1870 yılında yapılan ıslahatlar Kuba'da 1877'de, Zakatala'da ise ancak 1913 yılında uygulanır. 1870 ıslahatları yalnız sahibkar köylüleri ve bey köylülerini kapsamaktadır. Azerbaycan köylülerinin yalnızca beşte biri bu ıslahatlardan yaralanabilmektedir, çünkü kalanların tamamı devlet topraklarından istifade eden köylülerdir. s2 1861 kanunnamesinin sadece Rusya'nın merkez vilayetlerinde uygulanması halk arasında huzursuzluklara sebep olur ve bazı isyanlar çıkar. Özellikle 1844'te Gence'de köylü isyanı, 1844'te şehir halkının baş kaldırması, 1849'da Nuha'da halk isyanı Rusya tarafından zorlukla bastırılır.53 Bu isyanların en önemlilerinden

49 İstoriya Azerbaydjana, s. 138. 50 Azerbaycan Tarihi, 1993, s. 211. s• Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 596. s:ı İsmail, a.g.e., s. 238. 53 Hüseyin Baykara, Azerbaycan'da Yenileşme Hareketleri, Ankara, TKAE Yayınlan, 1966, s. 49.

biri de 1863 yılında Zakatala'da çıkan isyandır. Bu isyan da çok sert bir şekilde sona erdirilir.54

Yayınlanan kanunnamelerle halkın yaşayışında, mahkeme sisteminde, şehir idaresinde ve askeri sistemlerde birçok değişiklikler yapılır. Yapılan düzenleme gereği, mahkemelere Rus hakimler atanmış ve mahkeme dili Rusça olarak belirlenmiştir. Ancak, yapılan bu değişiklik halk arasında huzursuzluk yaratır. Çarlık yönetimi tarafından getirilen diğer bir düzenleme de Bakıl şehir meclisinin seçim kanunu ile ilgilidir. 1878 yılında yapılan bu yeni düzenleme gereği, Bakıl' de, yalnızca vergi veren ve 25 yaşını doldurmuş kimseler seçimlere iştirak edebilecektir. Seçilenlere ise, şehir meclisinde, valinin nezareti altında şehir altyapısının oluşturulması, ticaret, sanayi ve eğitim alanlanndaki çalışmaların dışında fazla bir yetki verilmemektedir.ss

Azerbaycan' da gubemiyalar (eyaletler) kazalara bölünür ve buralara kaza reisleri yönetici olarak atanır. Güney Azerbaycan'ın merkezi olarak Şamahı eyaleti seçilir; fakat 1859 yılında meydana gelen şiddetli depremin ardından eyaletin merkezi Bakıl'ye taşınır. 1867 yılındaki fermanla Bakıl, Tiflis ve Erivan eyaletlerinin yanında merkezi Yelizavetpol olan yeni bir eyalet oluşturulur. Bu eyalete Şuşa, Nuha, Yelizavetpol ve Zengezur dfilıil edilir. Bakıl eyaleti ise Bakıl, Kuba, Şamahı ve Lenkeran'dan ibarettir. Kaza merkezlerinin hepsinde polis idaresi oluşturulur ve Kafkas Canişinliği kaldırılarak idare Kafkasya'daki Baş Komutanına verilir.s6

Azerbaycan topraklarının müstemlekeye çevrilmesi, yöneticilerin istismarı, ağır vergiler hallan huzurunu kaçırmaktadır. Ağır ve haksız vergilerden, çar memurlarının zulümlerimden bıkan halk, yapılanları hükümete ve mahkemelere şikayet etmektedir. Fakat hiçbir şikayetlerine olumlu cevap alamayan köylüler silahlı 54 İsmail, a.g.e., s. 235-236. ss Azerbaycan Tarihi, 1994, s. 597. s' Azerbaycan Tarihi, 1993, s. 213.

mücadeleye başlarlar. XIX. yüzyılın sonlarında da Çar memurlannı öldüren, zenginlerden aldıkları mallan fakirlere dağıtan, halk tarafından sevilen ve kahraman olarak adlandınlan Kaçak Hareketi başlar. Bunlardan Kaçak NebiS7 ve Kaçak Kerem, verdikleri mücadeleyle önemli bir şöhret yakalamışlardır. sa XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan' da yaşayan halkın %8o'i köylerde yaşamaktadır. Toprakların dörtte üçü devlete ait arazilerdir. Köylerde yaşayanların %7o'i hazine topraklarında yaşayan devlet köylüleridir. Köylü azattır ve işlediği toprağa göre devlete töyçü adı verilen vergi vermektedir. Toprağını kiraya verebilmek ve aile fertleri arasında paylaştırabilmek hakkına sahiptir. Köylülerin ikinci büyük kısmını bey topraklarında yaşayan sahibkar köylüler oluşturur ki bunlar şahsen azat olup, genellikle Yelizavetpol'da yaşamaktadır. Bazı bölgelerde ise toprakların çoğunu ele geçiren köy ağalan ortaya çıkmıştır.s9 57 Kaçak Nebi (1854-1895) Zengezur kazasının Aşağı Mollu köyünde doğan Nebi Azerbaycan'da halk kahramanı olarak kabul edilir. Daha 16 yaşındayken babasını döven beye saldırmış ve hapsedilmiştir. Hapisten kaçan Nebi silahlı bir grup oluşturarak Çar memurlanna karşı mücadele eder. Kaçak Nebi, köylülerin haklannı müdafaa eden, zenginden alıp fakire veren bir kahraman olarak şöhret kazanır. Çar hükümeti Kaçak Nebi ve adamlannı yakalamak için tam 20 yıl uğraşır. Nebi 1895 yılında Kerbela'dan dönerken öldürülür. Adına destanlar ve türküler yazılan Nebi bugün bile halk arasında bilinen ve sevilen bir kahramandır. "Kaçak Nebi", ASE, Bakı, C: III, 1979, s. 104; Kaçak Nebi destanı için bkz. Türkiye Dışındaki 1Yirk Edebiyatları Antolojisi I Azerbaycan Türk Edebiyatı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1992, s. 385-390; Bekir Nebiyev, Şamil Salmanov, Edebiyyat Umumtahsil Mekteblerinin XI Sin.fi Üçün Derslik, Bakı, Maarif Neşriyyat, 2000, s. 191-193. 58 Bu şahıslardan başka Çar hükümetine karşı Zengezur'da Kaçak Murtaza ve Cebrail' de Kaçak Süleyman ayaklanmıştır. Bu ayaklanmalar 25 yıl sürmüş ve çok zor bastınlabilmiştir. M. S. Aran, "Azerbaycan ve Rusya'', Dergi, Münih, No: 37, 1964, s. 39. 59 T. Ezizov, Azerbaycan XX. Esrin Evvellerinde, Bakı, Zaman, 1997, s. 36.